Википедия bawiki https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88_%D0%B1%D0%B8%D1%82 MediaWiki 1.39.0-wmf.22 first-letter Медиа Махсус Фекерләшеү Ҡатнашыусы Ҡатнашыусы менән һөйләшеү Википедия Википедия буйынса фекерләшеү Файл Файл буйынса фекерләшеү MediaWiki MediaWiki буйынса фекерләшеү Ҡалып Ҡалып буйынса фекерләшеү Белешмә Белешмә буйынса фекерләшеү Категория Категория буйынса фекерләшеү Портал Портал буйынса фекерләшеү Проект Проект буйынса фекерләшеү TimedText TimedText talk Модуль Модуль буйынса фекерләшеү Гаджет Гаджет буйынса фекерләшеү Гаджет билдәһе Гаджет билдәһе буйынса фекерләшеү 2 1628 1147332 1147318 2022-07-27T17:26:23Z Рөстәм Нурыев 43 /* Фамилиялаштар исемлеге өсөн әҙерләмә */ wikitext text/x-wiki <!-- {{ambox |type=discussion |image=[[File:Sun01.svg|40px|Кояш]] |text=Был ҡатнашыусы 2020 йылда [[Википедия:Вики-ял|вики-ялға]] китте һәм һорауҙарға яуап бирмәүе ихтимал. |text-small=Ҡайтыу ваҡыты {{#if:{{{1}}}|—|}} '''{{{1|{{{date|2021}}}}}}'''{{{2|{{{ps|.}}}}}} }} --> {{#if:{{{3|{{{date-en|}}}}}}{{{4|{{{ps-en|}}}}}}| {{ambox |type=discussion |image=[[File:Sun01.svg|40px|Кояш]] |text=This user currently is on a [[Википедия:Вики-ял|wiki-break]] and may leave your messages unanswered. |text-small=The return is planned on '''{{{3|{{{date-en|unknown}}}}}}'''{{{4|{{{ps-en|.}}}}}} }}| }} [[Файл:Рөстәм Нурыев - Башҡорт Википедияһы ҡатнашыусыһы.JPG|thumb|слева|Рөстәм Нурыев — 2005 йылдан Башҡорт Википедияһы ҡатнашыусыһы, Төрки телле Википедиялар конференцияһында, Алматы, 2012 йыл]] {{Userbox/Йылнамә/ваҡыт}} {{Babel|admin|ba|ba-east-N|ru-3|tt-3|not smoking|no alcohol}} <!-- {|style="width:60%; font-size:100%; color:#000; text-align:center;"| --> {{цитата| Яҡшылыҡ булһын атығыҙ,<br /> Кеше булһын затығыҙ; <br /> Яманға юл ҡуймағыҙ,<br /> Яҡшынан баш тартмағыҙ! |''[[Урал батыр эпосы|Урал батыр]]'' }} <!-- {|style="width:60%; font-size:100%; color:#000; text-align:center;"| --> {{цитата| Мин был ерҙе матурларға тыуҙым,<br /> Таҙартырға тыуҙым <br /> Йыйын хәшәрәттән, шаҡшынан,<br /> Һәм төҙөргә уны мәңгелеккә <br /> Тик гүзәлдән, ныҡтан, яҡшынан! |''[[Атнабаев Әнғәм Ҡасим улы|Әнғәм Атнабаев]] '' }} {{цитата| Мин халҡымдың [[сәскә]] күңеленән<br /> Бал ҡортондай ынйы йыямын,<br /> Йыямын да — йәнле ынйыларҙан <br /> Хуш еҫле бер кәрәҙ ҡоямын. |''[[Ғарипов Рәми Йәғәфәр улы|Рәми Ғарипов]]'' }} {{цитата| Кәрәк түгел милләтем тип тамаҡ ярыу,<br /> Кәрәк бары милләт өсөн юлдар ярыу,<br /> Кәрәк бары көн-төн тимәй алға барыу,<br /> Берләшәйек, бөтә донья башҡорттары!|''[[Бикбаев Рауил Төхфәт улы|Рауил Бикбаев]] '' }} <!-- |} --> {| style = "float: left; border="1"; " |- |{{Ҡалып:Башҡортостан UserBox}} |- |{{UserBox Йәш|02|08|1963}} |- |{{Ҡалып:Стаж UserBox|year=2006|month=1|day=8}} |- | {{Userbox/Ләмәҙтамаҡ мәктәбе|уҡыусыһы (1970-1989)}} |- |{{Turkic Wikimedia Conference 2012 ҡатнашыусы}} |- |{{User:Box/ВК-2012}} |- |{{Вики-һабантуйҙа ҡатнашыусы}} |- |{{User Asian Month}} |- |{{Викийәйләү 2016}} |- |{{Userbox/Башҡорт википедиясыларының 4-се форумы}} |} Мин Рөстәм Нурыев. [[Башҡортостан]], [[Өфө]] ҡалаһынан. Йәшем 55-те үтеп китте. Туған телем — [[башҡорт теле]]. [[Урыҫ теле|Урыҫса]] яҡшы беләм. [[татар теле|Татарса]] уҡый, һөйләшә, яҙыша алам. Инглиз һәм немец телдәрен өйрәнелгәйне, әммә ләкин белмәйем тип әйтергә була. Әммә [http://translate.google.com/?hl=ru&tab=mT#ru/en/ Гугл тәржемәсеһен] менән ҡулланып филлипин, япон, итальян, француз ҡатнашыусылары менән аралашҡаным бар. * Викимания эшмәкәрлегендә рәсми [[2005]] йылдың декабрь айынан теркәлдем, башҡорт бүлегендә 2006 йылдың ғинуар айынан. * [[2006]] йылдың 26 ғинуарында [[Башҡорт Википедияһы]]нда [[Википедия:Хакимдәр|хаким]] һәм [[Википедия:Бейҙәр|бей]] бурыстарын үтәй башланым. Әүҙемһеҙлек өcөн 9 Март/Буранай 2010 стюард '''Jusjih''' тарафынан [[Википедия:Бейҙәр|бей]] бурысынан бушатылдым. [[wmru:Вики-Сабантуй 2015]] == Бәйләнеш == * Электрон почта - rnuriev1@gmail.com * Скайп (Skype) - rnuriev11 * Тере журналда минең блог [http://r-nuriev.livejournal.com/ Рөстәм Нурыев яҙмалары] * VK - Вконтакте - Бәйләнештә - http://vk.com/feed#/id168174762 * Урыҫ телендәге бүлектә [[:ru:Участник:Рустам Нурыев|Рустам Нурыев]] исемендә. * Төрөк бүлегендә [[:tr:User:Рөстәм Нурыев]] * Инглиз бүлегендә [[:en:User:Rustam Nuriev]] * [[m:User:Рөстәм_Нурыев|meta.wikimedia (autopatrolled)]], * [[commons:User:Рөстәм_Нурыев|commons.wikimedia]], * [[incubator:User:Рөстәм_Нурыев|incubator.wikimedia]], * [[w:ru:User:Рөстәм_Нурыев|ru.wikipedia (autoeditor, uploader)]], * [[n:ru:User:Рөстәм_Нурыев|ru.wikinews (autoreview, editor)]], * [[s:User:Рөстәм_Нурыев|wikisource]], * [[d:User:Рөстәм_Нурыев|wikidata]], * [[wmru:User:Рөстәм_Нурыев|ru.wikimedia]], * [https://translatewiki.net/wiki/User:Рустам_Нурыев translatewiki.net], == Хаким бурыстары == * Юйылырға ҡуйылған мәҡәләләрҙе [[:Категория:Википедия:Юйыласаҡ мәҡәләләр|(Категория)]] һәм [[Википедия:Юйыласаҡ мәҡәлә|(исемлек)]] буйынса тикшереп торорға һәм тейешлеләрен юйыу. == Статистика == [http://toolserver.org/~tparis/pcount/index.php?name=%D0%A0%D3%A9%D1%81%D1%82%D3%99%D0%BC+%D0%9D%D1%83%D1%80%D1%8B%D0%B5%D0%B2&lang=ba&wiki=wikipedia Википедияның башҡорт бүлегендә минең эшмәкәрлек буйынса статистика] # [https://xtools.wmflabs.org/ec/ba.wikipedia.org/Рөстәм%20Нурыев Дөйөм статистика] # [https://xtools.wmflabs.org/pages/ba.wikipedia.org/Рөстәм%20Нурыев Мәҡәләләр] # [https://stats.wikimedia.org/wikimedia/squids/SquidReportPageViewsPerLanguageBreakdown.htm илдәр буйынса трафик] == Проекттар == * [[Портал:Башҡортостан ауылдары]] * [[Проект:Башҡортостан ауылдары]] * [[Портал:Башҡортостан шәхестәре]] === Китапхана === Был белешмә китаптар электрон форматта фиртуаль дискта миндә бар. Кемгә кәрәк шәхсән доступ асам. [[Файл:Список справочной литературы по населенным пунктам Башкортостана.png|макси| ]] === Добро.РУ порталы === ;Конвертируйте правки в Википедии в часы активности волонтера на Добро.РУ [https://dobro.ru/ Dobro.ru] — это платформа для содействия развития волонтерского движения в России. Я подумал, изучил и адаптировал под нас, википедистов. Теперь волонтеры международных проектов Викимедиа смогут конвертировать свои правки в часы активности в электронных книжках волонтера в Добро.ру. Для этого необходимо создать аккаунт в Добро.ру и заполнить вакансии в мероприятиях от НП «Викимедиа». Пока создано (мною) две вакансии «Волонтер международного проекта» (без ограничения вакантных мест) в мероприятиях «[https://dobro.ru/event/10095336#vacancies Я волонтер Русской Википедии]» и «[https://dobro.ru/event/10095298#vacancies Я волонтер Башкирской Википедии»] с учетным периодом до 31 декабря 2021 года. В книжку волонтера буду переносить часы активности из портала Викискан ([https://ru.wikiscan.org/users РуВики], [https://ba.wikiscan.org/users БашВики]). В случае востребованности этого начинания и вашего одобрения создам мероприятия и вакансии для раздельного учета активности по другим проектам, а также продолжу в следующем году. '''КАКАЯ ПОЛЬЗА ОТ ЭТОЙ ЗАТЕИ ВОЛОНТЕРАМ ВИКИМЕДИА?''' - спросите вы. Пока не могу предложить какую-либо конкретную пользу или льготу. Но надеюсь, что в будущем они будут — а пока рекомендую копить часы активности в электронной книжке волонтера, их нельзя учесть за предыдущие периоды (задним числом). В настоящее время наиболее реальная польза — выпускники школ смогут получить [https://dobro.ru/news/5142-uchet-volonterskogo дополнительные баллы при поступлении в вузы]. P.S. Мы с {{u|З. ӘЙЛЕ}} уже апробировали и ей записал [https://dobro.ru/volunteers/203529/resume 23 часа за сентябрь месяц]. Велком, друзья. Не отмахивайтесь. Россия — социально ориентированная страна, но блага по заявительному принципу. Кстати, расскажу реальную историю из своего жизненного опыта. В период работы начальником отдела госстатистики в районе, в начале 90-х, чуть ли не насильно вручил медали «Ветеран турда» трем сотрудникам — стаж работы позволял. Тогда от этой медали никакой пользы не было. А когда тетеньки выходили на пенсию, то они получили федеральные надбавки к пенсии. — [[У:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[ОУ:Рөстәм Нурыев|обс.]]) 01:31, 2 октября 2021 (UTC) === Проект:АХБ осраҡтарын күҙәтеү === * [[:Категория:Википедия:Авторлыҡ хоҡуҡтарын боҙоу осрағы бар]] * [[Википедия:Юйылыуға]] * [[:Категория:Юйыласаҡ мәҡәләләр]] * [[Махсус:Log/delete|Юйыу яҙмалары]] * {{tl|Delete}} → <nowiki>{{Delete|сәбәбе}}</nowiki> йәки <nowiki>{{Юй|сәбәбе}}</nowiki> === Онлайн вики-мәктәп === * [[meta:Онлайн ВикиШкола Рустама Нурыева|Онлайн ВикиШкола Рустама Нурыева]] * [https://www.youtube.com/channel/UCCDxGfA1KjJo-XYQroe15EA?view_as=subscriber Ютубта видеоканалым] * [https://ru.wikimedia.org/wiki/%D0%9E%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BC%D0%BC%D0%B0_%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%B0 Образовательный ресурс Викимедиа] * [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев/Проект:Википедия:Белешмә|Проект:Википедия:Белешмә]] === Проект:Исемең_матур === [[Проект:Исемең_матур]] === Проект: Юбилярға Википедия бүләге === [[Проект:Юбилярға Википедия бүләге]]  === Проект: Ижади бәйгеләр йомғағы === [[Проект:Ижади бәйгеләр йомғағы]] === Вики-Һабантуй 2015 === * [[wmru:Вики-Сабантуй 2015|Вики-Һабантуй 2015 — Башҡорт Википедияһының 10-йыллығына арналған саралар.]] * [[wmru:Вики-Сабантуй 2015#Международная конференция#Итог|Вики-Һабантуй 2015 — Халыҡ-ара конференциянан тулы фотоотчет.]] [[Файл:Message from Lila Tretikov for the 10th anniversary of Bashkir Wikipedia.webm|400px|мини|WMF башҡарма директоры Ләлә Третьякова ҡотлауы]] <gallery> File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-24) 32.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-24) 32 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-24) 80.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-24) 80 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 01.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 01 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 12.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 12 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 16.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 16 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 04.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 04 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-26) 45.jpg|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-26) 45 </gallery> == Шулай уҡ эшләйһе эштәр == * [http://yir.atspace.com/ башҡорт халыҡ йырҙары] * [[:Категория:Иҫкәрмәләрендә хаталы биттәр]] * [[:Категория:Почта индексы булмаған тораҡ пункттары]] - тикшереп сығырға, булмағандарын табып ҡуйырға * [https://www.bashkortostan.ru/thesaurus/files/1.0122.17_ATU_Itog.pdf АТД 2017] {{Ҡатнашыусыларға эш}} == Ҡоралдар == * https://copyvios.toolforge.org - <nowiki>{{Авторлыҡ хоҡуҡтарын боҙоу|url=}}</nowiki> тикшереүсе ҡорал * https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:UrlShortener URL-адрес ҡыҫҡартыусы * [[Ҡалып:Мәҡәләләрҙең сифат кимәле]] * [[MediaWiki:Gadget-wikificator.js]] - викификатор * [http://web-corpora.net/bashcorpus/search/ Поэтический корпус башкирского языка. (Борис Орехов] * [[phab:T194888]] - пример заявки на временное увеличение лимита создания учетных записей с одного IP * [[Ҡалып:Cite web]] - сайтҡа һылтанма * <nowiki>{{Мөхәррирләү|Рөстәм Нурыев|06.08.2018}}</nowiki> * [[MediaWiki:Sidebar]] - һул яҡтағы меню. * [https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81%3A%D0%96%D1%83%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D0%B4%D0%B0%D1%80&type=newusers&user=&page=&year=&month=-1&tagfilter=&subtype=create Яңы ҡулланыусылар] * [[meta:Wikimedians of Bashkortostan User Group|Wikimedians of Bashkortostan User Group]] * Географик координаталар эҙләү өсөн [http://wikimapia.org Викимапия] * Конвертор [https://exogens.ru/on-line-instrumenty/wiki-tablicy/ Конвертер Excel-таблиц в вики-формат], Һылтама эшләмәһә, <nowiki>https://exogens.ru/on-line-instrumenty/wiki-tablicy/</nowiki> яҙманы URL адресы тәҙрәсегенә күсереп алығыҙ. * Викимедия фонды Грант системаһы [http://meta.wikimedia.org/wiki/Grants:Start/ru Викимедия фонды гранттары]. [http://meta.wikimedia.org/wiki/Grants:IEG/More_books_in_the_Bashkir_language_at_Wikisource#Discussion Минең ғариза] * Система хәбәрҙәрен тәржемәләү [http://translatewiki.net/wiki/Portal:Ba] * [[MediaWiki:Sitenotice]] Баш бит башына ҡуйылыусы урындағы иғлан * [https://creativecommons.org/choose/ Creative Commons лицензияһында тамғалау] * [http://wikimediafoundation.org/wiki/%D0%9D%D0%B0%D1%88%D0%B8_%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B5%D0%BA%D1%82%D1%8B "Наши проекты" на русском языке.] * [http://sakhatyla.ru/ Саха теле. Сайт, һүҙлек, әсбәптар] * [[w:ru:Википедия:WikiHistory]] * https://tools.wmflabs.org/langviews/ - проекттар күҙәтеү буйынса программа * [[w:ВП:ДОБРО]] — автор текстарын йәмғиәт милкенә күсереү * [[w:ru:Википедия:Получение разрешений|Википедия:Получение разрешений OTRS]] * [[w:ru:Википедия:Форум/Архив/Технический/2016/06#Ликбез. Теги <onlyinclude> против копипейста]] === Мониторинг === * https://pageviews.toolforge.org/massviews - массовый просмотр статей * [https://tools.wmflabs.org/siteviews/?platform=all-access&source=pageviews&agent=user&start=2016-10&end=2017-09&sites=ba.wikipedia.org%7Cba.wikibooks.org Просмотр страниц] * [[Ҡалып:NUMBEROF/data]] — көндәлек статистика * '''[https://outreachdashboard.wmflabs.org/ - wmflabs проекттар күҙәтеү буйынса программа]''' === Бот ярҙамында эшләү === * Сформировать текстовый файл задания через АВБ. pairs.txt ** Список замен задаётся в текстовом файле в формате [[oldname1]] [[newname1]][oldname2]] [[newname2]].. * C:\Program Files (x86)\Python36-32\core_stable>pwb.py login.py - авторизоваться * C:\Program Files (x86)\Python36-32\core_stable>pwb.py movepages.py -noredirect -summary:"категорияның хата исемен төҙөтәү" -pairs:pairs.txt - запустить бот * [[w:ru:Регулярные выражения]] === Викидата === * [https://tools.wmflabs.org/quickstatements/#/batch QuickStatements — Күмәртәләп мәғлүмәт тейәү ҡоралы] * [https://www.wikidata.org/wiki/Help:QuickStatements/ru Help:QuickStatements — Күмәртәләп мәғлүмәт тейәү ҡоралына аңлатма] * 1939-2010 йыл халыҡ иҫәбен тейәү (ҡайһы бер район ауылдарын мәҡәләләренән). - мәҡәлә таблицаһынан мәғлүмәтте күсереп алырға, ехсел таблицаһына ҡуйырға, загтовкаға күсерергә, ауылдың викидата кодын ултыртырға, текст форматында һаҡларға, ";" тамғаһын "," тамғаһана алмаштырырға, әҙерләмәне күсереп алырға, тейеү сервисына күсерергә, тейәргә. * скрипт для выбора сельсоветов и СНП в район, копировать с окна редактирования <blockquote><nowiki> PREFIX psv: <http://www.wikidata.org/prop/statement/value/> #All settlements of Ufimsky District (with coordinates) #defaultView:Table SELECT DISTINCT ?item ?name ?lat ?_____________________ WHERE { ?item wdt:P131* wd:Q1094419. <!-- Код района --> ?item (wdt:P31/wdt:P279*) wd:Q486972. SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language "[AUTO_LANGUAGE],en". ?item rdfs:label ?name. } OPTIONAL { ?item wdt:P1082 ?_____________________. } } ORDER BY ?name</nowiki> </blockquote> === Энциклопедияға һылтанма ҡалыптары === {| class="wikitable" |+ Caption text |- ! Ҡалып !! Ҡулланыу өлгөһө !! Күренеше |- | {{tl|БЭ}} (Башҡорт энциклопедияһы) ||<nowiki>{{БЭ|81767|Алдар}}</nowiki> ||{{БЭ|81767|Алдар}} |- | {{tl|ЭБЭ}} (Башкирская энциклопедия) || <nowiki>{{ЭБЭ|81767|Алдар}}</nowiki>|| {{ЭБЭ|81767|Алдар}} |- | {{tl|ВЭБ}} (Военная энциклопедия башкир)) || <nowiki>{{ВЭБ|51372|Алдар Исекеев}}</nowiki>|| {{ВЭБ|51372|Алдар Исекеев}} |- | {{tl|СЮЭ}} (Салават Юлаев: Энциклопедия) || <nowiki>{{СЮЭ|52227|Абдрешит Галиев}}</nowiki> || {{СЮЭ|52227|Абдрешит Галиев}} |} === Фамилиялаштар исемлеге өсөн әҙерләмә === <nowiki>[[]]</nowiki> <big>Эшләнмәгән фамилиялаштар исемлеге. БашВикила шундай фамилияға кәмендә ике мәҡәлә бар.</big> ;З * Завадский, Зайцев, Закруткин, Замятин, Зарубин, Захаров, Заһиров, Зверев, Зенкевич, Зимин, Зиннуров, Зиннәтуллин, Зиновьев, Злобин, Золотов, Зорин, Зотов, Зубов, Зыкин, Зәбиров, Зәйнетдинов, Зәйнәғәбдинов, Зөбәйҙуллин, == Кәңәштәр == *[[meta:Grants:Evaluation/ru|Центральный портал для обучения и совместного использования ресурсов, позволяющих лучше понять программы Викимедиа]] *[http://cornaudit.ru/publikatsii/zhurnal-dlya-sovremennogo-bukhgaltera/inostrannye-granty-schaste-ili-beda-53 ИНОСТРАННЫЕ ГРАНТЫ. СЧАСТЬЕ ИЛИ БЕДА?] == Стат == {{Википедиялар күләме}} {| class="wikitable" |- ! Исем !!16.08.13 !! 16.09.13 !! 16.10.13 !! 16.11.13 !! 16.08.14 !! 16.09.14 !! 16.10.14 !! 16.11.14 !! 16.12.14 !!16.01.15!!16.02.15!!16.03.15!! 16.04.15 !!16.05.15!!16.06.15!!16.07.15!!16.08.15!!16.19.15 |- | ARTICLES = || 30687 || 30715 || 30831 || 30893 ||32741 || 32982 || 33132 || 33 255 ||33327||33459||33842||34202||34386|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- | FILES = || 702 || 759 || 767 || 802 ||1076|| 1110 || 1123 || 1147 ||1154||1179||1232||1242||1314|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- | PAGES = || 64846 || 64975 || 65427 || 65719 ||69890|| 70744 || 71101 || 72 211 ||72567||73649||76013||77727||79621|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- | USERS = || 8644 || 8772 || 8880 || 9013 ||10289|| 10510 || 10679 || 10 865 ||11044||11229||11476||11656||11909|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- | ACTIVEUSERS = || 39 || 28 || 28 || 57 ||40|| 59 || 43 || 51 ||43||41||71||55||79|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- |ADMINS | | | | | | | | |10 |10 |11 |11 |6 | | | | | |- | EDITS = || 410669 || 411297 || 414610 || 417358 ||442258|| 447098 || 450408 || 455 515 ||457467||460650||473892||483160||491050|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |} == Яҙа башлаған мәҡәләләр == # [[Мәсетле районы]] — 8 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Ләмәҙтамаҡ]] — 9 Ғинуар (Һыуығай) 2006 # [[Әй (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Ҡариҙел (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Йүрүҙән (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Ағиҙел (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Дим (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Һаҡмар (йылға)]] — 29 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Башҡортостандағы йылғалар]] — 29 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Ыҡ]] — 30 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Әхмәҙуллин Вафа Мостафа улы]] — 1 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ваһапов Сабир Әхмәтйән улы]] — 1 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ (мәктәп)]] — 4 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Дәүләтбаев Булат Сабир улы]] — 5 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ урта мәктәбе уҡытыусылары исемлеге]] — 6 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ҡорбанова Ғәфифә Мәғәфүр ҡыҙы]] — 7 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ғатауллин, Шәкирйән Нурыйәхмәт улы]] — 25 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ урта мәктәбендә уҡыусылар һәм уны тамамлаусылар исемлеге]] — 5 Март (Буранай) 2006 йыл # [[Ҡошсо (ҡәбилә)]] — 10 Март (Буранай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ урта мәктәбен 1980 йылда тамамлаусылар]] — 22 Сентябрь (Һарысай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ урта мәктәбен 1973 йылда тамамлаусылар]] — 24 Сентябрь (Һарысай) 2006 йыл # [[Башҡортостан ауылдары]] — 29 Октябрь (Ҡарасай) 2006 йыл # [[Тарихи Башҡортостан]] — 3 Ноябрь (Ҡырпағай) 2006 йыл # [[Башҡортостан ауылдары (әлифба тәртибендәге исемлек)]] — 8 Ғинуар (Һыуығай) 2007 йыл # [[Ләмәҙ (Дыуан районы)]] — 8 Ғинуар (Һыуығай) 2007 йыл # [[Ләмәҙ (ауыл), Балаҡатай районы]] — 8 Ғинуар (Һыуығай) 2007 # [[Тәүлек]] — 28 Декабрь (Аҡъюлай) 2009 # [[Сәғәт]] — 28 Декабрь (Аҡъюлай) 2009 йыл # [[Гурвич Николай Александрович]] — ‎28 Декабрь (Аҡъюлай) 2009 йыл # [[Мәсетле районы ғалимдары]] ‎— 2 Март (Буранай) 2010 йыл # [[Шәжәрә]] — 7 Март (Буранай) — 2010 йыл # [[Аҡназаров_Зәкәриә_Шәрәфетдин_улы]] — 25 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[Зәғәфүрәнов Фәйзрәхман Зәғәфүрән улы]] — 25 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[«Башҡортостан: Ҡыҫҡаса энциклопедия»‎]]— 25 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[Автономия]] — 25 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[Мәҡсүтова Нәжибә Хәйерзаман ҡыҙы‎]] — 26 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[Ғафаров Марат Фазылтдин улы]] — 23 Май (Һабанай) 2012‎ йыл # [[Зарипов Айрат Янсур улы]] — 1 июль 2012 йыл. # [[Сәҙретдинов Әбрәр Мәсәлим улы]] — 3 июля 2012 йыл # [[Нуриев Зыя Нурый улы]] — 19 октябрь 2012 йыл # [[Дәүләт бүләктәре һәм маҡтаулы исемдәр бирелгән мәсетлеләр]] — 17 ноябрь 2012 йыл # [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы]] — 17 ноябрь 2012 йыл‎ # [[Әй ҡушылдыҡтары]] — 24 ноябрь 2012 йыл # [[Ант төркөмө]] — 1 декабрь 2012 йыл‎ # [[Париж]] — 15 декабрь 2012 йыл # [[Япон теле]] — 16 декабрь 2012 йыл # [[Ҡытай теле]] — 16 декабрь 2012 йыл # [[Португал теле]] ‎— 16 декабрь 2012 йыл # [[Фарсы теле]] — 16 декабрь 2012 йыл # [[Башҡортостан Республикаһының биләмә ҡоролошо]] — 4 ғинуар 2013 йыл == Фоторәсемдәр == [http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Rustam_Nuriev Викиһандыҡта фоторәсемдәр] <gallery> File:Rustam Nuriev SAM 9251.JPG|Эш алдынан [[сәй]] эсеп алыу мотлаҡ шарт. Марат кейәү менән бергә тырышабыҙ. File:Rustam Nuriev SAM 9255.JPG|Атай, Әсәй Һәм балалар [[Википедия|ВикипедиЯ]] яраталар. File:Rustam Nuriev SAM 9256.JPG|Илдар улым һәм Айгөл ҡыҙым File:Rustam Nuriev SAM 9258.JPG|Мин - төп яҙыусы-мөхәррир, Динара Вәҙит ҡыҙы - тормош иптәшем һәм илһам биреүсе. File:Rustam Nuriev SAM 9259.JPG|Илдар File:Rustam Nuriev SAM 9260.JPG|Илдар һәм Айгөл File:Rustam Nuriev SAM 9261.JPG|Буш ваҡытты бушҡа үткәрмәү урынында </gallery> == Ижади эштәрем == # Ижади эштәрҙе баҫтырыу өсөн махсус '''ҡаяташ''' [http://r-nuriev.livejournal.com/ Рөстәм Нурыев яҙмалары]. # Шулай уҡ [http://meshetlinski.livejournal.com/ Мәсетле районы Энциклопедияһы исемле ижади оҫтахана] эшмәкәрлеген етәкләйем. '''Ҡайһы бер айырым ижади эштәр:''' * [http://journal.bashkort.org/ru/author/rustam/ Надо искать пути решения, а не ссылаться на причины!] * [http://r-nuriev.livejournal.com/2576.html Вопросы развития Башкирской Википедии // Исторический опыт, актуальные проблемы развития российской региональной энциклопедистики: материалы Всероссийской научно-практической конференции с международным участием (Уфа, 27-28 сентября 2012 г.) - Уфа:Башк.энцикл., 2012. - 120 с. - с. 70] — сентябрь, 2012 йыл * [http://agidel-rb.ru/nomera/2012/07/rstm_nuriev.html Йәшәү мәғәнәһе – игелек ҡылыуҙа. Ағиҙел журналы] — июль, 2012 йыл * [http://r-nuriev.livejournal.com/2188.html Полынь горькая! (размышления по книге Мурад Аджи «Полынь Половецкого поля»)] — июнь, 2012 * [http://r-nuriev.livejournal.com/1696.html НӘФСЕҢДЕ АҘҘЫРМАҺАҢ... отолмаҫһың бер кемдән / Тере журнал битендә]— Февраль, 2011 * [http://r-nuriev.livejournal.com/1696.html Сылбырлы сәйәсәтте киләсәктә нимә көтә? / Тере журнал битендә] — Ноябрь, 13, 2010 * [http://r-nuriev.livejournal.com/1232.html Языки и споры вокруг / Тере журнал битендә] - Сентябрь, 12, 2010 * [http://r-nuriev.livejournal.com/779.html Яңы быуат бәйете / Тере журнал битендә] — 2010 йылдың июль айында ижад ителде. Баҫтырылды: «Йәшлек» гәзите (7 август 2010 йыл), «Киске Өфө» гәзите (25 сентябрь 2010 йыл). * [http://www.bashqort.com/site/index.php?option=com_content&view=article&id=74:tezre-ujiusi&catid=34:mekeleler&Itemid=58 «Тәҙрә уйыусы» ларға «тар ярыҡтан» ҡараш, йәки ябай башҡорт уҙаманының уйланыуҙары / www.bashqort.com сайтында]] — 2008 йыл ижад ителде, «Башҡортостан» гәзитендә баҫтырылды (№22 (25072), 5 февраль 2008 йыл) == Шәжәрәм == # Әликәй # Ишәкәй Әликәй улы # Хисмәтулла Ишәкәй улы (1806-?) — оло шәжәрә [[Хисмәтулла нәҫеле]] # Хисмәтуллин Ғатаулла Хисмәтулла улы (1867-?) # Ғатауллин Нурыйәхмәт Ғатаулла улы (1896—1979) # Ғатауллин Шакирйан Нурыйхмәт ул (1936-2002) # Ғатауллин Рөстәм Шакирйан улы, Рөстәм Нурыев (1963) # Шәйәхмәтова (Ғатауллина) Айгөл Рөстәм ҡыҙы, Ғатауллин Илдар Рөстәм улы == Мин булған ҡалалар һәм ауылдар == '''[[Башҡортостан]] ҡалалары''':[[Өфө]], [[Баймаҡ]], [[Белорет]], [[Благовещен (ҡала, Башҡортостан)|Благовещен]], [[Бөрө]], [[Бәләбәй]], [[Дүртөйлө]], [[Дәүләкән]], [[Ишембай]], [[Күмертау]], [[Межгорье (ҡала)|Межгорье]], [[Мәләүез]], [[Нефтекама]], [[Октябрьский (ҡала, Башҡортостан)|Октябрьский]], [[Салауат]], [[Сибай]], [[Стәрлетамаҡ]], [[Туймазы]], [[Учалы]], [[Яңауыл]]. Башҡортостандың [[Ағиҙел (ҡала)|Ағиҙел]] ҡалаһында ғына әлегә булмағанмым. '''[[Башҡортостан]] ауылдары''': Уууу, һәләк күп яҙырға кәрәк, яйлап башлайым. '''Мәсетле районы''': [[Ләмәҙ-Тамаҡ]] (тыуған ауылым), [[Ҡотош]] — тыуған ауылымдан сәфәр ҡылған иң беренсе ауылдыр, [[Оло Ыҡтамаҡ]] — тыуған ауылыма райүҙәк болницынан алып ҡайтҡандар. [[Мәсетле районы ауылдары исемлеге|Мәсетле районы ауылдары]]нан [[Тимербай (Мәсетле районы)|Тимербай]], [[Үрге Бобин]], [[Әй (Мәсетле районы)|Әй]], [[Юлай (Мәсетле районы)|Юлай]] ауылдарында әлегә булмағанмым. '''[[Рәсәй]]''': [[Волгоград]], [[Һамар]], [[Мәскәү]], [[Санкт-Петербург]], [[Екатеринбург]], [[Ырымбур]], [[Улан-Удэ]], Максимиха (ауыл, [[Бүрәт Республикаһы]]) [[Соль-Илецк]], [[Дондағы Ростов]], [[Ижевск]], [[Ҡазан]], [[Тольятти]], [[Минзәлә]], [[Зверево (Ростов өлкәһе)|Зверево]], [[Геленджик]], [[Кабардинка]] (ауыл), [[Дивноморское]], [[Түбәнге Салда]], [[Акинфиево]] (ауыл, [[Свердловск өлкәһе]]), [[Красноуфимск]], [[Первоуральск]], [[Домбаровский]] (ҡасаба), [[Ырымбур өлкәһе]]), [[Ҡытау-Ивановск]], [[Йүрүҙән (ҡала)|Йүрүҙән]], [[Златоуст]], [[Эҫем (Силәбе өлкәһе)]], [[Кропачёво]] (ҡасаба, [[Силәбе өлкәһе]]), [[Әшә]], [[Нязепетровск]], [[Төмән]], [[Нефтеюганск]] '''[[Үзбәкстан]]''': [[Бохара]], [[Ҡаршы]], [[Мөбәрәк]] '''[[Ҡаҙағстан]]''': [[Алматы]] '''[[Украина]]''': [[Киев]] '''[[Беларусь]]''': [[Минск]] '''[[Польша]]''': [[Варшава]], [[Казимеж Дольны]] '''[[Италия]]''': [[Турин]], [[Милан]], [[Венеция]], [[Генуя]], [[Верона]], [[Падуя]], [[Езино Ларио]] (ауыл) '''[[АҠШ]]''': [[Вашингтон]], [[Нью-Йорк]] == Маҡтауҙар == {{userboxtop|toptext = Маҡтауҙар}} {{орден|нәмә=йондоҙ2|имза=--<span style="font-family:'Book Antiqua'; font-size:150%; font-style:italic; color:blue">[[Ҡатнашыусы:Comp1089|Вячеслав]]</span>_{шулай уҡ [[Махсус:Contributions/Comp1089|Comp1089]]} <sup><span style="font-family:'Book Antiqua, Arial Unicode MS'; font-size:150%; font-style:italic; color:green">[[User talk:Comp1089|aralaşırbıđmı?]]</span></sub> 11:52, 14 Октябрь (Ҡарасай) 2010 (UTC)|текст=үҙемдән һәм берләшмә исеменән бей эшегеҙ, төҙәтеү һәм яҡшы мәҡәләләр яҙған өсөн}} {{userboxbottom}} {| style="border: 1px solid gray; background-color: #fdffe7;" |rowspan="2" valign="top" | [[File:Wiki-prize.svg|100px]] |rowspan="2" | |style="font-size: x-large; padding: 0; vertical-align: middle; height: 1.1em;" | ''' [[:wmru:Вики-конференция 2014/Вики-премия|Лауреат Вики-премии 2014 года]]''' |- |style="vertical-align: middle; border-top: 1px solid gray;" | '''[[:wmru:Вики-конференция 2014/Вики-премия|За активную работу в Википедии на башкирском языке]]!''' |} {{Уң-юғары-Һайланған|Париж|15}} {{Уң-юғары-Һайланған|Салауат Юлай улы|0}} [[Категория:Википедия:Хакимдар]] [[Категория:Википедия:Мәсетлеләр]] [[Категория:Өфө ҡалаһында йәшәүселәр]] == ☆ Миҙал ☆ == {|background-color:#FFFDD0; border: 3px solid #395C98; |+ |- |[[файл:Wiki expansion 5+ barnstar.png|left|100px]] |<center> <span style="color:green">'''3-сө дәрәжәле миҙал'''</span> : :'''''[[Башҡорт Википедияһы]]нда «Юбилярға Википедия бүләге» темаһына 5 мәҡәлә яҙған өсөн'''''<br />''<small>Яңы йыл менән! Бар эшегеҙҙә ижади уңыштар, ныҡлы һаулыҡ теләйем! Ихтирам менән --[[Ҡатнашыусы:Айсар|Айсар]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Айсар|әңгәмә]]) 08:38, 2 ғинуар 2019 (UTC)'' |+ |} == ☆ Башҡортостан 100 ☆ == {| style="{{float left}} width:430px; background-color: #FFFFE0; border: 3px solid DarkOrange; text-align: center;" | rowspan=2 | [[Файл:Coat of Arms of Bashkortostan.svg|100px|border|]] | height=20px style="border-bottom: 1px solid #000; font-size:8pt;" | <big>[[Башҡортостан]]дың [[Файл:Flag of Bashkortostan.svg|border|22px]] <br> <font color="MidnightBlue">'''Рәхмәт билдәһе</font></big>''' |- |align="left" style="font-size:9pt;padding:4pt;line-height:1.25em"| '''[[Проект:Башҡортостан 100|<big>Башҡортостан 100</big>]]''' <font color="MidnightBlue">'''супер-марафонында ҡатнашҡан өсөн'''</font> |} == ☆ Миҙал ☆ == {|background-color:#FFFDD0; border: 3px solid #395C98; |+ |- |[[файл:Wiki expansion 10+ barnstar.png|left|100px]] |<center> <span style="color:green">'''2-се дәрәжәле миҙал'''</span> : :'''''[[Башҡорт Википедияһы]]нда «Юбилярға Википедия бүләге» темаһына 10 мәҡәлә яҙған өсөн'''''<br />''<small> Бар эшегеҙҙә ижади уңыштар, ныҡлы һаулыҡ теләйем! Ихтирам менән --[[Ҡатнашыусы:Айсар|Айсар]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Айсар|әңгәмә]]) 16:49, 1 март 2019 (UTC)'' |+ |} 9rjva1rpba7i2put92zmkui123iplnz 1147333 1147332 2022-07-27T17:33:27Z Рөстәм Нурыев 43 /* Фамилиялаштар исемлеге өсөн әҙерләмә */ wikitext text/x-wiki <!-- {{ambox |type=discussion |image=[[File:Sun01.svg|40px|Кояш]] |text=Был ҡатнашыусы 2020 йылда [[Википедия:Вики-ял|вики-ялға]] китте һәм һорауҙарға яуап бирмәүе ихтимал. |text-small=Ҡайтыу ваҡыты {{#if:{{{1}}}|—|}} '''{{{1|{{{date|2021}}}}}}'''{{{2|{{{ps|.}}}}}} }} --> {{#if:{{{3|{{{date-en|}}}}}}{{{4|{{{ps-en|}}}}}}| {{ambox |type=discussion |image=[[File:Sun01.svg|40px|Кояш]] |text=This user currently is on a [[Википедия:Вики-ял|wiki-break]] and may leave your messages unanswered. |text-small=The return is planned on '''{{{3|{{{date-en|unknown}}}}}}'''{{{4|{{{ps-en|.}}}}}} }}| }} [[Файл:Рөстәм Нурыев - Башҡорт Википедияһы ҡатнашыусыһы.JPG|thumb|слева|Рөстәм Нурыев — 2005 йылдан Башҡорт Википедияһы ҡатнашыусыһы, Төрки телле Википедиялар конференцияһында, Алматы, 2012 йыл]] {{Userbox/Йылнамә/ваҡыт}} {{Babel|admin|ba|ba-east-N|ru-3|tt-3|not smoking|no alcohol}} <!-- {|style="width:60%; font-size:100%; color:#000; text-align:center;"| --> {{цитата| Яҡшылыҡ булһын атығыҙ,<br /> Кеше булһын затығыҙ; <br /> Яманға юл ҡуймағыҙ,<br /> Яҡшынан баш тартмағыҙ! |''[[Урал батыр эпосы|Урал батыр]]'' }} <!-- {|style="width:60%; font-size:100%; color:#000; text-align:center;"| --> {{цитата| Мин был ерҙе матурларға тыуҙым,<br /> Таҙартырға тыуҙым <br /> Йыйын хәшәрәттән, шаҡшынан,<br /> Һәм төҙөргә уны мәңгелеккә <br /> Тик гүзәлдән, ныҡтан, яҡшынан! |''[[Атнабаев Әнғәм Ҡасим улы|Әнғәм Атнабаев]] '' }} {{цитата| Мин халҡымдың [[сәскә]] күңеленән<br /> Бал ҡортондай ынйы йыямын,<br /> Йыямын да — йәнле ынйыларҙан <br /> Хуш еҫле бер кәрәҙ ҡоямын. |''[[Ғарипов Рәми Йәғәфәр улы|Рәми Ғарипов]]'' }} {{цитата| Кәрәк түгел милләтем тип тамаҡ ярыу,<br /> Кәрәк бары милләт өсөн юлдар ярыу,<br /> Кәрәк бары көн-төн тимәй алға барыу,<br /> Берләшәйек, бөтә донья башҡорттары!|''[[Бикбаев Рауил Төхфәт улы|Рауил Бикбаев]] '' }} <!-- |} --> {| style = "float: left; border="1"; " |- |{{Ҡалып:Башҡортостан UserBox}} |- |{{UserBox Йәш|02|08|1963}} |- |{{Ҡалып:Стаж UserBox|year=2006|month=1|day=8}} |- | {{Userbox/Ләмәҙтамаҡ мәктәбе|уҡыусыһы (1970-1989)}} |- |{{Turkic Wikimedia Conference 2012 ҡатнашыусы}} |- |{{User:Box/ВК-2012}} |- |{{Вики-һабантуйҙа ҡатнашыусы}} |- |{{User Asian Month}} |- |{{Викийәйләү 2016}} |- |{{Userbox/Башҡорт википедиясыларының 4-се форумы}} |} Мин Рөстәм Нурыев. [[Башҡортостан]], [[Өфө]] ҡалаһынан. Йәшем 55-те үтеп китте. Туған телем — [[башҡорт теле]]. [[Урыҫ теле|Урыҫса]] яҡшы беләм. [[татар теле|Татарса]] уҡый, һөйләшә, яҙыша алам. Инглиз һәм немец телдәрен өйрәнелгәйне, әммә ләкин белмәйем тип әйтергә була. Әммә [http://translate.google.com/?hl=ru&tab=mT#ru/en/ Гугл тәржемәсеһен] менән ҡулланып филлипин, япон, итальян, француз ҡатнашыусылары менән аралашҡаным бар. * Викимания эшмәкәрлегендә рәсми [[2005]] йылдың декабрь айынан теркәлдем, башҡорт бүлегендә 2006 йылдың ғинуар айынан. * [[2006]] йылдың 26 ғинуарында [[Башҡорт Википедияһы]]нда [[Википедия:Хакимдәр|хаким]] һәм [[Википедия:Бейҙәр|бей]] бурыстарын үтәй башланым. Әүҙемһеҙлек өcөн 9 Март/Буранай 2010 стюард '''Jusjih''' тарафынан [[Википедия:Бейҙәр|бей]] бурысынан бушатылдым. [[wmru:Вики-Сабантуй 2015]] == Бәйләнеш == * Электрон почта - rnuriev1@gmail.com * Скайп (Skype) - rnuriev11 * Тере журналда минең блог [http://r-nuriev.livejournal.com/ Рөстәм Нурыев яҙмалары] * VK - Вконтакте - Бәйләнештә - http://vk.com/feed#/id168174762 * Урыҫ телендәге бүлектә [[:ru:Участник:Рустам Нурыев|Рустам Нурыев]] исемендә. * Төрөк бүлегендә [[:tr:User:Рөстәм Нурыев]] * Инглиз бүлегендә [[:en:User:Rustam Nuriev]] * [[m:User:Рөстәм_Нурыев|meta.wikimedia (autopatrolled)]], * [[commons:User:Рөстәм_Нурыев|commons.wikimedia]], * [[incubator:User:Рөстәм_Нурыев|incubator.wikimedia]], * [[w:ru:User:Рөстәм_Нурыев|ru.wikipedia (autoeditor, uploader)]], * [[n:ru:User:Рөстәм_Нурыев|ru.wikinews (autoreview, editor)]], * [[s:User:Рөстәм_Нурыев|wikisource]], * [[d:User:Рөстәм_Нурыев|wikidata]], * [[wmru:User:Рөстәм_Нурыев|ru.wikimedia]], * [https://translatewiki.net/wiki/User:Рустам_Нурыев translatewiki.net], == Хаким бурыстары == * Юйылырға ҡуйылған мәҡәләләрҙе [[:Категория:Википедия:Юйыласаҡ мәҡәләләр|(Категория)]] һәм [[Википедия:Юйыласаҡ мәҡәлә|(исемлек)]] буйынса тикшереп торорға һәм тейешлеләрен юйыу. == Статистика == [http://toolserver.org/~tparis/pcount/index.php?name=%D0%A0%D3%A9%D1%81%D1%82%D3%99%D0%BC+%D0%9D%D1%83%D1%80%D1%8B%D0%B5%D0%B2&lang=ba&wiki=wikipedia Википедияның башҡорт бүлегендә минең эшмәкәрлек буйынса статистика] # [https://xtools.wmflabs.org/ec/ba.wikipedia.org/Рөстәм%20Нурыев Дөйөм статистика] # [https://xtools.wmflabs.org/pages/ba.wikipedia.org/Рөстәм%20Нурыев Мәҡәләләр] # [https://stats.wikimedia.org/wikimedia/squids/SquidReportPageViewsPerLanguageBreakdown.htm илдәр буйынса трафик] == Проекттар == * [[Портал:Башҡортостан ауылдары]] * [[Проект:Башҡортостан ауылдары]] * [[Портал:Башҡортостан шәхестәре]] === Китапхана === Был белешмә китаптар электрон форматта фиртуаль дискта миндә бар. Кемгә кәрәк шәхсән доступ асам. [[Файл:Список справочной литературы по населенным пунктам Башкортостана.png|макси| ]] === Добро.РУ порталы === ;Конвертируйте правки в Википедии в часы активности волонтера на Добро.РУ [https://dobro.ru/ Dobro.ru] — это платформа для содействия развития волонтерского движения в России. Я подумал, изучил и адаптировал под нас, википедистов. Теперь волонтеры международных проектов Викимедиа смогут конвертировать свои правки в часы активности в электронных книжках волонтера в Добро.ру. Для этого необходимо создать аккаунт в Добро.ру и заполнить вакансии в мероприятиях от НП «Викимедиа». Пока создано (мною) две вакансии «Волонтер международного проекта» (без ограничения вакантных мест) в мероприятиях «[https://dobro.ru/event/10095336#vacancies Я волонтер Русской Википедии]» и «[https://dobro.ru/event/10095298#vacancies Я волонтер Башкирской Википедии»] с учетным периодом до 31 декабря 2021 года. В книжку волонтера буду переносить часы активности из портала Викискан ([https://ru.wikiscan.org/users РуВики], [https://ba.wikiscan.org/users БашВики]). В случае востребованности этого начинания и вашего одобрения создам мероприятия и вакансии для раздельного учета активности по другим проектам, а также продолжу в следующем году. '''КАКАЯ ПОЛЬЗА ОТ ЭТОЙ ЗАТЕИ ВОЛОНТЕРАМ ВИКИМЕДИА?''' - спросите вы. Пока не могу предложить какую-либо конкретную пользу или льготу. Но надеюсь, что в будущем они будут — а пока рекомендую копить часы активности в электронной книжке волонтера, их нельзя учесть за предыдущие периоды (задним числом). В настоящее время наиболее реальная польза — выпускники школ смогут получить [https://dobro.ru/news/5142-uchet-volonterskogo дополнительные баллы при поступлении в вузы]. P.S. Мы с {{u|З. ӘЙЛЕ}} уже апробировали и ей записал [https://dobro.ru/volunteers/203529/resume 23 часа за сентябрь месяц]. Велком, друзья. Не отмахивайтесь. Россия — социально ориентированная страна, но блага по заявительному принципу. Кстати, расскажу реальную историю из своего жизненного опыта. В период работы начальником отдела госстатистики в районе, в начале 90-х, чуть ли не насильно вручил медали «Ветеран турда» трем сотрудникам — стаж работы позволял. Тогда от этой медали никакой пользы не было. А когда тетеньки выходили на пенсию, то они получили федеральные надбавки к пенсии. — [[У:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[ОУ:Рөстәм Нурыев|обс.]]) 01:31, 2 октября 2021 (UTC) === Проект:АХБ осраҡтарын күҙәтеү === * [[:Категория:Википедия:Авторлыҡ хоҡуҡтарын боҙоу осрағы бар]] * [[Википедия:Юйылыуға]] * [[:Категория:Юйыласаҡ мәҡәләләр]] * [[Махсус:Log/delete|Юйыу яҙмалары]] * {{tl|Delete}} → <nowiki>{{Delete|сәбәбе}}</nowiki> йәки <nowiki>{{Юй|сәбәбе}}</nowiki> === Онлайн вики-мәктәп === * [[meta:Онлайн ВикиШкола Рустама Нурыева|Онлайн ВикиШкола Рустама Нурыева]] * [https://www.youtube.com/channel/UCCDxGfA1KjJo-XYQroe15EA?view_as=subscriber Ютубта видеоканалым] * [https://ru.wikimedia.org/wiki/%D0%9E%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BC%D0%BC%D0%B0_%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%B0 Образовательный ресурс Викимедиа] * [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев/Проект:Википедия:Белешмә|Проект:Википедия:Белешмә]] === Проект:Исемең_матур === [[Проект:Исемең_матур]] === Проект: Юбилярға Википедия бүләге === [[Проект:Юбилярға Википедия бүләге]]  === Проект: Ижади бәйгеләр йомғағы === [[Проект:Ижади бәйгеләр йомғағы]] === Вики-Һабантуй 2015 === * [[wmru:Вики-Сабантуй 2015|Вики-Һабантуй 2015 — Башҡорт Википедияһының 10-йыллығына арналған саралар.]] * [[wmru:Вики-Сабантуй 2015#Международная конференция#Итог|Вики-Һабантуй 2015 — Халыҡ-ара конференциянан тулы фотоотчет.]] [[Файл:Message from Lila Tretikov for the 10th anniversary of Bashkir Wikipedia.webm|400px|мини|WMF башҡарма директоры Ләлә Третьякова ҡотлауы]] <gallery> File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-24) 32.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-24) 32 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-24) 80.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-24) 80 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 01.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 01 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 12.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 12 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 16.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 16 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 04.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 04 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-26) 45.jpg|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-26) 45 </gallery> == Шулай уҡ эшләйһе эштәр == * [http://yir.atspace.com/ башҡорт халыҡ йырҙары] * [[:Категория:Иҫкәрмәләрендә хаталы биттәр]] * [[:Категория:Почта индексы булмаған тораҡ пункттары]] - тикшереп сығырға, булмағандарын табып ҡуйырға * [https://www.bashkortostan.ru/thesaurus/files/1.0122.17_ATU_Itog.pdf АТД 2017] {{Ҡатнашыусыларға эш}} == Ҡоралдар == * https://copyvios.toolforge.org - <nowiki>{{Авторлыҡ хоҡуҡтарын боҙоу|url=}}</nowiki> тикшереүсе ҡорал * https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:UrlShortener URL-адрес ҡыҫҡартыусы * [[Ҡалып:Мәҡәләләрҙең сифат кимәле]] * [[MediaWiki:Gadget-wikificator.js]] - викификатор * [http://web-corpora.net/bashcorpus/search/ Поэтический корпус башкирского языка. (Борис Орехов] * [[phab:T194888]] - пример заявки на временное увеличение лимита создания учетных записей с одного IP * [[Ҡалып:Cite web]] - сайтҡа һылтанма * <nowiki>{{Мөхәррирләү|Рөстәм Нурыев|06.08.2018}}</nowiki> * [[MediaWiki:Sidebar]] - һул яҡтағы меню. * [https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81%3A%D0%96%D1%83%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D0%B4%D0%B0%D1%80&type=newusers&user=&page=&year=&month=-1&tagfilter=&subtype=create Яңы ҡулланыусылар] * [[meta:Wikimedians of Bashkortostan User Group|Wikimedians of Bashkortostan User Group]] * Географик координаталар эҙләү өсөн [http://wikimapia.org Викимапия] * Конвертор [https://exogens.ru/on-line-instrumenty/wiki-tablicy/ Конвертер Excel-таблиц в вики-формат], Һылтама эшләмәһә, <nowiki>https://exogens.ru/on-line-instrumenty/wiki-tablicy/</nowiki> яҙманы URL адресы тәҙрәсегенә күсереп алығыҙ. * Викимедия фонды Грант системаһы [http://meta.wikimedia.org/wiki/Grants:Start/ru Викимедия фонды гранттары]. [http://meta.wikimedia.org/wiki/Grants:IEG/More_books_in_the_Bashkir_language_at_Wikisource#Discussion Минең ғариза] * Система хәбәрҙәрен тәржемәләү [http://translatewiki.net/wiki/Portal:Ba] * [[MediaWiki:Sitenotice]] Баш бит башына ҡуйылыусы урындағы иғлан * [https://creativecommons.org/choose/ Creative Commons лицензияһында тамғалау] * [http://wikimediafoundation.org/wiki/%D0%9D%D0%B0%D1%88%D0%B8_%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B5%D0%BA%D1%82%D1%8B "Наши проекты" на русском языке.] * [http://sakhatyla.ru/ Саха теле. Сайт, һүҙлек, әсбәптар] * [[w:ru:Википедия:WikiHistory]] * https://tools.wmflabs.org/langviews/ - проекттар күҙәтеү буйынса программа * [[w:ВП:ДОБРО]] — автор текстарын йәмғиәт милкенә күсереү * [[w:ru:Википедия:Получение разрешений|Википедия:Получение разрешений OTRS]] * [[w:ru:Википедия:Форум/Архив/Технический/2016/06#Ликбез. Теги <onlyinclude> против копипейста]] === Мониторинг === * https://pageviews.toolforge.org/massviews - массовый просмотр статей * [https://tools.wmflabs.org/siteviews/?platform=all-access&source=pageviews&agent=user&start=2016-10&end=2017-09&sites=ba.wikipedia.org%7Cba.wikibooks.org Просмотр страниц] * [[Ҡалып:NUMBEROF/data]] — көндәлек статистика * '''[https://outreachdashboard.wmflabs.org/ - wmflabs проекттар күҙәтеү буйынса программа]''' === Бот ярҙамында эшләү === * Сформировать текстовый файл задания через АВБ. pairs.txt ** Список замен задаётся в текстовом файле в формате [[oldname1]] [[newname1]][oldname2]] [[newname2]].. * C:\Program Files (x86)\Python36-32\core_stable>pwb.py login.py - авторизоваться * C:\Program Files (x86)\Python36-32\core_stable>pwb.py movepages.py -noredirect -summary:"категорияның хата исемен төҙөтәү" -pairs:pairs.txt - запустить бот * [[w:ru:Регулярные выражения]] === Викидата === * [https://tools.wmflabs.org/quickstatements/#/batch QuickStatements — Күмәртәләп мәғлүмәт тейәү ҡоралы] * [https://www.wikidata.org/wiki/Help:QuickStatements/ru Help:QuickStatements — Күмәртәләп мәғлүмәт тейәү ҡоралына аңлатма] * 1939-2010 йыл халыҡ иҫәбен тейәү (ҡайһы бер район ауылдарын мәҡәләләренән). - мәҡәлә таблицаһынан мәғлүмәтте күсереп алырға, ехсел таблицаһына ҡуйырға, загтовкаға күсерергә, ауылдың викидата кодын ултыртырға, текст форматында һаҡларға, ";" тамғаһын "," тамғаһана алмаштырырға, әҙерләмәне күсереп алырға, тейеү сервисына күсерергә, тейәргә. * скрипт для выбора сельсоветов и СНП в район, копировать с окна редактирования <blockquote><nowiki> PREFIX psv: <http://www.wikidata.org/prop/statement/value/> #All settlements of Ufimsky District (with coordinates) #defaultView:Table SELECT DISTINCT ?item ?name ?lat ?_____________________ WHERE { ?item wdt:P131* wd:Q1094419. <!-- Код района --> ?item (wdt:P31/wdt:P279*) wd:Q486972. SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language "[AUTO_LANGUAGE],en". ?item rdfs:label ?name. } OPTIONAL { ?item wdt:P1082 ?_____________________. } } ORDER BY ?name</nowiki> </blockquote> === Энциклопедияға һылтанма ҡалыптары === {| class="wikitable" |+ Caption text |- ! Ҡалып !! Ҡулланыу өлгөһө !! Күренеше |- | {{tl|БЭ}} (Башҡорт энциклопедияһы) ||<nowiki>{{БЭ|81767|Алдар}}</nowiki> ||{{БЭ|81767|Алдар}} |- | {{tl|ЭБЭ}} (Башкирская энциклопедия) || <nowiki>{{ЭБЭ|81767|Алдар}}</nowiki>|| {{ЭБЭ|81767|Алдар}} |- | {{tl|ВЭБ}} (Военная энциклопедия башкир)) || <nowiki>{{ВЭБ|51372|Алдар Исекеев}}</nowiki>|| {{ВЭБ|51372|Алдар Исекеев}} |- | {{tl|СЮЭ}} (Салават Юлаев: Энциклопедия) || <nowiki>{{СЮЭ|52227|Абдрешит Галиев}}</nowiki> || {{СЮЭ|52227|Абдрешит Галиев}} |} === Фамилиялаштар исемлеге өсөн әҙерләмә === <nowiki>[[]]</nowiki> <big>Эшләнмәгән фамилиялаштар исемлеге. БашВикила шундай фамилияға кәмендә ике мәҡәлә бар.</big> ;Е * Евсеев, Евтушенко, Егоров, Ежов, Елисеев, Ельцин, Еремеев, Ермолаев, Ерохин, Есенин, Ефимов, ;З * Завадский, Зайцев, Закруткин, Замятин, Зарубин, Захаров, Заһиров, Зверев, Зенкевич, Зимин, Зиннуров, Зиннәтуллин, Зиновьев, Злобин, Золотов, Зорин, Зотов, Зубов, Зыкин, Зәбиров, Зәйнетдинов, Зәйнәғәбдинов, Зөбәйҙуллин, == Кәңәштәр == *[[meta:Grants:Evaluation/ru|Центральный портал для обучения и совместного использования ресурсов, позволяющих лучше понять программы Викимедиа]] *[http://cornaudit.ru/publikatsii/zhurnal-dlya-sovremennogo-bukhgaltera/inostrannye-granty-schaste-ili-beda-53 ИНОСТРАННЫЕ ГРАНТЫ. СЧАСТЬЕ ИЛИ БЕДА?] == Стат == {{Википедиялар күләме}} {| class="wikitable" |- ! Исем !!16.08.13 !! 16.09.13 !! 16.10.13 !! 16.11.13 !! 16.08.14 !! 16.09.14 !! 16.10.14 !! 16.11.14 !! 16.12.14 !!16.01.15!!16.02.15!!16.03.15!! 16.04.15 !!16.05.15!!16.06.15!!16.07.15!!16.08.15!!16.19.15 |- | ARTICLES = || 30687 || 30715 || 30831 || 30893 ||32741 || 32982 || 33132 || 33 255 ||33327||33459||33842||34202||34386|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- | FILES = || 702 || 759 || 767 || 802 ||1076|| 1110 || 1123 || 1147 ||1154||1179||1232||1242||1314|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- | PAGES = || 64846 || 64975 || 65427 || 65719 ||69890|| 70744 || 71101 || 72 211 ||72567||73649||76013||77727||79621|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- | USERS = || 8644 || 8772 || 8880 || 9013 ||10289|| 10510 || 10679 || 10 865 ||11044||11229||11476||11656||11909|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- | ACTIVEUSERS = || 39 || 28 || 28 || 57 ||40|| 59 || 43 || 51 ||43||41||71||55||79|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- |ADMINS | | | | | | | | |10 |10 |11 |11 |6 | | | | | |- | EDITS = || 410669 || 411297 || 414610 || 417358 ||442258|| 447098 || 450408 || 455 515 ||457467||460650||473892||483160||491050|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |} == Яҙа башлаған мәҡәләләр == # [[Мәсетле районы]] — 8 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Ләмәҙтамаҡ]] — 9 Ғинуар (Һыуығай) 2006 # [[Әй (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Ҡариҙел (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Йүрүҙән (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Ағиҙел (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Дим (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Һаҡмар (йылға)]] — 29 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Башҡортостандағы йылғалар]] — 29 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Ыҡ]] — 30 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Әхмәҙуллин Вафа Мостафа улы]] — 1 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ваһапов Сабир Әхмәтйән улы]] — 1 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ (мәктәп)]] — 4 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Дәүләтбаев Булат Сабир улы]] — 5 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ урта мәктәбе уҡытыусылары исемлеге]] — 6 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ҡорбанова Ғәфифә Мәғәфүр ҡыҙы]] — 7 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ғатауллин, Шәкирйән Нурыйәхмәт улы]] — 25 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ урта мәктәбендә уҡыусылар һәм уны тамамлаусылар исемлеге]] — 5 Март (Буранай) 2006 йыл # [[Ҡошсо (ҡәбилә)]] — 10 Март (Буранай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ урта мәктәбен 1980 йылда тамамлаусылар]] — 22 Сентябрь (Һарысай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ урта мәктәбен 1973 йылда тамамлаусылар]] — 24 Сентябрь (Һарысай) 2006 йыл # [[Башҡортостан ауылдары]] — 29 Октябрь (Ҡарасай) 2006 йыл # [[Тарихи Башҡортостан]] — 3 Ноябрь (Ҡырпағай) 2006 йыл # [[Башҡортостан ауылдары (әлифба тәртибендәге исемлек)]] — 8 Ғинуар (Һыуығай) 2007 йыл # [[Ләмәҙ (Дыуан районы)]] — 8 Ғинуар (Һыуығай) 2007 йыл # [[Ләмәҙ (ауыл), Балаҡатай районы]] — 8 Ғинуар (Һыуығай) 2007 # [[Тәүлек]] — 28 Декабрь (Аҡъюлай) 2009 # [[Сәғәт]] — 28 Декабрь (Аҡъюлай) 2009 йыл # [[Гурвич Николай Александрович]] — ‎28 Декабрь (Аҡъюлай) 2009 йыл # [[Мәсетле районы ғалимдары]] ‎— 2 Март (Буранай) 2010 йыл # [[Шәжәрә]] — 7 Март (Буранай) — 2010 йыл # [[Аҡназаров_Зәкәриә_Шәрәфетдин_улы]] — 25 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[Зәғәфүрәнов Фәйзрәхман Зәғәфүрән улы]] — 25 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[«Башҡортостан: Ҡыҫҡаса энциклопедия»‎]]— 25 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[Автономия]] — 25 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[Мәҡсүтова Нәжибә Хәйерзаман ҡыҙы‎]] — 26 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[Ғафаров Марат Фазылтдин улы]] — 23 Май (Һабанай) 2012‎ йыл # [[Зарипов Айрат Янсур улы]] — 1 июль 2012 йыл. # [[Сәҙретдинов Әбрәр Мәсәлим улы]] — 3 июля 2012 йыл # [[Нуриев Зыя Нурый улы]] — 19 октябрь 2012 йыл # [[Дәүләт бүләктәре һәм маҡтаулы исемдәр бирелгән мәсетлеләр]] — 17 ноябрь 2012 йыл # [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы]] — 17 ноябрь 2012 йыл‎ # [[Әй ҡушылдыҡтары]] — 24 ноябрь 2012 йыл # [[Ант төркөмө]] — 1 декабрь 2012 йыл‎ # [[Париж]] — 15 декабрь 2012 йыл # [[Япон теле]] — 16 декабрь 2012 йыл # [[Ҡытай теле]] — 16 декабрь 2012 йыл # [[Португал теле]] ‎— 16 декабрь 2012 йыл # [[Фарсы теле]] — 16 декабрь 2012 йыл # [[Башҡортостан Республикаһының биләмә ҡоролошо]] — 4 ғинуар 2013 йыл == Фоторәсемдәр == [http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Rustam_Nuriev Викиһандыҡта фоторәсемдәр] <gallery> File:Rustam Nuriev SAM 9251.JPG|Эш алдынан [[сәй]] эсеп алыу мотлаҡ шарт. Марат кейәү менән бергә тырышабыҙ. File:Rustam Nuriev SAM 9255.JPG|Атай, Әсәй Һәм балалар [[Википедия|ВикипедиЯ]] яраталар. File:Rustam Nuriev SAM 9256.JPG|Илдар улым һәм Айгөл ҡыҙым File:Rustam Nuriev SAM 9258.JPG|Мин - төп яҙыусы-мөхәррир, Динара Вәҙит ҡыҙы - тормош иптәшем һәм илһам биреүсе. File:Rustam Nuriev SAM 9259.JPG|Илдар File:Rustam Nuriev SAM 9260.JPG|Илдар һәм Айгөл File:Rustam Nuriev SAM 9261.JPG|Буш ваҡытты бушҡа үткәрмәү урынында </gallery> == Ижади эштәрем == # Ижади эштәрҙе баҫтырыу өсөн махсус '''ҡаяташ''' [http://r-nuriev.livejournal.com/ Рөстәм Нурыев яҙмалары]. # Шулай уҡ [http://meshetlinski.livejournal.com/ Мәсетле районы Энциклопедияһы исемле ижади оҫтахана] эшмәкәрлеген етәкләйем. '''Ҡайһы бер айырым ижади эштәр:''' * [http://journal.bashkort.org/ru/author/rustam/ Надо искать пути решения, а не ссылаться на причины!] * [http://r-nuriev.livejournal.com/2576.html Вопросы развития Башкирской Википедии // Исторический опыт, актуальные проблемы развития российской региональной энциклопедистики: материалы Всероссийской научно-практической конференции с международным участием (Уфа, 27-28 сентября 2012 г.) - Уфа:Башк.энцикл., 2012. - 120 с. - с. 70] — сентябрь, 2012 йыл * [http://agidel-rb.ru/nomera/2012/07/rstm_nuriev.html Йәшәү мәғәнәһе – игелек ҡылыуҙа. Ағиҙел журналы] — июль, 2012 йыл * [http://r-nuriev.livejournal.com/2188.html Полынь горькая! (размышления по книге Мурад Аджи «Полынь Половецкого поля»)] — июнь, 2012 * [http://r-nuriev.livejournal.com/1696.html НӘФСЕҢДЕ АҘҘЫРМАҺАҢ... отолмаҫһың бер кемдән / Тере журнал битендә]— Февраль, 2011 * [http://r-nuriev.livejournal.com/1696.html Сылбырлы сәйәсәтте киләсәктә нимә көтә? / Тере журнал битендә] — Ноябрь, 13, 2010 * [http://r-nuriev.livejournal.com/1232.html Языки и споры вокруг / Тере журнал битендә] - Сентябрь, 12, 2010 * [http://r-nuriev.livejournal.com/779.html Яңы быуат бәйете / Тере журнал битендә] — 2010 йылдың июль айында ижад ителде. Баҫтырылды: «Йәшлек» гәзите (7 август 2010 йыл), «Киске Өфө» гәзите (25 сентябрь 2010 йыл). * [http://www.bashqort.com/site/index.php?option=com_content&view=article&id=74:tezre-ujiusi&catid=34:mekeleler&Itemid=58 «Тәҙрә уйыусы» ларға «тар ярыҡтан» ҡараш, йәки ябай башҡорт уҙаманының уйланыуҙары / www.bashqort.com сайтында]] — 2008 йыл ижад ителде, «Башҡортостан» гәзитендә баҫтырылды (№22 (25072), 5 февраль 2008 йыл) == Шәжәрәм == # Әликәй # Ишәкәй Әликәй улы # Хисмәтулла Ишәкәй улы (1806-?) — оло шәжәрә [[Хисмәтулла нәҫеле]] # Хисмәтуллин Ғатаулла Хисмәтулла улы (1867-?) # Ғатауллин Нурыйәхмәт Ғатаулла улы (1896—1979) # Ғатауллин Шакирйан Нурыйхмәт ул (1936-2002) # Ғатауллин Рөстәм Шакирйан улы, Рөстәм Нурыев (1963) # Шәйәхмәтова (Ғатауллина) Айгөл Рөстәм ҡыҙы, Ғатауллин Илдар Рөстәм улы == Мин булған ҡалалар һәм ауылдар == '''[[Башҡортостан]] ҡалалары''':[[Өфө]], [[Баймаҡ]], [[Белорет]], [[Благовещен (ҡала, Башҡортостан)|Благовещен]], [[Бөрө]], [[Бәләбәй]], [[Дүртөйлө]], [[Дәүләкән]], [[Ишембай]], [[Күмертау]], [[Межгорье (ҡала)|Межгорье]], [[Мәләүез]], [[Нефтекама]], [[Октябрьский (ҡала, Башҡортостан)|Октябрьский]], [[Салауат]], [[Сибай]], [[Стәрлетамаҡ]], [[Туймазы]], [[Учалы]], [[Яңауыл]]. Башҡортостандың [[Ағиҙел (ҡала)|Ағиҙел]] ҡалаһында ғына әлегә булмағанмым. '''[[Башҡортостан]] ауылдары''': Уууу, һәләк күп яҙырға кәрәк, яйлап башлайым. '''Мәсетле районы''': [[Ләмәҙ-Тамаҡ]] (тыуған ауылым), [[Ҡотош]] — тыуған ауылымдан сәфәр ҡылған иң беренсе ауылдыр, [[Оло Ыҡтамаҡ]] — тыуған ауылыма райүҙәк болницынан алып ҡайтҡандар. [[Мәсетле районы ауылдары исемлеге|Мәсетле районы ауылдары]]нан [[Тимербай (Мәсетле районы)|Тимербай]], [[Үрге Бобин]], [[Әй (Мәсетле районы)|Әй]], [[Юлай (Мәсетле районы)|Юлай]] ауылдарында әлегә булмағанмым. '''[[Рәсәй]]''': [[Волгоград]], [[Һамар]], [[Мәскәү]], [[Санкт-Петербург]], [[Екатеринбург]], [[Ырымбур]], [[Улан-Удэ]], Максимиха (ауыл, [[Бүрәт Республикаһы]]) [[Соль-Илецк]], [[Дондағы Ростов]], [[Ижевск]], [[Ҡазан]], [[Тольятти]], [[Минзәлә]], [[Зверево (Ростов өлкәһе)|Зверево]], [[Геленджик]], [[Кабардинка]] (ауыл), [[Дивноморское]], [[Түбәнге Салда]], [[Акинфиево]] (ауыл, [[Свердловск өлкәһе]]), [[Красноуфимск]], [[Первоуральск]], [[Домбаровский]] (ҡасаба), [[Ырымбур өлкәһе]]), [[Ҡытау-Ивановск]], [[Йүрүҙән (ҡала)|Йүрүҙән]], [[Златоуст]], [[Эҫем (Силәбе өлкәһе)]], [[Кропачёво]] (ҡасаба, [[Силәбе өлкәһе]]), [[Әшә]], [[Нязепетровск]], [[Төмән]], [[Нефтеюганск]] '''[[Үзбәкстан]]''': [[Бохара]], [[Ҡаршы]], [[Мөбәрәк]] '''[[Ҡаҙағстан]]''': [[Алматы]] '''[[Украина]]''': [[Киев]] '''[[Беларусь]]''': [[Минск]] '''[[Польша]]''': [[Варшава]], [[Казимеж Дольны]] '''[[Италия]]''': [[Турин]], [[Милан]], [[Венеция]], [[Генуя]], [[Верона]], [[Падуя]], [[Езино Ларио]] (ауыл) '''[[АҠШ]]''': [[Вашингтон]], [[Нью-Йорк]] == Маҡтауҙар == {{userboxtop|toptext = Маҡтауҙар}} {{орден|нәмә=йондоҙ2|имза=--<span style="font-family:'Book Antiqua'; font-size:150%; font-style:italic; color:blue">[[Ҡатнашыусы:Comp1089|Вячеслав]]</span>_{шулай уҡ [[Махсус:Contributions/Comp1089|Comp1089]]} <sup><span style="font-family:'Book Antiqua, Arial Unicode MS'; font-size:150%; font-style:italic; color:green">[[User talk:Comp1089|aralaşırbıđmı?]]</span></sub> 11:52, 14 Октябрь (Ҡарасай) 2010 (UTC)|текст=үҙемдән һәм берләшмә исеменән бей эшегеҙ, төҙәтеү һәм яҡшы мәҡәләләр яҙған өсөн}} {{userboxbottom}} {| style="border: 1px solid gray; background-color: #fdffe7;" |rowspan="2" valign="top" | [[File:Wiki-prize.svg|100px]] |rowspan="2" | |style="font-size: x-large; padding: 0; vertical-align: middle; height: 1.1em;" | ''' [[:wmru:Вики-конференция 2014/Вики-премия|Лауреат Вики-премии 2014 года]]''' |- |style="vertical-align: middle; border-top: 1px solid gray;" | '''[[:wmru:Вики-конференция 2014/Вики-премия|За активную работу в Википедии на башкирском языке]]!''' |} {{Уң-юғары-Һайланған|Париж|15}} {{Уң-юғары-Һайланған|Салауат Юлай улы|0}} [[Категория:Википедия:Хакимдар]] [[Категория:Википедия:Мәсетлеләр]] [[Категория:Өфө ҡалаһында йәшәүселәр]] == ☆ Миҙал ☆ == {|background-color:#FFFDD0; border: 3px solid #395C98; |+ |- |[[файл:Wiki expansion 5+ barnstar.png|left|100px]] |<center> <span style="color:green">'''3-сө дәрәжәле миҙал'''</span> : :'''''[[Башҡорт Википедияһы]]нда «Юбилярға Википедия бүләге» темаһына 5 мәҡәлә яҙған өсөн'''''<br />''<small>Яңы йыл менән! Бар эшегеҙҙә ижади уңыштар, ныҡлы һаулыҡ теләйем! Ихтирам менән --[[Ҡатнашыусы:Айсар|Айсар]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Айсар|әңгәмә]]) 08:38, 2 ғинуар 2019 (UTC)'' |+ |} == ☆ Башҡортостан 100 ☆ == {| style="{{float left}} width:430px; background-color: #FFFFE0; border: 3px solid DarkOrange; text-align: center;" | rowspan=2 | [[Файл:Coat of Arms of Bashkortostan.svg|100px|border|]] | height=20px style="border-bottom: 1px solid #000; font-size:8pt;" | <big>[[Башҡортостан]]дың [[Файл:Flag of Bashkortostan.svg|border|22px]] <br> <font color="MidnightBlue">'''Рәхмәт билдәһе</font></big>''' |- |align="left" style="font-size:9pt;padding:4pt;line-height:1.25em"| '''[[Проект:Башҡортостан 100|<big>Башҡортостан 100</big>]]''' <font color="MidnightBlue">'''супер-марафонында ҡатнашҡан өсөн'''</font> |} == ☆ Миҙал ☆ == {|background-color:#FFFDD0; border: 3px solid #395C98; |+ |- |[[файл:Wiki expansion 10+ barnstar.png|left|100px]] |<center> <span style="color:green">'''2-се дәрәжәле миҙал'''</span> : :'''''[[Башҡорт Википедияһы]]нда «Юбилярға Википедия бүләге» темаһына 10 мәҡәлә яҙған өсөн'''''<br />''<small> Бар эшегеҙҙә ижади уңыштар, ныҡлы һаулыҡ теләйем! Ихтирам менән --[[Ҡатнашыусы:Айсар|Айсар]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Айсар|әңгәмә]]) 16:49, 1 март 2019 (UTC)'' |+ |} md4suyy6y6ineoebnell0fz6fw6bzn7 1147336 1147333 2022-07-27T17:45:46Z Рөстәм Нурыев 43 /* Фамилиялаштар исемлеге өсөн әҙерләмә */ wikitext text/x-wiki <!-- {{ambox |type=discussion |image=[[File:Sun01.svg|40px|Кояш]] |text=Был ҡатнашыусы 2020 йылда [[Википедия:Вики-ял|вики-ялға]] китте һәм һорауҙарға яуап бирмәүе ихтимал. |text-small=Ҡайтыу ваҡыты {{#if:{{{1}}}|—|}} '''{{{1|{{{date|2021}}}}}}'''{{{2|{{{ps|.}}}}}} }} --> {{#if:{{{3|{{{date-en|}}}}}}{{{4|{{{ps-en|}}}}}}| {{ambox |type=discussion |image=[[File:Sun01.svg|40px|Кояш]] |text=This user currently is on a [[Википедия:Вики-ял|wiki-break]] and may leave your messages unanswered. |text-small=The return is planned on '''{{{3|{{{date-en|unknown}}}}}}'''{{{4|{{{ps-en|.}}}}}} }}| }} [[Файл:Рөстәм Нурыев - Башҡорт Википедияһы ҡатнашыусыһы.JPG|thumb|слева|Рөстәм Нурыев — 2005 йылдан Башҡорт Википедияһы ҡатнашыусыһы, Төрки телле Википедиялар конференцияһында, Алматы, 2012 йыл]] {{Userbox/Йылнамә/ваҡыт}} {{Babel|admin|ba|ba-east-N|ru-3|tt-3|not smoking|no alcohol}} <!-- {|style="width:60%; font-size:100%; color:#000; text-align:center;"| --> {{цитата| Яҡшылыҡ булһын атығыҙ,<br /> Кеше булһын затығыҙ; <br /> Яманға юл ҡуймағыҙ,<br /> Яҡшынан баш тартмағыҙ! |''[[Урал батыр эпосы|Урал батыр]]'' }} <!-- {|style="width:60%; font-size:100%; color:#000; text-align:center;"| --> {{цитата| Мин был ерҙе матурларға тыуҙым,<br /> Таҙартырға тыуҙым <br /> Йыйын хәшәрәттән, шаҡшынан,<br /> Һәм төҙөргә уны мәңгелеккә <br /> Тик гүзәлдән, ныҡтан, яҡшынан! |''[[Атнабаев Әнғәм Ҡасим улы|Әнғәм Атнабаев]] '' }} {{цитата| Мин халҡымдың [[сәскә]] күңеленән<br /> Бал ҡортондай ынйы йыямын,<br /> Йыямын да — йәнле ынйыларҙан <br /> Хуш еҫле бер кәрәҙ ҡоямын. |''[[Ғарипов Рәми Йәғәфәр улы|Рәми Ғарипов]]'' }} {{цитата| Кәрәк түгел милләтем тип тамаҡ ярыу,<br /> Кәрәк бары милләт өсөн юлдар ярыу,<br /> Кәрәк бары көн-төн тимәй алға барыу,<br /> Берләшәйек, бөтә донья башҡорттары!|''[[Бикбаев Рауил Төхфәт улы|Рауил Бикбаев]] '' }} <!-- |} --> {| style = "float: left; border="1"; " |- |{{Ҡалып:Башҡортостан UserBox}} |- |{{UserBox Йәш|02|08|1963}} |- |{{Ҡалып:Стаж UserBox|year=2006|month=1|day=8}} |- | {{Userbox/Ләмәҙтамаҡ мәктәбе|уҡыусыһы (1970-1989)}} |- |{{Turkic Wikimedia Conference 2012 ҡатнашыусы}} |- |{{User:Box/ВК-2012}} |- |{{Вики-һабантуйҙа ҡатнашыусы}} |- |{{User Asian Month}} |- |{{Викийәйләү 2016}} |- |{{Userbox/Башҡорт википедиясыларының 4-се форумы}} |} Мин Рөстәм Нурыев. [[Башҡортостан]], [[Өфө]] ҡалаһынан. Йәшем 55-те үтеп китте. Туған телем — [[башҡорт теле]]. [[Урыҫ теле|Урыҫса]] яҡшы беләм. [[татар теле|Татарса]] уҡый, һөйләшә, яҙыша алам. Инглиз һәм немец телдәрен өйрәнелгәйне, әммә ләкин белмәйем тип әйтергә була. Әммә [http://translate.google.com/?hl=ru&tab=mT#ru/en/ Гугл тәржемәсеһен] менән ҡулланып филлипин, япон, итальян, француз ҡатнашыусылары менән аралашҡаным бар. * Викимания эшмәкәрлегендә рәсми [[2005]] йылдың декабрь айынан теркәлдем, башҡорт бүлегендә 2006 йылдың ғинуар айынан. * [[2006]] йылдың 26 ғинуарында [[Башҡорт Википедияһы]]нда [[Википедия:Хакимдәр|хаким]] һәм [[Википедия:Бейҙәр|бей]] бурыстарын үтәй башланым. Әүҙемһеҙлек өcөн 9 Март/Буранай 2010 стюард '''Jusjih''' тарафынан [[Википедия:Бейҙәр|бей]] бурысынан бушатылдым. [[wmru:Вики-Сабантуй 2015]] == Бәйләнеш == * Электрон почта - rnuriev1@gmail.com * Скайп (Skype) - rnuriev11 * Тере журналда минең блог [http://r-nuriev.livejournal.com/ Рөстәм Нурыев яҙмалары] * VK - Вконтакте - Бәйләнештә - http://vk.com/feed#/id168174762 * Урыҫ телендәге бүлектә [[:ru:Участник:Рустам Нурыев|Рустам Нурыев]] исемендә. * Төрөк бүлегендә [[:tr:User:Рөстәм Нурыев]] * Инглиз бүлегендә [[:en:User:Rustam Nuriev]] * [[m:User:Рөстәм_Нурыев|meta.wikimedia (autopatrolled)]], * [[commons:User:Рөстәм_Нурыев|commons.wikimedia]], * [[incubator:User:Рөстәм_Нурыев|incubator.wikimedia]], * [[w:ru:User:Рөстәм_Нурыев|ru.wikipedia (autoeditor, uploader)]], * [[n:ru:User:Рөстәм_Нурыев|ru.wikinews (autoreview, editor)]], * [[s:User:Рөстәм_Нурыев|wikisource]], * [[d:User:Рөстәм_Нурыев|wikidata]], * [[wmru:User:Рөстәм_Нурыев|ru.wikimedia]], * [https://translatewiki.net/wiki/User:Рустам_Нурыев translatewiki.net], == Хаким бурыстары == * Юйылырға ҡуйылған мәҡәләләрҙе [[:Категория:Википедия:Юйыласаҡ мәҡәләләр|(Категория)]] һәм [[Википедия:Юйыласаҡ мәҡәлә|(исемлек)]] буйынса тикшереп торорға һәм тейешлеләрен юйыу. == Статистика == [http://toolserver.org/~tparis/pcount/index.php?name=%D0%A0%D3%A9%D1%81%D1%82%D3%99%D0%BC+%D0%9D%D1%83%D1%80%D1%8B%D0%B5%D0%B2&lang=ba&wiki=wikipedia Википедияның башҡорт бүлегендә минең эшмәкәрлек буйынса статистика] # [https://xtools.wmflabs.org/ec/ba.wikipedia.org/Рөстәм%20Нурыев Дөйөм статистика] # [https://xtools.wmflabs.org/pages/ba.wikipedia.org/Рөстәм%20Нурыев Мәҡәләләр] # [https://stats.wikimedia.org/wikimedia/squids/SquidReportPageViewsPerLanguageBreakdown.htm илдәр буйынса трафик] == Проекттар == * [[Портал:Башҡортостан ауылдары]] * [[Проект:Башҡортостан ауылдары]] * [[Портал:Башҡортостан шәхестәре]] === Китапхана === Был белешмә китаптар электрон форматта фиртуаль дискта миндә бар. Кемгә кәрәк шәхсән доступ асам. [[Файл:Список справочной литературы по населенным пунктам Башкортостана.png|макси| ]] === Добро.РУ порталы === ;Конвертируйте правки в Википедии в часы активности волонтера на Добро.РУ [https://dobro.ru/ Dobro.ru] — это платформа для содействия развития волонтерского движения в России. Я подумал, изучил и адаптировал под нас, википедистов. Теперь волонтеры международных проектов Викимедиа смогут конвертировать свои правки в часы активности в электронных книжках волонтера в Добро.ру. Для этого необходимо создать аккаунт в Добро.ру и заполнить вакансии в мероприятиях от НП «Викимедиа». Пока создано (мною) две вакансии «Волонтер международного проекта» (без ограничения вакантных мест) в мероприятиях «[https://dobro.ru/event/10095336#vacancies Я волонтер Русской Википедии]» и «[https://dobro.ru/event/10095298#vacancies Я волонтер Башкирской Википедии»] с учетным периодом до 31 декабря 2021 года. В книжку волонтера буду переносить часы активности из портала Викискан ([https://ru.wikiscan.org/users РуВики], [https://ba.wikiscan.org/users БашВики]). В случае востребованности этого начинания и вашего одобрения создам мероприятия и вакансии для раздельного учета активности по другим проектам, а также продолжу в следующем году. '''КАКАЯ ПОЛЬЗА ОТ ЭТОЙ ЗАТЕИ ВОЛОНТЕРАМ ВИКИМЕДИА?''' - спросите вы. Пока не могу предложить какую-либо конкретную пользу или льготу. Но надеюсь, что в будущем они будут — а пока рекомендую копить часы активности в электронной книжке волонтера, их нельзя учесть за предыдущие периоды (задним числом). В настоящее время наиболее реальная польза — выпускники школ смогут получить [https://dobro.ru/news/5142-uchet-volonterskogo дополнительные баллы при поступлении в вузы]. P.S. Мы с {{u|З. ӘЙЛЕ}} уже апробировали и ей записал [https://dobro.ru/volunteers/203529/resume 23 часа за сентябрь месяц]. Велком, друзья. Не отмахивайтесь. Россия — социально ориентированная страна, но блага по заявительному принципу. Кстати, расскажу реальную историю из своего жизненного опыта. В период работы начальником отдела госстатистики в районе, в начале 90-х, чуть ли не насильно вручил медали «Ветеран турда» трем сотрудникам — стаж работы позволял. Тогда от этой медали никакой пользы не было. А когда тетеньки выходили на пенсию, то они получили федеральные надбавки к пенсии. — [[У:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[ОУ:Рөстәм Нурыев|обс.]]) 01:31, 2 октября 2021 (UTC) === Проект:АХБ осраҡтарын күҙәтеү === * [[:Категория:Википедия:Авторлыҡ хоҡуҡтарын боҙоу осрағы бар]] * [[Википедия:Юйылыуға]] * [[:Категория:Юйыласаҡ мәҡәләләр]] * [[Махсус:Log/delete|Юйыу яҙмалары]] * {{tl|Delete}} → <nowiki>{{Delete|сәбәбе}}</nowiki> йәки <nowiki>{{Юй|сәбәбе}}</nowiki> === Онлайн вики-мәктәп === * [[meta:Онлайн ВикиШкола Рустама Нурыева|Онлайн ВикиШкола Рустама Нурыева]] * [https://www.youtube.com/channel/UCCDxGfA1KjJo-XYQroe15EA?view_as=subscriber Ютубта видеоканалым] * [https://ru.wikimedia.org/wiki/%D0%9E%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BC%D0%BC%D0%B0_%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%B0 Образовательный ресурс Викимедиа] * [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев/Проект:Википедия:Белешмә|Проект:Википедия:Белешмә]] === Проект:Исемең_матур === [[Проект:Исемең_матур]] === Проект: Юбилярға Википедия бүләге === [[Проект:Юбилярға Википедия бүләге]]  === Проект: Ижади бәйгеләр йомғағы === [[Проект:Ижади бәйгеләр йомғағы]] === Вики-Һабантуй 2015 === * [[wmru:Вики-Сабантуй 2015|Вики-Һабантуй 2015 — Башҡорт Википедияһының 10-йыллығына арналған саралар.]] * [[wmru:Вики-Сабантуй 2015#Международная конференция#Итог|Вики-Һабантуй 2015 — Халыҡ-ара конференциянан тулы фотоотчет.]] [[Файл:Message from Lila Tretikov for the 10th anniversary of Bashkir Wikipedia.webm|400px|мини|WMF башҡарма директоры Ләлә Третьякова ҡотлауы]] <gallery> File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-24) 32.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-24) 32 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-24) 80.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-24) 80 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 01.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 01 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 12.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 12 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 16.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 16 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 04.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 04 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-26) 45.jpg|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-26) 45 </gallery> == Шулай уҡ эшләйһе эштәр == * [http://yir.atspace.com/ башҡорт халыҡ йырҙары] * [[:Категория:Иҫкәрмәләрендә хаталы биттәр]] * [[:Категория:Почта индексы булмаған тораҡ пункттары]] - тикшереп сығырға, булмағандарын табып ҡуйырға * [https://www.bashkortostan.ru/thesaurus/files/1.0122.17_ATU_Itog.pdf АТД 2017] {{Ҡатнашыусыларға эш}} == Ҡоралдар == * https://copyvios.toolforge.org - <nowiki>{{Авторлыҡ хоҡуҡтарын боҙоу|url=}}</nowiki> тикшереүсе ҡорал * https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:UrlShortener URL-адрес ҡыҫҡартыусы * [[Ҡалып:Мәҡәләләрҙең сифат кимәле]] * [[MediaWiki:Gadget-wikificator.js]] - викификатор * [http://web-corpora.net/bashcorpus/search/ Поэтический корпус башкирского языка. (Борис Орехов] * [[phab:T194888]] - пример заявки на временное увеличение лимита создания учетных записей с одного IP * [[Ҡалып:Cite web]] - сайтҡа һылтанма * <nowiki>{{Мөхәррирләү|Рөстәм Нурыев|06.08.2018}}</nowiki> * [[MediaWiki:Sidebar]] - һул яҡтағы меню. * [https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81%3A%D0%96%D1%83%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D0%B4%D0%B0%D1%80&type=newusers&user=&page=&year=&month=-1&tagfilter=&subtype=create Яңы ҡулланыусылар] * [[meta:Wikimedians of Bashkortostan User Group|Wikimedians of Bashkortostan User Group]] * Географик координаталар эҙләү өсөн [http://wikimapia.org Викимапия] * Конвертор [https://exogens.ru/on-line-instrumenty/wiki-tablicy/ Конвертер Excel-таблиц в вики-формат], Һылтама эшләмәһә, <nowiki>https://exogens.ru/on-line-instrumenty/wiki-tablicy/</nowiki> яҙманы URL адресы тәҙрәсегенә күсереп алығыҙ. * Викимедия фонды Грант системаһы [http://meta.wikimedia.org/wiki/Grants:Start/ru Викимедия фонды гранттары]. [http://meta.wikimedia.org/wiki/Grants:IEG/More_books_in_the_Bashkir_language_at_Wikisource#Discussion Минең ғариза] * Система хәбәрҙәрен тәржемәләү [http://translatewiki.net/wiki/Portal:Ba] * [[MediaWiki:Sitenotice]] Баш бит башына ҡуйылыусы урындағы иғлан * [https://creativecommons.org/choose/ Creative Commons лицензияһында тамғалау] * [http://wikimediafoundation.org/wiki/%D0%9D%D0%B0%D1%88%D0%B8_%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B5%D0%BA%D1%82%D1%8B "Наши проекты" на русском языке.] * [http://sakhatyla.ru/ Саха теле. Сайт, һүҙлек, әсбәптар] * [[w:ru:Википедия:WikiHistory]] * https://tools.wmflabs.org/langviews/ - проекттар күҙәтеү буйынса программа * [[w:ВП:ДОБРО]] — автор текстарын йәмғиәт милкенә күсереү * [[w:ru:Википедия:Получение разрешений|Википедия:Получение разрешений OTRS]] * [[w:ru:Википедия:Форум/Архив/Технический/2016/06#Ликбез. Теги <onlyinclude> против копипейста]] === Мониторинг === * https://pageviews.toolforge.org/massviews - массовый просмотр статей * [https://tools.wmflabs.org/siteviews/?platform=all-access&source=pageviews&agent=user&start=2016-10&end=2017-09&sites=ba.wikipedia.org%7Cba.wikibooks.org Просмотр страниц] * [[Ҡалып:NUMBEROF/data]] — көндәлек статистика * '''[https://outreachdashboard.wmflabs.org/ - wmflabs проекттар күҙәтеү буйынса программа]''' === Бот ярҙамында эшләү === * Сформировать текстовый файл задания через АВБ. pairs.txt ** Список замен задаётся в текстовом файле в формате [[oldname1]] [[newname1]][oldname2]] [[newname2]].. * C:\Program Files (x86)\Python36-32\core_stable>pwb.py login.py - авторизоваться * C:\Program Files (x86)\Python36-32\core_stable>pwb.py movepages.py -noredirect -summary:"категорияның хата исемен төҙөтәү" -pairs:pairs.txt - запустить бот * [[w:ru:Регулярные выражения]] === Викидата === * [https://tools.wmflabs.org/quickstatements/#/batch QuickStatements — Күмәртәләп мәғлүмәт тейәү ҡоралы] * [https://www.wikidata.org/wiki/Help:QuickStatements/ru Help:QuickStatements — Күмәртәләп мәғлүмәт тейәү ҡоралына аңлатма] * 1939-2010 йыл халыҡ иҫәбен тейәү (ҡайһы бер район ауылдарын мәҡәләләренән). - мәҡәлә таблицаһынан мәғлүмәтте күсереп алырға, ехсел таблицаһына ҡуйырға, загтовкаға күсерергә, ауылдың викидата кодын ултыртырға, текст форматында һаҡларға, ";" тамғаһын "," тамғаһана алмаштырырға, әҙерләмәне күсереп алырға, тейеү сервисына күсерергә, тейәргә. * скрипт для выбора сельсоветов и СНП в район, копировать с окна редактирования <blockquote><nowiki> PREFIX psv: <http://www.wikidata.org/prop/statement/value/> #All settlements of Ufimsky District (with coordinates) #defaultView:Table SELECT DISTINCT ?item ?name ?lat ?_____________________ WHERE { ?item wdt:P131* wd:Q1094419. <!-- Код района --> ?item (wdt:P31/wdt:P279*) wd:Q486972. SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language "[AUTO_LANGUAGE],en". ?item rdfs:label ?name. } OPTIONAL { ?item wdt:P1082 ?_____________________. } } ORDER BY ?name</nowiki> </blockquote> === Энциклопедияға һылтанма ҡалыптары === {| class="wikitable" |+ Caption text |- ! Ҡалып !! Ҡулланыу өлгөһө !! Күренеше |- | {{tl|БЭ}} (Башҡорт энциклопедияһы) ||<nowiki>{{БЭ|81767|Алдар}}</nowiki> ||{{БЭ|81767|Алдар}} |- | {{tl|ЭБЭ}} (Башкирская энциклопедия) || <nowiki>{{ЭБЭ|81767|Алдар}}</nowiki>|| {{ЭБЭ|81767|Алдар}} |- | {{tl|ВЭБ}} (Военная энциклопедия башкир)) || <nowiki>{{ВЭБ|51372|Алдар Исекеев}}</nowiki>|| {{ВЭБ|51372|Алдар Исекеев}} |- | {{tl|СЮЭ}} (Салават Юлаев: Энциклопедия) || <nowiki>{{СЮЭ|52227|Абдрешит Галиев}}</nowiki> || {{СЮЭ|52227|Абдрешит Галиев}} |} === Фамилиялаштар исемлеге өсөн әҙерләмә === <nowiki>[[]]</nowiki> <big>Эшләнмәгән фамилиялаштар исемлеге. БашВикила шундай фамилияға кәмендә ике мәҡәлә бар.</big> ;Д * Давыдов, Данилов, Дегтярёв, Денисов, Джозеф, Докучаев, Домашников, Дорофеев, Дринфельд, Дударев, Дьяков, Дьяконов, Дёмин, Дәминев, ;Е * Евсеев, Евтушенко, Егоров, Ежов, Елисеев, Ельцин, Еремеев, Ермолаев, Ерохин, Есенин, Ефимов, ;З * Завадский, Зайцев, Закруткин, Замятин, Зарубин, Захаров, Заһиров, Зверев, Зенкевич, Зимин, Зиннуров, Зиннәтуллин, Зиновьев, Злобин, Золотов, Зорин, Зотов, Зубов, Зыкин, Зәбиров, Зәйнетдинов, Зәйнәғәбдинов, Зөбәйҙуллин, == Кәңәштәр == *[[meta:Grants:Evaluation/ru|Центральный портал для обучения и совместного использования ресурсов, позволяющих лучше понять программы Викимедиа]] *[http://cornaudit.ru/publikatsii/zhurnal-dlya-sovremennogo-bukhgaltera/inostrannye-granty-schaste-ili-beda-53 ИНОСТРАННЫЕ ГРАНТЫ. СЧАСТЬЕ ИЛИ БЕДА?] == Стат == {{Википедиялар күләме}} {| class="wikitable" |- ! Исем !!16.08.13 !! 16.09.13 !! 16.10.13 !! 16.11.13 !! 16.08.14 !! 16.09.14 !! 16.10.14 !! 16.11.14 !! 16.12.14 !!16.01.15!!16.02.15!!16.03.15!! 16.04.15 !!16.05.15!!16.06.15!!16.07.15!!16.08.15!!16.19.15 |- | ARTICLES = || 30687 || 30715 || 30831 || 30893 ||32741 || 32982 || 33132 || 33 255 ||33327||33459||33842||34202||34386|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- | FILES = || 702 || 759 || 767 || 802 ||1076|| 1110 || 1123 || 1147 ||1154||1179||1232||1242||1314|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- | PAGES = || 64846 || 64975 || 65427 || 65719 ||69890|| 70744 || 71101 || 72 211 ||72567||73649||76013||77727||79621|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- | USERS = || 8644 || 8772 || 8880 || 9013 ||10289|| 10510 || 10679 || 10 865 ||11044||11229||11476||11656||11909|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- | ACTIVEUSERS = || 39 || 28 || 28 || 57 ||40|| 59 || 43 || 51 ||43||41||71||55||79|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- |ADMINS | | | | | | | | |10 |10 |11 |11 |6 | | | | | |- | EDITS = || 410669 || 411297 || 414610 || 417358 ||442258|| 447098 || 450408 || 455 515 ||457467||460650||473892||483160||491050|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |} == Яҙа башлаған мәҡәләләр == # [[Мәсетле районы]] — 8 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Ләмәҙтамаҡ]] — 9 Ғинуар (Һыуығай) 2006 # [[Әй (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Ҡариҙел (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Йүрүҙән (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Ағиҙел (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Дим (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Һаҡмар (йылға)]] — 29 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Башҡортостандағы йылғалар]] — 29 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Ыҡ]] — 30 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Әхмәҙуллин Вафа Мостафа улы]] — 1 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ваһапов Сабир Әхмәтйән улы]] — 1 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ (мәктәп)]] — 4 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Дәүләтбаев Булат Сабир улы]] — 5 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ урта мәктәбе уҡытыусылары исемлеге]] — 6 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ҡорбанова Ғәфифә Мәғәфүр ҡыҙы]] — 7 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ғатауллин, Шәкирйән Нурыйәхмәт улы]] — 25 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ урта мәктәбендә уҡыусылар һәм уны тамамлаусылар исемлеге]] — 5 Март (Буранай) 2006 йыл # [[Ҡошсо (ҡәбилә)]] — 10 Март (Буранай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ урта мәктәбен 1980 йылда тамамлаусылар]] — 22 Сентябрь (Һарысай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ урта мәктәбен 1973 йылда тамамлаусылар]] — 24 Сентябрь (Һарысай) 2006 йыл # [[Башҡортостан ауылдары]] — 29 Октябрь (Ҡарасай) 2006 йыл # [[Тарихи Башҡортостан]] — 3 Ноябрь (Ҡырпағай) 2006 йыл # [[Башҡортостан ауылдары (әлифба тәртибендәге исемлек)]] — 8 Ғинуар (Һыуығай) 2007 йыл # [[Ләмәҙ (Дыуан районы)]] — 8 Ғинуар (Һыуығай) 2007 йыл # [[Ләмәҙ (ауыл), Балаҡатай районы]] — 8 Ғинуар (Һыуығай) 2007 # [[Тәүлек]] — 28 Декабрь (Аҡъюлай) 2009 # [[Сәғәт]] — 28 Декабрь (Аҡъюлай) 2009 йыл # [[Гурвич Николай Александрович]] — ‎28 Декабрь (Аҡъюлай) 2009 йыл # [[Мәсетле районы ғалимдары]] ‎— 2 Март (Буранай) 2010 йыл # [[Шәжәрә]] — 7 Март (Буранай) — 2010 йыл # [[Аҡназаров_Зәкәриә_Шәрәфетдин_улы]] — 25 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[Зәғәфүрәнов Фәйзрәхман Зәғәфүрән улы]] — 25 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[«Башҡортостан: Ҡыҫҡаса энциклопедия»‎]]— 25 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[Автономия]] — 25 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[Мәҡсүтова Нәжибә Хәйерзаман ҡыҙы‎]] — 26 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[Ғафаров Марат Фазылтдин улы]] — 23 Май (Һабанай) 2012‎ йыл # [[Зарипов Айрат Янсур улы]] — 1 июль 2012 йыл. # [[Сәҙретдинов Әбрәр Мәсәлим улы]] — 3 июля 2012 йыл # [[Нуриев Зыя Нурый улы]] — 19 октябрь 2012 йыл # [[Дәүләт бүләктәре һәм маҡтаулы исемдәр бирелгән мәсетлеләр]] — 17 ноябрь 2012 йыл # [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы]] — 17 ноябрь 2012 йыл‎ # [[Әй ҡушылдыҡтары]] — 24 ноябрь 2012 йыл # [[Ант төркөмө]] — 1 декабрь 2012 йыл‎ # [[Париж]] — 15 декабрь 2012 йыл # [[Япон теле]] — 16 декабрь 2012 йыл # [[Ҡытай теле]] — 16 декабрь 2012 йыл # [[Португал теле]] ‎— 16 декабрь 2012 йыл # [[Фарсы теле]] — 16 декабрь 2012 йыл # [[Башҡортостан Республикаһының биләмә ҡоролошо]] — 4 ғинуар 2013 йыл == Фоторәсемдәр == [http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Rustam_Nuriev Викиһандыҡта фоторәсемдәр] <gallery> File:Rustam Nuriev SAM 9251.JPG|Эш алдынан [[сәй]] эсеп алыу мотлаҡ шарт. Марат кейәү менән бергә тырышабыҙ. File:Rustam Nuriev SAM 9255.JPG|Атай, Әсәй Һәм балалар [[Википедия|ВикипедиЯ]] яраталар. File:Rustam Nuriev SAM 9256.JPG|Илдар улым һәм Айгөл ҡыҙым File:Rustam Nuriev SAM 9258.JPG|Мин - төп яҙыусы-мөхәррир, Динара Вәҙит ҡыҙы - тормош иптәшем һәм илһам биреүсе. File:Rustam Nuriev SAM 9259.JPG|Илдар File:Rustam Nuriev SAM 9260.JPG|Илдар һәм Айгөл File:Rustam Nuriev SAM 9261.JPG|Буш ваҡытты бушҡа үткәрмәү урынында </gallery> == Ижади эштәрем == # Ижади эштәрҙе баҫтырыу өсөн махсус '''ҡаяташ''' [http://r-nuriev.livejournal.com/ Рөстәм Нурыев яҙмалары]. # Шулай уҡ [http://meshetlinski.livejournal.com/ Мәсетле районы Энциклопедияһы исемле ижади оҫтахана] эшмәкәрлеген етәкләйем. '''Ҡайһы бер айырым ижади эштәр:''' * [http://journal.bashkort.org/ru/author/rustam/ Надо искать пути решения, а не ссылаться на причины!] * [http://r-nuriev.livejournal.com/2576.html Вопросы развития Башкирской Википедии // Исторический опыт, актуальные проблемы развития российской региональной энциклопедистики: материалы Всероссийской научно-практической конференции с международным участием (Уфа, 27-28 сентября 2012 г.) - Уфа:Башк.энцикл., 2012. - 120 с. - с. 70] — сентябрь, 2012 йыл * [http://agidel-rb.ru/nomera/2012/07/rstm_nuriev.html Йәшәү мәғәнәһе – игелек ҡылыуҙа. Ағиҙел журналы] — июль, 2012 йыл * [http://r-nuriev.livejournal.com/2188.html Полынь горькая! (размышления по книге Мурад Аджи «Полынь Половецкого поля»)] — июнь, 2012 * [http://r-nuriev.livejournal.com/1696.html НӘФСЕҢДЕ АҘҘЫРМАҺАҢ... отолмаҫһың бер кемдән / Тере журнал битендә]— Февраль, 2011 * [http://r-nuriev.livejournal.com/1696.html Сылбырлы сәйәсәтте киләсәктә нимә көтә? / Тере журнал битендә] — Ноябрь, 13, 2010 * [http://r-nuriev.livejournal.com/1232.html Языки и споры вокруг / Тере журнал битендә] - Сентябрь, 12, 2010 * [http://r-nuriev.livejournal.com/779.html Яңы быуат бәйете / Тере журнал битендә] — 2010 йылдың июль айында ижад ителде. Баҫтырылды: «Йәшлек» гәзите (7 август 2010 йыл), «Киске Өфө» гәзите (25 сентябрь 2010 йыл). * [http://www.bashqort.com/site/index.php?option=com_content&view=article&id=74:tezre-ujiusi&catid=34:mekeleler&Itemid=58 «Тәҙрә уйыусы» ларға «тар ярыҡтан» ҡараш, йәки ябай башҡорт уҙаманының уйланыуҙары / www.bashqort.com сайтында]] — 2008 йыл ижад ителде, «Башҡортостан» гәзитендә баҫтырылды (№22 (25072), 5 февраль 2008 йыл) == Шәжәрәм == # Әликәй # Ишәкәй Әликәй улы # Хисмәтулла Ишәкәй улы (1806-?) — оло шәжәрә [[Хисмәтулла нәҫеле]] # Хисмәтуллин Ғатаулла Хисмәтулла улы (1867-?) # Ғатауллин Нурыйәхмәт Ғатаулла улы (1896—1979) # Ғатауллин Шакирйан Нурыйхмәт ул (1936-2002) # Ғатауллин Рөстәм Шакирйан улы, Рөстәм Нурыев (1963) # Шәйәхмәтова (Ғатауллина) Айгөл Рөстәм ҡыҙы, Ғатауллин Илдар Рөстәм улы == Мин булған ҡалалар һәм ауылдар == '''[[Башҡортостан]] ҡалалары''':[[Өфө]], [[Баймаҡ]], [[Белорет]], [[Благовещен (ҡала, Башҡортостан)|Благовещен]], [[Бөрө]], [[Бәләбәй]], [[Дүртөйлө]], [[Дәүләкән]], [[Ишембай]], [[Күмертау]], [[Межгорье (ҡала)|Межгорье]], [[Мәләүез]], [[Нефтекама]], [[Октябрьский (ҡала, Башҡортостан)|Октябрьский]], [[Салауат]], [[Сибай]], [[Стәрлетамаҡ]], [[Туймазы]], [[Учалы]], [[Яңауыл]]. Башҡортостандың [[Ағиҙел (ҡала)|Ағиҙел]] ҡалаһында ғына әлегә булмағанмым. '''[[Башҡортостан]] ауылдары''': Уууу, һәләк күп яҙырға кәрәк, яйлап башлайым. '''Мәсетле районы''': [[Ләмәҙ-Тамаҡ]] (тыуған ауылым), [[Ҡотош]] — тыуған ауылымдан сәфәр ҡылған иң беренсе ауылдыр, [[Оло Ыҡтамаҡ]] — тыуған ауылыма райүҙәк болницынан алып ҡайтҡандар. [[Мәсетле районы ауылдары исемлеге|Мәсетле районы ауылдары]]нан [[Тимербай (Мәсетле районы)|Тимербай]], [[Үрге Бобин]], [[Әй (Мәсетле районы)|Әй]], [[Юлай (Мәсетле районы)|Юлай]] ауылдарында әлегә булмағанмым. '''[[Рәсәй]]''': [[Волгоград]], [[Һамар]], [[Мәскәү]], [[Санкт-Петербург]], [[Екатеринбург]], [[Ырымбур]], [[Улан-Удэ]], Максимиха (ауыл, [[Бүрәт Республикаһы]]) [[Соль-Илецк]], [[Дондағы Ростов]], [[Ижевск]], [[Ҡазан]], [[Тольятти]], [[Минзәлә]], [[Зверево (Ростов өлкәһе)|Зверево]], [[Геленджик]], [[Кабардинка]] (ауыл), [[Дивноморское]], [[Түбәнге Салда]], [[Акинфиево]] (ауыл, [[Свердловск өлкәһе]]), [[Красноуфимск]], [[Первоуральск]], [[Домбаровский]] (ҡасаба), [[Ырымбур өлкәһе]]), [[Ҡытау-Ивановск]], [[Йүрүҙән (ҡала)|Йүрүҙән]], [[Златоуст]], [[Эҫем (Силәбе өлкәһе)]], [[Кропачёво]] (ҡасаба, [[Силәбе өлкәһе]]), [[Әшә]], [[Нязепетровск]], [[Төмән]], [[Нефтеюганск]] '''[[Үзбәкстан]]''': [[Бохара]], [[Ҡаршы]], [[Мөбәрәк]] '''[[Ҡаҙағстан]]''': [[Алматы]] '''[[Украина]]''': [[Киев]] '''[[Беларусь]]''': [[Минск]] '''[[Польша]]''': [[Варшава]], [[Казимеж Дольны]] '''[[Италия]]''': [[Турин]], [[Милан]], [[Венеция]], [[Генуя]], [[Верона]], [[Падуя]], [[Езино Ларио]] (ауыл) '''[[АҠШ]]''': [[Вашингтон]], [[Нью-Йорк]] == Маҡтауҙар == {{userboxtop|toptext = Маҡтауҙар}} {{орден|нәмә=йондоҙ2|имза=--<span style="font-family:'Book Antiqua'; font-size:150%; font-style:italic; color:blue">[[Ҡатнашыусы:Comp1089|Вячеслав]]</span>_{шулай уҡ [[Махсус:Contributions/Comp1089|Comp1089]]} <sup><span style="font-family:'Book Antiqua, Arial Unicode MS'; font-size:150%; font-style:italic; color:green">[[User talk:Comp1089|aralaşırbıđmı?]]</span></sub> 11:52, 14 Октябрь (Ҡарасай) 2010 (UTC)|текст=үҙемдән һәм берләшмә исеменән бей эшегеҙ, төҙәтеү һәм яҡшы мәҡәләләр яҙған өсөн}} {{userboxbottom}} {| style="border: 1px solid gray; background-color: #fdffe7;" |rowspan="2" valign="top" | [[File:Wiki-prize.svg|100px]] |rowspan="2" | |style="font-size: x-large; padding: 0; vertical-align: middle; height: 1.1em;" | ''' [[:wmru:Вики-конференция 2014/Вики-премия|Лауреат Вики-премии 2014 года]]''' |- |style="vertical-align: middle; border-top: 1px solid gray;" | '''[[:wmru:Вики-конференция 2014/Вики-премия|За активную работу в Википедии на башкирском языке]]!''' |} {{Уң-юғары-Һайланған|Париж|15}} {{Уң-юғары-Һайланған|Салауат Юлай улы|0}} [[Категория:Википедия:Хакимдар]] [[Категория:Википедия:Мәсетлеләр]] [[Категория:Өфө ҡалаһында йәшәүселәр]] == ☆ Миҙал ☆ == {|background-color:#FFFDD0; border: 3px solid #395C98; |+ |- |[[файл:Wiki expansion 5+ barnstar.png|left|100px]] |<center> <span style="color:green">'''3-сө дәрәжәле миҙал'''</span> : :'''''[[Башҡорт Википедияһы]]нда «Юбилярға Википедия бүләге» темаһына 5 мәҡәлә яҙған өсөн'''''<br />''<small>Яңы йыл менән! Бар эшегеҙҙә ижади уңыштар, ныҡлы һаулыҡ теләйем! Ихтирам менән --[[Ҡатнашыусы:Айсар|Айсар]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Айсар|әңгәмә]]) 08:38, 2 ғинуар 2019 (UTC)'' |+ |} == ☆ Башҡортостан 100 ☆ == {| style="{{float left}} width:430px; background-color: #FFFFE0; border: 3px solid DarkOrange; text-align: center;" | rowspan=2 | [[Файл:Coat of Arms of Bashkortostan.svg|100px|border|]] | height=20px style="border-bottom: 1px solid #000; font-size:8pt;" | <big>[[Башҡортостан]]дың [[Файл:Flag of Bashkortostan.svg|border|22px]] <br> <font color="MidnightBlue">'''Рәхмәт билдәһе</font></big>''' |- |align="left" style="font-size:9pt;padding:4pt;line-height:1.25em"| '''[[Проект:Башҡортостан 100|<big>Башҡортостан 100</big>]]''' <font color="MidnightBlue">'''супер-марафонында ҡатнашҡан өсөн'''</font> |} == ☆ Миҙал ☆ == {|background-color:#FFFDD0; border: 3px solid #395C98; |+ |- |[[файл:Wiki expansion 10+ barnstar.png|left|100px]] |<center> <span style="color:green">'''2-се дәрәжәле миҙал'''</span> : :'''''[[Башҡорт Википедияһы]]нда «Юбилярға Википедия бүләге» темаһына 10 мәҡәлә яҙған өсөн'''''<br />''<small> Бар эшегеҙҙә ижади уңыштар, ныҡлы һаулыҡ теләйем! Ихтирам менән --[[Ҡатнашыусы:Айсар|Айсар]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Айсар|әңгәмә]]) 16:49, 1 март 2019 (UTC)'' |+ |} l7dit0xa8z5j4l94821szpt7nxk7wbw 1147343 1147336 2022-07-27T17:59:48Z Рөстәм Нурыев 43 /* Фамилиялаштар исемлеге өсөн әҙерләмә */ wikitext text/x-wiki <!-- {{ambox |type=discussion |image=[[File:Sun01.svg|40px|Кояш]] |text=Был ҡатнашыусы 2020 йылда [[Википедия:Вики-ял|вики-ялға]] китте һәм һорауҙарға яуап бирмәүе ихтимал. |text-small=Ҡайтыу ваҡыты {{#if:{{{1}}}|—|}} '''{{{1|{{{date|2021}}}}}}'''{{{2|{{{ps|.}}}}}} }} --> {{#if:{{{3|{{{date-en|}}}}}}{{{4|{{{ps-en|}}}}}}| {{ambox |type=discussion |image=[[File:Sun01.svg|40px|Кояш]] |text=This user currently is on a [[Википедия:Вики-ял|wiki-break]] and may leave your messages unanswered. |text-small=The return is planned on '''{{{3|{{{date-en|unknown}}}}}}'''{{{4|{{{ps-en|.}}}}}} }}| }} [[Файл:Рөстәм Нурыев - Башҡорт Википедияһы ҡатнашыусыһы.JPG|thumb|слева|Рөстәм Нурыев — 2005 йылдан Башҡорт Википедияһы ҡатнашыусыһы, Төрки телле Википедиялар конференцияһында, Алматы, 2012 йыл]] {{Userbox/Йылнамә/ваҡыт}} {{Babel|admin|ba|ba-east-N|ru-3|tt-3|not smoking|no alcohol}} <!-- {|style="width:60%; font-size:100%; color:#000; text-align:center;"| --> {{цитата| Яҡшылыҡ булһын атығыҙ,<br /> Кеше булһын затығыҙ; <br /> Яманға юл ҡуймағыҙ,<br /> Яҡшынан баш тартмағыҙ! |''[[Урал батыр эпосы|Урал батыр]]'' }} <!-- {|style="width:60%; font-size:100%; color:#000; text-align:center;"| --> {{цитата| Мин был ерҙе матурларға тыуҙым,<br /> Таҙартырға тыуҙым <br /> Йыйын хәшәрәттән, шаҡшынан,<br /> Һәм төҙөргә уны мәңгелеккә <br /> Тик гүзәлдән, ныҡтан, яҡшынан! |''[[Атнабаев Әнғәм Ҡасим улы|Әнғәм Атнабаев]] '' }} {{цитата| Мин халҡымдың [[сәскә]] күңеленән<br /> Бал ҡортондай ынйы йыямын,<br /> Йыямын да — йәнле ынйыларҙан <br /> Хуш еҫле бер кәрәҙ ҡоямын. |''[[Ғарипов Рәми Йәғәфәр улы|Рәми Ғарипов]]'' }} {{цитата| Кәрәк түгел милләтем тип тамаҡ ярыу,<br /> Кәрәк бары милләт өсөн юлдар ярыу,<br /> Кәрәк бары көн-төн тимәй алға барыу,<br /> Берләшәйек, бөтә донья башҡорттары!|''[[Бикбаев Рауил Төхфәт улы|Рауил Бикбаев]] '' }} <!-- |} --> {| style = "float: left; border="1"; " |- |{{Ҡалып:Башҡортостан UserBox}} |- |{{UserBox Йәш|02|08|1963}} |- |{{Ҡалып:Стаж UserBox|year=2006|month=1|day=8}} |- | {{Userbox/Ләмәҙтамаҡ мәктәбе|уҡыусыһы (1970-1989)}} |- |{{Turkic Wikimedia Conference 2012 ҡатнашыусы}} |- |{{User:Box/ВК-2012}} |- |{{Вики-һабантуйҙа ҡатнашыусы}} |- |{{User Asian Month}} |- |{{Викийәйләү 2016}} |- |{{Userbox/Башҡорт википедиясыларының 4-се форумы}} |} Мин Рөстәм Нурыев. [[Башҡортостан]], [[Өфө]] ҡалаһынан. Йәшем 55-те үтеп китте. Туған телем — [[башҡорт теле]]. [[Урыҫ теле|Урыҫса]] яҡшы беләм. [[татар теле|Татарса]] уҡый, һөйләшә, яҙыша алам. Инглиз һәм немец телдәрен өйрәнелгәйне, әммә ләкин белмәйем тип әйтергә була. Әммә [http://translate.google.com/?hl=ru&tab=mT#ru/en/ Гугл тәржемәсеһен] менән ҡулланып филлипин, япон, итальян, француз ҡатнашыусылары менән аралашҡаным бар. * Викимания эшмәкәрлегендә рәсми [[2005]] йылдың декабрь айынан теркәлдем, башҡорт бүлегендә 2006 йылдың ғинуар айынан. * [[2006]] йылдың 26 ғинуарында [[Башҡорт Википедияһы]]нда [[Википедия:Хакимдәр|хаким]] һәм [[Википедия:Бейҙәр|бей]] бурыстарын үтәй башланым. Әүҙемһеҙлек өcөн 9 Март/Буранай 2010 стюард '''Jusjih''' тарафынан [[Википедия:Бейҙәр|бей]] бурысынан бушатылдым. [[wmru:Вики-Сабантуй 2015]] == Бәйләнеш == * Электрон почта - rnuriev1@gmail.com * Скайп (Skype) - rnuriev11 * Тере журналда минең блог [http://r-nuriev.livejournal.com/ Рөстәм Нурыев яҙмалары] * VK - Вконтакте - Бәйләнештә - http://vk.com/feed#/id168174762 * Урыҫ телендәге бүлектә [[:ru:Участник:Рустам Нурыев|Рустам Нурыев]] исемендә. * Төрөк бүлегендә [[:tr:User:Рөстәм Нурыев]] * Инглиз бүлегендә [[:en:User:Rustam Nuriev]] * [[m:User:Рөстәм_Нурыев|meta.wikimedia (autopatrolled)]], * [[commons:User:Рөстәм_Нурыев|commons.wikimedia]], * [[incubator:User:Рөстәм_Нурыев|incubator.wikimedia]], * [[w:ru:User:Рөстәм_Нурыев|ru.wikipedia (autoeditor, uploader)]], * [[n:ru:User:Рөстәм_Нурыев|ru.wikinews (autoreview, editor)]], * [[s:User:Рөстәм_Нурыев|wikisource]], * [[d:User:Рөстәм_Нурыев|wikidata]], * [[wmru:User:Рөстәм_Нурыев|ru.wikimedia]], * [https://translatewiki.net/wiki/User:Рустам_Нурыев translatewiki.net], == Хаким бурыстары == * Юйылырға ҡуйылған мәҡәләләрҙе [[:Категория:Википедия:Юйыласаҡ мәҡәләләр|(Категория)]] һәм [[Википедия:Юйыласаҡ мәҡәлә|(исемлек)]] буйынса тикшереп торорға һәм тейешлеләрен юйыу. == Статистика == [http://toolserver.org/~tparis/pcount/index.php?name=%D0%A0%D3%A9%D1%81%D1%82%D3%99%D0%BC+%D0%9D%D1%83%D1%80%D1%8B%D0%B5%D0%B2&lang=ba&wiki=wikipedia Википедияның башҡорт бүлегендә минең эшмәкәрлек буйынса статистика] # [https://xtools.wmflabs.org/ec/ba.wikipedia.org/Рөстәм%20Нурыев Дөйөм статистика] # [https://xtools.wmflabs.org/pages/ba.wikipedia.org/Рөстәм%20Нурыев Мәҡәләләр] # [https://stats.wikimedia.org/wikimedia/squids/SquidReportPageViewsPerLanguageBreakdown.htm илдәр буйынса трафик] == Проекттар == * [[Портал:Башҡортостан ауылдары]] * [[Проект:Башҡортостан ауылдары]] * [[Портал:Башҡортостан шәхестәре]] === Китапхана === Был белешмә китаптар электрон форматта фиртуаль дискта миндә бар. Кемгә кәрәк шәхсән доступ асам. [[Файл:Список справочной литературы по населенным пунктам Башкортостана.png|макси| ]] === Добро.РУ порталы === ;Конвертируйте правки в Википедии в часы активности волонтера на Добро.РУ [https://dobro.ru/ Dobro.ru] — это платформа для содействия развития волонтерского движения в России. Я подумал, изучил и адаптировал под нас, википедистов. Теперь волонтеры международных проектов Викимедиа смогут конвертировать свои правки в часы активности в электронных книжках волонтера в Добро.ру. Для этого необходимо создать аккаунт в Добро.ру и заполнить вакансии в мероприятиях от НП «Викимедиа». Пока создано (мною) две вакансии «Волонтер международного проекта» (без ограничения вакантных мест) в мероприятиях «[https://dobro.ru/event/10095336#vacancies Я волонтер Русской Википедии]» и «[https://dobro.ru/event/10095298#vacancies Я волонтер Башкирской Википедии»] с учетным периодом до 31 декабря 2021 года. В книжку волонтера буду переносить часы активности из портала Викискан ([https://ru.wikiscan.org/users РуВики], [https://ba.wikiscan.org/users БашВики]). В случае востребованности этого начинания и вашего одобрения создам мероприятия и вакансии для раздельного учета активности по другим проектам, а также продолжу в следующем году. '''КАКАЯ ПОЛЬЗА ОТ ЭТОЙ ЗАТЕИ ВОЛОНТЕРАМ ВИКИМЕДИА?''' - спросите вы. Пока не могу предложить какую-либо конкретную пользу или льготу. Но надеюсь, что в будущем они будут — а пока рекомендую копить часы активности в электронной книжке волонтера, их нельзя учесть за предыдущие периоды (задним числом). В настоящее время наиболее реальная польза — выпускники школ смогут получить [https://dobro.ru/news/5142-uchet-volonterskogo дополнительные баллы при поступлении в вузы]. P.S. Мы с {{u|З. ӘЙЛЕ}} уже апробировали и ей записал [https://dobro.ru/volunteers/203529/resume 23 часа за сентябрь месяц]. Велком, друзья. Не отмахивайтесь. Россия — социально ориентированная страна, но блага по заявительному принципу. Кстати, расскажу реальную историю из своего жизненного опыта. В период работы начальником отдела госстатистики в районе, в начале 90-х, чуть ли не насильно вручил медали «Ветеран турда» трем сотрудникам — стаж работы позволял. Тогда от этой медали никакой пользы не было. А когда тетеньки выходили на пенсию, то они получили федеральные надбавки к пенсии. — [[У:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[ОУ:Рөстәм Нурыев|обс.]]) 01:31, 2 октября 2021 (UTC) === Проект:АХБ осраҡтарын күҙәтеү === * [[:Категория:Википедия:Авторлыҡ хоҡуҡтарын боҙоу осрағы бар]] * [[Википедия:Юйылыуға]] * [[:Категория:Юйыласаҡ мәҡәләләр]] * [[Махсус:Log/delete|Юйыу яҙмалары]] * {{tl|Delete}} → <nowiki>{{Delete|сәбәбе}}</nowiki> йәки <nowiki>{{Юй|сәбәбе}}</nowiki> === Онлайн вики-мәктәп === * [[meta:Онлайн ВикиШкола Рустама Нурыева|Онлайн ВикиШкола Рустама Нурыева]] * [https://www.youtube.com/channel/UCCDxGfA1KjJo-XYQroe15EA?view_as=subscriber Ютубта видеоканалым] * [https://ru.wikimedia.org/wiki/%D0%9E%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BC%D0%BC%D0%B0_%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%B0 Образовательный ресурс Викимедиа] * [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев/Проект:Википедия:Белешмә|Проект:Википедия:Белешмә]] === Проект:Исемең_матур === [[Проект:Исемең_матур]] === Проект: Юбилярға Википедия бүләге === [[Проект:Юбилярға Википедия бүләге]]  === Проект: Ижади бәйгеләр йомғағы === [[Проект:Ижади бәйгеләр йомғағы]] === Вики-Һабантуй 2015 === * [[wmru:Вики-Сабантуй 2015|Вики-Һабантуй 2015 — Башҡорт Википедияһының 10-йыллығына арналған саралар.]] * [[wmru:Вики-Сабантуй 2015#Международная конференция#Итог|Вики-Һабантуй 2015 — Халыҡ-ара конференциянан тулы фотоотчет.]] [[Файл:Message from Lila Tretikov for the 10th anniversary of Bashkir Wikipedia.webm|400px|мини|WMF башҡарма директоры Ләлә Третьякова ҡотлауы]] <gallery> File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-24) 32.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-24) 32 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-24) 80.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-24) 80 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 01.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 01 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 12.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 12 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 16.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 16 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 04.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 04 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-26) 45.jpg|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-26) 45 </gallery> == Шулай уҡ эшләйһе эштәр == * [http://yir.atspace.com/ башҡорт халыҡ йырҙары] * [[:Категория:Иҫкәрмәләрендә хаталы биттәр]] * [[:Категория:Почта индексы булмаған тораҡ пункттары]] - тикшереп сығырға, булмағандарын табып ҡуйырға * [https://www.bashkortostan.ru/thesaurus/files/1.0122.17_ATU_Itog.pdf АТД 2017] {{Ҡатнашыусыларға эш}} == Ҡоралдар == * https://copyvios.toolforge.org - <nowiki>{{Авторлыҡ хоҡуҡтарын боҙоу|url=}}</nowiki> тикшереүсе ҡорал * https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:UrlShortener URL-адрес ҡыҫҡартыусы * [[Ҡалып:Мәҡәләләрҙең сифат кимәле]] * [[MediaWiki:Gadget-wikificator.js]] - викификатор * [http://web-corpora.net/bashcorpus/search/ Поэтический корпус башкирского языка. (Борис Орехов] * [[phab:T194888]] - пример заявки на временное увеличение лимита создания учетных записей с одного IP * [[Ҡалып:Cite web]] - сайтҡа һылтанма * <nowiki>{{Мөхәррирләү|Рөстәм Нурыев|06.08.2018}}</nowiki> * [[MediaWiki:Sidebar]] - һул яҡтағы меню. * [https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81%3A%D0%96%D1%83%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D0%B4%D0%B0%D1%80&type=newusers&user=&page=&year=&month=-1&tagfilter=&subtype=create Яңы ҡулланыусылар] * [[meta:Wikimedians of Bashkortostan User Group|Wikimedians of Bashkortostan User Group]] * Географик координаталар эҙләү өсөн [http://wikimapia.org Викимапия] * Конвертор [https://exogens.ru/on-line-instrumenty/wiki-tablicy/ Конвертер Excel-таблиц в вики-формат], Һылтама эшләмәһә, <nowiki>https://exogens.ru/on-line-instrumenty/wiki-tablicy/</nowiki> яҙманы URL адресы тәҙрәсегенә күсереп алығыҙ. * Викимедия фонды Грант системаһы [http://meta.wikimedia.org/wiki/Grants:Start/ru Викимедия фонды гранттары]. [http://meta.wikimedia.org/wiki/Grants:IEG/More_books_in_the_Bashkir_language_at_Wikisource#Discussion Минең ғариза] * Система хәбәрҙәрен тәржемәләү [http://translatewiki.net/wiki/Portal:Ba] * [[MediaWiki:Sitenotice]] Баш бит башына ҡуйылыусы урындағы иғлан * [https://creativecommons.org/choose/ Creative Commons лицензияһында тамғалау] * [http://wikimediafoundation.org/wiki/%D0%9D%D0%B0%D1%88%D0%B8_%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B5%D0%BA%D1%82%D1%8B "Наши проекты" на русском языке.] * [http://sakhatyla.ru/ Саха теле. Сайт, һүҙлек, әсбәптар] * [[w:ru:Википедия:WikiHistory]] * https://tools.wmflabs.org/langviews/ - проекттар күҙәтеү буйынса программа * [[w:ВП:ДОБРО]] — автор текстарын йәмғиәт милкенә күсереү * [[w:ru:Википедия:Получение разрешений|Википедия:Получение разрешений OTRS]] * [[w:ru:Википедия:Форум/Архив/Технический/2016/06#Ликбез. Теги <onlyinclude> против копипейста]] === Мониторинг === * https://pageviews.toolforge.org/massviews - массовый просмотр статей * [https://tools.wmflabs.org/siteviews/?platform=all-access&source=pageviews&agent=user&start=2016-10&end=2017-09&sites=ba.wikipedia.org%7Cba.wikibooks.org Просмотр страниц] * [[Ҡалып:NUMBEROF/data]] — көндәлек статистика * '''[https://outreachdashboard.wmflabs.org/ - wmflabs проекттар күҙәтеү буйынса программа]''' === Бот ярҙамында эшләү === * Сформировать текстовый файл задания через АВБ. pairs.txt ** Список замен задаётся в текстовом файле в формате [[oldname1]] [[newname1]][oldname2]] [[newname2]].. * C:\Program Files (x86)\Python36-32\core_stable>pwb.py login.py - авторизоваться * C:\Program Files (x86)\Python36-32\core_stable>pwb.py movepages.py -noredirect -summary:"категорияның хата исемен төҙөтәү" -pairs:pairs.txt - запустить бот * [[w:ru:Регулярные выражения]] === Викидата === * [https://tools.wmflabs.org/quickstatements/#/batch QuickStatements — Күмәртәләп мәғлүмәт тейәү ҡоралы] * [https://www.wikidata.org/wiki/Help:QuickStatements/ru Help:QuickStatements — Күмәртәләп мәғлүмәт тейәү ҡоралына аңлатма] * 1939-2010 йыл халыҡ иҫәбен тейәү (ҡайһы бер район ауылдарын мәҡәләләренән). - мәҡәлә таблицаһынан мәғлүмәтте күсереп алырға, ехсел таблицаһына ҡуйырға, загтовкаға күсерергә, ауылдың викидата кодын ултыртырға, текст форматында һаҡларға, ";" тамғаһын "," тамғаһана алмаштырырға, әҙерләмәне күсереп алырға, тейеү сервисына күсерергә, тейәргә. * скрипт для выбора сельсоветов и СНП в район, копировать с окна редактирования <blockquote><nowiki> PREFIX psv: <http://www.wikidata.org/prop/statement/value/> #All settlements of Ufimsky District (with coordinates) #defaultView:Table SELECT DISTINCT ?item ?name ?lat ?_____________________ WHERE { ?item wdt:P131* wd:Q1094419. <!-- Код района --> ?item (wdt:P31/wdt:P279*) wd:Q486972. SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language "[AUTO_LANGUAGE],en". ?item rdfs:label ?name. } OPTIONAL { ?item wdt:P1082 ?_____________________. } } ORDER BY ?name</nowiki> </blockquote> === Энциклопедияға һылтанма ҡалыптары === {| class="wikitable" |+ Caption text |- ! Ҡалып !! Ҡулланыу өлгөһө !! Күренеше |- | {{tl|БЭ}} (Башҡорт энциклопедияһы) ||<nowiki>{{БЭ|81767|Алдар}}</nowiki> ||{{БЭ|81767|Алдар}} |- | {{tl|ЭБЭ}} (Башкирская энциклопедия) || <nowiki>{{ЭБЭ|81767|Алдар}}</nowiki>|| {{ЭБЭ|81767|Алдар}} |- | {{tl|ВЭБ}} (Военная энциклопедия башкир)) || <nowiki>{{ВЭБ|51372|Алдар Исекеев}}</nowiki>|| {{ВЭБ|51372|Алдар Исекеев}} |- | {{tl|СЮЭ}} (Салават Юлаев: Энциклопедия) || <nowiki>{{СЮЭ|52227|Абдрешит Галиев}}</nowiki> || {{СЮЭ|52227|Абдрешит Галиев}} |} === Фамилиялаштар исемлеге өсөн әҙерләмә === <nowiki>[[]]</nowiki> <big>Эшләнмәгән фамилиялаштар исемлеге. БашВикила шундай фамилияға кәмендә ике мәҡәлә бар.</big> ;Ғ * Ғаянов, Ғибәҙуллин, Ғилемханов, Ғилманов, Ғилметдинов, Ғиләжетдинов, Ғималов, Ғиниәтуллин, Ғәббәсов, Ғәбдрәхимов, Ғәйетбаев, Ғәйзуллин, Ғәйнанов, Ғәскәров, Ғәҙелшин, Ғөзәйеров, ;Д * Давыдов, Данилов, Дегтярёв, Денисов, Джозеф, Докучаев, Домашников, Дорофеев, Дринфельд, Дударев, Дьяков, Дьяконов, Дёмин, Дәминев, ;Е * Евсеев, Евтушенко, Егоров, Ежов, Елисеев, Ельцин, Еремеев, Ермолаев, Ерохин, Есенин, Ефимов, ;З * Завадский, Зайцев, Закруткин, Замятин, Зарубин, Захаров, Заһиров, Зверев, Зенкевич, Зимин, Зиннуров, Зиннәтуллин, Зиновьев, Злобин, Золотов, Зорин, Зотов, Зубов, Зыкин, Зәбиров, Зәйнетдинов, Зәйнәғәбдинов, Зөбәйҙуллин, == Кәңәштәр == *[[meta:Grants:Evaluation/ru|Центральный портал для обучения и совместного использования ресурсов, позволяющих лучше понять программы Викимедиа]] *[http://cornaudit.ru/publikatsii/zhurnal-dlya-sovremennogo-bukhgaltera/inostrannye-granty-schaste-ili-beda-53 ИНОСТРАННЫЕ ГРАНТЫ. СЧАСТЬЕ ИЛИ БЕДА?] == Стат == {{Википедиялар күләме}} {| class="wikitable" |- ! Исем !!16.08.13 !! 16.09.13 !! 16.10.13 !! 16.11.13 !! 16.08.14 !! 16.09.14 !! 16.10.14 !! 16.11.14 !! 16.12.14 !!16.01.15!!16.02.15!!16.03.15!! 16.04.15 !!16.05.15!!16.06.15!!16.07.15!!16.08.15!!16.19.15 |- | ARTICLES = || 30687 || 30715 || 30831 || 30893 ||32741 || 32982 || 33132 || 33 255 ||33327||33459||33842||34202||34386|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- | FILES = || 702 || 759 || 767 || 802 ||1076|| 1110 || 1123 || 1147 ||1154||1179||1232||1242||1314|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- | PAGES = || 64846 || 64975 || 65427 || 65719 ||69890|| 70744 || 71101 || 72 211 ||72567||73649||76013||77727||79621|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- | USERS = || 8644 || 8772 || 8880 || 9013 ||10289|| 10510 || 10679 || 10 865 ||11044||11229||11476||11656||11909|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- | ACTIVEUSERS = || 39 || 28 || 28 || 57 ||40|| 59 || 43 || 51 ||43||41||71||55||79|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- |ADMINS | | | | | | | | |10 |10 |11 |11 |6 | | | | | |- | EDITS = || 410669 || 411297 || 414610 || 417358 ||442258|| 447098 || 450408 || 455 515 ||457467||460650||473892||483160||491050|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |} == Яҙа башлаған мәҡәләләр == # [[Мәсетле районы]] — 8 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Ләмәҙтамаҡ]] — 9 Ғинуар (Һыуығай) 2006 # [[Әй (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Ҡариҙел (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Йүрүҙән (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Ағиҙел (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Дим (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Һаҡмар (йылға)]] — 29 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Башҡортостандағы йылғалар]] — 29 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Ыҡ]] — 30 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Әхмәҙуллин Вафа Мостафа улы]] — 1 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ваһапов Сабир Әхмәтйән улы]] — 1 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ (мәктәп)]] — 4 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Дәүләтбаев Булат Сабир улы]] — 5 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ урта мәктәбе уҡытыусылары исемлеге]] — 6 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ҡорбанова Ғәфифә Мәғәфүр ҡыҙы]] — 7 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ғатауллин, Шәкирйән Нурыйәхмәт улы]] — 25 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ урта мәктәбендә уҡыусылар һәм уны тамамлаусылар исемлеге]] — 5 Март (Буранай) 2006 йыл # [[Ҡошсо (ҡәбилә)]] — 10 Март (Буранай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ урта мәктәбен 1980 йылда тамамлаусылар]] — 22 Сентябрь (Һарысай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ урта мәктәбен 1973 йылда тамамлаусылар]] — 24 Сентябрь (Һарысай) 2006 йыл # [[Башҡортостан ауылдары]] — 29 Октябрь (Ҡарасай) 2006 йыл # [[Тарихи Башҡортостан]] — 3 Ноябрь (Ҡырпағай) 2006 йыл # [[Башҡортостан ауылдары (әлифба тәртибендәге исемлек)]] — 8 Ғинуар (Һыуығай) 2007 йыл # [[Ләмәҙ (Дыуан районы)]] — 8 Ғинуар (Һыуығай) 2007 йыл # [[Ләмәҙ (ауыл), Балаҡатай районы]] — 8 Ғинуар (Һыуығай) 2007 # [[Тәүлек]] — 28 Декабрь (Аҡъюлай) 2009 # [[Сәғәт]] — 28 Декабрь (Аҡъюлай) 2009 йыл # [[Гурвич Николай Александрович]] — ‎28 Декабрь (Аҡъюлай) 2009 йыл # [[Мәсетле районы ғалимдары]] ‎— 2 Март (Буранай) 2010 йыл # [[Шәжәрә]] — 7 Март (Буранай) — 2010 йыл # [[Аҡназаров_Зәкәриә_Шәрәфетдин_улы]] — 25 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[Зәғәфүрәнов Фәйзрәхман Зәғәфүрән улы]] — 25 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[«Башҡортостан: Ҡыҫҡаса энциклопедия»‎]]— 25 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[Автономия]] — 25 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[Мәҡсүтова Нәжибә Хәйерзаман ҡыҙы‎]] — 26 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[Ғафаров Марат Фазылтдин улы]] — 23 Май (Һабанай) 2012‎ йыл # [[Зарипов Айрат Янсур улы]] — 1 июль 2012 йыл. # [[Сәҙретдинов Әбрәр Мәсәлим улы]] — 3 июля 2012 йыл # [[Нуриев Зыя Нурый улы]] — 19 октябрь 2012 йыл # [[Дәүләт бүләктәре һәм маҡтаулы исемдәр бирелгән мәсетлеләр]] — 17 ноябрь 2012 йыл # [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы]] — 17 ноябрь 2012 йыл‎ # [[Әй ҡушылдыҡтары]] — 24 ноябрь 2012 йыл # [[Ант төркөмө]] — 1 декабрь 2012 йыл‎ # [[Париж]] — 15 декабрь 2012 йыл # [[Япон теле]] — 16 декабрь 2012 йыл # [[Ҡытай теле]] — 16 декабрь 2012 йыл # [[Португал теле]] ‎— 16 декабрь 2012 йыл # [[Фарсы теле]] — 16 декабрь 2012 йыл # [[Башҡортостан Республикаһының биләмә ҡоролошо]] — 4 ғинуар 2013 йыл == Фоторәсемдәр == [http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Rustam_Nuriev Викиһандыҡта фоторәсемдәр] <gallery> File:Rustam Nuriev SAM 9251.JPG|Эш алдынан [[сәй]] эсеп алыу мотлаҡ шарт. Марат кейәү менән бергә тырышабыҙ. File:Rustam Nuriev SAM 9255.JPG|Атай, Әсәй Һәм балалар [[Википедия|ВикипедиЯ]] яраталар. File:Rustam Nuriev SAM 9256.JPG|Илдар улым һәм Айгөл ҡыҙым File:Rustam Nuriev SAM 9258.JPG|Мин - төп яҙыусы-мөхәррир, Динара Вәҙит ҡыҙы - тормош иптәшем һәм илһам биреүсе. File:Rustam Nuriev SAM 9259.JPG|Илдар File:Rustam Nuriev SAM 9260.JPG|Илдар һәм Айгөл File:Rustam Nuriev SAM 9261.JPG|Буш ваҡытты бушҡа үткәрмәү урынында </gallery> == Ижади эштәрем == # Ижади эштәрҙе баҫтырыу өсөн махсус '''ҡаяташ''' [http://r-nuriev.livejournal.com/ Рөстәм Нурыев яҙмалары]. # Шулай уҡ [http://meshetlinski.livejournal.com/ Мәсетле районы Энциклопедияһы исемле ижади оҫтахана] эшмәкәрлеген етәкләйем. '''Ҡайһы бер айырым ижади эштәр:''' * [http://journal.bashkort.org/ru/author/rustam/ Надо искать пути решения, а не ссылаться на причины!] * [http://r-nuriev.livejournal.com/2576.html Вопросы развития Башкирской Википедии // Исторический опыт, актуальные проблемы развития российской региональной энциклопедистики: материалы Всероссийской научно-практической конференции с международным участием (Уфа, 27-28 сентября 2012 г.) - Уфа:Башк.энцикл., 2012. - 120 с. - с. 70] — сентябрь, 2012 йыл * [http://agidel-rb.ru/nomera/2012/07/rstm_nuriev.html Йәшәү мәғәнәһе – игелек ҡылыуҙа. Ағиҙел журналы] — июль, 2012 йыл * [http://r-nuriev.livejournal.com/2188.html Полынь горькая! (размышления по книге Мурад Аджи «Полынь Половецкого поля»)] — июнь, 2012 * [http://r-nuriev.livejournal.com/1696.html НӘФСЕҢДЕ АҘҘЫРМАҺАҢ... отолмаҫһың бер кемдән / Тере журнал битендә]— Февраль, 2011 * [http://r-nuriev.livejournal.com/1696.html Сылбырлы сәйәсәтте киләсәктә нимә көтә? / Тере журнал битендә] — Ноябрь, 13, 2010 * [http://r-nuriev.livejournal.com/1232.html Языки и споры вокруг / Тере журнал битендә] - Сентябрь, 12, 2010 * [http://r-nuriev.livejournal.com/779.html Яңы быуат бәйете / Тере журнал битендә] — 2010 йылдың июль айында ижад ителде. Баҫтырылды: «Йәшлек» гәзите (7 август 2010 йыл), «Киске Өфө» гәзите (25 сентябрь 2010 йыл). * [http://www.bashqort.com/site/index.php?option=com_content&view=article&id=74:tezre-ujiusi&catid=34:mekeleler&Itemid=58 «Тәҙрә уйыусы» ларға «тар ярыҡтан» ҡараш, йәки ябай башҡорт уҙаманының уйланыуҙары / www.bashqort.com сайтында]] — 2008 йыл ижад ителде, «Башҡортостан» гәзитендә баҫтырылды (№22 (25072), 5 февраль 2008 йыл) == Шәжәрәм == # Әликәй # Ишәкәй Әликәй улы # Хисмәтулла Ишәкәй улы (1806-?) — оло шәжәрә [[Хисмәтулла нәҫеле]] # Хисмәтуллин Ғатаулла Хисмәтулла улы (1867-?) # Ғатауллин Нурыйәхмәт Ғатаулла улы (1896—1979) # Ғатауллин Шакирйан Нурыйхмәт ул (1936-2002) # Ғатауллин Рөстәм Шакирйан улы, Рөстәм Нурыев (1963) # Шәйәхмәтова (Ғатауллина) Айгөл Рөстәм ҡыҙы, Ғатауллин Илдар Рөстәм улы == Мин булған ҡалалар һәм ауылдар == '''[[Башҡортостан]] ҡалалары''':[[Өфө]], [[Баймаҡ]], [[Белорет]], [[Благовещен (ҡала, Башҡортостан)|Благовещен]], [[Бөрө]], [[Бәләбәй]], [[Дүртөйлө]], [[Дәүләкән]], [[Ишембай]], [[Күмертау]], [[Межгорье (ҡала)|Межгорье]], [[Мәләүез]], [[Нефтекама]], [[Октябрьский (ҡала, Башҡортостан)|Октябрьский]], [[Салауат]], [[Сибай]], [[Стәрлетамаҡ]], [[Туймазы]], [[Учалы]], [[Яңауыл]]. Башҡортостандың [[Ағиҙел (ҡала)|Ағиҙел]] ҡалаһында ғына әлегә булмағанмым. '''[[Башҡортостан]] ауылдары''': Уууу, һәләк күп яҙырға кәрәк, яйлап башлайым. '''Мәсетле районы''': [[Ләмәҙ-Тамаҡ]] (тыуған ауылым), [[Ҡотош]] — тыуған ауылымдан сәфәр ҡылған иң беренсе ауылдыр, [[Оло Ыҡтамаҡ]] — тыуған ауылыма райүҙәк болницынан алып ҡайтҡандар. [[Мәсетле районы ауылдары исемлеге|Мәсетле районы ауылдары]]нан [[Тимербай (Мәсетле районы)|Тимербай]], [[Үрге Бобин]], [[Әй (Мәсетле районы)|Әй]], [[Юлай (Мәсетле районы)|Юлай]] ауылдарында әлегә булмағанмым. '''[[Рәсәй]]''': [[Волгоград]], [[Һамар]], [[Мәскәү]], [[Санкт-Петербург]], [[Екатеринбург]], [[Ырымбур]], [[Улан-Удэ]], Максимиха (ауыл, [[Бүрәт Республикаһы]]) [[Соль-Илецк]], [[Дондағы Ростов]], [[Ижевск]], [[Ҡазан]], [[Тольятти]], [[Минзәлә]], [[Зверево (Ростов өлкәһе)|Зверево]], [[Геленджик]], [[Кабардинка]] (ауыл), [[Дивноморское]], [[Түбәнге Салда]], [[Акинфиево]] (ауыл, [[Свердловск өлкәһе]]), [[Красноуфимск]], [[Первоуральск]], [[Домбаровский]] (ҡасаба), [[Ырымбур өлкәһе]]), [[Ҡытау-Ивановск]], [[Йүрүҙән (ҡала)|Йүрүҙән]], [[Златоуст]], [[Эҫем (Силәбе өлкәһе)]], [[Кропачёво]] (ҡасаба, [[Силәбе өлкәһе]]), [[Әшә]], [[Нязепетровск]], [[Төмән]], [[Нефтеюганск]] '''[[Үзбәкстан]]''': [[Бохара]], [[Ҡаршы]], [[Мөбәрәк]] '''[[Ҡаҙағстан]]''': [[Алматы]] '''[[Украина]]''': [[Киев]] '''[[Беларусь]]''': [[Минск]] '''[[Польша]]''': [[Варшава]], [[Казимеж Дольны]] '''[[Италия]]''': [[Турин]], [[Милан]], [[Венеция]], [[Генуя]], [[Верона]], [[Падуя]], [[Езино Ларио]] (ауыл) '''[[АҠШ]]''': [[Вашингтон]], [[Нью-Йорк]] == Маҡтауҙар == {{userboxtop|toptext = Маҡтауҙар}} {{орден|нәмә=йондоҙ2|имза=--<span style="font-family:'Book Antiqua'; font-size:150%; font-style:italic; color:blue">[[Ҡатнашыусы:Comp1089|Вячеслав]]</span>_{шулай уҡ [[Махсус:Contributions/Comp1089|Comp1089]]} <sup><span style="font-family:'Book Antiqua, Arial Unicode MS'; font-size:150%; font-style:italic; color:green">[[User talk:Comp1089|aralaşırbıđmı?]]</span></sub> 11:52, 14 Октябрь (Ҡарасай) 2010 (UTC)|текст=үҙемдән һәм берләшмә исеменән бей эшегеҙ, төҙәтеү һәм яҡшы мәҡәләләр яҙған өсөн}} {{userboxbottom}} {| style="border: 1px solid gray; background-color: #fdffe7;" |rowspan="2" valign="top" | [[File:Wiki-prize.svg|100px]] |rowspan="2" | |style="font-size: x-large; padding: 0; vertical-align: middle; height: 1.1em;" | ''' [[:wmru:Вики-конференция 2014/Вики-премия|Лауреат Вики-премии 2014 года]]''' |- |style="vertical-align: middle; border-top: 1px solid gray;" | '''[[:wmru:Вики-конференция 2014/Вики-премия|За активную работу в Википедии на башкирском языке]]!''' |} {{Уң-юғары-Һайланған|Париж|15}} {{Уң-юғары-Һайланған|Салауат Юлай улы|0}} [[Категория:Википедия:Хакимдар]] [[Категория:Википедия:Мәсетлеләр]] [[Категория:Өфө ҡалаһында йәшәүселәр]] == ☆ Миҙал ☆ == {|background-color:#FFFDD0; border: 3px solid #395C98; |+ |- |[[файл:Wiki expansion 5+ barnstar.png|left|100px]] |<center> <span style="color:green">'''3-сө дәрәжәле миҙал'''</span> : :'''''[[Башҡорт Википедияһы]]нда «Юбилярға Википедия бүләге» темаһына 5 мәҡәлә яҙған өсөн'''''<br />''<small>Яңы йыл менән! Бар эшегеҙҙә ижади уңыштар, ныҡлы һаулыҡ теләйем! Ихтирам менән --[[Ҡатнашыусы:Айсар|Айсар]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Айсар|әңгәмә]]) 08:38, 2 ғинуар 2019 (UTC)'' |+ |} == ☆ Башҡортостан 100 ☆ == {| style="{{float left}} width:430px; background-color: #FFFFE0; border: 3px solid DarkOrange; text-align: center;" | rowspan=2 | [[Файл:Coat of Arms of Bashkortostan.svg|100px|border|]] | height=20px style="border-bottom: 1px solid #000; font-size:8pt;" | <big>[[Башҡортостан]]дың [[Файл:Flag of Bashkortostan.svg|border|22px]] <br> <font color="MidnightBlue">'''Рәхмәт билдәһе</font></big>''' |- |align="left" style="font-size:9pt;padding:4pt;line-height:1.25em"| '''[[Проект:Башҡортостан 100|<big>Башҡортостан 100</big>]]''' <font color="MidnightBlue">'''супер-марафонында ҡатнашҡан өсөн'''</font> |} == ☆ Миҙал ☆ == {|background-color:#FFFDD0; border: 3px solid #395C98; |+ |- |[[файл:Wiki expansion 10+ barnstar.png|left|100px]] |<center> <span style="color:green">'''2-се дәрәжәле миҙал'''</span> : :'''''[[Башҡорт Википедияһы]]нда «Юбилярға Википедия бүләге» темаһына 10 мәҡәлә яҙған өсөн'''''<br />''<small> Бар эшегеҙҙә ижади уңыштар, ныҡлы һаулыҡ теләйем! Ихтирам менән --[[Ҡатнашыусы:Айсар|Айсар]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Айсар|әңгәмә]]) 16:49, 1 март 2019 (UTC)'' |+ |} aysc5ve0s7kkss1rx68pc3xoo4zsoff 1147344 1147343 2022-07-27T18:06:16Z Рөстәм Нурыев 43 /* Фамилиялаштар исемлеге өсөн әҙерләмә */ wikitext text/x-wiki <!-- {{ambox |type=discussion |image=[[File:Sun01.svg|40px|Кояш]] |text=Был ҡатнашыусы 2020 йылда [[Википедия:Вики-ял|вики-ялға]] китте һәм һорауҙарға яуап бирмәүе ихтимал. |text-small=Ҡайтыу ваҡыты {{#if:{{{1}}}|—|}} '''{{{1|{{{date|2021}}}}}}'''{{{2|{{{ps|.}}}}}} }} --> {{#if:{{{3|{{{date-en|}}}}}}{{{4|{{{ps-en|}}}}}}| {{ambox |type=discussion |image=[[File:Sun01.svg|40px|Кояш]] |text=This user currently is on a [[Википедия:Вики-ял|wiki-break]] and may leave your messages unanswered. |text-small=The return is planned on '''{{{3|{{{date-en|unknown}}}}}}'''{{{4|{{{ps-en|.}}}}}} }}| }} [[Файл:Рөстәм Нурыев - Башҡорт Википедияһы ҡатнашыусыһы.JPG|thumb|слева|Рөстәм Нурыев — 2005 йылдан Башҡорт Википедияһы ҡатнашыусыһы, Төрки телле Википедиялар конференцияһында, Алматы, 2012 йыл]] {{Userbox/Йылнамә/ваҡыт}} {{Babel|admin|ba|ba-east-N|ru-3|tt-3|not smoking|no alcohol}} <!-- {|style="width:60%; font-size:100%; color:#000; text-align:center;"| --> {{цитата| Яҡшылыҡ булһын атығыҙ,<br /> Кеше булһын затығыҙ; <br /> Яманға юл ҡуймағыҙ,<br /> Яҡшынан баш тартмағыҙ! |''[[Урал батыр эпосы|Урал батыр]]'' }} <!-- {|style="width:60%; font-size:100%; color:#000; text-align:center;"| --> {{цитата| Мин был ерҙе матурларға тыуҙым,<br /> Таҙартырға тыуҙым <br /> Йыйын хәшәрәттән, шаҡшынан,<br /> Һәм төҙөргә уны мәңгелеккә <br /> Тик гүзәлдән, ныҡтан, яҡшынан! |''[[Атнабаев Әнғәм Ҡасим улы|Әнғәм Атнабаев]] '' }} {{цитата| Мин халҡымдың [[сәскә]] күңеленән<br /> Бал ҡортондай ынйы йыямын,<br /> Йыямын да — йәнле ынйыларҙан <br /> Хуш еҫле бер кәрәҙ ҡоямын. |''[[Ғарипов Рәми Йәғәфәр улы|Рәми Ғарипов]]'' }} {{цитата| Кәрәк түгел милләтем тип тамаҡ ярыу,<br /> Кәрәк бары милләт өсөн юлдар ярыу,<br /> Кәрәк бары көн-төн тимәй алға барыу,<br /> Берләшәйек, бөтә донья башҡорттары!|''[[Бикбаев Рауил Төхфәт улы|Рауил Бикбаев]] '' }} <!-- |} --> {| style = "float: left; border="1"; " |- |{{Ҡалып:Башҡортостан UserBox}} |- |{{UserBox Йәш|02|08|1963}} |- |{{Ҡалып:Стаж UserBox|year=2006|month=1|day=8}} |- | {{Userbox/Ләмәҙтамаҡ мәктәбе|уҡыусыһы (1970-1989)}} |- |{{Turkic Wikimedia Conference 2012 ҡатнашыусы}} |- |{{User:Box/ВК-2012}} |- |{{Вики-һабантуйҙа ҡатнашыусы}} |- |{{User Asian Month}} |- |{{Викийәйләү 2016}} |- |{{Userbox/Башҡорт википедиясыларының 4-се форумы}} |} Мин Рөстәм Нурыев. [[Башҡортостан]], [[Өфө]] ҡалаһынан. Йәшем 55-те үтеп китте. Туған телем — [[башҡорт теле]]. [[Урыҫ теле|Урыҫса]] яҡшы беләм. [[татар теле|Татарса]] уҡый, һөйләшә, яҙыша алам. Инглиз һәм немец телдәрен өйрәнелгәйне, әммә ләкин белмәйем тип әйтергә була. Әммә [http://translate.google.com/?hl=ru&tab=mT#ru/en/ Гугл тәржемәсеһен] менән ҡулланып филлипин, япон, итальян, француз ҡатнашыусылары менән аралашҡаным бар. * Викимания эшмәкәрлегендә рәсми [[2005]] йылдың декабрь айынан теркәлдем, башҡорт бүлегендә 2006 йылдың ғинуар айынан. * [[2006]] йылдың 26 ғинуарында [[Башҡорт Википедияһы]]нда [[Википедия:Хакимдәр|хаким]] һәм [[Википедия:Бейҙәр|бей]] бурыстарын үтәй башланым. Әүҙемһеҙлек өcөн 9 Март/Буранай 2010 стюард '''Jusjih''' тарафынан [[Википедия:Бейҙәр|бей]] бурысынан бушатылдым. [[wmru:Вики-Сабантуй 2015]] == Бәйләнеш == * Электрон почта - rnuriev1@gmail.com * Скайп (Skype) - rnuriev11 * Тере журналда минең блог [http://r-nuriev.livejournal.com/ Рөстәм Нурыев яҙмалары] * VK - Вконтакте - Бәйләнештә - http://vk.com/feed#/id168174762 * Урыҫ телендәге бүлектә [[:ru:Участник:Рустам Нурыев|Рустам Нурыев]] исемендә. * Төрөк бүлегендә [[:tr:User:Рөстәм Нурыев]] * Инглиз бүлегендә [[:en:User:Rustam Nuriev]] * [[m:User:Рөстәм_Нурыев|meta.wikimedia (autopatrolled)]], * [[commons:User:Рөстәм_Нурыев|commons.wikimedia]], * [[incubator:User:Рөстәм_Нурыев|incubator.wikimedia]], * [[w:ru:User:Рөстәм_Нурыев|ru.wikipedia (autoeditor, uploader)]], * [[n:ru:User:Рөстәм_Нурыев|ru.wikinews (autoreview, editor)]], * [[s:User:Рөстәм_Нурыев|wikisource]], * [[d:User:Рөстәм_Нурыев|wikidata]], * [[wmru:User:Рөстәм_Нурыев|ru.wikimedia]], * [https://translatewiki.net/wiki/User:Рустам_Нурыев translatewiki.net], == Хаким бурыстары == * Юйылырға ҡуйылған мәҡәләләрҙе [[:Категория:Википедия:Юйыласаҡ мәҡәләләр|(Категория)]] һәм [[Википедия:Юйыласаҡ мәҡәлә|(исемлек)]] буйынса тикшереп торорға һәм тейешлеләрен юйыу. == Статистика == [http://toolserver.org/~tparis/pcount/index.php?name=%D0%A0%D3%A9%D1%81%D1%82%D3%99%D0%BC+%D0%9D%D1%83%D1%80%D1%8B%D0%B5%D0%B2&lang=ba&wiki=wikipedia Википедияның башҡорт бүлегендә минең эшмәкәрлек буйынса статистика] # [https://xtools.wmflabs.org/ec/ba.wikipedia.org/Рөстәм%20Нурыев Дөйөм статистика] # [https://xtools.wmflabs.org/pages/ba.wikipedia.org/Рөстәм%20Нурыев Мәҡәләләр] # [https://stats.wikimedia.org/wikimedia/squids/SquidReportPageViewsPerLanguageBreakdown.htm илдәр буйынса трафик] == Проекттар == * [[Портал:Башҡортостан ауылдары]] * [[Проект:Башҡортостан ауылдары]] * [[Портал:Башҡортостан шәхестәре]] === Китапхана === Был белешмә китаптар электрон форматта фиртуаль дискта миндә бар. Кемгә кәрәк шәхсән доступ асам. [[Файл:Список справочной литературы по населенным пунктам Башкортостана.png|макси| ]] === Добро.РУ порталы === ;Конвертируйте правки в Википедии в часы активности волонтера на Добро.РУ [https://dobro.ru/ Dobro.ru] — это платформа для содействия развития волонтерского движения в России. Я подумал, изучил и адаптировал под нас, википедистов. Теперь волонтеры международных проектов Викимедиа смогут конвертировать свои правки в часы активности в электронных книжках волонтера в Добро.ру. Для этого необходимо создать аккаунт в Добро.ру и заполнить вакансии в мероприятиях от НП «Викимедиа». Пока создано (мною) две вакансии «Волонтер международного проекта» (без ограничения вакантных мест) в мероприятиях «[https://dobro.ru/event/10095336#vacancies Я волонтер Русской Википедии]» и «[https://dobro.ru/event/10095298#vacancies Я волонтер Башкирской Википедии»] с учетным периодом до 31 декабря 2021 года. В книжку волонтера буду переносить часы активности из портала Викискан ([https://ru.wikiscan.org/users РуВики], [https://ba.wikiscan.org/users БашВики]). В случае востребованности этого начинания и вашего одобрения создам мероприятия и вакансии для раздельного учета активности по другим проектам, а также продолжу в следующем году. '''КАКАЯ ПОЛЬЗА ОТ ЭТОЙ ЗАТЕИ ВОЛОНТЕРАМ ВИКИМЕДИА?''' - спросите вы. Пока не могу предложить какую-либо конкретную пользу или льготу. Но надеюсь, что в будущем они будут — а пока рекомендую копить часы активности в электронной книжке волонтера, их нельзя учесть за предыдущие периоды (задним числом). В настоящее время наиболее реальная польза — выпускники школ смогут получить [https://dobro.ru/news/5142-uchet-volonterskogo дополнительные баллы при поступлении в вузы]. P.S. Мы с {{u|З. ӘЙЛЕ}} уже апробировали и ей записал [https://dobro.ru/volunteers/203529/resume 23 часа за сентябрь месяц]. Велком, друзья. Не отмахивайтесь. Россия — социально ориентированная страна, но блага по заявительному принципу. Кстати, расскажу реальную историю из своего жизненного опыта. В период работы начальником отдела госстатистики в районе, в начале 90-х, чуть ли не насильно вручил медали «Ветеран турда» трем сотрудникам — стаж работы позволял. Тогда от этой медали никакой пользы не было. А когда тетеньки выходили на пенсию, то они получили федеральные надбавки к пенсии. — [[У:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[ОУ:Рөстәм Нурыев|обс.]]) 01:31, 2 октября 2021 (UTC) === Проект:АХБ осраҡтарын күҙәтеү === * [[:Категория:Википедия:Авторлыҡ хоҡуҡтарын боҙоу осрағы бар]] * [[Википедия:Юйылыуға]] * [[:Категория:Юйыласаҡ мәҡәләләр]] * [[Махсус:Log/delete|Юйыу яҙмалары]] * {{tl|Delete}} → <nowiki>{{Delete|сәбәбе}}</nowiki> йәки <nowiki>{{Юй|сәбәбе}}</nowiki> === Онлайн вики-мәктәп === * [[meta:Онлайн ВикиШкола Рустама Нурыева|Онлайн ВикиШкола Рустама Нурыева]] * [https://www.youtube.com/channel/UCCDxGfA1KjJo-XYQroe15EA?view_as=subscriber Ютубта видеоканалым] * [https://ru.wikimedia.org/wiki/%D0%9E%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BC%D0%BC%D0%B0_%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%B0 Образовательный ресурс Викимедиа] * [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев/Проект:Википедия:Белешмә|Проект:Википедия:Белешмә]] === Проект:Исемең_матур === [[Проект:Исемең_матур]] === Проект: Юбилярға Википедия бүләге === [[Проект:Юбилярға Википедия бүләге]]  === Проект: Ижади бәйгеләр йомғағы === [[Проект:Ижади бәйгеләр йомғағы]] === Вики-Һабантуй 2015 === * [[wmru:Вики-Сабантуй 2015|Вики-Һабантуй 2015 — Башҡорт Википедияһының 10-йыллығына арналған саралар.]] * [[wmru:Вики-Сабантуй 2015#Международная конференция#Итог|Вики-Һабантуй 2015 — Халыҡ-ара конференциянан тулы фотоотчет.]] [[Файл:Message from Lila Tretikov for the 10th anniversary of Bashkir Wikipedia.webm|400px|мини|WMF башҡарма директоры Ләлә Третьякова ҡотлауы]] <gallery> File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-24) 32.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-24) 32 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-24) 80.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-24) 80 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 01.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 01 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 12.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 12 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 16.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 16 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 04.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 04 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-26) 45.jpg|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-26) 45 </gallery> == Шулай уҡ эшләйһе эштәр == * [http://yir.atspace.com/ башҡорт халыҡ йырҙары] * [[:Категория:Иҫкәрмәләрендә хаталы биттәр]] * [[:Категория:Почта индексы булмаған тораҡ пункттары]] - тикшереп сығырға, булмағандарын табып ҡуйырға * [https://www.bashkortostan.ru/thesaurus/files/1.0122.17_ATU_Itog.pdf АТД 2017] {{Ҡатнашыусыларға эш}} == Ҡоралдар == * https://copyvios.toolforge.org - <nowiki>{{Авторлыҡ хоҡуҡтарын боҙоу|url=}}</nowiki> тикшереүсе ҡорал * https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:UrlShortener URL-адрес ҡыҫҡартыусы * [[Ҡалып:Мәҡәләләрҙең сифат кимәле]] * [[MediaWiki:Gadget-wikificator.js]] - викификатор * [http://web-corpora.net/bashcorpus/search/ Поэтический корпус башкирского языка. (Борис Орехов] * [[phab:T194888]] - пример заявки на временное увеличение лимита создания учетных записей с одного IP * [[Ҡалып:Cite web]] - сайтҡа һылтанма * <nowiki>{{Мөхәррирләү|Рөстәм Нурыев|06.08.2018}}</nowiki> * [[MediaWiki:Sidebar]] - һул яҡтағы меню. * [https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81%3A%D0%96%D1%83%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D0%B4%D0%B0%D1%80&type=newusers&user=&page=&year=&month=-1&tagfilter=&subtype=create Яңы ҡулланыусылар] * [[meta:Wikimedians of Bashkortostan User Group|Wikimedians of Bashkortostan User Group]] * Географик координаталар эҙләү өсөн [http://wikimapia.org Викимапия] * Конвертор [https://exogens.ru/on-line-instrumenty/wiki-tablicy/ Конвертер Excel-таблиц в вики-формат], Һылтама эшләмәһә, <nowiki>https://exogens.ru/on-line-instrumenty/wiki-tablicy/</nowiki> яҙманы URL адресы тәҙрәсегенә күсереп алығыҙ. * Викимедия фонды Грант системаһы [http://meta.wikimedia.org/wiki/Grants:Start/ru Викимедия фонды гранттары]. [http://meta.wikimedia.org/wiki/Grants:IEG/More_books_in_the_Bashkir_language_at_Wikisource#Discussion Минең ғариза] * Система хәбәрҙәрен тәржемәләү [http://translatewiki.net/wiki/Portal:Ba] * [[MediaWiki:Sitenotice]] Баш бит башына ҡуйылыусы урындағы иғлан * [https://creativecommons.org/choose/ Creative Commons лицензияһында тамғалау] * [http://wikimediafoundation.org/wiki/%D0%9D%D0%B0%D1%88%D0%B8_%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B5%D0%BA%D1%82%D1%8B "Наши проекты" на русском языке.] * [http://sakhatyla.ru/ Саха теле. Сайт, һүҙлек, әсбәптар] * [[w:ru:Википедия:WikiHistory]] * https://tools.wmflabs.org/langviews/ - проекттар күҙәтеү буйынса программа * [[w:ВП:ДОБРО]] — автор текстарын йәмғиәт милкенә күсереү * [[w:ru:Википедия:Получение разрешений|Википедия:Получение разрешений OTRS]] * [[w:ru:Википедия:Форум/Архив/Технический/2016/06#Ликбез. Теги <onlyinclude> против копипейста]] === Мониторинг === * https://pageviews.toolforge.org/massviews - массовый просмотр статей * [https://tools.wmflabs.org/siteviews/?platform=all-access&source=pageviews&agent=user&start=2016-10&end=2017-09&sites=ba.wikipedia.org%7Cba.wikibooks.org Просмотр страниц] * [[Ҡалып:NUMBEROF/data]] — көндәлек статистика * '''[https://outreachdashboard.wmflabs.org/ - wmflabs проекттар күҙәтеү буйынса программа]''' === Бот ярҙамында эшләү === * Сформировать текстовый файл задания через АВБ. pairs.txt ** Список замен задаётся в текстовом файле в формате [[oldname1]] [[newname1]][oldname2]] [[newname2]].. * C:\Program Files (x86)\Python36-32\core_stable>pwb.py login.py - авторизоваться * C:\Program Files (x86)\Python36-32\core_stable>pwb.py movepages.py -noredirect -summary:"категорияның хата исемен төҙөтәү" -pairs:pairs.txt - запустить бот * [[w:ru:Регулярные выражения]] === Викидата === * [https://tools.wmflabs.org/quickstatements/#/batch QuickStatements — Күмәртәләп мәғлүмәт тейәү ҡоралы] * [https://www.wikidata.org/wiki/Help:QuickStatements/ru Help:QuickStatements — Күмәртәләп мәғлүмәт тейәү ҡоралына аңлатма] * 1939-2010 йыл халыҡ иҫәбен тейәү (ҡайһы бер район ауылдарын мәҡәләләренән). - мәҡәлә таблицаһынан мәғлүмәтте күсереп алырға, ехсел таблицаһына ҡуйырға, загтовкаға күсерергә, ауылдың викидата кодын ултыртырға, текст форматында һаҡларға, ";" тамғаһын "," тамғаһана алмаштырырға, әҙерләмәне күсереп алырға, тейеү сервисына күсерергә, тейәргә. * скрипт для выбора сельсоветов и СНП в район, копировать с окна редактирования <blockquote><nowiki> PREFIX psv: <http://www.wikidata.org/prop/statement/value/> #All settlements of Ufimsky District (with coordinates) #defaultView:Table SELECT DISTINCT ?item ?name ?lat ?_____________________ WHERE { ?item wdt:P131* wd:Q1094419. <!-- Код района --> ?item (wdt:P31/wdt:P279*) wd:Q486972. SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language "[AUTO_LANGUAGE],en". ?item rdfs:label ?name. } OPTIONAL { ?item wdt:P1082 ?_____________________. } } ORDER BY ?name</nowiki> </blockquote> === Энциклопедияға һылтанма ҡалыптары === {| class="wikitable" |+ Caption text |- ! Ҡалып !! Ҡулланыу өлгөһө !! Күренеше |- | {{tl|БЭ}} (Башҡорт энциклопедияһы) ||<nowiki>{{БЭ|81767|Алдар}}</nowiki> ||{{БЭ|81767|Алдар}} |- | {{tl|ЭБЭ}} (Башкирская энциклопедия) || <nowiki>{{ЭБЭ|81767|Алдар}}</nowiki>|| {{ЭБЭ|81767|Алдар}} |- | {{tl|ВЭБ}} (Военная энциклопедия башкир)) || <nowiki>{{ВЭБ|51372|Алдар Исекеев}}</nowiki>|| {{ВЭБ|51372|Алдар Исекеев}} |- | {{tl|СЮЭ}} (Салават Юлаев: Энциклопедия) || <nowiki>{{СЮЭ|52227|Абдрешит Галиев}}</nowiki> || {{СЮЭ|52227|Абдрешит Галиев}} |} === Фамилиялаштар исемлеге өсөн әҙерләмә === <nowiki>[[]]</nowiki> <big>Эшләнмәгән фамилиялаштар исемлеге. БашВикила шундай фамилияға кәмендә ике мәҡәлә бар.</big> == Кәңәштәр == *[[meta:Grants:Evaluation/ru|Центральный портал для обучения и совместного использования ресурсов, позволяющих лучше понять программы Викимедиа]] *[http://cornaudit.ru/publikatsii/zhurnal-dlya-sovremennogo-bukhgaltera/inostrannye-granty-schaste-ili-beda-53 ИНОСТРАННЫЕ ГРАНТЫ. СЧАСТЬЕ ИЛИ БЕДА?] == Стат == {{Википедиялар күләме}} {| class="wikitable" |- ! Исем !!16.08.13 !! 16.09.13 !! 16.10.13 !! 16.11.13 !! 16.08.14 !! 16.09.14 !! 16.10.14 !! 16.11.14 !! 16.12.14 !!16.01.15!!16.02.15!!16.03.15!! 16.04.15 !!16.05.15!!16.06.15!!16.07.15!!16.08.15!!16.19.15 |- | ARTICLES = || 30687 || 30715 || 30831 || 30893 ||32741 || 32982 || 33132 || 33 255 ||33327||33459||33842||34202||34386|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- | FILES = || 702 || 759 || 767 || 802 ||1076|| 1110 || 1123 || 1147 ||1154||1179||1232||1242||1314|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- | PAGES = || 64846 || 64975 || 65427 || 65719 ||69890|| 70744 || 71101 || 72 211 ||72567||73649||76013||77727||79621|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- | USERS = || 8644 || 8772 || 8880 || 9013 ||10289|| 10510 || 10679 || 10 865 ||11044||11229||11476||11656||11909|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- | ACTIVEUSERS = || 39 || 28 || 28 || 57 ||40|| 59 || 43 || 51 ||43||41||71||55||79|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- |ADMINS | | | | | | | | |10 |10 |11 |11 |6 | | | | | |- | EDITS = || 410669 || 411297 || 414610 || 417358 ||442258|| 447098 || 450408 || 455 515 ||457467||460650||473892||483160||491050|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |} == Яҙа башлаған мәҡәләләр == # [[Мәсетле районы]] — 8 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Ләмәҙтамаҡ]] — 9 Ғинуар (Һыуығай) 2006 # [[Әй (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Ҡариҙел (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Йүрүҙән (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Ағиҙел (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Дим (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Һаҡмар (йылға)]] — 29 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Башҡортостандағы йылғалар]] — 29 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Ыҡ]] — 30 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Әхмәҙуллин Вафа Мостафа улы]] — 1 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ваһапов Сабир Әхмәтйән улы]] — 1 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ (мәктәп)]] — 4 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Дәүләтбаев Булат Сабир улы]] — 5 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ урта мәктәбе уҡытыусылары исемлеге]] — 6 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ҡорбанова Ғәфифә Мәғәфүр ҡыҙы]] — 7 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ғатауллин, Шәкирйән Нурыйәхмәт улы]] — 25 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ урта мәктәбендә уҡыусылар һәм уны тамамлаусылар исемлеге]] — 5 Март (Буранай) 2006 йыл # [[Ҡошсо (ҡәбилә)]] — 10 Март (Буранай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ урта мәктәбен 1980 йылда тамамлаусылар]] — 22 Сентябрь (Һарысай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ урта мәктәбен 1973 йылда тамамлаусылар]] — 24 Сентябрь (Һарысай) 2006 йыл # [[Башҡортостан ауылдары]] — 29 Октябрь (Ҡарасай) 2006 йыл # [[Тарихи Башҡортостан]] — 3 Ноябрь (Ҡырпағай) 2006 йыл # [[Башҡортостан ауылдары (әлифба тәртибендәге исемлек)]] — 8 Ғинуар (Һыуығай) 2007 йыл # [[Ләмәҙ (Дыуан районы)]] — 8 Ғинуар (Һыуығай) 2007 йыл # [[Ләмәҙ (ауыл), Балаҡатай районы]] — 8 Ғинуар (Һыуығай) 2007 # [[Тәүлек]] — 28 Декабрь (Аҡъюлай) 2009 # [[Сәғәт]] — 28 Декабрь (Аҡъюлай) 2009 йыл # [[Гурвич Николай Александрович]] — ‎28 Декабрь (Аҡъюлай) 2009 йыл # [[Мәсетле районы ғалимдары]] ‎— 2 Март (Буранай) 2010 йыл # [[Шәжәрә]] — 7 Март (Буранай) — 2010 йыл # [[Аҡназаров_Зәкәриә_Шәрәфетдин_улы]] — 25 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[Зәғәфүрәнов Фәйзрәхман Зәғәфүрән улы]] — 25 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[«Башҡортостан: Ҡыҫҡаса энциклопедия»‎]]— 25 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[Автономия]] — 25 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[Мәҡсүтова Нәжибә Хәйерзаман ҡыҙы‎]] — 26 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[Ғафаров Марат Фазылтдин улы]] — 23 Май (Һабанай) 2012‎ йыл # [[Зарипов Айрат Янсур улы]] — 1 июль 2012 йыл. # [[Сәҙретдинов Әбрәр Мәсәлим улы]] — 3 июля 2012 йыл # [[Нуриев Зыя Нурый улы]] — 19 октябрь 2012 йыл # [[Дәүләт бүләктәре һәм маҡтаулы исемдәр бирелгән мәсетлеләр]] — 17 ноябрь 2012 йыл # [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы]] — 17 ноябрь 2012 йыл‎ # [[Әй ҡушылдыҡтары]] — 24 ноябрь 2012 йыл # [[Ант төркөмө]] — 1 декабрь 2012 йыл‎ # [[Париж]] — 15 декабрь 2012 йыл # [[Япон теле]] — 16 декабрь 2012 йыл # [[Ҡытай теле]] — 16 декабрь 2012 йыл # [[Португал теле]] ‎— 16 декабрь 2012 йыл # [[Фарсы теле]] — 16 декабрь 2012 йыл # [[Башҡортостан Республикаһының биләмә ҡоролошо]] — 4 ғинуар 2013 йыл == Фоторәсемдәр == [http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Rustam_Nuriev Викиһандыҡта фоторәсемдәр] <gallery> File:Rustam Nuriev SAM 9251.JPG|Эш алдынан [[сәй]] эсеп алыу мотлаҡ шарт. Марат кейәү менән бергә тырышабыҙ. File:Rustam Nuriev SAM 9255.JPG|Атай, Әсәй Һәм балалар [[Википедия|ВикипедиЯ]] яраталар. File:Rustam Nuriev SAM 9256.JPG|Илдар улым һәм Айгөл ҡыҙым File:Rustam Nuriev SAM 9258.JPG|Мин - төп яҙыусы-мөхәррир, Динара Вәҙит ҡыҙы - тормош иптәшем һәм илһам биреүсе. File:Rustam Nuriev SAM 9259.JPG|Илдар File:Rustam Nuriev SAM 9260.JPG|Илдар һәм Айгөл File:Rustam Nuriev SAM 9261.JPG|Буш ваҡытты бушҡа үткәрмәү урынында </gallery> == Ижади эштәрем == # Ижади эштәрҙе баҫтырыу өсөн махсус '''ҡаяташ''' [http://r-nuriev.livejournal.com/ Рөстәм Нурыев яҙмалары]. # Шулай уҡ [http://meshetlinski.livejournal.com/ Мәсетле районы Энциклопедияһы исемле ижади оҫтахана] эшмәкәрлеген етәкләйем. '''Ҡайһы бер айырым ижади эштәр:''' * [http://journal.bashkort.org/ru/author/rustam/ Надо искать пути решения, а не ссылаться на причины!] * [http://r-nuriev.livejournal.com/2576.html Вопросы развития Башкирской Википедии // Исторический опыт, актуальные проблемы развития российской региональной энциклопедистики: материалы Всероссийской научно-практической конференции с международным участием (Уфа, 27-28 сентября 2012 г.) - Уфа:Башк.энцикл., 2012. - 120 с. - с. 70] — сентябрь, 2012 йыл * [http://agidel-rb.ru/nomera/2012/07/rstm_nuriev.html Йәшәү мәғәнәһе – игелек ҡылыуҙа. Ағиҙел журналы] — июль, 2012 йыл * [http://r-nuriev.livejournal.com/2188.html Полынь горькая! (размышления по книге Мурад Аджи «Полынь Половецкого поля»)] — июнь, 2012 * [http://r-nuriev.livejournal.com/1696.html НӘФСЕҢДЕ АҘҘЫРМАҺАҢ... отолмаҫһың бер кемдән / Тере журнал битендә]— Февраль, 2011 * [http://r-nuriev.livejournal.com/1696.html Сылбырлы сәйәсәтте киләсәктә нимә көтә? / Тере журнал битендә] — Ноябрь, 13, 2010 * [http://r-nuriev.livejournal.com/1232.html Языки и споры вокруг / Тере журнал битендә] - Сентябрь, 12, 2010 * [http://r-nuriev.livejournal.com/779.html Яңы быуат бәйете / Тере журнал битендә] — 2010 йылдың июль айында ижад ителде. Баҫтырылды: «Йәшлек» гәзите (7 август 2010 йыл), «Киске Өфө» гәзите (25 сентябрь 2010 йыл). * [http://www.bashqort.com/site/index.php?option=com_content&view=article&id=74:tezre-ujiusi&catid=34:mekeleler&Itemid=58 «Тәҙрә уйыусы» ларға «тар ярыҡтан» ҡараш, йәки ябай башҡорт уҙаманының уйланыуҙары / www.bashqort.com сайтында]] — 2008 йыл ижад ителде, «Башҡортостан» гәзитендә баҫтырылды (№22 (25072), 5 февраль 2008 йыл) == Шәжәрәм == # Әликәй # Ишәкәй Әликәй улы # Хисмәтулла Ишәкәй улы (1806-?) — оло шәжәрә [[Хисмәтулла нәҫеле]] # Хисмәтуллин Ғатаулла Хисмәтулла улы (1867-?) # Ғатауллин Нурыйәхмәт Ғатаулла улы (1896—1979) # Ғатауллин Шакирйан Нурыйхмәт ул (1936-2002) # Ғатауллин Рөстәм Шакирйан улы, Рөстәм Нурыев (1963) # Шәйәхмәтова (Ғатауллина) Айгөл Рөстәм ҡыҙы, Ғатауллин Илдар Рөстәм улы == Мин булған ҡалалар һәм ауылдар == '''[[Башҡортостан]] ҡалалары''':[[Өфө]], [[Баймаҡ]], [[Белорет]], [[Благовещен (ҡала, Башҡортостан)|Благовещен]], [[Бөрө]], [[Бәләбәй]], [[Дүртөйлө]], [[Дәүләкән]], [[Ишембай]], [[Күмертау]], [[Межгорье (ҡала)|Межгорье]], [[Мәләүез]], [[Нефтекама]], [[Октябрьский (ҡала, Башҡортостан)|Октябрьский]], [[Салауат]], [[Сибай]], [[Стәрлетамаҡ]], [[Туймазы]], [[Учалы]], [[Яңауыл]]. Башҡортостандың [[Ағиҙел (ҡала)|Ағиҙел]] ҡалаһында ғына әлегә булмағанмым. '''[[Башҡортостан]] ауылдары''': Уууу, һәләк күп яҙырға кәрәк, яйлап башлайым. '''Мәсетле районы''': [[Ләмәҙ-Тамаҡ]] (тыуған ауылым), [[Ҡотош]] — тыуған ауылымдан сәфәр ҡылған иң беренсе ауылдыр, [[Оло Ыҡтамаҡ]] — тыуған ауылыма райүҙәк болницынан алып ҡайтҡандар. [[Мәсетле районы ауылдары исемлеге|Мәсетле районы ауылдары]]нан [[Тимербай (Мәсетле районы)|Тимербай]], [[Үрге Бобин]], [[Әй (Мәсетле районы)|Әй]], [[Юлай (Мәсетле районы)|Юлай]] ауылдарында әлегә булмағанмым. '''[[Рәсәй]]''': [[Волгоград]], [[Һамар]], [[Мәскәү]], [[Санкт-Петербург]], [[Екатеринбург]], [[Ырымбур]], [[Улан-Удэ]], Максимиха (ауыл, [[Бүрәт Республикаһы]]) [[Соль-Илецк]], [[Дондағы Ростов]], [[Ижевск]], [[Ҡазан]], [[Тольятти]], [[Минзәлә]], [[Зверево (Ростов өлкәһе)|Зверево]], [[Геленджик]], [[Кабардинка]] (ауыл), [[Дивноморское]], [[Түбәнге Салда]], [[Акинфиево]] (ауыл, [[Свердловск өлкәһе]]), [[Красноуфимск]], [[Первоуральск]], [[Домбаровский]] (ҡасаба), [[Ырымбур өлкәһе]]), [[Ҡытау-Ивановск]], [[Йүрүҙән (ҡала)|Йүрүҙән]], [[Златоуст]], [[Эҫем (Силәбе өлкәһе)]], [[Кропачёво]] (ҡасаба, [[Силәбе өлкәһе]]), [[Әшә]], [[Нязепетровск]], [[Төмән]], [[Нефтеюганск]] '''[[Үзбәкстан]]''': [[Бохара]], [[Ҡаршы]], [[Мөбәрәк]] '''[[Ҡаҙағстан]]''': [[Алматы]] '''[[Украина]]''': [[Киев]] '''[[Беларусь]]''': [[Минск]] '''[[Польша]]''': [[Варшава]], [[Казимеж Дольны]] '''[[Италия]]''': [[Турин]], [[Милан]], [[Венеция]], [[Генуя]], [[Верона]], [[Падуя]], [[Езино Ларио]] (ауыл) '''[[АҠШ]]''': [[Вашингтон]], [[Нью-Йорк]] == Маҡтауҙар == {{userboxtop|toptext = Маҡтауҙар}} {{орден|нәмә=йондоҙ2|имза=--<span style="font-family:'Book Antiqua'; font-size:150%; font-style:italic; color:blue">[[Ҡатнашыусы:Comp1089|Вячеслав]]</span>_{шулай уҡ [[Махсус:Contributions/Comp1089|Comp1089]]} <sup><span style="font-family:'Book Antiqua, Arial Unicode MS'; font-size:150%; font-style:italic; color:green">[[User talk:Comp1089|aralaşırbıđmı?]]</span></sub> 11:52, 14 Октябрь (Ҡарасай) 2010 (UTC)|текст=үҙемдән һәм берләшмә исеменән бей эшегеҙ, төҙәтеү һәм яҡшы мәҡәләләр яҙған өсөн}} {{userboxbottom}} {| style="border: 1px solid gray; background-color: #fdffe7;" |rowspan="2" valign="top" | [[File:Wiki-prize.svg|100px]] |rowspan="2" | |style="font-size: x-large; padding: 0; vertical-align: middle; height: 1.1em;" | ''' [[:wmru:Вики-конференция 2014/Вики-премия|Лауреат Вики-премии 2014 года]]''' |- |style="vertical-align: middle; border-top: 1px solid gray;" | '''[[:wmru:Вики-конференция 2014/Вики-премия|За активную работу в Википедии на башкирском языке]]!''' |} {{Уң-юғары-Һайланған|Париж|15}} {{Уң-юғары-Һайланған|Салауат Юлай улы|0}} [[Категория:Википедия:Хакимдар]] [[Категория:Википедия:Мәсетлеләр]] [[Категория:Өфө ҡалаһында йәшәүселәр]] == ☆ Миҙал ☆ == {|background-color:#FFFDD0; border: 3px solid #395C98; |+ |- |[[файл:Wiki expansion 5+ barnstar.png|left|100px]] |<center> <span style="color:green">'''3-сө дәрәжәле миҙал'''</span> : :'''''[[Башҡорт Википедияһы]]нда «Юбилярға Википедия бүләге» темаһына 5 мәҡәлә яҙған өсөн'''''<br />''<small>Яңы йыл менән! Бар эшегеҙҙә ижади уңыштар, ныҡлы һаулыҡ теләйем! Ихтирам менән --[[Ҡатнашыусы:Айсар|Айсар]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Айсар|әңгәмә]]) 08:38, 2 ғинуар 2019 (UTC)'' |+ |} == ☆ Башҡортостан 100 ☆ == {| style="{{float left}} width:430px; background-color: #FFFFE0; border: 3px solid DarkOrange; text-align: center;" | rowspan=2 | [[Файл:Coat of Arms of Bashkortostan.svg|100px|border|]] | height=20px style="border-bottom: 1px solid #000; font-size:8pt;" | <big>[[Башҡортостан]]дың [[Файл:Flag of Bashkortostan.svg|border|22px]] <br> <font color="MidnightBlue">'''Рәхмәт билдәһе</font></big>''' |- |align="left" style="font-size:9pt;padding:4pt;line-height:1.25em"| '''[[Проект:Башҡортостан 100|<big>Башҡортостан 100</big>]]''' <font color="MidnightBlue">'''супер-марафонында ҡатнашҡан өсөн'''</font> |} == ☆ Миҙал ☆ == {|background-color:#FFFDD0; border: 3px solid #395C98; |+ |- |[[файл:Wiki expansion 10+ barnstar.png|left|100px]] |<center> <span style="color:green">'''2-се дәрәжәле миҙал'''</span> : :'''''[[Башҡорт Википедияһы]]нда «Юбилярға Википедия бүләге» темаһына 10 мәҡәлә яҙған өсөн'''''<br />''<small> Бар эшегеҙҙә ижади уңыштар, ныҡлы һаулыҡ теләйем! Ихтирам менән --[[Ҡатнашыусы:Айсар|Айсар]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Айсар|әңгәмә]]) 16:49, 1 март 2019 (UTC)'' |+ |} 7fmnow8ghj3ew1q7ak4bpm0rdunlita 1147384 1147344 2022-07-28T05:02:16Z Рөстәм Нурыев 43 /* Фамилиялаштар исемлеге өсөн әҙерләмә */ wikitext text/x-wiki <!-- {{ambox |type=discussion |image=[[File:Sun01.svg|40px|Кояш]] |text=Был ҡатнашыусы 2020 йылда [[Википедия:Вики-ял|вики-ялға]] китте һәм һорауҙарға яуап бирмәүе ихтимал. |text-small=Ҡайтыу ваҡыты {{#if:{{{1}}}|—|}} '''{{{1|{{{date|2021}}}}}}'''{{{2|{{{ps|.}}}}}} }} --> {{#if:{{{3|{{{date-en|}}}}}}{{{4|{{{ps-en|}}}}}}| {{ambox |type=discussion |image=[[File:Sun01.svg|40px|Кояш]] |text=This user currently is on a [[Википедия:Вики-ял|wiki-break]] and may leave your messages unanswered. |text-small=The return is planned on '''{{{3|{{{date-en|unknown}}}}}}'''{{{4|{{{ps-en|.}}}}}} }}| }} [[Файл:Рөстәм Нурыев - Башҡорт Википедияһы ҡатнашыусыһы.JPG|thumb|слева|Рөстәм Нурыев — 2005 йылдан Башҡорт Википедияһы ҡатнашыусыһы, Төрки телле Википедиялар конференцияһында, Алматы, 2012 йыл]] {{Userbox/Йылнамә/ваҡыт}} {{Babel|admin|ba|ba-east-N|ru-3|tt-3|not smoking|no alcohol}} <!-- {|style="width:60%; font-size:100%; color:#000; text-align:center;"| --> {{цитата| Яҡшылыҡ булһын атығыҙ,<br /> Кеше булһын затығыҙ; <br /> Яманға юл ҡуймағыҙ,<br /> Яҡшынан баш тартмағыҙ! |''[[Урал батыр эпосы|Урал батыр]]'' }} <!-- {|style="width:60%; font-size:100%; color:#000; text-align:center;"| --> {{цитата| Мин был ерҙе матурларға тыуҙым,<br /> Таҙартырға тыуҙым <br /> Йыйын хәшәрәттән, шаҡшынан,<br /> Һәм төҙөргә уны мәңгелеккә <br /> Тик гүзәлдән, ныҡтан, яҡшынан! |''[[Атнабаев Әнғәм Ҡасим улы|Әнғәм Атнабаев]] '' }} {{цитата| Мин халҡымдың [[сәскә]] күңеленән<br /> Бал ҡортондай ынйы йыямын,<br /> Йыямын да — йәнле ынйыларҙан <br /> Хуш еҫле бер кәрәҙ ҡоямын. |''[[Ғарипов Рәми Йәғәфәр улы|Рәми Ғарипов]]'' }} {{цитата| Кәрәк түгел милләтем тип тамаҡ ярыу,<br /> Кәрәк бары милләт өсөн юлдар ярыу,<br /> Кәрәк бары көн-төн тимәй алға барыу,<br /> Берләшәйек, бөтә донья башҡорттары!|''[[Бикбаев Рауил Төхфәт улы|Рауил Бикбаев]] '' }} <!-- |} --> {| style = "float: left; border="1"; " |- |{{Ҡалып:Башҡортостан UserBox}} |- |{{UserBox Йәш|02|08|1963}} |- |{{Ҡалып:Стаж UserBox|year=2006|month=1|day=8}} |- | {{Userbox/Ләмәҙтамаҡ мәктәбе|уҡыусыһы (1970-1989)}} |- |{{Turkic Wikimedia Conference 2012 ҡатнашыусы}} |- |{{User:Box/ВК-2012}} |- |{{Вики-һабантуйҙа ҡатнашыусы}} |- |{{User Asian Month}} |- |{{Викийәйләү 2016}} |- |{{Userbox/Башҡорт википедиясыларының 4-се форумы}} |} Мин Рөстәм Нурыев. [[Башҡортостан]], [[Өфө]] ҡалаһынан. Йәшем 55-те үтеп китте. Туған телем — [[башҡорт теле]]. [[Урыҫ теле|Урыҫса]] яҡшы беләм. [[татар теле|Татарса]] уҡый, һөйләшә, яҙыша алам. Инглиз һәм немец телдәрен өйрәнелгәйне, әммә ләкин белмәйем тип әйтергә була. Әммә [http://translate.google.com/?hl=ru&tab=mT#ru/en/ Гугл тәржемәсеһен] менән ҡулланып филлипин, япон, итальян, француз ҡатнашыусылары менән аралашҡаным бар. * Викимания эшмәкәрлегендә рәсми [[2005]] йылдың декабрь айынан теркәлдем, башҡорт бүлегендә 2006 йылдың ғинуар айынан. * [[2006]] йылдың 26 ғинуарында [[Башҡорт Википедияһы]]нда [[Википедия:Хакимдәр|хаким]] һәм [[Википедия:Бейҙәр|бей]] бурыстарын үтәй башланым. Әүҙемһеҙлек өcөн 9 Март/Буранай 2010 стюард '''Jusjih''' тарафынан [[Википедия:Бейҙәр|бей]] бурысынан бушатылдым. [[wmru:Вики-Сабантуй 2015]] == Бәйләнеш == * Электрон почта - rnuriev1@gmail.com * Скайп (Skype) - rnuriev11 * Тере журналда минең блог [http://r-nuriev.livejournal.com/ Рөстәм Нурыев яҙмалары] * VK - Вконтакте - Бәйләнештә - http://vk.com/feed#/id168174762 * Урыҫ телендәге бүлектә [[:ru:Участник:Рустам Нурыев|Рустам Нурыев]] исемендә. * Төрөк бүлегендә [[:tr:User:Рөстәм Нурыев]] * Инглиз бүлегендә [[:en:User:Rustam Nuriev]] * [[m:User:Рөстәм_Нурыев|meta.wikimedia (autopatrolled)]], * [[commons:User:Рөстәм_Нурыев|commons.wikimedia]], * [[incubator:User:Рөстәм_Нурыев|incubator.wikimedia]], * [[w:ru:User:Рөстәм_Нурыев|ru.wikipedia (autoeditor, uploader)]], * [[n:ru:User:Рөстәм_Нурыев|ru.wikinews (autoreview, editor)]], * [[s:User:Рөстәм_Нурыев|wikisource]], * [[d:User:Рөстәм_Нурыев|wikidata]], * [[wmru:User:Рөстәм_Нурыев|ru.wikimedia]], * [https://translatewiki.net/wiki/User:Рустам_Нурыев translatewiki.net], == Хаким бурыстары == * Юйылырға ҡуйылған мәҡәләләрҙе [[:Категория:Википедия:Юйыласаҡ мәҡәләләр|(Категория)]] һәм [[Википедия:Юйыласаҡ мәҡәлә|(исемлек)]] буйынса тикшереп торорға һәм тейешлеләрен юйыу. == Статистика == [http://toolserver.org/~tparis/pcount/index.php?name=%D0%A0%D3%A9%D1%81%D1%82%D3%99%D0%BC+%D0%9D%D1%83%D1%80%D1%8B%D0%B5%D0%B2&lang=ba&wiki=wikipedia Википедияның башҡорт бүлегендә минең эшмәкәрлек буйынса статистика] # [https://xtools.wmflabs.org/ec/ba.wikipedia.org/Рөстәм%20Нурыев Дөйөм статистика] # [https://xtools.wmflabs.org/pages/ba.wikipedia.org/Рөстәм%20Нурыев Мәҡәләләр] # [https://stats.wikimedia.org/wikimedia/squids/SquidReportPageViewsPerLanguageBreakdown.htm илдәр буйынса трафик] == Проекттар == * [[Портал:Башҡортостан ауылдары]] * [[Проект:Башҡортостан ауылдары]] * [[Портал:Башҡортостан шәхестәре]] === Китапхана === Был белешмә китаптар электрон форматта фиртуаль дискта миндә бар. Кемгә кәрәк шәхсән доступ асам. [[Файл:Список справочной литературы по населенным пунктам Башкортостана.png|макси| ]] === Добро.РУ порталы === ;Конвертируйте правки в Википедии в часы активности волонтера на Добро.РУ [https://dobro.ru/ Dobro.ru] — это платформа для содействия развития волонтерского движения в России. Я подумал, изучил и адаптировал под нас, википедистов. Теперь волонтеры международных проектов Викимедиа смогут конвертировать свои правки в часы активности в электронных книжках волонтера в Добро.ру. Для этого необходимо создать аккаунт в Добро.ру и заполнить вакансии в мероприятиях от НП «Викимедиа». Пока создано (мною) две вакансии «Волонтер международного проекта» (без ограничения вакантных мест) в мероприятиях «[https://dobro.ru/event/10095336#vacancies Я волонтер Русской Википедии]» и «[https://dobro.ru/event/10095298#vacancies Я волонтер Башкирской Википедии»] с учетным периодом до 31 декабря 2021 года. В книжку волонтера буду переносить часы активности из портала Викискан ([https://ru.wikiscan.org/users РуВики], [https://ba.wikiscan.org/users БашВики]). В случае востребованности этого начинания и вашего одобрения создам мероприятия и вакансии для раздельного учета активности по другим проектам, а также продолжу в следующем году. '''КАКАЯ ПОЛЬЗА ОТ ЭТОЙ ЗАТЕИ ВОЛОНТЕРАМ ВИКИМЕДИА?''' - спросите вы. Пока не могу предложить какую-либо конкретную пользу или льготу. Но надеюсь, что в будущем они будут — а пока рекомендую копить часы активности в электронной книжке волонтера, их нельзя учесть за предыдущие периоды (задним числом). В настоящее время наиболее реальная польза — выпускники школ смогут получить [https://dobro.ru/news/5142-uchet-volonterskogo дополнительные баллы при поступлении в вузы]. P.S. Мы с {{u|З. ӘЙЛЕ}} уже апробировали и ей записал [https://dobro.ru/volunteers/203529/resume 23 часа за сентябрь месяц]. Велком, друзья. Не отмахивайтесь. Россия — социально ориентированная страна, но блага по заявительному принципу. Кстати, расскажу реальную историю из своего жизненного опыта. В период работы начальником отдела госстатистики в районе, в начале 90-х, чуть ли не насильно вручил медали «Ветеран турда» трем сотрудникам — стаж работы позволял. Тогда от этой медали никакой пользы не было. А когда тетеньки выходили на пенсию, то они получили федеральные надбавки к пенсии. — [[У:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[ОУ:Рөстәм Нурыев|обс.]]) 01:31, 2 октября 2021 (UTC) === Проект:АХБ осраҡтарын күҙәтеү === * [[:Категория:Википедия:Авторлыҡ хоҡуҡтарын боҙоу осрағы бар]] * [[Википедия:Юйылыуға]] * [[:Категория:Юйыласаҡ мәҡәләләр]] * [[Махсус:Log/delete|Юйыу яҙмалары]] * {{tl|Delete}} → <nowiki>{{Delete|сәбәбе}}</nowiki> йәки <nowiki>{{Юй|сәбәбе}}</nowiki> === Онлайн вики-мәктәп === * [[meta:Онлайн ВикиШкола Рустама Нурыева|Онлайн ВикиШкола Рустама Нурыева]] * [https://www.youtube.com/channel/UCCDxGfA1KjJo-XYQroe15EA?view_as=subscriber Ютубта видеоканалым] * [https://ru.wikimedia.org/wiki/%D0%9E%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BC%D0%BC%D0%B0_%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%B0 Образовательный ресурс Викимедиа] * [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев/Проект:Википедия:Белешмә|Проект:Википедия:Белешмә]] === Проект:Исемең_матур === [[Проект:Исемең_матур]] === Проект: Юбилярға Википедия бүләге === [[Проект:Юбилярға Википедия бүләге]]  === Проект: Ижади бәйгеләр йомғағы === [[Проект:Ижади бәйгеләр йомғағы]] === Вики-Һабантуй 2015 === * [[wmru:Вики-Сабантуй 2015|Вики-Һабантуй 2015 — Башҡорт Википедияһының 10-йыллығына арналған саралар.]] * [[wmru:Вики-Сабантуй 2015#Международная конференция#Итог|Вики-Һабантуй 2015 — Халыҡ-ара конференциянан тулы фотоотчет.]] [[Файл:Message from Lila Tretikov for the 10th anniversary of Bashkir Wikipedia.webm|400px|мини|WMF башҡарма директоры Ләлә Третьякова ҡотлауы]] <gallery> File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-24) 32.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-24) 32 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-24) 80.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-24) 80 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 01.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 01 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 12.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 12 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 16.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 16 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 04.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 04 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-26) 45.jpg|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-26) 45 </gallery> == Шулай уҡ эшләйһе эштәр == * [http://yir.atspace.com/ башҡорт халыҡ йырҙары] * [[:Категория:Иҫкәрмәләрендә хаталы биттәр]] * [[:Категория:Почта индексы булмаған тораҡ пункттары]] - тикшереп сығырға, булмағандарын табып ҡуйырға * [https://www.bashkortostan.ru/thesaurus/files/1.0122.17_ATU_Itog.pdf АТД 2017] {{Ҡатнашыусыларға эш}} == Ҡоралдар == * https://copyvios.toolforge.org - <nowiki>{{Авторлыҡ хоҡуҡтарын боҙоу|url=}}</nowiki> тикшереүсе ҡорал * https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:UrlShortener URL-адрес ҡыҫҡартыусы * [[Ҡалып:Мәҡәләләрҙең сифат кимәле]] * [[MediaWiki:Gadget-wikificator.js]] - викификатор * [http://web-corpora.net/bashcorpus/search/ Поэтический корпус башкирского языка. (Борис Орехов] * [[phab:T194888]] - пример заявки на временное увеличение лимита создания учетных записей с одного IP * [[Ҡалып:Cite web]] - сайтҡа һылтанма * <nowiki>{{Мөхәррирләү|Рөстәм Нурыев|06.08.2018}}</nowiki> * [[MediaWiki:Sidebar]] - һул яҡтағы меню. * [https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81%3A%D0%96%D1%83%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D0%B4%D0%B0%D1%80&type=newusers&user=&page=&year=&month=-1&tagfilter=&subtype=create Яңы ҡулланыусылар] * [[meta:Wikimedians of Bashkortostan User Group|Wikimedians of Bashkortostan User Group]] * Географик координаталар эҙләү өсөн [http://wikimapia.org Викимапия] * Конвертор [https://exogens.ru/on-line-instrumenty/wiki-tablicy/ Конвертер Excel-таблиц в вики-формат], Һылтама эшләмәһә, <nowiki>https://exogens.ru/on-line-instrumenty/wiki-tablicy/</nowiki> яҙманы URL адресы тәҙрәсегенә күсереп алығыҙ. * Викимедия фонды Грант системаһы [http://meta.wikimedia.org/wiki/Grants:Start/ru Викимедия фонды гранттары]. [http://meta.wikimedia.org/wiki/Grants:IEG/More_books_in_the_Bashkir_language_at_Wikisource#Discussion Минең ғариза] * Система хәбәрҙәрен тәржемәләү [http://translatewiki.net/wiki/Portal:Ba] * [[MediaWiki:Sitenotice]] Баш бит башына ҡуйылыусы урындағы иғлан * [https://creativecommons.org/choose/ Creative Commons лицензияһында тамғалау] * [http://wikimediafoundation.org/wiki/%D0%9D%D0%B0%D1%88%D0%B8_%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B5%D0%BA%D1%82%D1%8B "Наши проекты" на русском языке.] * [http://sakhatyla.ru/ Саха теле. Сайт, һүҙлек, әсбәптар] * [[w:ru:Википедия:WikiHistory]] * https://tools.wmflabs.org/langviews/ - проекттар күҙәтеү буйынса программа * [[w:ВП:ДОБРО]] — автор текстарын йәмғиәт милкенә күсереү * [[w:ru:Википедия:Получение разрешений|Википедия:Получение разрешений OTRS]] * [[w:ru:Википедия:Форум/Архив/Технический/2016/06#Ликбез. Теги <onlyinclude> против копипейста]] === Мониторинг === * https://pageviews.toolforge.org/massviews - массовый просмотр статей * [https://tools.wmflabs.org/siteviews/?platform=all-access&source=pageviews&agent=user&start=2016-10&end=2017-09&sites=ba.wikipedia.org%7Cba.wikibooks.org Просмотр страниц] * [[Ҡалып:NUMBEROF/data]] — көндәлек статистика * '''[https://outreachdashboard.wmflabs.org/ - wmflabs проекттар күҙәтеү буйынса программа]''' === Бот ярҙамында эшләү === * Сформировать текстовый файл задания через АВБ. pairs.txt ** Список замен задаётся в текстовом файле в формате [[oldname1]] [[newname1]][oldname2]] [[newname2]].. * C:\Program Files (x86)\Python36-32\core_stable>pwb.py login.py - авторизоваться * C:\Program Files (x86)\Python36-32\core_stable>pwb.py movepages.py -noredirect -summary:"категорияның хата исемен төҙөтәү" -pairs:pairs.txt - запустить бот * [[w:ru:Регулярные выражения]] === Викидата === * [https://tools.wmflabs.org/quickstatements/#/batch QuickStatements — Күмәртәләп мәғлүмәт тейәү ҡоралы] * [https://www.wikidata.org/wiki/Help:QuickStatements/ru Help:QuickStatements — Күмәртәләп мәғлүмәт тейәү ҡоралына аңлатма] * 1939-2010 йыл халыҡ иҫәбен тейәү (ҡайһы бер район ауылдарын мәҡәләләренән). - мәҡәлә таблицаһынан мәғлүмәтте күсереп алырға, ехсел таблицаһына ҡуйырға, загтовкаға күсерергә, ауылдың викидата кодын ултыртырға, текст форматында һаҡларға, ";" тамғаһын "," тамғаһана алмаштырырға, әҙерләмәне күсереп алырға, тейеү сервисына күсерергә, тейәргә. * скрипт для выбора сельсоветов и СНП в район, копировать с окна редактирования <blockquote><nowiki> PREFIX psv: <http://www.wikidata.org/prop/statement/value/> #All settlements of Ufimsky District (with coordinates) #defaultView:Table SELECT DISTINCT ?item ?name ?lat ?_____________________ WHERE { ?item wdt:P131* wd:Q1094419. <!-- Код района --> ?item (wdt:P31/wdt:P279*) wd:Q486972. SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language "[AUTO_LANGUAGE],en". ?item rdfs:label ?name. } OPTIONAL { ?item wdt:P1082 ?_____________________. } } ORDER BY ?name</nowiki> </blockquote> === Энциклопедияға һылтанма ҡалыптары === {| class="wikitable" |+ Caption text |- ! Ҡалып !! Ҡулланыу өлгөһө !! Күренеше |- | {{tl|БЭ}} (Башҡорт энциклопедияһы) ||<nowiki>{{БЭ|81767|Алдар}}</nowiki> ||{{БЭ|81767|Алдар}} |- | {{tl|ЭБЭ}} (Башкирская энциклопедия) || <nowiki>{{ЭБЭ|81767|Алдар}}</nowiki>|| {{ЭБЭ|81767|Алдар}} |- | {{tl|ВЭБ}} (Военная энциклопедия башкир)) || <nowiki>{{ВЭБ|51372|Алдар Исекеев}}</nowiki>|| {{ВЭБ|51372|Алдар Исекеев}} |- | {{tl|СЮЭ}} (Салават Юлаев: Энциклопедия) || <nowiki>{{СЮЭ|52227|Абдрешит Галиев}}</nowiki> || {{СЮЭ|52227|Абдрешит Галиев}} |} === Фамилиялаштар исемлеге өсөн әҙерләмә === <nowiki>[[]]</nowiki> <big>Эшләнмәгән фамилиялаштар исемлеге. БашВикила шундай фамилияға кәмендә ике мәҡәлә бар.</big> ;Г * Габричевский, Гаврилов, Галкин, Ганцев, Герасимов, Герман, Гинзбург, Голдобин, Голубев, Голубкин, Гончаров, Горбачёв, Горбунов, Горбушин, Гордеев, Горшков, Греков, Гречишников, Грибанов, Григорьев, Григорян, Гриценко, Гришин, Громов, Губин, Гудков, Гурвич, Гуреев, Гусев, Гущин, == Кәңәштәр == *[[meta:Grants:Evaluation/ru|Центральный портал для обучения и совместного использования ресурсов, позволяющих лучше понять программы Викимедиа]] *[http://cornaudit.ru/publikatsii/zhurnal-dlya-sovremennogo-bukhgaltera/inostrannye-granty-schaste-ili-beda-53 ИНОСТРАННЫЕ ГРАНТЫ. СЧАСТЬЕ ИЛИ БЕДА?] == Стат == {{Википедиялар күләме}} {| class="wikitable" |- ! Исем !!16.08.13 !! 16.09.13 !! 16.10.13 !! 16.11.13 !! 16.08.14 !! 16.09.14 !! 16.10.14 !! 16.11.14 !! 16.12.14 !!16.01.15!!16.02.15!!16.03.15!! 16.04.15 !!16.05.15!!16.06.15!!16.07.15!!16.08.15!!16.19.15 |- | ARTICLES = || 30687 || 30715 || 30831 || 30893 ||32741 || 32982 || 33132 || 33 255 ||33327||33459||33842||34202||34386|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- | FILES = || 702 || 759 || 767 || 802 ||1076|| 1110 || 1123 || 1147 ||1154||1179||1232||1242||1314|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- | PAGES = || 64846 || 64975 || 65427 || 65719 ||69890|| 70744 || 71101 || 72 211 ||72567||73649||76013||77727||79621|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- | USERS = || 8644 || 8772 || 8880 || 9013 ||10289|| 10510 || 10679 || 10 865 ||11044||11229||11476||11656||11909|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- | ACTIVEUSERS = || 39 || 28 || 28 || 57 ||40|| 59 || 43 || 51 ||43||41||71||55||79|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- |ADMINS | | | | | | | | |10 |10 |11 |11 |6 | | | | | |- | EDITS = || 410669 || 411297 || 414610 || 417358 ||442258|| 447098 || 450408 || 455 515 ||457467||460650||473892||483160||491050|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |} == Яҙа башлаған мәҡәләләр == # [[Мәсетле районы]] — 8 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Ләмәҙтамаҡ]] — 9 Ғинуар (Һыуығай) 2006 # [[Әй (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Ҡариҙел (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Йүрүҙән (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Ағиҙел (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Дим (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Һаҡмар (йылға)]] — 29 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Башҡортостандағы йылғалар]] — 29 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Ыҡ]] — 30 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Әхмәҙуллин Вафа Мостафа улы]] — 1 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ваһапов Сабир Әхмәтйән улы]] — 1 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ (мәктәп)]] — 4 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Дәүләтбаев Булат Сабир улы]] — 5 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ урта мәктәбе уҡытыусылары исемлеге]] — 6 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ҡорбанова Ғәфифә Мәғәфүр ҡыҙы]] — 7 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ғатауллин, Шәкирйән Нурыйәхмәт улы]] — 25 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ урта мәктәбендә уҡыусылар һәм уны тамамлаусылар исемлеге]] — 5 Март (Буранай) 2006 йыл # [[Ҡошсо (ҡәбилә)]] — 10 Март (Буранай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ урта мәктәбен 1980 йылда тамамлаусылар]] — 22 Сентябрь (Һарысай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ урта мәктәбен 1973 йылда тамамлаусылар]] — 24 Сентябрь (Һарысай) 2006 йыл # [[Башҡортостан ауылдары]] — 29 Октябрь (Ҡарасай) 2006 йыл # [[Тарихи Башҡортостан]] — 3 Ноябрь (Ҡырпағай) 2006 йыл # [[Башҡортостан ауылдары (әлифба тәртибендәге исемлек)]] — 8 Ғинуар (Һыуығай) 2007 йыл # [[Ләмәҙ (Дыуан районы)]] — 8 Ғинуар (Һыуығай) 2007 йыл # [[Ләмәҙ (ауыл), Балаҡатай районы]] — 8 Ғинуар (Һыуығай) 2007 # [[Тәүлек]] — 28 Декабрь (Аҡъюлай) 2009 # [[Сәғәт]] — 28 Декабрь (Аҡъюлай) 2009 йыл # [[Гурвич Николай Александрович]] — ‎28 Декабрь (Аҡъюлай) 2009 йыл # [[Мәсетле районы ғалимдары]] ‎— 2 Март (Буранай) 2010 йыл # [[Шәжәрә]] — 7 Март (Буранай) — 2010 йыл # [[Аҡназаров_Зәкәриә_Шәрәфетдин_улы]] — 25 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[Зәғәфүрәнов Фәйзрәхман Зәғәфүрән улы]] — 25 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[«Башҡортостан: Ҡыҫҡаса энциклопедия»‎]]— 25 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[Автономия]] — 25 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[Мәҡсүтова Нәжибә Хәйерзаман ҡыҙы‎]] — 26 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[Ғафаров Марат Фазылтдин улы]] — 23 Май (Һабанай) 2012‎ йыл # [[Зарипов Айрат Янсур улы]] — 1 июль 2012 йыл. # [[Сәҙретдинов Әбрәр Мәсәлим улы]] — 3 июля 2012 йыл # [[Нуриев Зыя Нурый улы]] — 19 октябрь 2012 йыл # [[Дәүләт бүләктәре һәм маҡтаулы исемдәр бирелгән мәсетлеләр]] — 17 ноябрь 2012 йыл # [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы]] — 17 ноябрь 2012 йыл‎ # [[Әй ҡушылдыҡтары]] — 24 ноябрь 2012 йыл # [[Ант төркөмө]] — 1 декабрь 2012 йыл‎ # [[Париж]] — 15 декабрь 2012 йыл # [[Япон теле]] — 16 декабрь 2012 йыл # [[Ҡытай теле]] — 16 декабрь 2012 йыл # [[Португал теле]] ‎— 16 декабрь 2012 йыл # [[Фарсы теле]] — 16 декабрь 2012 йыл # [[Башҡортостан Республикаһының биләмә ҡоролошо]] — 4 ғинуар 2013 йыл == Фоторәсемдәр == [http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Rustam_Nuriev Викиһандыҡта фоторәсемдәр] <gallery> File:Rustam Nuriev SAM 9251.JPG|Эш алдынан [[сәй]] эсеп алыу мотлаҡ шарт. Марат кейәү менән бергә тырышабыҙ. File:Rustam Nuriev SAM 9255.JPG|Атай, Әсәй Һәм балалар [[Википедия|ВикипедиЯ]] яраталар. File:Rustam Nuriev SAM 9256.JPG|Илдар улым һәм Айгөл ҡыҙым File:Rustam Nuriev SAM 9258.JPG|Мин - төп яҙыусы-мөхәррир, Динара Вәҙит ҡыҙы - тормош иптәшем һәм илһам биреүсе. File:Rustam Nuriev SAM 9259.JPG|Илдар File:Rustam Nuriev SAM 9260.JPG|Илдар һәм Айгөл File:Rustam Nuriev SAM 9261.JPG|Буш ваҡытты бушҡа үткәрмәү урынында </gallery> == Ижади эштәрем == # Ижади эштәрҙе баҫтырыу өсөн махсус '''ҡаяташ''' [http://r-nuriev.livejournal.com/ Рөстәм Нурыев яҙмалары]. # Шулай уҡ [http://meshetlinski.livejournal.com/ Мәсетле районы Энциклопедияһы исемле ижади оҫтахана] эшмәкәрлеген етәкләйем. '''Ҡайһы бер айырым ижади эштәр:''' * [http://journal.bashkort.org/ru/author/rustam/ Надо искать пути решения, а не ссылаться на причины!] * [http://r-nuriev.livejournal.com/2576.html Вопросы развития Башкирской Википедии // Исторический опыт, актуальные проблемы развития российской региональной энциклопедистики: материалы Всероссийской научно-практической конференции с международным участием (Уфа, 27-28 сентября 2012 г.) - Уфа:Башк.энцикл., 2012. - 120 с. - с. 70] — сентябрь, 2012 йыл * [http://agidel-rb.ru/nomera/2012/07/rstm_nuriev.html Йәшәү мәғәнәһе – игелек ҡылыуҙа. Ағиҙел журналы] — июль, 2012 йыл * [http://r-nuriev.livejournal.com/2188.html Полынь горькая! (размышления по книге Мурад Аджи «Полынь Половецкого поля»)] — июнь, 2012 * [http://r-nuriev.livejournal.com/1696.html НӘФСЕҢДЕ АҘҘЫРМАҺАҢ... отолмаҫһың бер кемдән / Тере журнал битендә]— Февраль, 2011 * [http://r-nuriev.livejournal.com/1696.html Сылбырлы сәйәсәтте киләсәктә нимә көтә? / Тере журнал битендә] — Ноябрь, 13, 2010 * [http://r-nuriev.livejournal.com/1232.html Языки и споры вокруг / Тере журнал битендә] - Сентябрь, 12, 2010 * [http://r-nuriev.livejournal.com/779.html Яңы быуат бәйете / Тере журнал битендә] — 2010 йылдың июль айында ижад ителде. Баҫтырылды: «Йәшлек» гәзите (7 август 2010 йыл), «Киске Өфө» гәзите (25 сентябрь 2010 йыл). * [http://www.bashqort.com/site/index.php?option=com_content&view=article&id=74:tezre-ujiusi&catid=34:mekeleler&Itemid=58 «Тәҙрә уйыусы» ларға «тар ярыҡтан» ҡараш, йәки ябай башҡорт уҙаманының уйланыуҙары / www.bashqort.com сайтында]] — 2008 йыл ижад ителде, «Башҡортостан» гәзитендә баҫтырылды (№22 (25072), 5 февраль 2008 йыл) == Шәжәрәм == # Әликәй # Ишәкәй Әликәй улы # Хисмәтулла Ишәкәй улы (1806-?) — оло шәжәрә [[Хисмәтулла нәҫеле]] # Хисмәтуллин Ғатаулла Хисмәтулла улы (1867-?) # Ғатауллин Нурыйәхмәт Ғатаулла улы (1896—1979) # Ғатауллин Шакирйан Нурыйхмәт ул (1936-2002) # Ғатауллин Рөстәм Шакирйан улы, Рөстәм Нурыев (1963) # Шәйәхмәтова (Ғатауллина) Айгөл Рөстәм ҡыҙы, Ғатауллин Илдар Рөстәм улы == Мин булған ҡалалар һәм ауылдар == '''[[Башҡортостан]] ҡалалары''':[[Өфө]], [[Баймаҡ]], [[Белорет]], [[Благовещен (ҡала, Башҡортостан)|Благовещен]], [[Бөрө]], [[Бәләбәй]], [[Дүртөйлө]], [[Дәүләкән]], [[Ишембай]], [[Күмертау]], [[Межгорье (ҡала)|Межгорье]], [[Мәләүез]], [[Нефтекама]], [[Октябрьский (ҡала, Башҡортостан)|Октябрьский]], [[Салауат]], [[Сибай]], [[Стәрлетамаҡ]], [[Туймазы]], [[Учалы]], [[Яңауыл]]. Башҡортостандың [[Ағиҙел (ҡала)|Ағиҙел]] ҡалаһында ғына әлегә булмағанмым. '''[[Башҡортостан]] ауылдары''': Уууу, һәләк күп яҙырға кәрәк, яйлап башлайым. '''Мәсетле районы''': [[Ләмәҙ-Тамаҡ]] (тыуған ауылым), [[Ҡотош]] — тыуған ауылымдан сәфәр ҡылған иң беренсе ауылдыр, [[Оло Ыҡтамаҡ]] — тыуған ауылыма райүҙәк болницынан алып ҡайтҡандар. [[Мәсетле районы ауылдары исемлеге|Мәсетле районы ауылдары]]нан [[Тимербай (Мәсетле районы)|Тимербай]], [[Үрге Бобин]], [[Әй (Мәсетле районы)|Әй]], [[Юлай (Мәсетле районы)|Юлай]] ауылдарында әлегә булмағанмым. '''[[Рәсәй]]''': [[Волгоград]], [[Һамар]], [[Мәскәү]], [[Санкт-Петербург]], [[Екатеринбург]], [[Ырымбур]], [[Улан-Удэ]], Максимиха (ауыл, [[Бүрәт Республикаһы]]) [[Соль-Илецк]], [[Дондағы Ростов]], [[Ижевск]], [[Ҡазан]], [[Тольятти]], [[Минзәлә]], [[Зверево (Ростов өлкәһе)|Зверево]], [[Геленджик]], [[Кабардинка]] (ауыл), [[Дивноморское]], [[Түбәнге Салда]], [[Акинфиево]] (ауыл, [[Свердловск өлкәһе]]), [[Красноуфимск]], [[Первоуральск]], [[Домбаровский]] (ҡасаба), [[Ырымбур өлкәһе]]), [[Ҡытау-Ивановск]], [[Йүрүҙән (ҡала)|Йүрүҙән]], [[Златоуст]], [[Эҫем (Силәбе өлкәһе)]], [[Кропачёво]] (ҡасаба, [[Силәбе өлкәһе]]), [[Әшә]], [[Нязепетровск]], [[Төмән]], [[Нефтеюганск]] '''[[Үзбәкстан]]''': [[Бохара]], [[Ҡаршы]], [[Мөбәрәк]] '''[[Ҡаҙағстан]]''': [[Алматы]] '''[[Украина]]''': [[Киев]] '''[[Беларусь]]''': [[Минск]] '''[[Польша]]''': [[Варшава]], [[Казимеж Дольны]] '''[[Италия]]''': [[Турин]], [[Милан]], [[Венеция]], [[Генуя]], [[Верона]], [[Падуя]], [[Езино Ларио]] (ауыл) '''[[АҠШ]]''': [[Вашингтон]], [[Нью-Йорк]] == Маҡтауҙар == {{userboxtop|toptext = Маҡтауҙар}} {{орден|нәмә=йондоҙ2|имза=--<span style="font-family:'Book Antiqua'; font-size:150%; font-style:italic; color:blue">[[Ҡатнашыусы:Comp1089|Вячеслав]]</span>_{шулай уҡ [[Махсус:Contributions/Comp1089|Comp1089]]} <sup><span style="font-family:'Book Antiqua, Arial Unicode MS'; font-size:150%; font-style:italic; color:green">[[User talk:Comp1089|aralaşırbıđmı?]]</span></sub> 11:52, 14 Октябрь (Ҡарасай) 2010 (UTC)|текст=үҙемдән һәм берләшмә исеменән бей эшегеҙ, төҙәтеү һәм яҡшы мәҡәләләр яҙған өсөн}} {{userboxbottom}} {| style="border: 1px solid gray; background-color: #fdffe7;" |rowspan="2" valign="top" | [[File:Wiki-prize.svg|100px]] |rowspan="2" | |style="font-size: x-large; padding: 0; vertical-align: middle; height: 1.1em;" | ''' [[:wmru:Вики-конференция 2014/Вики-премия|Лауреат Вики-премии 2014 года]]''' |- |style="vertical-align: middle; border-top: 1px solid gray;" | '''[[:wmru:Вики-конференция 2014/Вики-премия|За активную работу в Википедии на башкирском языке]]!''' |} {{Уң-юғары-Һайланған|Париж|15}} {{Уң-юғары-Һайланған|Салауат Юлай улы|0}} [[Категория:Википедия:Хакимдар]] [[Категория:Википедия:Мәсетлеләр]] [[Категория:Өфө ҡалаһында йәшәүселәр]] == ☆ Миҙал ☆ == {|background-color:#FFFDD0; border: 3px solid #395C98; |+ |- |[[файл:Wiki expansion 5+ barnstar.png|left|100px]] |<center> <span style="color:green">'''3-сө дәрәжәле миҙал'''</span> : :'''''[[Башҡорт Википедияһы]]нда «Юбилярға Википедия бүләге» темаһына 5 мәҡәлә яҙған өсөн'''''<br />''<small>Яңы йыл менән! Бар эшегеҙҙә ижади уңыштар, ныҡлы һаулыҡ теләйем! Ихтирам менән --[[Ҡатнашыусы:Айсар|Айсар]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Айсар|әңгәмә]]) 08:38, 2 ғинуар 2019 (UTC)'' |+ |} == ☆ Башҡортостан 100 ☆ == {| style="{{float left}} width:430px; background-color: #FFFFE0; border: 3px solid DarkOrange; text-align: center;" | rowspan=2 | [[Файл:Coat of Arms of Bashkortostan.svg|100px|border|]] | height=20px style="border-bottom: 1px solid #000; font-size:8pt;" | <big>[[Башҡортостан]]дың [[Файл:Flag of Bashkortostan.svg|border|22px]] <br> <font color="MidnightBlue">'''Рәхмәт билдәһе</font></big>''' |- |align="left" style="font-size:9pt;padding:4pt;line-height:1.25em"| '''[[Проект:Башҡортостан 100|<big>Башҡортостан 100</big>]]''' <font color="MidnightBlue">'''супер-марафонында ҡатнашҡан өсөн'''</font> |} == ☆ Миҙал ☆ == {|background-color:#FFFDD0; border: 3px solid #395C98; |+ |- |[[файл:Wiki expansion 10+ barnstar.png|left|100px]] |<center> <span style="color:green">'''2-се дәрәжәле миҙал'''</span> : :'''''[[Башҡорт Википедияһы]]нда «Юбилярға Википедия бүләге» темаһына 10 мәҡәлә яҙған өсөн'''''<br />''<small> Бар эшегеҙҙә ижади уңыштар, ныҡлы һаулыҡ теләйем! Ихтирам менән --[[Ҡатнашыусы:Айсар|Айсар]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Айсар|әңгәмә]]) 16:49, 1 март 2019 (UTC)'' |+ |} 44l5h50qyqnbaapalabk36ooqisspfm 4 1768 1147331 1147155 2022-07-27T16:35:36Z 2A00:1FA0:27D:2264:0:65:1DD8:FA01 /* Хаким Рөстәм Нурыевҡа — Салауат Юлаев ордены! Ҡотлайбыҙ! */ wikitext text/x-wiki __NEWSECTIONLINK__ {{Index box}} {{shortcut|ВП:ҠОР}} {{/Башлыҡ}} {{Яңы темалар аҫтан}} == Добро.РУ == [https://dobro.ru/ Dobro.ru] — это платформа для содействия развития волонтерского движения в России. Я изучил и адаптировал его под нас, википедистов. Теперь волонтеры международных проектов Викимедиа смогут конвертировать свои правки в часы активности в электронных книжках волонтера в Добро.ру. Для этого необходимо создать аккаунт в Добро.ру и заполнить вакансии в мероприятиях от НП «Викимедиа РУ». Я создал две вакансии «Волонтер международного проекта» (без ограничения вакантных мест) в мероприятиях [https://dobro.ru/event/10124288 «Я волонтер Русской Википедии»] и [https://dobro.ru/event/10124289 «Я волонтер Башкирской Википедии»] с учетным периодом до 31 марта 2022 года. По завершению периода в книжку волонтера заполню часы активности из портала Викискан ([https://ru.wikiscan.org/users РуВики], [https://ba.wikiscan.org/users БашВики]). КАКАЯ ПОЛЬЗА ОТ ЭТОЙ ЗАТЕИ ВОЛОНТЕРАМ ВИКИМЕДИА? — спросите вы. В настоящее время наиболее реальная польза — выпускники школ смогут получить [https://dobro.ru/news/5142-uchet-volonterskogo дополнительные баллы при поступлении в вузы]. Взрослым коллегам пока не могу предложить какую-либо конкретную пользу или льготу от государства. Вероятно в будущем они могут быть — а пока рекомендую копить часы активности в электронной книжке волонтера, их нельзя учесть за предыдущие периоды задним числом. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 17:06, 11 ғинуар 2022 (UTC) == Топик-бан == {{u|Ilnur efende}} тәжрибәле ҡатнашыусы булыуына ҡарамаҫтан, бер нисә биттәрҙәрҙә ([[Себер татар теле]], [[Себер татарҙары]]) төҙәтеүҙәр һуғышы алып бара, шул иҫәптән башҡа ҡатнашыусылар менән кәңәшләшмәйенсә мәҡәләләрҙең исемдәрен үҙгәртеү (мәҫәлән, [[Себер татарлары]] - абруйлы сығанаҡтарға нигеҙләнмәгән) менән шөғөлләнә. Шунлыҡтан ҡатнашыусыға башҡа ҡатнашыусыларҙың индергән өлөшөн юйырға/үҙгәртергә тыйыла. Мәҡәләнең исемен үҙгәртеү ҙә тыйыла, әммә ҡатнашыусы [[Википедия:Исемен үҙгәртеүгә]] битендә үҙ тәҡдимен ҡалдыра ала. Топик-банды 1-се тапҡыр боҙған өсөн — 1 ай, 2-сегә — 6 ай, 3-сөгә — сикләнмәгән ваҡытҡа блоклау ҡарала. --[[Ҡатнашыусы:Ryanag|Ryanag]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Ryanag|әңгәмә]]) 20:42, 16 ғинуар 2022 (UTC) : [[Ҡатнашыусы:Ryanag|Ryanag]], «бер нисә биттәрҙәрҙә төҙөтеүҙәр» тигән яҙыуға конкрет биттәрҙе һәм конкрет төҙөтеүҙәрҙе күрһәтеү урынлы. Хаким ғәмәлен үтәгәндә шартына килтереп еткермәүең өсөн ғәмәлеңде кире алыуҙары ихтимал. Беҙҙең бер хакимға шелтә лә биргәйнеләр бер ваҡыт. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 14:55, 18 ғинуар 2022 (UTC) == Новости Стратегии движения и управления – Выпуск 5 == <section begin="ucoc-newsletter"/> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5/Global message|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Movement Strategy and Governance/Newsletter/5/Global message}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' <div style = "line-height: 1.2"> <span style="font-size:200%;">'''Новости Стратегии движения и управления'''</span><br> <span style="font-size:120%; color:#404040;">'''Выпуск 5 — Январь 2022'''</span><span style="font-size:120%; float:right;">[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5|'''Прочитайте полный текст информационного бюллетеня''']]</span> ---- Добро пожаловать в пятый выпуск Новостей о Стратегии движения и управления (ранее именуемый как Новости Универсального кодекса поведения)! Этот обновлённый бюллетень содержит актуальные новости и события, касающиеся Устава Движения, Универсального кодекса поведения, грантов на реализацию Стратегии движения, выборов в Совет попечителей и других соответствующих тем по Стратегии движения и управлению. Этот информационный бюллетень будет выпускаться ежеквартально. Дополнительные новости будут рассылаться подписчикам еженедельно или раз в две недели. Пожалуйста, не забудьте подписаться [[:m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|здесь]], чтобы получать эти обновления. </div><div style="margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;"> *'''Приглашение к обратной связи по поводу выборов в Совет попечителей''' - Мы приглашаем вас поделиться своим мнением о предстоящих выборах в Совет попечителей Фонда Викимедиа. Приём ваших отзывов по поводу этих выборов был объявлен 10 января 2022 года и завершится 7 февраля 2022 года. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Call for Feedback about the Board elections|продолжить чтение]]) *'''Ратификация Универсального кодекса поведения''' - В 2021 году Фонд Викимедиа обратился к сообществам с вопросом о том, как обеспечить соблюдение текста политики Универсального кодекса поведения. Пересмотренный проект руководства по обеспечению соблюдения будет готов для голосования сообществ в марте. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Universal Code of Conduct Ratification|продолжить чтение]]) *'''Гранты на реализацию Стратегии движения''' - Продолжая рассматривать ряд интересных проектных предложений, мы поощряем и приветствуем новые предложения и идеи, направленные на конкретную инициативу из рекомендаций Стратегии движения. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Movement Strategy Implementation Grants|продолжить чтение]]) *'''Преобразование информационного бюллетеня''' - В связи с преобразованием Информационного бюллетеня УКП в Информационный бюллетень Стратегии движения и управления, мы приглашаем вас присоединиться к команде фасилитаторов для разработки и определения новых направлений этого информационного бюллетеня. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#The New Direction for the Newsletter|продолжить чтение]]) *'''Блог «Diff»''' - Ознакомьтесь с самыми последними публикациями по Стратегии движения и управлению Фонда на Викимедиа Diff. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Diff Blogs|продолжить чтение]])</div><section end="ucoc-newsletter"/> == 2022 йылға яҡынса эш планы / Башҡортостан Башлығы грантына март айында заявкалар ҡабул итәсәктәр == Һаумыһығыҙ, арҡадаштар! Һеҙ ҙә уҡығанһығыҙҙыр. Метала [https://meta.wikimedia.org/wiki/Movement_Strategy_and_Governance/Newsletter/5/ru Викимедиа хәрәкәтенең Стратегияһы яңылыҡтары], Стратегияның [https://meta.wikimedia.org/wiki/Grants:MSIG/About/ru өҫтөнлөклө йүнәлештәрен тоторолоҡло үҫтереү өсөн грант ярҙамы], гранттар системаһының яңы положенияларын уҡыным. Заманында Берлин, Варшава, Кейптан, Оттавалағы конференцияларға барыусы вәкилдәр аша әйтеп ебәргән тәҡдимдәр Стартегияла иҫәпкә алыныуына шатмын. Дөйөм «күлдә» беҙҙең дә «тамсылар» бар. Шулай уҡ грант комитетында беҙҙең дә заявкалар ([https://meta.wikimedia.org/wiki/Grants:Project/Rapid/%D0%92%D3%99%D1%85%D0%B8%D1%82/Laptop], [https://meta.wikimedia.org/wiki/Grants:Project/Rapid/%D2%BA%D3%99%D2%99%D0%B8%D3%99/notebook_KUU_Intel], [https://meta.wikimedia.org/wiki/Grants:Project/Rapid/ZUFAR/Wiki-marathons_in_the_Bashkir_Wikipedia]) булыуы яҡшы. Хуплауҙарын теләйек. Артабан үҙебеҙҙең эшмәкәрлекте Стартегия тәғлимәттәренә, тәҡдимдәренә тап килһен, ярҙам һораған мөрәжәғәттәр тотороҡһоҙ хупланһын өсөн рәсми план нигеҙендә эшләргә кәрәк. Элегерәк [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedians_of_Bashkortostan_User_Group/Strategic_Plan Стратегия планы] һәм [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedians_of_Bashkortostan_User_Group/Current_plan ағымдағы йыллыҡ план төҙөүҙе] башлап ҡарағайныҡ. Тик 2017 йылда грант биреү туҡталыу менән эшмәкәрлекте рәсмиләштереү ҙә «үлеп ҡалды». Әле [https://docs.google.com/spreadsheets/d/1MPvbs3pfJgFrL6e5-1A95zu2gvP3FI_KoPhueKgD4kU/edit?usp=sharing Башҡорт телендә Викимедиа проекттарын тотороҡло үҫтереү планын] (йыллыҡ план) төҙөй башланым. Һылтанма буйынса инеп ҡарай алаһығыҙ. Һеҙҙе лә шул эшкә ҡушылырға саҡырам. Тәҡдимдәрегеҙҙе Зөфәргә, Раянға йәки миңә әйтегеҙ. Тәҡдимегеҙ таблицалағы һәр пункт буйынса тулы булһын ине. Уңыштар. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 17:23, 23 ғинуар 2022 (UTC) : Бер аҙна үтте. Ихтибар итеүсе юҡ. Ә бит Викимедиа гранттары өсөн генә түгел, Башҡортостан башлығы гранты өсөн дә кәрәк буласаҡ бындай план. Көнө килеп еткәс кемдең ниндәй уйы, ниндәй тәҡдиме булғанын кем белә лә, кем күрә? Ҡайҙан, нисек белергә? 2020 йылда грантҡа заявка тапшырырға аҙна-ункөн ҡалғас тажзәхмәт менән ауырып ятҡан еремдән заявканы минән таптырҙылар. Ә һуңынан Бадрановҡа, Айытҡоловаға ялыу яҙып ятыусылар табылды. Башҡорт Википедияһында мыҫҡылдай ғына өлөш индереп, үҙ мәнфәғәтен алға һөргән <s>«тауарищҡа»</s> «сәскә» лә ялау яҙҙы бит. Үткән йылда ике тапҡыр больниста ятып сыҡһам да, көсөргәнешле эш йылы булһа ла, тешемде ҡыҫып түҙҙем. Быйыл грант менән шөғөлләнергә, шартына еткереп грант яҙырға, үтәлешен тәьмин итергә, яуаплылыҡты үҙ өҫтәренә алыусылар булһа, рәхим итегеҙ. План төҙөгөҙ, ҡатнашыусыларҙың тәҡдимдәрен йыйығыҙ. «Викимедиа РУ» оҡшамаһа, башҡа НКО табығыҙ. Грант «ашарға» теләгәндәр булһа, мин башҡа йоғанмайым. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 10:27, 29 ғинуар 2022 (UTC) == Башҡорт википедиясыларының 4-се форумы. «Мәғариф һәм Википедия» == Рәсми иғлан. <blockquote>'''[[Проект:Мәғариф һәм Википедия. Башҡорт википедиясыларының 4-се форумы|Башҡорт википедиясыларының 4-се форумы. «Мәғариф һәм Википедия»]]''' Көнө һәм ваҡыты: 19 февраль, 10:00 Уҙғарыу урыны: Онлайн Ойоштороусылар: * «Викимедиа РУ» коммерцияға ҡарамаған партнерлығы * Башҡорт телен үҫтереү һәм һаҡлау фонды * «Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы (конгресы)» йәмәғәт ойошмаларының халыҡ-ара берлеге * Башҡортостан Республикаһы Мәғариф һәм фән министрлығы (килешеү буйынса) Эш теле: башҡорт һәм урыҫ теле Форумдың йүнәлеше: Викимедиа ирекмәндәр хәрәкәтенә уҡытыусыларҙы һәм уҡыусыларҙы йәлеп итеү, дөйөм белем биреү учреждениеларында ғилми эҙләнеү һәм ирекмәнлек эшмәкәрлеге тематикаһын киңәйтеү. Башҡорт Википедияһы мөхәррирҙәре, дөйөм белем биреү учреждениеларының кластан тыш һәм мәктәптән тыш эшен ойоштороусылары, уҡытыусылары һәм уҡыусылары, шулай уҡ теләге булған һәр кем саҡырыла. Ҡатнашыу өсөн [https://forms.yandex.ru/u/61eface5047f52990de6160f/ БЫНДА] теркәлергә кәрәк. Форум һылтанмаһы электрон почта аша ебәрелә. Форум программаһы, сығыштар темалары өҫтәмә рәүештә иғлан ителәсәк. Бәйләнеш өсөн: bash.wiki2017@yandex.ru , +7 925 588 10 28 </blockquote> Форумға теркәлеүселәр бик аҙ. Википедистарҙан да әлегә (10 февраль) 8 кеше генә. Тыныш-белештәрегеҙгә еткерегеҙ, үҙегеҙ теркәлегеҙ. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 16:23, 10 февраль 2022 (UTC) == Президент гранттары фонды 2022 йылдың икенсе конкурсын иғлан иткән == Президент гранттары фонды [https://xn--80afcdbalict6afooklqi5o.xn--p1ai/public/news/startoval-priem-proektov-na-vtoroy-konkurs-prezidentskikh-grantov-2022-goda 2022 йылдың икенсе конкурсын иғлан иткән]. Заявкалар 15 мартҡа тиклем ҡабул ителә. Рәхим итегеҙ. Нисек яҙырға ла өйрәтәләр: [https://xn--90aialyd0b6a.xn--80afcdbalict6afooklqi5o.xn--p1ai/ Обучение].--[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 17:29, 4 февраль 2022 (UTC) == Ukraine's Cultural Diplomacy Month: We are back in 2022! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> [[File:UCDM 2022.png|180px|right]] {{int:please-translate}} Hello, dear Wikipedians!<br/> [[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Ukraine|Wikimedia Ukraine]], in cooperation with the [[:en:Ministry of Foreign Affairs of Ukraine|Ministry of Foreign Affairs of Ukraine]] and [[:en:Ukrainian Institute|Ukrainian Institute]], has launched the second edition of writing challenge "'''[[:m:Special:MyLanguage/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2022|Ukraine's Cultural Diplomacy Month]]'''", which lasts from 17 February to 17 March 2022. The campaign is dedicated to famous Ukrainian artists of cinema, music, literature, architecture, design and cultural phenomena of Ukraine that made a contribution to world culture. The most active contesters will receive [[:m:Special:MyLanguage/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2022/Prizes|prizes]].<br/> We invite you to take part and help us improve the coverage of Ukrainian culture on Wikipedia! Also, we plan to set up a [[m:CentralNotice/Request/UCDM 2022|banner]] to notify users of the possibility to participate in such a challenge!--[[Ҡатнашыусы:ValentynNefedov (WMUA)|ValentynNefedov (WMUA)]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ValentynNefedov (WMUA)|әңгәмә]]) 11:03, 18 февраль 2022 (UTC) Һаумыһығыҙ, ҡәҙерле Википедиясылар! Украина Викимедиаһы, Украина Сит ил эштәре министрлығы һәм Украина институты менән берлектә 2022 йылдың 17 февраленән 17 мартына тиклем [[:m:Special:MyLanguage/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2022|'''«Украина мәҙәни дипломатияһы айлығы»''']] үткәрә. Кампания донъя мәҙәниәтенә өлөш индергән билдәле украин кино, музыка, әҙәбиәт, архитектура, дизайн һәм мәҙәни күренештәренә арналған. Иң әүҙем ҡатнашыусылар приздар аласаҡ. Һеҙҙе ҡатнашырға саҡырабыҙ һәм украин мәҙәниәтен Википедияла булдырыуҙа ярҙам итергә саҡырабыҙ! Шулай уҡ ҡулланыусыларға хәбәр итеү өсөн баннер эшләргә ниәтләйбеҙ! </div> == Wikimedia Summit 2022: Башҡортостан викимедиасылары төркөмө исеменән ҡатнашыу == ''Иҫкәрмә: Кирил әлифбаһы менән яҙғанымда хата булһа, ғәфү итегеҙ. Өлөшләтә транслитератор менән ҡулланылды.'' Йәмәғәт, 2022 йылдың һарысайҙың 9-11 көндәрендә Викимедиа Фонды һәм Wikimedia Deutschland (WMDE) ойошмаһы cираттағы [[:meta:Wikimedia Summit 2022|Викимедиа саммитын]] ойоштора. Викимедиа Фонды менән килешеүе булған, йыл һайын отчёттарын ебәрә торған һәр бер юзер-төркөм һәм ойошма, шул иҫәптән Башҡортостан Викимедиасылары төркөмө лә, үҙ исеменән берешәр вәкилде ебәрә ала. Ҡатнашырға теләүселәр 2022 йылдың алағарайҙың 17-һенә хәтлем теркәлә ала. Быйыл саммит Берлин ҡалаһында уҙғарыла. Рәсәй менән Европа Берләшмәһе араһындағы сәйәси ҡыйынлыҡтарҙы иҫәпкә алып, Европа Берләшмәһендә йәшәп ятҡан ирекмәнде был саммитҡа ебәреү еңелерәк булалыр. Шуға күрә, ошо саммитта Башҡортостан викимедиасылары төркөмө исеменән үҙем ҡатнашырға, унда ҡатнашыуыма башҡорт викимедиасыларының ризалығын алырға теләр инем. Википедия һәм Викиһүҙлектең башҡорт өлөштәрендә әүҙем булыуыма ҡарамаҫтан, викимедиасыларҙың ижтимағи тормошонда ҡатнашыуым бығаса сикле ине. Шуға ла, Башҡортостан һәм башҡорт проекттары менән бәйләнеш өҙөлмәүен белдереп, башҡорт ҡоро исеменән ошондай сарала сығыш яһай алһам, ҡорға ла, үҙемә лә яҡшы булыр ине. Үҙ сиратымда, башҡорт вики-ҡороноң һорауҙарын, тәҡдимдәрен, теләктәрен саммиттың башҡа ҡатнашыусыларына еткерер инем. Конгрестың электрон формаһында булмаған материалдарына килгәндә, уларҙы йә Берлин федераль еренең почтаһы аша, йә (Европа Берләшмәһенән почта ебәреүҙә ҡыйынлыҡтар булған хәлдә) башҡа илдән килгән вәкил аша ебәрергә мөмкин булыр ине. Әлбиттә, кандидатурамды лайыҡ тип тапмаған хәлдә, башҡа ҡатнашыусыны тәҡдим итә алаһығыҙ. Теләк, һорау һәм тәҡдимдәрегеҙҙе көтөп ҡалам, Башҡортостан викимедиасылары исеменән саммитта ҡатнашыуыма ҡаршы килмәҫһегеҙ, тип өмөт итәм. Оло ихтирам менән, --[[Ҡатнашыусы:Comp1089|Comp1089]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Comp1089|әңгәмә]]) 07:41, 6 апрель 2022 (UTC) == Варшавала VI Халыҡ-ара Төркиәт конгресы == Йәмәғәт, 2022 йылдың һарысайҙың 19-21 көндәрендә Варшава ҡалаһында [http://orient.uw.edu.pl/the-sixth-international-congress-of-turkology/ VI Халыҡ-ара Төркиәт конгресы] уҙғарыла. Быйылғы тема: Төрки донъяның өйрәнеүҙә дисциплина-ара перспективалар. Конгресты [[Варшава университетының шәрҡиәт факультеты]] ойоштора, оффлайн өлөшө Халыҡ-ара монәсәбәттәр һәм сәйәсәт белеме факультеты бинаһында уҙа. Үткән конгрестарҙан айырмалы рәүештә, быйыл онлайн ҡатнашыу мөмкинлеге лә күҙаллана. Төрки телле Вики-проекттар хаҡында махсус секция ойошторолһа, минеңсә, бик шәп булыр ине. Бының өсөн ошо темаға арналған кәм тигәндә 4 сығыш тәҡдим ителергә тейеш. Ойоштороу түләме — 30 евро, йәш ғалимдар өсөн 20 евро тәшкил итә. Конгресс һөҙөмтәһендә аннотациялар китабы һәм мәҡәләләр йыйынтығы сығарылырға тейеш. Тулыраҡ мәғлүмәт өсөн Конгрестын ойоштороу комитетына (электрон адресы конгресс битендә бар) йә миңә өндәшергә була. Ихтирам менән, --[[Ҡатнашыусы:Comp1089|Comp1089]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Comp1089|әңгәмә]]) 10:03, 6 апрель 2022 (UTC) == Башҡортостан ауылдары конкурсында ҡатнашыусылар иғтибарына == Конкурс тамамланырға бер нисә көн ҡалды. Эшләгән мәҡәләләрҙе ҡарап сығығыҙ, башҡорт грамматикаһы һәм вики-ҡағиҙәләр тәртибенә килтерегеҙ. Башҡортса аңлашылмаған текст, абзацта эске һылтанмалар ҡуйылмаған мәҡәләләр ҡабул ителмәйәсәк. Мин бер үк төҙәтеүҙәр эшләйем, шуға иғтибар итегеҙ. Урамдар исемлеген тәртипкә килтерегеҙ. Уңыштар! --[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 16:37, 4 май 2022 (UTC) == Башҡортостан Башлығы грантына конкурс иғлан ителгән == [https://xn--102-5cdameb6esa5a0a1je.xn--p1ai/public/bashkortostan/contest-2022 Башҡортостан Башлығы грантына конкурс иғлан ителгән]. Конкурс на предоставление грантов Главы Республики Башкортостан некоммерческим неправительственным организациям. Гранты предоставляются организациям, чьи проекты направлены на сохранение и развитие государственных языков Республики Башкортостан и языков народов Республики Башкортостан. Срок подачи с 28 апреля по 30 мая 2022 года. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 07:15, 10 май 2022 (UTC) == Остаздар конкурсы == Һуңғы мәҡәләләрҙе ҡарап сыҡтым. Һәр икенсе мәҡәләлә тел нормалары боҙола, үҙегеҙ күрмәһәгеҙ, бер-берегеҙҙекен өҫтән генә булһа ла байҡап сығығыҙ. Сифатлы википедия эшләйек тиһәк, конкурс өсөн генә тип эшләргә ярамай. Шәхестең әһәмиәтен дә ҡарағыҙ — кәрәкме ул башҡорт википедияһында? {{u|Akkashka}} {{u|Вәхит}} {{u|Юлдашева Луиза}} совет хәрби етәксе ( [[Светляков Анисим Илларионович|Светляков]]), СССР һәм Рәсәй ғалимы-сейсмолог (СССР һәм Рәсәй сейсмолог-ғалимы булмаймы?) ([[Тараканов Роман Захарович|Тараканов]]), мордва совет музыкант: пианист һәм композитор ( [[Воробьёв Геннадий Васильевич|Воробьёв]]), совет ғалим-юрисы (шулай буламы?) ([[Стремовский Владимир Азарович|Стремовский]]), 1934 йыл Мәскәүҙә малайҙар араһында теннис буйынса чемпионы була (теннис чемпионы була, теннис буйынса чемпион була) ( [[Озеров Николай Николаевич (комментатор)|Озеров]])--[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 05:55, 28 май 2022 (UTC) * [[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]], [[Светляков Анисим Илларионович|Светляков]] мәҡәләһендәге хатаны төҙәткәнмен (совет хәрби етәксеһе Светляков) [[Ҡатнашыусы:Akkashka|Akkashka]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Akkashka|әңгәмә]]) 18:11, 17 июнь 2022 (UTC) :Ғалим-сейсмологы була. Ғалим һүҙе алда килә [[Ҡатнашыусы:Юлдашева Луиза|Юлдашева Луиза]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Юлдашева Луиза|әңгәмә]]) 05:40, 21 июнь 2022 (UTC) == Invitation to participate in the #WPWPCampaign 2022 == Dear Wikimedians, We are glad to inform you that the 2022 edition of Wikipedia Pages Wanting Photos campaign is coming up in July. This is a formal invitation to invite individuals and communities to join the campaign to help improve Wikipedia articles with photos and contextual images. The campaign will run from July 1 to August 31, 2022 and several communities and Wikimedia Affiliates have already indicated interest to organize the campaign in their localities. Please find your community or community closer to you to participate: [[:m:Wikipedia Pages Wanting Photos 2022/Participating Communities|WPWP2022 Campaign: Participating Communities]]. The campaign primarily aims to promote using images from Wikimedia Commons to enrich Wikipedia articles that are lacking them. Participants will choose among Wikipedia pages without photos, then add a suitable file from among the many thousands of photos in the Wikimedia Commons, especially those uploaded from thematic contests (Wiki Loves Africa, Wiki Loves Earth, Wiki Loves Folklore, etc.) over the years. In this third edition of the campaign, eligibility criteria have been revised based on feedback and campaign Evaluation Reports of the previous editions. Please find more [[:m:Wikipedia Pages Wanting Photos 2022/FAQ and Contest Rules|details about these changes and our FAQ here on Meta-Wiki]] For more information, please visit the [[:m:Wikipedia Pages Wanting Photos 2022|campaign page on Meta-Wiki]]. Best,<br/> [[User:Ammarpad|Ammar A.]]<br/> Global Coordinator<br/> Wikipedia Pages Wanting Photos Campaign 2022.<br /> 17:38, 31 май 2022 (UTC) <!-- Сообщение отправил Участник:Martin Urbanec@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Wikipedia_Pages_Wanting_Photos/Distribution_list&oldid=23230284 --> == Граждандар форумы == 17 июндә Өфө ҡалаһында [https://xn--90arfeddkewh.xn--p1ai/ Граждандар форумы] була. Теләгәндәр ҡатнаша ала. Алдан теркәлергә кәрәк. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 03:20, 6 июнь 2022 (UTC) <blockquote>Гражданский форум Республики Башкортостан 2022 – открытая площадка для диалога между представителями сферы НКО, гражданскими активистами, республиканскими и местными органами власти, бизнес-сообществом в целях обсуждения вопросов грантовой и ресурсной поддержки НКО и совершенствования государственной поддержки некоммерческого сектора.</blockquote> : Тыңлаусы булараҡ Форумда ҡатнаштым. Программа буйынса 17 секция эшләне һәм пленар ултырыш булды. 4 секцияла һәм пленар ултырышта булдым. Сығыштарҙы тыңланым һәм файҙалы мәғлүмәт тупланым. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 07:36, 18 июнь 2022 (UTC) ::1) СЛЕТ ЛИДЕРОВ СООБЩЕСТВ И ОБЩЕСТВЕННЫХ АКТИВИСТОВ «Мастерская сообществ». Юридик теркәлгән һәм формаль булмаған ойошмаларҙы берләштереүсе, уларға ярҙам итеүсе махсус региональ фонд бар икән. [http://fondufa.ru/ Өфө ҡалаһының социаль, мәҙәни, иҡтисади үҫеш фонды] региональ оператор булып тора. Мөмкинлектәре тураһында оҙаҡ һөйләргә мөмкин, сайтта ла таныша алаһығыҙ. Фонд сараларының береһе [http://fondufa.ru/novosti/709-informacionnyj-spravochnik-nko-respubliki-bashkortostan-2022.html республика НКО-лы тураһында махсус белешмә китабына] (йылда сыға) беҙҙең «Башҡортостан викимедиасылары» формаль булмаған ойошманы индергә кәрәк тигән уй тыуҙы. Фатиха бирһәгеҙ, эшләрмен. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 07:36, 18 июнь 2022 (UTC) ::2) КРУГЛЫЙ СТОЛ: НКО и социальный бизнес: опыт развития негосударственного сектора в оказании социальных услуг. Задачи, проблемы, перспективы. Был секцияла ҡатнашыуым башлыса Мәскәү вәкилен тыңлыу һәм рәсми эшем менән бәйле булды.--[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 07:36, 18 июнь 2022 (UTC) ::3) КРУГЛЫЙ СТОЛ: Язык – душа народа. Иң һүлпән секция. Барлығы 15-ләп ҡатнашыусы: НКО вәкилдәренән 3 кеше, ҡалғандары мәктәп уҡытыусылары, министерство вәкилдәре булды. Вәкилдәр сығыш яһаны, «достижениелары» тураһында һөйләне. Әлбиттә, уларҙыҡынса «бик яҡшы». НКО-лар иҫәбенә министерство бурыстарын үтәү яҡшы күрһәткес, әлбиттә. Тел проблемаларын шулай күтәрһәк, төрлө кимәлдәге фекер алышыуҙарҙа ҡатнашмаһаҡ алға китеш булмаҫ ул. Был өлкәлә граждандар йәмғите әле һаман бишектә имсәк һорап илаған бала кимәлендә. Йөрәк һыҡтап сыҡты. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 07:36, 18 июнь 2022 (UTC) ::4) КРУГЛЫЙ СТОЛ: Добровольчество в Республике Башкортостан: содействие развитию и перспективы. Бик фәһемле һәм мәғлүмәтле секция. Көҙ көнө бер нисә НКО етәксеһе менән осрашып һөйләшергә килештек. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 07:36, 18 июнь 2022 (UTC) ::5) Пленар ултырыш. Башҡортостан Республикаһында Граждандар йәмғиәте төрлө йүнәлештәрҙә бик әүҙем эшләй. Рәсәй кимәлендә иң әүҙем региондар иҫәбендә. НКО-ларға, ирекмәндәргә ярҙам артабан да буласаҡ. Башҡортостанда махсус маҡтаулы исем индерәсәктәр. Тел ирекмәндәре, активистары «үҙ ҡаҙанында» ғына ҡайнамаһын ине тип теләргә ҡала. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 07:36, 18 июнь 2022 (UTC) :: «Башҡортостан викимедиасылары» формаль булмаған ойошмаһын НКО белешмә китабына индерергә фатиха бирәбеҙ. Ҡаршы булыусылар юҡтыр, булһа белдерегеҙ.--[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 17:10, 18 июнь 2022 (UTC) * «Башҡортостан викимедиасылары» формаль булмаған ойошмаһы НКО белешмә китабына индерелергә тейеш тип уйлайым. [[Ҡатнашыусы:Akkashka|Akkashka]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Akkashka|әңгәмә]]) 04:04, 19 июнь 2022 (UTC) *** {{Эшләнде}} [http://sonkorb.ru/places/1145-soobschestvo-vikimediicy-bashkortostana.html ] == Зәки Вәлиди исемендәге Милли китапхана менән хеҙмәттәшлек == Башҡортостан Республикаһының Зәки Вәлиди исемендәге Милли китапхана етәкселеге менән һөйләшеү булды. Сентябрь айынан башлап ай һайын (2023 йылдың июнь айына тиклем) бер көн китапхананың электрон уҡыу залында 2-3 сәғәтлек вики-сара үткәреү тураһында килештек. Уҡыу залы Интернетҡа сығыу мөмкинлеге булған компьютерҙар менән йыһазландырылған. Китапхананың эш ваҡыты иртәнге 9-ҙан киске 8-гә тиклем, шәмбе көн - киске 6-ға тиклем. Электрон уҡыу залы менән ҡулланыусыларға уңайһыҙлыҡ тыуҙырмаҫ өсөн беҙҙең сараларҙың көнөн-ваҡытын алдан билдәләргә кәрәк. Кемдәр ҡайһы айҙа сара ойошторорға, тема билдәләргә, ҡатнашыусыларҙы йәлеп итергә теләй. Тәҡдимдәргеҙ, фекерҙәрегеҙҙе яҙығыҙ. Саралар исемлеген төҙөй башлайыҡ. (осрашыуға һыуһағанһыҙҙыр, ивет). --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 03:43, 6 июнь 2022 (UTC) : P.S. Китапханаға инеү өсөн, Уҡыусы билеты булырға тейеш. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 04:03, 6 июнь 2022 (UTC) * Һәйбәт тәҡдим! Беҙгә иҫке төрки яҙмаһын өйрәнеү курстарын ойоштормаҫтар микән? Көҙҙән бирле түләүле курс була тинеләр, әммә шөғөлләнергә теләүселәр аҙ булыу сәбәпле, тормошҡа ашырылмай ҡалды. [[Ҡатнашыусы:Akkashka|Akkashka]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Akkashka|әңгәмә]]) 06:31, 6 июнь 2022 (UTC) ** Был осраҡта китапхана беҙгә электрон уҡыу залы бирә. ә сара ойоштормай. Вики-сара ойоштороу үҙебеҙҙән. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 17:12, 6 июнь 2022 (UTC) * Былтыр, 2021 йылдың июль-сентябрендә, Башҡорт Википедияһына мәктәп программаһында өйрәнелгән шағир һәм яҙыусылар ижады һәм әҫәрҙәре тураһында мәҡәләләр бер ни тиклем яҙылды. Беренсе башҡорт халыҡ шағиры, Башҡортостан һәм башҡорттар тураһында Башҡорт Википедияһына яҙылған мәҡәләләрҙе Мәжит Ғафури йорт-музейы Республика конкурсы өсөн тәҡдим итте һәм 2-се урын яуланы. З. Вәлиди ис. Милли китапхана фондын ҡулланып, мәктәп программаһында өйрәнелгән яҙыусылар, уларҙың әҫәрҙәре тураһында (темалар бүлешеп) яҙырға мөмкин. [[Ҡатнашыусы:Akkashka|Akkashka]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Akkashka|әңгәмә]]) 10:11, 18 июнь 2022 (UTC) == Тренинги по Викиданным для Тюркских Викимедийцев 2022 == [[File:Wikidata 2022 Istanbul social media campaign 02.jpg|right|thumb|300px|Wikidata 2022 Istanbul]] Дорогие друзья, Я рад сообщить вам, что заявки на получение стипендии для участия в Стамбульской конференции по Викиданным теперь открыты. Если вы представляете тюркское сообщество и активно участвуете в проектах Викимедиа на тюркских языках, то вы можете подать заявку на получение стипендии. Заявки принимаются до 30 июня 2022 года, 23:59 UTC. Кандидаты смогут подать заявку на получение полной стипендии. Полная стипендия покроет расходы на путешествие, проживание и питание во время конференции, организованное Тюркским ЮГ Викимедиа. Конференция пройдет с 21 по 23 октября 2022 года в Стамбуле, Турция. * Чтобы узнать больше о Тренингах по Викиданным для Тюркских Викимедийцев, пожалуйста, посетите: https://w.wiki/53dX * Чтобы узнать больше о стипендии, регистрации и форме заявки, пожалуйста, посетите: https://w.wiki/5FFv Кроме того, мы рекомендуем вам подписаться на наш список рассылки (https://w.wiki/5FFw) для получения информации и новостей о проектах и мероприятиях Тюркским ЮГ Викимедиа. Всего наилучшего, [[Ҡатнашыусы:Mehman97|Mehman97]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Mehman97|әңгәмә]]) 21:46, 10 июнь 2022 (UTC) == Башҡортостан ауылдары конкурсында ҡатнашыусылар иғтибарына == Нәтижәләр менән ҡәнәғәт булмаусыларҙы әлегә тикшерелмәгән мәҡәләләрҙе тикшерергә саҡырам. Вәхит, Яғалса, Юлдашева Луиза, Таңһылыу тикшерелеп бөтмәгән. Һәр мең байт өсөн 1 мәрәй, һәр һылтанма өсөн 1 мәрәй Ҡуйырға. 15 майға торошло, мәҡәләләр викиформатында биҙәлгән, башҡортса яҙылған булырға тейеш, иҫәпкә алырлыҡ мәҡәлә булмаһа, һуңыраҡ төҙәткәнен дә иҫәпләргә мөмкин. Шулай уҡ дәғүә белдереүселәрҙекен дә киренән ҡараға мөмкин.--[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 16:51, 13 июнь 2022 (UTC) == Wikimedia CEE Meeting 2022 — Македония, Охрид, 14-16 октябрь 2022 == [[M:Wikimedia CEE Meeting 2022|Wikimedia CEE Meeting 2022]] иғланы (Македония, Охрид, 14-16 октябрь 2022). [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 08:24, 20 июнь 2022 (UTC) <blockquote>[[M:Wikimedia CEE Meeting 2022|Wikimedia CEE Meeting 2022]] (#WMCEE) will be the eleventh annual meeting of Wikimedians from Central and Eastern Europe centred on the Wikimedia projects (Wikipedia and similar projects) in countries and communities of Central and Eastern Europe. The meeting will be held in Ohrid, Macedonia from 14-16 October 2022. This is planned to be the first Wikimedia CEE Meeting to take place as an in-person event during the COVID-19 pandemic, which means that participants will have to abide by the local measures imposed to contain the pandemic. Those who are interested in participating in the conference but are reluctant to attend an in-person event due to health concerns will be allowed to follow it online.</blockquote> '''[[m:Wikimedia CEE Meeting 2022/Submissions|Конференция тураһында дөйөм мәғлүмәт һәм тәҡдимдәрҙе теркәү буйынса аңлатмалар бите]]''' *Бөрйән вики-клубы ағзалары (https://vk.com/club145595241) үҙ-ара фекерләшеп, конференцияға ҡатнашыу өсөн делегат итеп [[Юлдашева Луиза Әбүталип ҡыҙы|Юлдашева Луиза]] Әбүталип ҡыҙын тәҡдим итте.Риза булыусылар имзаларығыҙҙы ҡуйып ебәрегеҙ әле--[[Ҡатнашыусы:Һәҙиә|Һәҙиә]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Һәҙиә|әңгәмә]]) 11:11, 11 июль 2022 (UTC) * Риза - -[[Ҡатнашыусы:Таңһылыу|Таңһылыу]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Таңһылыу|әңгәмә]]) 17:26, 11 июль 2022 (UTC) * Риза--[[Ҡатнашыусы:Һәҙиә|Һәҙиә]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Һәҙиә|әңгәмә]]) 13:10, 11 июль 2022 (UTC) * Риза--[[Ҡатнашыусы:Вәхит|Вәхит]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Вәхит|әңгәмә]]) 13:10, 11 июль 2022 (UTC) * Риза--[[Ҡатнашыусы:М.Илнар|М.Илнар]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:М.Илнар|әңгәмә]]) 13:10, 11 июль 2022 (UTC) * Риза--[[Ҡатнашыусы:Б.Илзирә|Б.Илзирә]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Б.Илзирә|әңгәмә]]) 13:10, 11 июль 2022 (UTC) * {{Риза}} --[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 17:14, 11 июль 2022 (UTC) * {{Риза}} --[[Ҡатнашыусы:Баныу|Баныу]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Баныу|әңгәмә]]) 20:23, 11 июль 2022 (UTC) * {{Риза}} -- [[Ҡатнашыусы:Akkashka|Akkashka]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Akkashka|әңгәмә]]) 03:44, 12 июль 2022 (UTC) * {{Риза}} Лайыҡлы кандидатура. Бер йылы делегат итеп һайланып та бара алмай ҡалғайны тип иҫләйем. Быйыл барып, Башҡортостанды лайыҡлы күрһәтергә яҙһын! --[[Ҡатнашыусы:З. ӘЙЛЕ|З. ӘЙЛЕ]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:З. ӘЙЛЕ|әңгәмә]]) 04:55, 12 июль 2022 (UTC) * {{Риза}}. Сығыш яһаған осраҡта синхрон тәржемә тураһында Аида Ахмадова менән һөйләштем, ул ризалығын бирҙе. Аида, ҡырғыҙ ҡыҙы, Фонд Викимедиала эшләй. СЕЕ илдәре буйынса куратор. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 03:26, 14 июль 2022 (UTC) == Хаким [[Ғатауллин Рөстәм Шакирйән улы|Рөстәм Нурыев]]ҡа — Салауат Юлаев ордены! Ҡотлайбыҙ! == «Барыһын да билдәләнек, ә бына {{u|Рөстәм Нурыев|Рөстәм ағай}} менән тотҡарлыҡ килеп сыҡты. Уның Башҡорт Википедияһын үҫтереүҙәге өлөшө республика орденына лайыҡ, ә ул: „Кәрәкмәй“, — тине лә, документ тапшырманы. Бәлки, һеҙ инандырырһығыҙ», — тигәйне Башҡорт Википедияһының юбилей форумында БР-ҙың вице-премьеры Азат Бадранов 2021 йылдың февралендә. Ниһайәт, сәғәте һуҡты — 2022 йылдың 20 июнендә БашВики хакимы Рөстәм Нурыевҡа Салауат Юлаев ордены тапшырылды. Ҡотлайбыҙ!!! Киләсәк тормошоғоҙҙа ла маҡтауҙар, наградалар, ҡыуанысығыҙҙы уртаҡлашыусы дуҫтарығыҙ күп булһын һәм иң мөһиме — һаулығығыҙ ныҡ булһын! Алға, БашВики! Алға, Рөстәм Нурыев! --[[Ҡатнашыусы:З. ӘЙЛЕ|З. ӘЙЛЕ]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:З. ӘЙЛЕ|әңгәмә]]) 04:24, 21 июнь 2022 (UTC) * Лайыҡлы бүләгегеҙ менән ҡотлайым! Һеҙгә ижади уңыштар, ныҡлы һаулыҡ теләйем. [[Ҡатнашыусы:Юлдашева Луиза|Юлдашева Луиза]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Юлдашева Луиза|әңгәмә]]) 08:56, 21 июнь 2022 (UTC) **Ҡотлайым! Лайыҡ!--[[Ҡатнашыусы:Guram52|Guram52]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Guram52|әңгәмә]]) 11:51, 22 июнь 2022 (UTC) * Ҡотлайым! Киң күкрәктә тағы ла яңы ордендар өсөн урын бар әле - шулай булғас, АЛҒА! һәм АЛҒА!--[[Ҡатнашыусы:Айсар|Айсар]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Айсар|әңгәмә]]) 18:12, 22 июнь 2022 (UTC) * Вот это да! --[[Ҡатнашыусы:Ssr|Ssr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Ssr|әңгәмә]]) 10:39, 23 июнь 2022 (UTC) * Афарин! Ҡотлайым!!! Яңы үрҙәр һәм ҡаҙаныштар! --[[Ҡатнашыусы:Ryanag|Ryanag]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Ryanag|әңгәмә]]) 14:35, 23 июнь 2022 (UTC) *Ҡотлайым!Артабан да, именлектә-һаулыҡта, уңып-уңдырып йәшәргә һәм эшләргә насип булһын!--[[Ҡатнашыусы:Һәҙиә|Һәҙиә]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Һәҙиә|әңгәмә]]) 07:40, 10 июль 2022 (UTC) * Поздравляю с этой совершенно заслуженной наградой!!! [[Махсус:Өлөштәр/2A00:1FA0:27D:2264:0:65:1DD8:FA01|2A00:1FA0:27D:2264:0:65:1DD8:FA01]] 16:35, 27 июль 2022 (UTC) == Deployment of FLORES Machine Translation to Bashkir Wikipedia == Hello Friends! The WMF Language team has added another machine translation (MT) support for the Content Translation in Bashkir Wikipedia called FLORES. This means that you can choose to use [https://ai.facebook.com/blog/the-flores-101-data-set-helping-build-better-translation-systems-around-the-world/ FLORES machine translation] when translating Wikipedia articles to Bashkir using [[Special:ContentTranslation|the Content Translation tool]]. The FLORES Machine Translation service is provided by an [https://ai.facebook.com/ AI research team at Meta] through a free for use API key that allows the Content Translation to access the service on the FLORES server for an evaluation trial period. This MT is set as optional; in your Wikipedia, which means you can choose not to use it as your preferred initial translator. If you decide to use this service, you can select "FLORES" from the "Initial Translation" dropdown menu where you will find other existing machine translation services on the sidebar. The Wikimedia Foundation has worked out an agreement that allows the use of FLORES without compromising Wikipedia’s policies about attribution of rights, your privacy as a user, and brand representation. You can find more information about the FLORES Machine translation on [[mw:Content_translation/Machine_Translation/Flores#Summary_of_our_agreement_with_Meta|this page]]. Please note that the use of the FLORES MT is optional. However, we would want your community to: * use it to improve the quality of the Machine Translation service; and * [[mw:Talk:Content_translation|provide feedback]] about its quality and ask any questions you might have about this addition. We trust that this addition is a good support to the Content Translations tool towards having better quality articles in Bashkir Wikipedia. Thank you! On behalf of the WMF Language team. [[Ҡатнашыусы:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:UOzurumba (WMF)|әңгәмә]]) 22:42, 21 июнь 2022 (UTC) == Страницы Википедии ждут иллюстраций — 2022 == Металағы иғлан: <blockquote> Страницы Википедии ждут иллюстраций — 2022 (англ. Wikipedia Pages Wanting Photos — WPWP) — ежегодная кампания Википедии, во время которой википедисты из всех её языковых разделов и проектов добавляют иллюстрации в те статьи Википедии, где их нет. Она проводится с целью найти применение в статьях Википедии тем медиафайлам, которые накапливаются в результате различных фотоконкурсов и вики-прогулок, организованных разными Сообществами Викимедиа. Фотографии помогают привлечь внимание читателя лучше, чем «стены текста», иллюстрируют содержание и делают статью более поучительной и привлекательной для читателей. Тысячи фотографий были добавлены на Викисклад во время различных кампаний, вики-прогулок и фотоконкурсов, в том числе таких международных конкурсов как Вики любит памятники, Вики любит Африку, Вики любит Землю, Вики любит фольклор и др. Лишь небольшая часть фотографий-конкурсантов нашла применение в статьях Википедии. Сейчас на Викискладе хранятся миллионы фотографий, но лишь малая их часть используется в статьях Википедии. Это большая проблема, устранить которую и призван этот проект.</blockquote> [[M:Wikipedia Pages Wanting Photos 2022/ru|Тулыраҡ мәғлүмәт БЫНДА]]. [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 10:03, 7 июль 2022 (UTC) == Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев/Публицистика & энциклопедистика == Ағымдағы ваҡиғалар тураһында Википедия мәҡәләһен яҙыу тураһында [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев/Публицистика & энциклопедистика|фекеремде]] еткерәм. Рәхим итеп уҡығыҙ. Теләһәгеҙ, үҙегеҙҙең фекерегеҙҙе ФА битендә яҙығыҙ. [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 05:01, 9 июль 2022 (UTC) == Викиконференция 2022, Санкт-Петербург, 24-25 сентябрь == Рәсәй викимедиасыларның халыҡ-ара сараһы — Викиконференция 2022 быйыл Санкт-Петербург ҡалаһында 24-25 сентябрҙә була. ВМРУ ағзалары ултырышында рәсми ҡарар ҡабул ителгән. [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 08:43, 10 июль 2022 (UTC) * [https://ru.wikimedia.org/wiki/%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8-%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%86%D0%B8%D1%8F_2022 Викиконференция 2022] [[Категория:Википедия:Ҡоролтай]] == Открыт прием заявок для сессий == [[Файл:Wikidata_Istanbul_call_for_submissions_is_now_open_social_media_post.png|справа|мини|250x250пкс|Открыт прием заявок]] Всем привет, Команда организаторов [[:m:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022|Тренингов по Викиданных для Тюркских Викимедийцев]] рада сообщить вам, что [[:m:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians/Submissions|открыт прием заявок]] (https://w.wiki/5TFZ) на участие в программе конференции, которая пройдет в Стамбуле, Турции, с 21 по 23 октября. '''Мы будем принимать заявки до 10 августа 2022 года'''. Вы можете подать заявку и выступить на конференции на трех языках: английском, турецком и русском, а также онлайн или очно. Предложения по сессиям могут быть представлены в 5 различных типах со стандартизированной продолжительностью выступления. Основная тема сессии должна быть связана с Викиданными, интегрированными данными, импортом данных, SPARQL или другими связанными темами. Вы также можете представить свои достижения или темы, связанные с развитием проектов Викимедиа и движения Викимедиа. Более подробно – https://w.wiki/5TFZ. Мы хотели бы узнать и предоставить сообществу больше информации о тюркских сообществах, и мы надеемся, что вы поможете нам достичь этой цели. С уважением, – [[Ҡатнашыусы:Mehman97|Mehman97]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Mehman97|әңгәмә]]) 15:55, 17 июль 2022 (UTC) == БашВикила кәрәк булған исемлектәр == Фамилиялаштар исемлеге ябай ғына төҙөлә. Әлеге ваҡытта БашВикила булмаған [[Категория буйынса фекерләшеү:Фамилиялаштар исемлеге булған биттәр|фамилиялар бында туплана]], шунда уҡ мәҡәлә өсөн әҙерләмә лә бар. [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 18:34, 25 июль 2022 (UTC) : [[Төпәев Салауат Харис улы|Төпәйев С.Х.]] «Башҡорт фамилиялары» белешмә-һүҙлеге бар. Фамилияның ниндә телдән кергәне, русса яҙылышы, аңлатмаһы бирелә. Ошо белешмәне лә ҡулланырға мөмкин [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqort_familiyalary.pdf].--[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 06:57, 26 июль 2022 (UTC) 45k5tw4wnp2qqgxsr6we77a51u891yw 4 5240 1147324 1141619 2022-07-27T12:06:53Z Рөстәм Нурыев 43 /* Спорт */ wikitext text/x-wiki '''Башҡортнамә''' — Башҡортостан һәм башҡорттар менән бәйле темаларға мәҡәләләр исемлектәре. Был исемлектәргә ингән мәҡәләләр Башҡорт Википедияһында булырға тейеш. == Башҡорт теле һәм әҙәбиәте == === Башҡорт теле === {{Төп мәҡәлә|Башҡорт теле}} {{Төп мәҡәлә|Исемлек:Башҡорт теле}} : [[:Категория:Башҡорт теле]] * [[:Категория:Башҡорт теле һөйләштәре]] * [[:Категория:Башҡорт теленең аңлатмалы һүҙлеге]] * [[:Категория:Башҡорт теленә тәржемә итеүселәр]] * [[:Категория:Башҡорт теле белгестәре]] * [[:Категория:Башҡорт теленең грамматикаһы]]‎ * [[:Категория:Башҡорт теле ҡағиҙәләре]] === Башҡорт әҙәбиәте === {{Төп мәҡәлә|Башҡорт әҙәбиәте}} {{Төп мәҡәлә|Исемлек:Башҡорт әҙәбиәте}} : [[:Категория:Башҡорт әҙәбиәте]] * [[Портал:Башҡорт әҙәбиәте]] * [[Башҡортостан Республикаһы Яҙыусылар союзы ағзалары]] — яҙыусылар тураһында яҙылған һәм яҙылырға тейеш мәҡәләләр исемлеге * [[:Категория:Башҡорт драматургтары]] * [[:Категория:Башҡорт шағирҙары]] — шағирҙар тураһында яҙылған мәҡәләләр исемлеге * [[:Категория:Башҡорт яҙыусылары]] — яҙыусылар тураһында яҙылған мәҡәләләр исемлеге * [[:Категория:Башҡорт әҙәбиәте]] — башҡорт әҙәбиәте темаһына яҙылған мәҡәләләр исемлеге * [[Проект:Башҡортостан әҙәбиәте/Ағиҙел (журнал)]] — [[Ағиҙел (журнал)|«Ағиҙел» журналы]] менән бәйле мәҡәләләр исемлеге. == Рәсәй империяһы дәүләт думаһы ағзалары == {{Өфө губернаһынан Рәсәй империяһы Дәүләт думаһы депутаттары}} == Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай, Башҡорт АССР-ы Юғары Советы == ;[[Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаттары * [[Башҡортостан Республикаһының 6-сы саҡырылыш Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай депутаттары|6-сы саҡырылыш депутаттары]] * [[Башҡортостан Республикаһының 5-се саҡырылыш Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай депутаттары|5-се саҡырылыш депутаттары]] * [[Башҡортостан Республикаһының 4-се саҡырылыш Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай депутаттары|4-се саҡырылыш депутаттары]] * [[Башҡортостан Республикаһының 3-сө саҡырылыш Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай депутаттары|3-сө саҡырылыш депутаттары]] * [[Башҡортостан Республикаһының 2-се саҡырылыш Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай депутаттары|2-се саҡырылыш депутаттары]] * [[Башҡортостан Республикаһының 1-се саҡырылыш Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай депутаттары|1-се саҡырылыш депутаттары]] ;[[Башҡорт АССР-ы Юғары Советы]] депутаттары * [[БАССР-ҙың 12-се саҡырылыш Юғары Советы депутаттары исемлеге|12-се саҡырылыш депутаттары]] * [[БАССР-ҙың 11-се саҡырылыш Юғары Советы депутаттары исемлеге|11-се саҡырылыш депутаттары]] * [[БАССР-ҙың 10-сы саҡырылыш Юғары Советы депутаттары исемлеге|10-сы саҡырылыш депутаттары]] * [[БАССР-ҙың 9-сы саҡырылыш Юғары Советы депутаттары исемлеге|9-сы саҡырылыш депутаттары]] * [[БАССР-ҙың 8-се саҡырылыш Юғары Советы депутаттары исемлеге|8-се саҡырылыш депутаттары]] * [[БАССР-ҙың 7-се саҡырылыш Юғары Советы депутаттары исемлеге|7-се саҡырылыш депутаттары]] * [[БАССР-ҙың 6-сы саҡырылыш Юғары Советы депутаттары исемлеге|6-сы саҡырылыш депутаттары]] * [[БАССР-ҙың 5-се саҡырылыш Юғары Советы депутаттары исемлеге|5-се саҡырылыш депутаттары]] * [[БАССР-ҙың 4-се саҡырылыш Юғары Советы депутаттары исемлеге|4-се саҡырылыш депутаттары]] * [[БАССР-ҙың 3-сө саҡырылыш Юғары Советы депутаттары исемлеге|3-сө саҡырылыш депутаттары]] * [[БАССР-ҙың 2-се саҡырылыш Юғары Советы депутаттары исемлеге|2-се саҡырылыш депутаттары]] * [[БАССР-ҙың 1-се саҡырылыш Юғары Советы депутаттары исемлеге|1-се саҡырылыш депутаттары]] == Башҡорт Энциклопедияһы == [[Википедия:Проект:Исемлектәр/Башҡорт Энциклопедияһы]] {| class="wikitable" |- | [[Википедия:Проект:Исемлектәр/Башҡорт Энциклопедияһы/А|А]] || [[Википедия:Проект:Исемлектәр/Башҡорт Энциклопедияһы/Б|Б]] || [[Википедия:Проект:Исемлектәр/Башҡорт Энциклопедияһы/В|В]] || [[Википедия:Проект:Исемлектәр/Башҡорт Энциклопедияһы/Г|Г]] || [[Википедия:Проект:Исемлектәр/Башҡорт Энциклопедияһы/Ғ|Ғ]] || [[Википедия:Проект:Исемлектәр/Башҡорт Энциклопедияһы/Д|Д]] || [[Википедия:Проект:Исемлектәр/Башҡорт Энциклопедияһы/Ҙ|Ҙ]] || [[Википедия:Проект:Исемлектәр/Башҡорт Энциклопедияһы/Е|Е]] || [[Википедия:Проект:Исемлектәр/Башҡорт Энциклопедияһы/Ё|Ё]] || [[Википедия:Проект:Исемлектәр/Башҡорт Энциклопедияһы/Ж|Ж]] || [[Википедия:Проект:Исемлектәр/Башҡорт Энциклопедияһы/З|З]] || [[Википедия:Проект:Исемлектәр/Башҡорт Энциклопедияһы/И|И]] || [[Википедия:Проект:Исемлектәр/Башҡорт Энциклопедияһы/Й|Й]] || [[Википедия:Проект:Исемлектәр/Башҡорт Энциклопедияһы/К|К]] || [[Википедия:Проект:Исемлектәр/Башҡорт Энциклопедияһы/Ҡ|Ҡ]] || [[Википедия:Проект:Исемлектәр/Башҡорт Энциклопедияһы/Л|Л]] || [[Википедия:Проект:Исемлектәр/Башҡорт Энциклопедияһы/М|М]] || [[Википедия:Проект:Исемлектәр/Башҡорт Энциклопедияһы/Н|Н]] || [[Википедия:Проект:Исемлектәр/Башҡорт Энциклопедияһы/О|О]] || [[Википедия:Проект:Исемлектәр/Башҡорт Энциклопедияһы/Ө|Ө]] || [[Википедия:Проект:Исемлектәр/Башҡорт Энциклопедияһы/П|П]] || [[Википедия:Проект:Исемлектәр/Башҡорт Энциклопедияһы/Р|Р]] || [[Википедия:Проект:Исемлектәр/Башҡорт Энциклопедияһы/С|С]] || [[Википедия:Проект:Исемлектәр/Башҡорт Энциклопедияһы/Т|Т]] || [[Википедия:Проект:Исемлектәр/Башҡорт Энциклопедияһы/У|У]] || [[Википедия:Проект:Исемлектәр/Башҡорт Энциклопедияһы/Ү|Ү]] || [[Википедия:Проект:Исемлектәр/Башҡорт Энциклопедияһы/Ф|Ф]] || [[Википедия:Проект:Исемлектәр/Башҡорт Энциклопедияһы/Х|Х]] || [[Википедия:Проект:Исемлектәр/Башҡорт Энциклопедияһы/Һ|Һ]] || [[Википедия:Проект:Исемлектәр/Башҡорт Энциклопедияһы/Ц|Ц]] || [[Википедия:Проект:Исемлектәр/Башҡорт Энциклопедияһы/Ч|Ч]] || [[Википедия:Проект:Исемлектәр/Башҡорт Энциклопедияһы/Ш|Ш]] || [[Википедия:Проект:Исемлектәр/Башҡорт Энциклопедияһы/Щ|Щ]] || [[Википедия:Проект:Исемлектәр/Башҡорт Энциклопедияһы/Ы|Ы]] || [[Википедия:Проект:Исемлектәр/Башҡорт Энциклопедияһы/Э|Э]] || [[Википедия:Проект:Исемлектәр/Башҡорт Энциклопедияһы/Ә|Ә]] || [[Википедия:Проект:Исемлектәр/Башҡорт Энциклопедияһы/Ю|Ю]] || [[Википедия:Проект:Исемлектәр/Башҡорт Энциклопедияһы/Я|Я]] |} == Шәхестәр == === Алфавит буйынса === {| class="wikitable" |- | [[Портал:Башҡортостан шәхестәре/А|А]] || [[Портал:Башҡортостан шәхестәре/Б|Б]] || [[Портал:Башҡортостан шәхестәре/В|В]] || [[Портал:Башҡортостан шәхестәре/Г|Г]] || [[Портал:Башҡортостан шәхестәре/Ғ|Ғ]] || [[Портал:Башҡортостан шәхестәре/Д|Д]] || [[Портал:Башҡортостан шәхестәре/Ҙ|Ҙ]] || [[Портал:Башҡортостан шәхестәре/Е|Е]] || [[Портал:Башҡортостан шәхестәре/Ё|Ё]] || [[Портал:Башҡортостан шәхестәре/Ж|Ж]] || [[Портал:Башҡортостан шәхестәре/З|З]] || [[Портал:Башҡортостан шәхестәре/И|И]] || [[Портал:Башҡортостан шәхестәре/Й|Й]] || [[Портал:Башҡортостан шәхестәре/К|К]] || [[Портал:Башҡортостан шәхестәре/Ҡ|Ҡ]] || [[Портал:Башҡортостан шәхестәре/Л|Л]] || [[Портал:Башҡортостан шәхестәре/М|М]] || [[Портал:Башҡортостан шәхестәре/Н|Н]] || [[Портал:Башҡортостан шәхестәре/Ң|Ң]] || [[Портал:Башҡортостан шәхестәре/О|О]] || [[Портал:Башҡортостан шәхестәре/Ө|Ө]] || [[Портал:Башҡортостан шәхестәре/П|П]] || [[Портал:Башҡортостан шәхестәре/Р|Р]] || [[Портал:Башҡортостан шәхестәре/С|С]] || [[Портал:Башҡортостан шәхестәре/Ҫ|Ҫ]] || [[Портал:Башҡортостан шәхестәре/Т|Т]] || [[Портал:Башҡортостан шәхестәре/У|У]] || [[Портал:Башҡортостан шәхестәре/Ү|Ү]] || [[Портал:Башҡортостан шәхестәре/Ф|Ф]] || [[Портал:Башҡортостан шәхестәре/Х|Х]] || [[Портал:Башҡортостан шәхестәре/Һ|Һ]] || [[Портал:Башҡортостан шәхестәре/Ц|Ц]] || [[Портал:Башҡортостан шәхестәре/Ч|Ч]] || [[Портал:Башҡортостан шәхестәре/Ш|Ш]] || [[Портал:Башҡортостан шәхестәре/Щ|Щ]] || [[Портал:Башҡортостан шәхестәре/Ъ|Ъ]] || [[Портал:Башҡортостан шәхестәре/Ы|Ы]] || [[Портал:Башҡортостан шәхестәре/Ь|Ь]] || [[Портал:Башҡортостан шәхестәре/Э|Э]] || [[Портал:Башҡортостан шәхестәре/Ә|Ә]] || [[Портал:Башҡортостан шәхестәре/Ю|Ю]] || [[Портал:Башҡортостан шәхестәре/Я|Я]] |} === [[Башҡортостан Республикаһының дәүләт наградалары]] === === [[Башҡортостан Республикаһының Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаттары === === [[Башҡортостан Республикаһы Яҙыусылар союзы ағзалары]] === === [[Советтар Союзы Геройҙары (Башҡортостан)]] === === [[Проект:Юбилярға Википедия бүләге]] === === [[Башҡортостан Республикаһының Шәйехзада Бабич исемендәге йәштәр дәүләт премияһы]] === === [[Проект:112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы яугирҙары]] === === Һылтанмалар === # [[Резяпов Виктор Семенович]], [http://www.bashinform.ru/news/1100398-v-ufe-vyshla-kniga-o-rukovoditele-pedagoge-politike-i-obshchestvennike-viktore-rezyapove/ Виктор Семенович Резяпов] — педагог. # [[Харрасов Шәйхи Фәтҡулла улы]], [[ru:Харрасов, Шайхий Фаткуллович]] == Тарих == {{Башҡортостан тарихы}} # [[Башҡортостан Республикаһының Милли архивы]] ([[:ru:Национальный архив Республики Башкортостан]]) # [[Башҡортостан автономияһының административ-территориаль бүленеше]] ([[:ru:Административно-территориальное деление Башкурдистана]]) # [[Иҙел (гидроним)]] ([[:ru:Итиль (название Волги)]]) # [[Башҡортостан мәсеттәре исемлеге]] ([[:ru:Список мечетей Башкортостана]]) # [[Каруанһарай]] (тулыраҡ мәҡәлә [[:ru:Караван-сарай (Оренбург)]]) == Мәҙәниәт == === [[Проект:Башҡортостан мәҙәниәте/Башҡорт халыҡ йырҙары]] === === [[Проект:Башҡортостан мәҙәниәте/Театр]] === === [[Проект:Башҡортостан мәҙәниәте/Музейҙар]] === === [[Проект:Башҡортостан мәҙәниәте/Халыҡ артистары]] === {{Башҡортостандың халыҡ сәсәндәре}} {{Башҡортостандың халыҡ шағирҙары}} {{Башҡортостандың халыҡ яҙыусылары}} == Спорт == # [[Биатлон буйынса Европа чемпионаты 2009]] ([[:ru:Чемпионат Европы по биатлону 2009]]) # [[Йәштәр командалары араһында шайбалы хоккей буйынса донъя чемпионаты 2013]] ([[:ru:Чемпионат мира по хоккею с шайбой среди молодёжных команд 2013]]) == Күп мәғәнәле исемлектәр == * '''Фамилиялаштар''' — бер төрлө фамилиялы кешеләр исемлеге. [[:Категория:Фамилиялаштар исемлеге булған биттәр|Фамилиялаштар исемлеге булған биттәр]] (категория), [[Категория буйынса фекерләшеү:Фамилиялаштар исемлеге булған биттәр|Фамилиялаштар исемлеге булмаған биттәр]] (категорияның ФА бите) * '''Аҙаштар''' — бер төрлө исемле кешеләр исемлеге. [[:Категория:Аҙаштар исемлеге булған биттәр|Аҙаштар исемлеге булған биттәр]] (ктегория). [[Проект:Исемең матур]] — күп йыллыҡ проект. [[Категория:Проект:1000 әһәмиәтле мәҡәлә]] [[Категория:Исемлектәр]] 9gbd7c89dskdxc3t9khlhececw3qej8 0 8577 1147348 1084816 2022-07-27T18:11:21Z Рөстәм Нурыев 43 /* Билдәле шәхестәр */ wikitext text/x-wiki {{Административная единица |Цвет1 = {{Цвет|Россия}} |Цвет2 = |Русское название = Бөрө районы |Оригинальное название = |Герб = Coat of Arms of Birsk rayon (Bashkortostan).svg |Флаг = Flag_of_Birsk_rayon_(Bashkortostan).png |Описание флага = Бөрө районы флагы |Страна = [[Россия]] |Статус = [[муниципаль район]] |Гимн = |Входит в = {{s|[[Башҡортостан]]}} |Включает = 1 ҡала һәм 15 ауыл биләмәһе |Столица = [[Бөрө (ҡала)|Бөрө]] |КрупныйГород = |КрупныеГорода = |Дата = 1930 |Глава = Хорошилов Николай Анатольевич |Название главы = Хакимәт башлығы |Глава2 = |Название главы2 = |ВВП = |Год ВВП = |Место по ВВП = |ВВП на душу населения = |Место по ВВП на душу населения = |Язык = |Языки = |Население = 61496 |Год переписи = 2010 |Место по населению = |Плотность = |Место по плотности = |Национальный состав = |Конфессиональный состав = |Площадь = 1 717 |Место по площади = 38 |Максимальная высота = |Средняя высота = |Минимальная высота = |Широта = |Долгота = |Карта = Location of Birskiy rayon (Bashkortostan).svg |ЧасовойПояс = {{MSK+2}} |Аббревиатура = |ISO = |FIPS = |Код автомобильных номеров = 02, 102 |Сайт = |Параметр1 = |Название параметра1 = |Примечания = }} '''Бөрө районы''' ({{lang-ru|Бирский район}}) – [[Башҡортостан]]дағы муниципаль район. Административ үҙәге – Бөрө ҡалаһы. Районда 61496 кеше йәшәй. [[Ағиҙел (йылға)|Ағиҙел]] йылғаһының түбәнге ағымында, республиканың электән үк үҙләштерелгән өлөшөндә урынлашҡан. Үҙәге — Бөрө ҡалаһы. 1930 йылдың авгусында ойошторолған. Ауыл халҡы араһында күпселек [[урыҫтар]], [[мариҙар]], [[татарҙар]]. == Географияһы == Район [[Ағиҙел (йылға)|Ағиҙел]] буйының убалы тигеҙлегендә, Башҡортостандың төньяҡ урман-дала зонаһында, иң йылы, артыҡ ҡоро булмаған, [[ауыл хужалығы]] өсөн уңай климатлы төбәгендә урынлашҡан. Ағиҙелдең уң яры (райондың сите) — Бөрө урман-далаһының төп өлөшө; уның байтаҡ урыны (25—27%) урманлы, һоро тупраҡлы; һыу айырғыс тау һырттарында, йырындар буйында, карст соҡорҙарында [[имән]], [[йүкә]], [[саған]], [[сәтләүек]] ағасы, ҡарама үҫә. Һул яҡ яр яғы күбеһенсә дала, ә ере һелтеһеҙләнгән ҡара тупраҡлы. 10—20 км киңлегендә Ағиҙел буйлап һуҙылған үҙән йәнәшәһендәге урман-дала ерҙәренән күп төрлө үҙенсәлекле шарттары менән айырыла. Үҙәндең уң яҡ яры текә һәм бейек, тәрән йырынлы һул яры — һөҙәк. Туғайын киң болондар, ҡыуаҡлыҡтар, ҡалҡыуыраҡ өлөшөн урман биләй. Күлдәр, һаҙматлыҡтар күп. Туғайҙың өҫкө яғы баҫыуҙарҙан тора: улар күбеһенсә баҡса, йәшелсә үҫтереү өсөн файҙаланыла.Урман һәм һыу ҡош-ҡортон, [[мышы]], Америка, Европа [[шәшке]]ләрен һәм башҡа тәбиғәт ҡомартҡыларын: Бөрө минераль һыу сығанаҡтарын, Шәмшәҙе күлен, Калинники лесничествоһындағы имән, ҡарағай, ҡарағастарҙы һаҡлау өсөн 1967 йылда Бөрө дәүләт заказнигы ойошторолған. Ағиҙел буйы ҡомташ ҡатнашмаһы ҡырсын (Бөрө, Ҡарағайлы ҡулауыҡ, Ыласынтау, Березовка һ.б. ятҡ-ҡтар), балсыҡ (Пономаревка), эзбизташ, ҡыҙыл балсыҡ (Бөрө), агрономик руда ятҡылыҡтарына бай. Ҙур булмаған Шелкан нефть ятҡ-ғы асылған. Ағиҙелдең уң ярында, Бөрөнән 5 км өҫтәрәк, Бөрө һыу сығанағы бар. Ул хлорид- натрий-кальцийлы минераль һыу төркөмөнә ҡарай. == Халыҡ һаны == '''1939 йылдан башлап халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса районда даими йәшәгән халыҡ һаны (кеше):''' {{Wikidata/Population}} == Иҡтисады == Бөрө районы сәнәғәте [[ауыл хужалығы]] райондары иҫәбенә инә. Бөрө — республиканың әһәмиәтле индустриаль үҙәге. [[Березовка (Бөрө районы)|Березовка]] ауылында спирт заводы, [[Баженов (Бөрө районы)|Баженов]] ауылында һөйәк оно заводы бар. Бөрө һәм Өфө предприятиеларының ярҙамсы хужалығы, 24 фермер(крәҫтиән) хужалығынан ғибәрәт. [[Ауыл хужалығы]] ере 107,6 мең га (бөтөн район еренең 63,2%), шул иҫәптән һөрөнтө ер — 69,7 мең га, сабынлыҡ — 17,3 мең, көтөүлек 20,2 мең га. Район игенселек, һөт-ит малсылығы, сусҡасылыҡ, йәшелсә, картуф үҫтереү буйынса махсуслашҡан. Умартасылыҡ, балыҡсылыҡ үҫтерелә. Махсуслаштырылған хужалыҡтар: Бөрө емеш-еләк питомнигы; “Родник" (“Сады Башкирии" ПБ); Калинники йәшелсә-һөт, Бөрө мал һимертеү совхоздары; Башҡортостан малсылыҡ һәм мал аҙығы етештереү ғилми-тикшеренеү институтының Бөрө тәжрибә хужалығы бар. == Транспорт == Районды Өфө—Нефтекама автомобиль юлы киҫеп үтә. Был юлдан Баженово— Мишкә—Ҡариҙел яҡтарына автомобиль юлы айырылып китә. == Социаль-мәҙәни өлкә == Районда 45 дөйөм белем биреү мәктәбе, шул иҫәптән 19 урта мәктәп; 26 дөйөм китапхана, 38 клуб учреждениеһы, пульмонология профилендәге “Пономаревка" шифаханаһы, “Шәмшәҙе күле", “Сосновый бор" ял йорттары бар. == Билдәле шәхестәр == * [[Беляев Сергей Егорович]] (19.03.1938—9.10.2003), ғалим-педиатр, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Медицина фәндәре докторы (1974), профессор (1978). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (2002) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1986) атҡаҙанған фән эшмәкәре. [[СССР]]‑ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1982). [[Иҫке Ежов]] ауылынан<ref>[http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/8-statya/2284-belyaev-sergej-egorovich Башҡорт энциклопедияһы — Беляев Сергей Егорович] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160405211721/http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/8-statya/2284-belyaev-sergej-egorovich |date=2016-04-05 }}{{V|10|03|2018}}</ref>. * [[Рябов Фёдор Андреевич]] (20.01.1914—5.02.1962), ауыл хужалығы алдынғыһы. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның өсөнсө саҡырылыш [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты (1951—1955). [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1948). [[Тартыш]] ауылынан. * [[Шерстобитов Евгений Павлович]] (24.09.1938), хеҙмәт ветераны, 1961—1999 йылдарҙа «Өфөоргсинтез» берләшмәһенең компрессор ҡулайламаһы машинисы. [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1980). [[Костарев (Бөрө районы)|Костарев]] ауылынан<ref>[http://xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/2-statya/1372-sherstobitov-evgenij-pavlovich.html Башкирская энциклопедия — Шерстобитов Евгений Павлович] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191224133655/http://xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/2-statya/1372-sherstobitov-evgenij-pavlovich.html |date=2019-12-24 }}{{V|21|09|2018}}</ref>. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} <references/> {{Бөрө районы ауылдары}} {{Бөрө районы муниципаль берәмектәре}} {{Башҡортостан райондары}} [[Категория:Бөрө районы]] [[Категория:Башҡортостан райондары]] bswhc7r7ia3yuplij2x5fijn39rpwcm 0 10848 1147352 1054305 2022-07-27T18:15:49Z Рөстәм Нурыев 43 Рөстәм Нурыев [[Костарев]] битенең исемен йүнәлтеү ҡуймайынса үҙгәртте. Яңы исеме: [[Костарев (Бөрө районы)]] wikitext text/x-wiki {{ТП-Рәсәй|Костарев |статус = ауыл |башҡортса исеме = Костарев |төп исеме = |ил = |герб = |флаг = |герб киңлеге = |флаг киңлеге = |lat_deg = 55 | lat_min = 19 | lat_sec = 25 |lon_deg = 55 | lon_min = 26 | lon_sec = 1 |CoordAddon = |CoordScale = |ил картаһы = |регион картаһы = |район картаһы = |ил картаһының дәүмәле = |регион картаһының дәүмәле = |район картаһының дәүмәле = |регион төрө = төбәк |регион = Башҡортостан |теҙмәләге регион = |район төрө = район |район = Бөрө районы |теҙмәләге район = |урынлашыу төрө = ауыл советы |урынлашыу = |теҙмәләге урынлашыу = |эске бүленеү = |башлыҡ төрө = |башлыҡ = |нигеҙ һалыныу = |беренсе телгә алыу = |элекке исемдәре = |статус (башлап) = |майҙан = |ТП үҙәгенең бейеклеге = |климат = |рәсми тел = |рәсми тел-ref = |халыҡ = {{ Население | Костарево (Башкортостан) | тс }} |иҫәп алыу йылы = {{ Население | Костарево (Башкортостан) | г }} |тығыҙлыҡ = |агломерация = |конфессия составы = |этнохороним = |ваҡыт бүлкәте = +5 |DST = |почта индексы = 452474 |почта индекстары = |телефон коды =34714 |автомобиль коды = 02, 102 |танымлаусы төрө = |һансал танымлаусы = 80213831003 |Commons-тағы категория = |сайт = |сайт теле = }} '''Костарев''' ({{lang-ru|Костарево}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Бөрө районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 210 кеше<ref>{{2010. Башҡортостан ауылдары}}</ref>. Почта индексы — 452474, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80213831003. == Халыҡ һаны == '''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)''' {| class="wikitable " style="text-align:center" | style="background:#f0f0f0;"|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Бөтә халыҡ''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)''' |- | 1897 йыл 9 февраль ( 26 ғинуар)|||||||||| |- | 1920 йыл 26 август|||||||||| |- | 1926 йыл 17 декабрь|||||||||| |- | 1939 йыл 17 ғинуар|||||||||| |- | 1959 йыл 15 ғинуар|||||||||| |- | 1970 йыл 15 ғинуар|||||||||| |- | 1979 йыл 17 ғинуар|||||||||| |- | 1989 йыл 12 ғинуар|||||||||| |- | 2002 йыл 9 октябрь|||||||||| |- | 2010 йыл 14 октябрь||210||92||118||43,8||56,2 |- |} {{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}} == Географик урыны == * Район үҙәгенә тиклем ([[Бөрө (ҡала)|Бөрө]]): 16 км * Ауыл Советы үҙәгенә тиклем ([[Силантьев]]): 7 км * Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Өфө]]): 103 км == Билдәле шәхестәр == * [[Шерстобитов Евгений Павлович]] (24.09.1938), хеҙмәт ветераны, 1961—1999 йылдарҙа «Өфөоргсинтез» берләшмәһенең компрессор ҡулайламаһы машинисы. [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1980)<ref>[http://xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/2-statya/1372-sherstobitov-evgenij-pavlovich.html Башкирская энциклопедия — Шерстобитов Евгений Павлович] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191224133655/http://xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/2-statya/1372-sherstobitov-evgenij-pavlovich.html |date=2019-12-24 }}{{V|21|09|2018}}</ref>. == Сығанаҡтар == * Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7.{{ref-ru}} * Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Уфа: Китап, 2009. — 744 с. — ISBN 978-5-295-04683-4.{{ref-ru}} == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} {{Навигация1 |Портал = Башҡортостан ауылдары |Викисловарь = |Викиучебник = |Викицитатник = |Викитека = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.) |Викивиды = |Викиновости = |Викисклад = |Метавики = |Проект = Башҡортостан ауылдары }} {{Бөрө районы ауылдары}} [[Категория:Бөрө районы ауылдары]] bfyed3n9aoozbagbpyz4ltqn6l9c777 0 20413 1147394 727469 2022-07-28T05:47:48Z 176.65.112.149 /* Һыу реестры мәғлүмәттәре */ https://nason.ru/ozera/1373/ wikitext text/x-wiki {{Река |Название = Индоманка (Оло Индоманка) |исеме = |Изображение = |рәсем киңлеге = |Подпись = |Карта = |карта киңлеге = |Подпись карты = |Длина = 99 |Площадь бассейна = 1670 |Бассейн = [[Шексна (йылға)|Шексна йылғаһы]]инештән Шекснинск ГЭС-ына тиклем, Аҡкүлде (Вологда өлкәһе) керетеп |Бассейн рек = Волганың өҫкө өлөшө, Куйбышев һыуһаҡлағысына тиклем (Ока йылғаһын индермәйенсә) |Расход воды = |Место измерения = |Исток = |Местоположение истока = |Высота истока = |s_lat_dir = |s_lat_deg = |s_lat_min = |s_lat_sec = |s_lon_dir = |s_lon_deg = |s_lon_min = |s_lon_sec = |Устье = Кема йылғаһының һул ярына тамағынан 69 км өҫтәрәк |Местоположение устья = |Высота устья = |m_lat_dir = |m_lat_deg = |m_lat_min = |m_lat_sec = |m_lon_dir = |m_lon_deg = |m_lon_min = |m_lon_sec = |Уклон реки = |Страна = {{Флагификация|Рәсәй}} |Регион = Вологда өлкәһе |Категория на Викискладе = }} '''Индоманка (Оло Индоманка)''' — [[Рәсәй]] йылғаһы. Вологда өлкәһе<ref name='РФГМ'>{{cite journal|title=Гидротехник ҡоролмалар һәм дәүләт һыу кадастрының Рәсәй Үҙәк реестры}}</ref> биләмәләрендә аға. Йылға Кема йылғаһының һул ярына тамағынан 69 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 99 км. == Һыу реестры мәғлүмәттәре == [[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Үрге Волга һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Шексна (йылға)|Шексна йылғаһы]]инештән Шекснинск ГЭС-ына тиклем, Аҡкүлде (Вологда өлкәһе) керетеп. Бәләкәй йылға бассейны — Рыбинск һыуһаҡлағысы йылғалары бассейндары, йылға бассейны — Волганың өҫкө өлөшө, Куйбышев һыуһаҡлағысына тиклем (Ока йылғаһын индермәйенсә)<ref name='Рәсәй МСР'/>. Индоман ай санскрит кеше<ref>https://nason.ru/ozera/1373/</ref> [[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] мәғлүмәте буйынса <ref name='Рәсәй МСР'>{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=175563|title=РФ һыу реестры: Индоманка (Оло Индоманка)}}</ref>: * Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 08010200312110000009190 * Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 110000919 * Бассейн коды — 08.01.02.003 * ГӨ буйынса һаны (номеры) — 10 * ГӨ буйынса сығарылыш — 0 == Иҫкәрмәләр == {{reflist}} == Һылтанмалар == * [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы] {{тикшерелмәгән йылға}} [[Категория:Вологда өлкәһе йылғалары]] {{hydro-stub}} fa4pzclrpq878k3jeg37rcfbo4kv03w 1147406 1147394 2022-07-28T07:16:00Z Ryanag 5488 /* Һыу реестры мәғлүмәттәре */ wikitext text/x-wiki {{Река |Название = Индоманка (Оло Индоманка) |исеме = |Изображение = |рәсем киңлеге = |Подпись = |Карта = |карта киңлеге = |Подпись карты = |Длина = 99 |Площадь бассейна = 1670 |Бассейн = [[Шексна (йылға)|Шексна йылғаһы]]инештән Шекснинск ГЭС-ына тиклем, Аҡкүлде (Вологда өлкәһе) керетеп |Бассейн рек = Волганың өҫкө өлөшө, Куйбышев һыуһаҡлағысына тиклем (Ока йылғаһын индермәйенсә) |Расход воды = |Место измерения = |Исток = |Местоположение истока = |Высота истока = |s_lat_dir = |s_lat_deg = |s_lat_min = |s_lat_sec = |s_lon_dir = |s_lon_deg = |s_lon_min = |s_lon_sec = |Устье = Кема йылғаһының һул ярына тамағынан 69 км өҫтәрәк |Местоположение устья = |Высота устья = |m_lat_dir = |m_lat_deg = |m_lat_min = |m_lat_sec = |m_lon_dir = |m_lon_deg = |m_lon_min = |m_lon_sec = |Уклон реки = |Страна = {{Флагификация|Рәсәй}} |Регион = Вологда өлкәһе |Категория на Викискладе = }} '''Индоманка (Оло Индоманка)''' — [[Рәсәй]] йылғаһы. Вологда өлкәһе<ref name='РФГМ'>{{cite journal|title=Гидротехник ҡоролмалар һәм дәүләт һыу кадастрының Рәсәй Үҙәк реестры}}</ref> биләмәләрендә аға. Йылға Кема йылғаһының һул ярына тамағынан 69 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 99 км. == Һыу реестры мәғлүмәттәре == [[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Үрге Волга һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Шексна (йылға)|Шексна йылғаһы]] инештән Шекснинск ГЭС-ына тиклем, Аҡкүлде (Вологда өлкәһе) керетеп. Бәләкәй йылға бассейны — Рыбинск һыуһаҡлағысы йылғалары бассейндары, йылға бассейны — Волганың өҫкө өлөшө, Куйбышев һыуһаҡлағысына тиклем (Ока йылғаһын индермәйенсә)<ref name='Рәсәй МСР'/>. [[Санскрит]]та индоман — «ай кешеһе» тип аңлатыла<ref>https://nason.ru/ozera/1373/</ref> [[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] мәғлүмәте буйынса <ref name='Рәсәй МСР'>{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=175563|title=РФ һыу реестры: Индоманка (Оло Индоманка)}}</ref>: * Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 08010200312110000009190 * Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 110000919 * Бассейн коды — 08.01.02.003 * ГӨ буйынса һаны (номеры) — 10 * ГӨ буйынса сығарылыш — 0 == Иҫкәрмәләр == {{reflist}} == Һылтанмалар == * [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы] {{тикшерелмәгән йылға}} [[Категория:Вологда өлкәһе йылғалары]] {{hydro-stub}} 6m5ktgv98o8mc3j1pm8zqjyz1glufwf 10 25608 1147346 1084817 2022-07-27T18:08:39Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{Навигационная полоса |имя=Бөрө районы ауылдары |цвет={{цвет|Россия}} |изображение=[[Рәсем: Coat of Arms of Birsk rayon (Bashkortostan).svg|90px]] |изображение2=[[Рәсем: Flag of Birsk rayon (Bashkortostan).png|90px]] |заглавие= [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Бөрө районы]] ауылдары |содержание= '''Районы үҙәге:''' [[Бөрө (ҡала)|Бөрө]] ҡалаһы</br> '''Tораҡ пункттар:''' [[Айбаш]] {{!}} [[Айгилде]] {{!}} [[Акуди]] {{!}} [[Акудибаш]] {{!}} [[Александровка (Бөрө районы)| Александровка]] {{!}} [[Андреевка (Бөрө районы)| Андреевка]] {{!}} [[Аҡҡайын (Бөрө районы)| Аҡҡайын]] {{!}} [[Баженов (Бөрө районы)| Баженов]] {{!}} [[Бахтыбай]] {{!}} [[Березовка (Бөрө районы)| Березовка]] {{!}} [[Бикмырҙа (Бөрө районы)| Бикмырҙа]] {{!}} [[Бәләкәй Соҡаяҙ]] {{!}} [[Вознесенка (Бөрө районы)| Вознесенка]] {{!}} [[Вязовка (Бөрө районы)| Вязовка]] {{!}} [[Демидовка]] {{!}} [[Десяткин]] {{!}} [[Зелёный (Бөрө районы)| Зелёный]] {{!}} [[Зуев (Бөрө районы)| Зуев]] {{!}} [[Иҫке Баҙан]] {{!}} [[Иҫке Биктимер]] {{!}} [[Иҫке Бурны]] {{!}} [[Иҫке Ежов]] {{!}} [[Иҫке Петров]] {{!}} [[Калинники]] {{!}} [[Камышинка (Бөрө районы)| Камышинка]] {{!}} [[Кандаковка (Бөрө районы)| Кандаковка]] {{!}} [[Керәүеш (Бөрө районы)| Керәүеш]] {{!}} [[Костарев (Бөрө районы)|Костарев]] {{!}} [[Күсәкәй (Бөрө районы)| Күсәкәй]] {{!}} [[Ҡуян (Бөрө районы)| Ҡуян]] {{!}} [[Ҡуҙы (Бөрө районы)| Ҡуҙы]] {{!}} [[Лежебоково]] {{!}} [[Луч (Бөрө районы)| Луч]] {{!}} [[Мансур (Бөрө районы)| Мансур]] {{!}} [[Миәҙек]] {{!}} [[Мордвиновка (Бөрө районы)| Мордвиновка]] {{!}} [[Николаевка (Бөрө районы)| Николаевка]] {{!}} [[Осиновка (Бөрө районы)| Осиновка]] {{!}} [[Пеньков (Бөрө районы)| Пеньков]] {{!}} [[Печенкин]] {{!}} [[Пионер (Бөрө районы)| Пионер]] {{!}} [[Питяков]] {{!}} [[Поповка (Бөрө районы)| Поповка]] {{!}} [[Романовка (Бөрө районы)| Романовка]] {{!}} [[Самосадка]] {{!}} [[Саруа (Бөрө районы)| Саруа]] {{!}} [[Силантьев]] {{!}} [[Симкә]] {{!}} [[Сосновый Бор (Бөрө районы)| Сосновый Бор]] {{!}} [[Старцин]] {{!}} [[Суслов (Бөрө районы)| Суслов]] {{!}} [[Тартыш]] {{!}} [[Түбәнге Ыласынтау]] {{!}} [[Ужара]] {{!}} [[Урта Баҙан]] {{!}} [[Уҫаҡ (Бөрө районы)|Уҫаҡ]] {{!}} [[Үгеҙ (Бөрө районы)| Үгеҙ]] {{!}} [[Үләй (Бөрө районы)| Үләй]] {{!}} [[Үрге Ыласынтау]] {{!}} [[Үрнәк (Бөрө районы)| Үрнәк]]{{!}} [[Чистые Пруды (Бөрө районы)| Чистые Пруды]] {{!}} [[Шалҡан (Бөрө районы)| Шалҡан]] {{!}} [[Шестыков]] {{!}} [[Шишмә (Шишмә ауыл советы, Бөрө районы)| Шишмә]] {{!}} [[Шишмә (Үгеҙ ауыл советы, Бөрө районы)| Шишмә]] {{!}} [[Шәмсетдин]] {{!}} [[Ямаш (Бөрө районы)| Ямаш]] {{!}} [[Яңы Байыш]] {{!}} [[Яңы Биктимер]] {{!}} [[Яңы Бурны]] {{!}} [[Яңы Десяткин]] {{!}} [[Яңы Петров]] {{!}} [[Яңы Яндыҙ]] {{!}} [[Яңы Ҡолсобай]] {{!}} [[Яңытау]] }} <includeonly>{{#if:{{{nocat|}}}||[[Категория:Бөрө районы ауылдары‎]]}}</includeonly><noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Башҡортостандың административ бүленеше‎]] </noinclude> km4uit0mft34wza945r4q5qyc6hrapw 1 54451 1147353 300644 2022-07-27T18:15:50Z Рөстәм Нурыев 43 Рөстәм Нурыев [[Фекерләшеү:Костарев]] битенең исемен йүнәлтеү ҡуймайынса үҙгәртте. Яңы исеме: [[Фекерләшеү:Костарев (Бөрө районы)]] wikitext text/x-wiki {{Проект — Башҡортостан ауылдары}} 0vpozvl4mm3sfaem5rv12wx68b2ir79 0 67335 1147350 1106034 2022-07-27T18:12:49Z Рөстәм Нурыев 43 /* 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''24 сентябрь''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 267-се көнө ([[кәбисә йыл]]ында 268-се). Йыл аҙағына тиклем 98 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-09-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара * {{Ер}} [[Ер]]: Ҡарауансы көнө. ==== ''Рәсми булмаған'' ==== * {{Ер}} [[Ер]]: Уйланмаған дыуамаллыҡ көнө. ** {{comment|Һөйөү яҙмалары|Любовные записки}} көнө. ** Эштәрҙе төгәлләү байрамы. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Гвинея-Бисау}} [[Гвинея-Бисау]]: Дәүләт теле көнө. * {{Флагификация|Индонезия}}: [[Ауыл хужалығы]] көнө. * {{Камбоджа}} [[Камбоджа]]: [[Конституция]] көнө. * {{Көньяҡ Корея}} [[Көньяҡ Корея]]: Уңыш көнө. * {{Флагификация|Кыргызстан}}: Ғаилә, татыулыҡ һәм килешеү көнө. ==== ''Төбәк байрамдары'' ==== * {{Флагификация|Крым}}: Дәүләт флагы һәм Дәүләт гербы көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Ер}} [[Ер]]: Система аналитигы көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1852]]: [[Франция|Француз]] Анри Жиффар пар двигателле [[дирижабль|дирижаблдә]] беренсе осош яһай. * [[1893]]: [[Петербург]]та [[Рәсәй империяһы]]нда тәүге тапҡыр [[футбол]] уйыны үткәрелә. * [[1948]]: «[[Хонда Мотор]]» компанияһы эш башлай. * [[1960]]: [[АҠШ]]-тың беренсе атом авианосецы «Энтерпрайз» һыуға төшөрөлә. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Фәрхшатов Марс Нурулла улы]] (1955), [[фән|ғалим]]-[[Инженерлыҡ эше|инженер-механик]], комсомол органдары ветераны. 1981 йылдан [[Башҡортостан ауыл хужалығы институты]] һәм [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1982—1986 йылдарҙа вуздың ВЛКСМ комитеты секретары, 1997 йылдан тәрбиә эше һәм социаль-көнкүреш мәсьәләләре, 2008 йылдан — уҡыу-уҡытыу эштәре буйынса проректор, бер үк ваҡытта 1999—2005 йылдарҙа металдар технологияһы һәм машиналар ремонтлау кафедраһы мөдире. Техник фәндәр докторы (2007), профессор (2009). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (2005). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Стәрлебаш районы]] [[Ҡарағош]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Мөфлиханов Аҡшур Суфуат улы]] (1931—23.08.2016), [[ауыл хужалығы]] эшмәкәре. 1961 йылдан [[Салауат районы]]ның XXI партсъезд исемендәге колхоз рәйесе, 1979—1982 йылдарҙа район ауыл хужалығы идаралығы агрономы. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] ордендары кавалеры. * [[Савинов Борис Александрович]] (1936), хеҙмәт ветераны, [[Инженерлыҡ эше|инженер]]-[[Технология|технолог]], [[сәнәғәт]] эшмәкәре. 1965—1999 йылдарҙа [[«Салауатбыяла» берекмәһе]]нең яуаплы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1979—1983 йылдарҙа — генераль директоры. [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы]] (1996), Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены кавалервы (1977). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Ғафури районы]] [[Красноусол]] ауылынан. * [[Хәсәнова Фариза Фәйзрахман ҡыҙы]] (1941), [[театр]] ветераны. 1966 йылдан хәҙерге [[Арыҫлан Мөбәрәков исемендәге Сибай башҡорт дәүләт драма театры]] актёры. [[Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған артисы]] (1979). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Баймаҡ районы]] [[Ниғәмәт]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Дәүләтшин Ғәббәс Йәғәфәр улы]] (1892—7.12.1937), башҡорт телсеһе, юғары мәктәп уҡытыусыһы, йәмәғәт эшмәкәре. [[Беренсе донъя һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1929—1937 йылдарҙа [[Башҡортостан Үҙәк Башҡарма Комитеты]] ағзаһы. Сәйәси золом ҡорбаны. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Варфоломеев Дмитрий Фёдорович]], (1918—7.05.1992), хужалыҡ эшмәкәре, ғалим-химик-технолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1966—1977 йылдарҙа КПСС‑тың 22‑се съезы исемендәге [[Өфө нефть эшкәртеү заводы]], 1977—1988 йылдарҙа Башҡортостан нефть эшкәртеү ғилми-тикшеренеү институты директоры. [[Башҡорт АССР-ы]]ның 9-сы саҡырылыш [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. Техник фәндәр докторы (1975), профессор (1981). [[РСФСР]]‑ҙың (1981) һәм [[БАССР]]‑ҙың (1967) атҡаҙанған фән һәм техника эшмәкәре, [[СССР]]‑ҙың нефть эшкәртеү һәм нефтехимия сәнәғәте отличнигы (1967), СССР‑ҙың почётлы нефтехимигы (1978). [[Ленин ордены|Ленин]] (1971), [[Октябрь Революцияһы ордены|Октябрь Революцияһы]] (1975), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1959) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1966) ордендары кавалеры. * [[Шерстобитов Евгений Павлович]] (1938), хеҙмәт ветераны, 1961—1999 йылдарҙа «Өфөоргсинтез» берләшмәһенең компрессор ҡулайламаһы машинисы. [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1980). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Бөрө районы]] [[Костарев (Бөрө районы)|Костарев]] ауылынан. * [[Ғарифуллин Рим Карам улы]] (1943), хор артисы (тенор). Башҡортостан Республикаһының халыҡ (1992), республика вокалистар конкурсы (1962) һәм [[Ғәзиз Әлмөхәмәтов]] исемендәге призға республика йəш йырсылар конкурсы лауреаты (1973). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Хәсәнов Шамил Камил улы]] (1919—14.04.1981), уҡытыусы, [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған мәктәп уҡытыусыһы (1957), РСФСР-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1965). 1937—1981 йылдарҙа [[Мәсетле районы]] мәктәптәрендә эшләй. 1938—1940 йылдарҙа [[Ҡорғат]] ете йыллыҡ, 1954—1968 йылдарҙа [[Оло Аҡа]] урта мәктәптәре директоры. Сығышы менән Оло Аҡа ауылынан. * [[Смирнов Владимир Вячеславович]] (1949), спортсы, тренер. [[Өфө ҡалаһы]]ндағы «Динамо» физкультура-спорт йәмғиәте тәрбиәләнеүсеһе. 1984—1987 йылдарҙа Башҡорт АССР-ының йыйылма командаһы тренеры. Ғәмәли янғын спорты буйынса СССР‑ҙың спорт мастеры (1972). СССР (1975—1978) һәм РСФСР (1976) чемпионы. Сығышы менән хәҙерге [[Магадан өлкәһе]]нең Нексекан ҡасабаһынан. * [[Сәлмән Ярмуллин]] (1969), [[Журналистика|журналист]], 1991 йылдан СССР Журналистар союзы ағзаһы. 2006 йылдан [[Аманат (журнал)|«Аманат»]] журналының баш мөхәррире. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2018). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре (2009) һәм мәғариф отличнигы (2009). [[Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәте|Республикаһы Хөкүмәте]]нең [[Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге премия]]һы (1998) һәм [[Шәйехзада Бабич исемендәге республика йәштәр дәүләт премияһы]] (2005) лауреаты. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:24 сентябрҙә тыуғандар</categorytree>'' * [[1896]]: [[Скотт Фицджеральд]], [[АҠШ]] яҙыусыһы. * [[1902]]: [[Хөмәйни Рухаллаһ Мусауи]], [[Иран]]дың 1979—1989 йылдарҙағы етәксеһе. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:24 сентябрҙә вафат булғандар</categorytree>'' * [[1812]]: Пётр Багратион, [[Рәсәй империяһы]]ның хәрби начальнигы. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|И24]] [[Категория:24 сентябрь]] 7ag0k2tcd0fvvtz5d0zgv5cu08jila7 0 71519 1147337 1147299 2022-07-27T17:49:19Z Айсар 10823 аныҡлаштырыу wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''28 июль''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 209-сы ([[кәбисә йыл]]ында 210-сы) көнө. Йыл аҙағына тиклем 156 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-07-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара * {{БМО флагы}} [[БМО]]: Гепатит (һары ауырыу) менән көрәш көнө. * {{Ер}} [[Ер]]: Тәбиғәтте һаҡлау көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Перу}}: Бойондороҡһоҙлоҡ көнө. * {{Флагификация|Россия}}: [[Рәсәй империяһы]]ның Христиан динен ҡабул иткән көн. * {{Флагификация|Сан-Марино}}: Фашизмды еңеү көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|АҠШ}}: Стажёр көнө. * {{Флагификация|Испания}}: Учреждениелар көнө. * {{Флагификация|Россия}}: PR-белгестәре (Йәмәғәтселек менән бәйләнеш буйынса белгестәр) көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1914]]: [[Беренсе донъя һуғышы]] башлана. * [[1920]]: [[БашЦИК]] — [[Башҡортостан]] эшсе, крәҫтиән һәм ҡыҙылармеец депутаттары Советттарының Үҙәк Башҡарма Комитеты ойошторола. * [[1923]]: [[Мәскәү]]ҙә [[СССР]]-ҙағы беренсе [[волейбол]] матчы үткәрелә. * [[1945]]: [[Өфө]] тимер юл станцияһына [[Бөйөк Ватан һуғышы]]ның демобилизацияланған яугирҙарының беренсе эшелоны килә. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Болотина Раиса Ипполитовна]] (1900—23.03.1984), [[фән|ғалим]]-селекционер. 1929 йылдан Кушнаренко тәжрибә баҡсаһы хеҙмәткәре, 1937 йылдан [[Башҡортостан ауыл хужалығы ғилми-тикшеренеү институты]]ның өлкән ғилми хеҙмәткәре, 1941—1956 йылдарҙа — бүлек мөдире. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Ҡалтасы районы]] [[Ҡырпы]] ауылынан. * [[Коротков Михаил Ефимович]] (1910—1.08.1976), [[Нефть|нефтсе]], хужалыҡ эшмәкәре. 1953—1970 йылдарҙа «Башзападнефтеразведка» тресы идарасыһы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған (1965) һәм [[СССР]]-ҙың почётлы (1970) нефтсеһе. [[Ленин ордены|Ленин]] (1959), [[Октябрь Революцияһы ордены|Октябрь Революцияһы]] (1971) һәм [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1966) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Ырымбур өлкәһе]]нең [[Әсекәй районы]] Мартыновка ауылынан. * [[Козлова Планета Павловна]] (1945), ғалим-[[Педагогика|педагог]]. 1974 йылдан [[Стәрлетамаҡ дәүләт педагогия институты]], [[Стәрлетамаҡ дәүләт педагогия академияһы]] һәм [[Башҡорт дәүләт университетының Стәрлетамаҡ филиалы]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1987—2009 һәм 2012—2013 йылдарҙа — педагогика кафедраһы мөдире. Педагогия фәндәре докторы (1998), профессор (2000). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған уҡытыусыһы (1993), [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2002). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Белорет районы]] [[Ғәҙелша]] ауылынан. * [[Исҡужин Рудик Ғәзиз улы]] (1950), СССР-ҙың хәрби хеҙмәткәре, Рәсәйҙең дәүләт эшмәкәре. 1972—1992 йылдарҙа [[КГБ|СССР Дәүләт именлеге органдары]] хеҙмәткәре, 2004—2013 йылдарҙа [[Федераль йыйылыш|Рәсәй Федераль Йыйылышы]]ның [[Федерация Советы]] ағзаһы. [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены]] кавалеры. * [[Фаязов Радик Рәдиф улы]] (1960), ғалим-хирург. 1999 йылдан [[Башҡорт дәүләт медицина университеты]]ның өҫтәлмә һөнәри белем биреү институты уҡытыусыһы. Медицина фәндәре докторы (2000), профессор (2009). Башҡортостан Республикаһының Фән һәм техника өлкәһендәге дәүләт премияһы лауреаты (2007). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Бүздәк районы]] [[Арыҫлан (Бүздәк районы)|Арыҫлан]] ауылынан. * [[Липатов Олег Николаевич]] (1965), ғалим-онколог. 1992 йылдан Республика клиник онкология диспансеры табибы, бер үк ваҡытта 1994 йылдан Башҡорт дәүләт медицина университеты уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2002 йылдан Дипломдан һуң белем биреү институтының онкология һәм патологик анатомия курсы мөдире. Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. * [[Лариса Абдуллина]] (1975), [[журналистика|журналист]], [[шиғриәт|шағир]] һәм [[тәржемә]]се. 2020 йылдың июненән [[Аҡбуҙат (журнал)|«Аҡбуҙат» журналының]] баш мөхәррире. 2002 йылдан [[Башҡортостан]]дың һәм [[Рәсәй]]ҙең Журналистар, 2007 йылдан — Яҙыусылар союздары ағзаһы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2016), [[Башҡортостан Хөкүмәте]]нең [[Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге премия]]һы (2019), [[Шәйехзада Бабич исемендәге дәүләт республика йәштәр премияһы]] (2008), киң мәғлүмәт саралары өлкәһендә ТӨРКСОЙ премияһы (2018) һәм [[Дәүләкән районы]]ның Әхиәр Хәкимов исемендәге премияһы (2019) лауреаты. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Бикташева Тәлиғә Миңлевәли ҡыҙы]] (1911—14.10.1995), театр актёры. 1938 йылдан СССР Театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы. 1930—1971 йылдарҙа хәҙерге [[Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры]] актёры. [[Башҡорт АССР-ының халыҡ артисы]] (1955). [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1955) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1969) ордендары кавалеры. * [[Ульянов Илья Кузьмич]] (1931), хеҙмәт ветераны, [[фән|ғалим]]-[[иҡтисад]]сы, [[ауыл хужалығы]] эшмәкәре. 1962 йылдан «Баҡалы» совхозы директоры, 1965 йылдан «Башкирскптицепром» произвоство берекмәһе директоры, 1987—1991 йылдарҙа — генераль директоры, бер үк ваҡытта 1972—1987 йылдарҙа [[Башҡортостан ауыл хужалығы институты]] уҡытыусыһы. Иҡтисад фәндәре кандидаты (1972). Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1985). Ике Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ (1966, 1986), [[Халыҡтар Дуҫлығы ордены|Халыҡтар Дуҫлығы]] (1981) һәм «Почёт Билдәһе» (1971) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Туймазы районы]] [[Кожай-Андреев]] ауылынан. * [[Миңлеғәлиев Нәзиф Хажғәли улы]] (1941), муниципаль хеҙмәт ветераны. 1995—2003 йылдарҙа [[Шаран районы|Шаран район]] Советы рәйесе урынбаҫары. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1996), райондың почётлы гражданы (2001). Сығышы менән ошо райондың [[Нөрәй]] ауылынан. * [[Ярышев Фәйзрахман Абдрахман улы]] (1941—7.02.2005), режиссёр, театр эшмәкәре. 1983—1987 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры]]ның баш режиссеры. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1998). }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Баталин Юрий Петрович]] (1927—22.07.2013), дәүләт һәм хужалыҡ эшмәкәре, ғалим-инженер. 1985—1989 йылдарҙа [[СССР]] Министрҙар Советы Рәйесе урынбаҫары. СССР-ҙың 11-се саҡырылыш (1984—1989) Юғары советы депутаты. Рәсәй Инженер академияһы һәм Халыҡ-ара инженер академияһы академигы. Техник фәндәр кандидаты (1984). [[Ленин]] (1980) һәм СССР Министрҙар Советы (1974) премиялары лауреаты, ике [[Ленин ордены|Ленин]] (1973, 1987), өс [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1967, 1971, 1977), [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ]] (1999) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1957) кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Учалы районы]]ның [[Ҡалҡан (ауыл)|Ҡалҡан]] ауылынан. * [[Сираева Минигүзәл Төхфәтулла ҡыҙы]] (1952), фельдшер. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған һаулыҡ һаҡлау хеҙмәткәре (2005). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Дыуан районы]]ның [[Таҙтүбә (Дыуан районы)|Таҙтүбә]] ауылынан. * [[Фәзуллин Фәрис Мөслим улы]] (1952), механизатор. 1969 йылдан хәҙерге [[Дүртөйлө районы]] Ленин исемендәге тоҡомсолоҡ заводы тракторсыһы, 1977—2015 йылдарҙа — водителе. «Почёт Билдәһе» ордены кавалеры. Райондың иң яҡшы механизаторы (1976). Сығышы менән ошо райондың [[Үткен]] ауылынан. * [[Нәзиуллина Гөлнара Ғәбделхәй ҡыҙы]] (1967), [[музыка]]нт, [[Педагогика|педагог]]. 1992 йылдан [[Заһир Исмәғилев исемендәге Өфө дәүләт сәнғәт институты]], бер үк ваҡытта [[Урта махсус музыка колледжы]] һәм 2007 йылға тиклем [[Өфө сәнғәт училищеһы]] уҡытыусыһы. 2001 йылдан Башҡортостандың халыҡ музыка ҡоралдары милли оркестры солисы. [[Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы]] (2017), төрлө кимәлдәге музыка фестиваль-конкурстары лауреаты. Сығышы менән [[Салауат (ҡала)|Салауат ҡалаһынан]]. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Әкрәм Вәли]] (1908—19.03.1963), башҡорт яҙыусыһы, тәржемәсе. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1937 йылдан [[СССР]] Яҙыусылар союзы ағзаһы. [[Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры (1945). * [[Йәнбухтина Әлмирә Ғәйнулла ҡыҙы]] (1938), [[СССР|совет]] һәм [[Рәсәй]] сәнғәт белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Сәнғәт фәндәре докторы (2004), профессор (2004). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (2006). * [[Фартуков Иван Иванович]] (1948), рәссам, йәмәғәтсе. 1987—1989 йылдарҙа [[Башҡорт АССР-ы]]ның Рәссамдар союзы идараһы рәйесе. 1983 йылдан [[СССР]] Рәссамдар союзы ағзаһы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның халыҡ (2017) һәм атҡаҙанған рәссамы (2002). * [[Саттарова Эльза Абдулхаҡ ҡыҙы]] (1958), [[журналистика]] ветераны, 2007—2017 йылдарҙа [[Ҡырмыҫҡалы районы]]ның [[Кармаскалинская новь (гәзит)|«Кармаскалинская новь» гәзите]] мөхәррире. 1978 йылдан [[СССР]] Журналистар союзы ағзаһы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре (2012). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Ников Григорий Петрович]] (1924), ғалим-педагог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. Педагогия фәндәре кандидаты (1970). [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (1978). Ике 2‑се дәрәжә Ватан һуғышы (1945, 1985), [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1944) ордендары кавалеры. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:28 июлдә тыуғандар</categorytree>'' * [[1165]]: [[Ибн әл-Ғәрәби]], [[ислам дине]] белгесе, [[суфыйсылыҡ]] теоретигы. * [[1635]]: Роберт Гук, [[Англия]] ғалимы: [[Физика|физик]], [[Химия|химик]], [[математик]], [[Астрономия|астроном]], [[Биология|биолог]], уйлап табыусы һәм [[Архитектура|архитектор]]. * [[1745]]: граф Пётр фон дер Пален, [[Рәсәй империяһы]]ның хәрби эшмәкәре, генерал. * [[1750]]: Филипп Фабр д’Эглантин, [[Франция]] [[Сатира|сатиригы]], революционер. * [[1845]]: Эмиль Бутру, Франция [[Философия|философы]], философия [[тарих]]сыһы. * [[1880]]: Николай Андреев, Рәсәй империяһы һәм [[СССР]]-ҙың [[Физика|физик]]-акустигы, СССР Фәндәр академияһы академигы. * [[1900]]: Владимир Трибуц, СССР-ҙың [[хәрби эш]]мәкәре, адмирал, [[Бөйөк Ватан һуғышы]] йылдарында Балтик флоты командующийы. * [[1900]]: Владимир Шнейдеров, СССР кинорежиссёры, сценарист һәм оператор, [[РСФСР]]-ҙың халыҡ артисы (1969). * [[1915]]: Чарльз Хард Таунс, [[АҠШ]] физигы, [[Нобель премияһы]] лауреаты (1964). * [[1925]]: Барух Бламберг, АҠШ [[Биохимия|биохимигы]], Нобель премияһы лауреаты (1976). * [[1925]]: Хуан Альберто Скьяффино, [[Уругвай]] һәм [[Италия]] [[футбол]]сыһы, [[Ер|донъя]] чемпионы, Уругвайҙың [[XX быуат]]тағы иң яҡшы футболсыһы. * [[1954]]: [[Уго Чавес]], [[Венесуэла]]ның [[дәүләт]] һәм хәрби эшмәкәре. * [[1960]]: Владимир Гришко, СССР, [[Украина]] һәм АҠШ [[йыр]]сыһы (тенор). == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:28 июлдә вафат булғандар</categorytree>'' * [[1741]]: [[Антонио Вивальди]], [[Италия]] композиторы. * [[1750]]: [[Йоһанн Себастьян Бах]], [[Немецтар|немец]] композиторы. * [[1970]]: [[Әхмәтзәки Вәлиди Туған]], сәйәсмән һәм дәүләт эшмәкәре, [[Башҡорт милли хəрəкəте|Башҡорт милли-азатлыҡ хəрəкəте]] етəксеһе, [[Башҡортостан автономияһы|автономиялы Башҡортостанға]] нигеҙ һалыусы. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|Ж28]] [[Категория:28 июль]] mdmpurzexq0w0pnqgcp1xjh0cnug231 1147338 1147337 2022-07-27T17:54:48Z Айсар 10823 күренеште төҙәтеү wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''28 июль''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 209-сы ([[кәбисә йыл]]ында 210-сы) көнө. Йыл аҙағына тиклем 156 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-07-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара * {{БМО флагы}} [[БМО]]: Гепатит (һары ауырыу) менән көрәш көнө. * {{Ер}} [[Ер]]: Тәбиғәтте һаҡлау көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Перу}}: Бойондороҡһоҙлоҡ көнө. * {{Флагификация|Рәсәй империяһы}}: [[Киев Русе]]ндә [[Христиан дине]] ҡабул ителгән көн. * {{Флагификация|Сан-Марино}}: Фашизмды еңеү көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|АҠШ}}: Стажёр көнө. * {{Флагификация|Испания}}: Учреждениелар көнө. * {{Флагификация|Россия}}: PR-белгестәре (Йәмәғәтселек менән бәйләнеш буйынса белгестәр) көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1914]]: [[Беренсе донъя һуғышы]] башлана. * [[1920]]: [[БашЦИК]] — [[Башҡортостан]] эшсе, крәҫтиән һәм ҡыҙылармеец депутаттары Советттарының Үҙәк Башҡарма Комитеты ойошторола. * [[1923]]: [[Мәскәү]]ҙә [[СССР]]-ҙағы беренсе [[волейбол]] матчы үткәрелә. * [[1945]]: [[Өфө]] тимер юл станцияһына [[Бөйөк Ватан һуғышы]]ның демобилизацияланған яугирҙарының беренсе эшелоны килә. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Болотина Раиса Ипполитовна]] (1900—23.03.1984), [[фән|ғалим]]-селекционер. 1929 йылдан Кушнаренко тәжрибә баҡсаһы хеҙмәткәре, 1937 йылдан [[Башҡортостан ауыл хужалығы ғилми-тикшеренеү институты]]ның өлкән ғилми хеҙмәткәре, 1941—1956 йылдарҙа — бүлек мөдире. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Ҡалтасы районы]] [[Ҡырпы]] ауылынан. * [[Коротков Михаил Ефимович]] (1910—1.08.1976), [[Нефть|нефтсе]], хужалыҡ эшмәкәре. 1953—1970 йылдарҙа «Башзападнефтеразведка» тресы идарасыһы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған (1965) һәм [[СССР]]-ҙың почётлы (1970) нефтсеһе. [[Ленин ордены|Ленин]] (1959), [[Октябрь Революцияһы ордены|Октябрь Революцияһы]] (1971) һәм [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1966) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Ырымбур өлкәһе]]нең [[Әсекәй районы]] Мартыновка ауылынан. * [[Козлова Планета Павловна]] (1945), ғалим-[[Педагогика|педагог]]. 1974 йылдан [[Стәрлетамаҡ дәүләт педагогия институты]], [[Стәрлетамаҡ дәүләт педагогия академияһы]] һәм [[Башҡорт дәүләт университетының Стәрлетамаҡ филиалы]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1987—2009 һәм 2012—2013 йылдарҙа — педагогика кафедраһы мөдире. Педагогия фәндәре докторы (1998), профессор (2000). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған уҡытыусыһы (1993), [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2002). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Белорет районы]] [[Ғәҙелша]] ауылынан. * [[Исҡужин Рудик Ғәзиз улы]] (1950), СССР-ҙың хәрби хеҙмәткәре, Рәсәйҙең дәүләт эшмәкәре. 1972—1992 йылдарҙа [[КГБ|СССР Дәүләт именлеге органдары]] хеҙмәткәре, 2004—2013 йылдарҙа [[Федераль йыйылыш|Рәсәй Федераль Йыйылышы]]ның [[Федерация Советы]] ағзаһы. [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены]] кавалеры. * [[Фаязов Радик Рәдиф улы]] (1960), ғалим-хирург. 1999 йылдан [[Башҡорт дәүләт медицина университеты]]ның өҫтәлмә һөнәри белем биреү институты уҡытыусыһы. Медицина фәндәре докторы (2000), профессор (2009). Башҡортостан Республикаһының Фән һәм техника өлкәһендәге дәүләт премияһы лауреаты (2007). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Бүздәк районы]] [[Арыҫлан (Бүздәк районы)|Арыҫлан]] ауылынан. * [[Липатов Олег Николаевич]] (1965), ғалим-онколог. 1992 йылдан Республика клиник онкология диспансеры табибы, бер үк ваҡытта 1994 йылдан Башҡорт дәүләт медицина университеты уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2002 йылдан Дипломдан һуң белем биреү институтының онкология һәм патологик анатомия курсы мөдире. Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. * [[Лариса Абдуллина]] (1975), [[журналистика|журналист]], [[шиғриәт|шағир]] һәм [[тәржемә]]се. 2020 йылдың июненән [[Аҡбуҙат (журнал)|«Аҡбуҙат» журналының]] баш мөхәррире. 2002 йылдан [[Башҡортостан]]дың һәм [[Рәсәй]]ҙең Журналистар, 2007 йылдан — Яҙыусылар союздары ағзаһы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2016), [[Башҡортостан Хөкүмәте]]нең [[Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге премия]]һы (2019), [[Шәйехзада Бабич исемендәге дәүләт республика йәштәр премияһы]] (2008), киң мәғлүмәт саралары өлкәһендә ТӨРКСОЙ премияһы (2018) һәм [[Дәүләкән районы]]ның Әхиәр Хәкимов исемендәге премияһы (2019) лауреаты. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Бикташева Тәлиғә Миңлевәли ҡыҙы]] (1911—14.10.1995), театр актёры. 1938 йылдан СССР Театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы. 1930—1971 йылдарҙа хәҙерге [[Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры]] актёры. [[Башҡорт АССР-ының халыҡ артисы]] (1955). [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1955) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1969) ордендары кавалеры. * [[Ульянов Илья Кузьмич]] (1931), хеҙмәт ветераны, [[фән|ғалим]]-[[иҡтисад]]сы, [[ауыл хужалығы]] эшмәкәре. 1962 йылдан «Баҡалы» совхозы директоры, 1965 йылдан «Башкирскптицепром» произвоство берекмәһе директоры, 1987—1991 йылдарҙа — генераль директоры, бер үк ваҡытта 1972—1987 йылдарҙа [[Башҡортостан ауыл хужалығы институты]] уҡытыусыһы. Иҡтисад фәндәре кандидаты (1972). Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1985). Ике Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ (1966, 1986), [[Халыҡтар Дуҫлығы ордены|Халыҡтар Дуҫлығы]] (1981) һәм «Почёт Билдәһе» (1971) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Туймазы районы]] [[Кожай-Андреев]] ауылынан. * [[Миңлеғәлиев Нәзиф Хажғәли улы]] (1941), муниципаль хеҙмәт ветераны. 1995—2003 йылдарҙа [[Шаран районы|Шаран район]] Советы рәйесе урынбаҫары. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1996), райондың почётлы гражданы (2001). Сығышы менән ошо райондың [[Нөрәй]] ауылынан. * [[Ярышев Фәйзрахман Абдрахман улы]] (1941—7.02.2005), режиссёр, театр эшмәкәре. 1983—1987 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры]]ның баш режиссеры. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1998). }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Баталин Юрий Петрович]] (1927—22.07.2013), дәүләт һәм хужалыҡ эшмәкәре, ғалим-инженер. 1985—1989 йылдарҙа [[СССР]] Министрҙар Советы Рәйесе урынбаҫары. СССР-ҙың 11-се саҡырылыш (1984—1989) Юғары советы депутаты. Рәсәй Инженер академияһы һәм Халыҡ-ара инженер академияһы академигы. Техник фәндәр кандидаты (1984). [[Ленин]] (1980) һәм СССР Министрҙар Советы (1974) премиялары лауреаты, ике [[Ленин ордены|Ленин]] (1973, 1987), өс [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1967, 1971, 1977), [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ]] (1999) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1957) кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Учалы районы]]ның [[Ҡалҡан (ауыл)|Ҡалҡан]] ауылынан. * [[Сираева Минигүзәл Төхфәтулла ҡыҙы]] (1952), фельдшер. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған һаулыҡ һаҡлау хеҙмәткәре (2005). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Дыуан районы]]ның [[Таҙтүбә (Дыуан районы)|Таҙтүбә]] ауылынан. * [[Фәзуллин Фәрис Мөслим улы]] (1952), механизатор. 1969 йылдан хәҙерге [[Дүртөйлө районы]] Ленин исемендәге тоҡомсолоҡ заводы тракторсыһы, 1977—2015 йылдарҙа — водителе. «Почёт Билдәһе» ордены кавалеры. Райондың иң яҡшы механизаторы (1976). Сығышы менән ошо райондың [[Үткен]] ауылынан. * [[Нәзиуллина Гөлнара Ғәбделхәй ҡыҙы]] (1967), [[музыка]]нт, [[Педагогика|педагог]]. 1992 йылдан [[Заһир Исмәғилев исемендәге Өфө дәүләт сәнғәт институты]], бер үк ваҡытта [[Урта махсус музыка колледжы]] һәм 2007 йылға тиклем [[Өфө сәнғәт училищеһы]] уҡытыусыһы. 2001 йылдан Башҡортостандың халыҡ музыка ҡоралдары милли оркестры солисы. [[Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы]] (2017), төрлө кимәлдәге музыка фестиваль-конкурстары лауреаты. Сығышы менән [[Салауат (ҡала)|Салауат ҡалаһынан]]. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Әкрәм Вәли]] (1908—19.03.1963), башҡорт яҙыусыһы, тәржемәсе. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1937 йылдан [[СССР]] Яҙыусылар союзы ағзаһы. [[Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры (1945). * [[Йәнбухтина Әлмирә Ғәйнулла ҡыҙы]] (1938), [[СССР|совет]] һәм [[Рәсәй]] сәнғәт белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Сәнғәт фәндәре докторы (2004), профессор (2004). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (2006). * [[Фартуков Иван Иванович]] (1948), рәссам, йәмәғәтсе. 1987—1989 йылдарҙа [[Башҡорт АССР-ы]]ның Рәссамдар союзы идараһы рәйесе. 1983 йылдан [[СССР]] Рәссамдар союзы ағзаһы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның халыҡ (2017) һәм атҡаҙанған рәссамы (2002). * [[Саттарова Эльза Абдулхаҡ ҡыҙы]] (1958), [[журналистика]] ветераны, 2007—2017 йылдарҙа [[Ҡырмыҫҡалы районы]]ның [[Кармаскалинская новь (гәзит)|«Кармаскалинская новь» гәзите]] мөхәррире. 1978 йылдан [[СССР]] Журналистар союзы ағзаһы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре (2012). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Ников Григорий Петрович]] (1924), ғалим-педагог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. Педагогия фәндәре кандидаты (1970). [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (1978). Ике 2‑се дәрәжә Ватан һуғышы (1945, 1985), [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1944) ордендары кавалеры. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:28 июлдә тыуғандар</categorytree>'' * [[1165]]: [[Ибн әл-Ғәрәби]], [[ислам дине]] белгесе, [[суфыйсылыҡ]] теоретигы. * [[1635]]: Роберт Гук, [[Англия]] ғалимы: [[Физика|физик]], [[Химия|химик]], [[математик]], [[Астрономия|астроном]], [[Биология|биолог]], уйлап табыусы һәм [[Архитектура|архитектор]]. * [[1745]]: граф Пётр фон дер Пален, [[Рәсәй империяһы]]ның хәрби эшмәкәре, генерал. * [[1750]]: Филипп Фабр д’Эглантин, [[Франция]] [[Сатира|сатиригы]], революционер. * [[1845]]: Эмиль Бутру, Франция [[Философия|философы]], философия [[тарих]]сыһы. * [[1880]]: Николай Андреев, Рәсәй империяһы һәм [[СССР]]-ҙың [[Физика|физик]]-акустигы, СССР Фәндәр академияһы академигы. * [[1900]]: Владимир Трибуц, СССР-ҙың [[хәрби эш]]мәкәре, адмирал, [[Бөйөк Ватан һуғышы]] йылдарында Балтик флоты командующийы. * [[1900]]: Владимир Шнейдеров, СССР кинорежиссёры, сценарист һәм оператор, [[РСФСР]]-ҙың халыҡ артисы (1969). * [[1915]]: Чарльз Хард Таунс, [[АҠШ]] физигы, [[Нобель премияһы]] лауреаты (1964). * [[1925]]: Барух Бламберг, АҠШ [[Биохимия|биохимигы]], Нобель премияһы лауреаты (1976). * [[1925]]: Хуан Альберто Скьяффино, [[Уругвай]] һәм [[Италия]] [[футбол]]сыһы, [[Ер|донъя]] чемпионы, Уругвайҙың [[XX быуат]]тағы иң яҡшы футболсыһы. * [[1954]]: [[Уго Чавес]], [[Венесуэла]]ның [[дәүләт]] һәм хәрби эшмәкәре. * [[1960]]: Владимир Гришко, СССР, [[Украина]] һәм АҠШ [[йыр]]сыһы (тенор). == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:28 июлдә вафат булғандар</categorytree>'' * [[1741]]: [[Антонио Вивальди]], [[Италия]] композиторы. * [[1750]]: [[Йоһанн Себастьян Бах]], [[Немецтар|немец]] композиторы. * [[1970]]: [[Әхмәтзәки Вәлиди Туған]], сәйәсмән һәм дәүләт эшмәкәре, [[Башҡорт милли хəрəкəте|Башҡорт милли-азатлыҡ хəрəкəте]] етəксеһе, [[Башҡортостан автономияһы|автономиялы Башҡортостанға]] нигеҙ һалыусы. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|Ж28]] [[Категория:28 июль]] bb3rpjtl3zf93g7ndzvcy229egwlzan 1147355 1147338 2022-07-27T18:28:01Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңыртыу (мәғлүмәттәрҙе) wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''28 июль''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 209-сы ([[кәбисә йыл]]ында 210-сы) көнө. Йыл аҙағына тиклем 156 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-07-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара * {{БМО флагы}} [[БМО]]: Гепатит (һары ауырыу) менән көрәш көнө. * {{Ер}} [[Ер]]: Тәбиғәтте һаҡлау көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Перу}}: Бойондороҡһоҙлоҡ көнө. * {{Флагификация|Рәсәй империяһы}}: [[Киев Русе]]ндә [[Христиан дине]] ҡабул ителгән көн. * {{Флагификация|Сан-Марино}}: Фашизмды еңеү көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|АҠШ}}: Стажёр көнө. * {{Флагификация|Испания}}: Учреждениелар көнө. * {{Флагификация|Россия}}: PR-белгестәре (Йәмәғәтселек менән бәйләнеш буйынса белгестәр) көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1914]]: [[Беренсе донъя һуғышы]] башлана. * [[1920]]: [[БашЦИК]] — [[Башҡортостан]] эшсе, крәҫтиән һәм ҡыҙылармеец депутаттары Советттарының Үҙәк Башҡарма Комитеты ойошторола. * [[1923]]: [[Мәскәү]]ҙә [[СССР]]-ҙағы беренсе [[волейбол]] матчы үткәрелә. * [[1945]]: [[Өфө]] тимер юл станцияһына [[Бөйөк Ватан һуғышы]]ның демобилизацияланған яугирҙарының беренсе эшелоны килә. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Болотина Раиса Ипполитовна]] (1900—23.03.1984), [[фән|ғалим]]-селекционер. 1929 йылдан Кушнаренко тәжрибә баҡсаһы хеҙмәткәре, 1937 йылдан [[Башҡортостан ауыл хужалығы ғилми-тикшеренеү институты]]ның өлкән ғилми хеҙмәткәре, 1941—1956 йылдарҙа — бүлек мөдире. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Ҡалтасы районы]] [[Ҡырпы]] ауылынан. * [[Коротков Михаил Ефимович]] (1910—1.08.1976), [[Нефть|нефтсе]], хужалыҡ эшмәкәре. 1953—1970 йылдарҙа «Башзападнефтеразведка» тресы идарасыһы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған (1965) һәм [[СССР]]-ҙың почётлы (1970) нефтсеһе. [[Ленин ордены|Ленин]] (1959), [[Октябрь Революцияһы ордены|Октябрь Революцияһы]] (1971) һәм [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1966) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Ырымбур өлкәһе]]нең [[Әсекәй районы]] Мартыновка ауылынан. * [[Козлова Планета Павловна]] (1945), ғалим-[[Педагогика|педагог]]. 1974 йылдан [[Стәрлетамаҡ дәүләт педагогия институты]], [[Стәрлетамаҡ дәүләт педагогия академияһы]] һәм [[Башҡорт дәүләт университетының Стәрлетамаҡ филиалы]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1987—2009 һәм 2012—2013 йылдарҙа — педагогика кафедраһы мөдире. Педагогия фәндәре докторы (1998), профессор (2000). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған уҡытыусыһы (1993), [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2002). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Белорет районы]] [[Ғәҙелша]] ауылынан. * [[Исҡужин Рудик Ғәзиз улы]] (1950), СССР-ҙың хәрби хеҙмәткәре, Рәсәйҙең дәүләт эшмәкәре. 1972—1992 йылдарҙа [[КГБ|СССР Дәүләт именлеге органдары]] хеҙмәткәре, 2004—2013 йылдарҙа [[Федераль йыйылыш|Рәсәй Федераль Йыйылышы]]ның [[Федерация Советы]] ағзаһы. [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены]] кавалеры. * [[Фаязов Радик Рәдиф улы]] (1960), ғалим-хирург. 1999 йылдан [[Башҡорт дәүләт медицина университеты]]ның өҫтәлмә һөнәри белем биреү институты уҡытыусыһы. Медицина фәндәре докторы (2000), профессор (2009). Башҡортостан Республикаһының Фән һәм техника өлкәһендәге дәүләт премияһы лауреаты (2007). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Бүздәк районы]] [[Арыҫлан (Бүздәк районы)|Арыҫлан]] ауылынан. * [[Липатов Олег Николаевич]] (1965), ғалим-онколог. 1992 йылдан Республика клиник онкология диспансеры табибы, бер үк ваҡытта 1994 йылдан Башҡорт дәүләт медицина университеты уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2002 йылдан Дипломдан һуң белем биреү институтының онкология һәм патологик анатомия курсы мөдире. Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. * [[Лариса Абдуллина]] (1975), [[журналистика|журналист]], [[шиғриәт|шағир]] һәм [[тәржемә]]се. 2020 йылдың июненән [[Аҡбуҙат (журнал)|«Аҡбуҙат» журналының]] баш мөхәррире. 2002 йылдан [[Башҡортостан]]дың һәм [[Рәсәй]]ҙең Журналистар, 2007 йылдан — Яҙыусылар союздары ағзаһы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2016), [[Башҡортостан Хөкүмәте]]нең [[Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге премия]]һы (2019), [[Шәйехзада Бабич исемендәге дәүләт республика йәштәр премияһы]] (2008), киң мәғлүмәт саралары өлкәһендә ТӨРКСОЙ премияһы (2018) һәм [[Дәүләкән районы]]ның Әхиәр Хәкимов исемендәге премияһы (2019) лауреаты. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Бикташева Тәлиғә Миңлевәли ҡыҙы]] (1911—14.10.1995), театр актёры. 1938 йылдан СССР Театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы. 1930—1971 йылдарҙа хәҙерге [[Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры]] актёры. [[Башҡорт АССР-ының халыҡ артисы]] (1955). [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1955) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1969) ордендары кавалеры. * [[Ульянов Илья Кузьмич]] (1931), хеҙмәт ветераны, [[фән|ғалим]]-[[иҡтисад]]сы, [[ауыл хужалығы]] эшмәкәре. 1962 йылдан «Баҡалы» совхозы директоры, 1965 йылдан «Башкирскптицепром» произвоство берекмәһе директоры, 1987—1991 йылдарҙа — генераль директоры, бер үк ваҡытта 1972—1987 йылдарҙа [[Башҡортостан ауыл хужалығы институты]] уҡытыусыһы. Иҡтисад фәндәре кандидаты (1972). Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1985). Ике Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ (1966, 1986), [[Халыҡтар Дуҫлығы ордены|Халыҡтар Дуҫлығы]] (1981) һәм «Почёт Билдәһе» (1971) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Туймазы районы]] [[Кожай-Андреев]] ауылынан. * [[Миңлеғәлиев Нәзиф Хажғәли улы]] (1941), муниципаль хеҙмәт ветераны. 1995—2003 йылдарҙа [[Шаран районы|Шаран район]] Советы рәйесе урынбаҫары. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1996), райондың почётлы гражданы (2001). Сығышы менән ошо райондың [[Нөрәй]] ауылынан. * [[Ярышев Фәйзрахман Абдрахман улы]] (1941—7.02.2005), режиссёр, театр эшмәкәре. 1983—1987 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры]]ның баш режиссеры. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1998). }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Баталин Юрий Петрович]] (1927—22.07.2013), дәүләт һәм хужалыҡ эшмәкәре, ғалим-инженер. 1985—1989 йылдарҙа [[СССР]] Министрҙар Советы Рәйесе урынбаҫары. СССР-ҙың 11-се саҡырылыш (1984—1989) Юғары советы депутаты. Рәсәй Инженер академияһы һәм Халыҡ-ара инженер академияһы академигы. Техник фәндәр кандидаты (1984). [[Ленин]] (1980) һәм СССР Министрҙар Советы (1974) премиялары лауреаты, ике [[Ленин ордены|Ленин]] (1973, 1987), өс [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1967, 1971, 1977), [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ]] (1999) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1957) кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Учалы районы]]ның [[Ҡалҡан (ауыл)|Ҡалҡан]] ауылынан. * [[Сираева Миңлегүзәл Төхвәтулла ҡыҙы]] (1952), фельдшер. [[Оло Ыҡтамаҡ]] үҙәк район дауаханаһының элекке юғары категориялы шәфҡәт туташы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған һаулыҡ һаҡлау хеҙмәткәре (2005). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһы [[Дыуан районы]]ның [[Таҙтүбә (Дыуан районы)|Таҙтүбә]] ауылынан. * [[Фәзуллин Фәрис Мөслим улы]] (1952), механизатор. 1969 йылдан хәҙерге [[Дүртөйлө районы]] Ленин исемендәге тоҡомсолоҡ заводы тракторсыһы, 1977—2015 йылдарҙа — водителе. «Почёт Билдәһе» ордены кавалеры. Райондың иң яҡшы механизаторы (1976). Сығышы менән ошо райондың [[Үткен]] ауылынан. * [[Нәзиуллина Гөлнара Ғәбделхәй ҡыҙы]] (1967), [[музыка]]нт, [[Педагогика|педагог]]. 1992 йылдан [[Заһир Исмәғилев исемендәге Өфө дәүләт сәнғәт институты]], бер үк ваҡытта [[Урта махсус музыка колледжы]] һәм 2007 йылға тиклем [[Өфө сәнғәт училищеһы]] уҡытыусыһы. 2001 йылдан Башҡортостандың халыҡ музыка ҡоралдары милли оркестры солисы. [[Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы]] (2017), төрлө кимәлдәге музыка фестиваль-конкурстары лауреаты. Сығышы менән [[Салауат (ҡала)|Салауат ҡалаһынан]]. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Әкрәм Вәли]] (1908—19.03.1963), башҡорт яҙыусыһы, тәржемәсе. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1937 йылдан [[СССР]] Яҙыусылар союзы ағзаһы. [[Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры (1945). * [[Йәнбухтина Әлмирә Ғәйнулла ҡыҙы]] (1938), [[СССР|совет]] һәм [[Рәсәй]] сәнғәт белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Сәнғәт фәндәре докторы (2004), профессор (2004). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (2006). * [[Фартуков Иван Иванович]] (1948), рәссам, йәмәғәтсе. 1987—1989 йылдарҙа [[Башҡорт АССР-ы]]ның Рәссамдар союзы идараһы рәйесе. 1983 йылдан [[СССР]] Рәссамдар союзы ағзаһы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның халыҡ (2017) һәм атҡаҙанған рәссамы (2002). * [[Саттарова Эльза Абдулхаҡ ҡыҙы]] (1958), [[журналистика]] ветераны, 2007—2017 йылдарҙа [[Ҡырмыҫҡалы районы]]ның [[Кармаскалинская новь (гәзит)|«Кармаскалинская новь» гәзите]] мөхәррире. 1978 йылдан [[СССР]] Журналистар союзы ағзаһы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре (2012). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Ников Григорий Петрович]] (1924), ғалим-педагог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. Педагогия фәндәре кандидаты (1970). [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (1978). Ике 2‑се дәрәжә Ватан һуғышы (1945, 1985), [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1944) ордендары кавалеры. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:28 июлдә тыуғандар</categorytree>'' * [[1165]]: [[Ибн әл-Ғәрәби]], [[ислам дине]] белгесе, [[суфыйсылыҡ]] теоретигы. * [[1635]]: Роберт Гук, [[Англия]] ғалимы: [[Физика|физик]], [[Химия|химик]], [[математик]], [[Астрономия|астроном]], [[Биология|биолог]], уйлап табыусы һәм [[Архитектура|архитектор]]. * [[1745]]: граф Пётр фон дер Пален, [[Рәсәй империяһы]]ның хәрби эшмәкәре, генерал. * [[1750]]: Филипп Фабр д’Эглантин, [[Франция]] [[Сатира|сатиригы]], революционер. * [[1845]]: Эмиль Бутру, Франция [[Философия|философы]], философия [[тарих]]сыһы. * [[1880]]: Николай Андреев, Рәсәй империяһы һәм [[СССР]]-ҙың [[Физика|физик]]-акустигы, СССР Фәндәр академияһы академигы. * [[1900]]: Владимир Трибуц, СССР-ҙың [[хәрби эш]]мәкәре, адмирал, [[Бөйөк Ватан һуғышы]] йылдарында Балтик флоты командующийы. * [[1900]]: Владимир Шнейдеров, СССР кинорежиссёры, сценарист һәм оператор, [[РСФСР]]-ҙың халыҡ артисы (1969). * [[1915]]: Чарльз Хард Таунс, [[АҠШ]] физигы, [[Нобель премияһы]] лауреаты (1964). * [[1925]]: Барух Бламберг, АҠШ [[Биохимия|биохимигы]], Нобель премияһы лауреаты (1976). * [[1925]]: Хуан Альберто Скьяффино, [[Уругвай]] һәм [[Италия]] [[футбол]]сыһы, [[Ер|донъя]] чемпионы, Уругвайҙың [[XX быуат]]тағы иң яҡшы футболсыһы. * [[1954]]: [[Уго Чавес]], [[Венесуэла]]ның [[дәүләт]] һәм хәрби эшмәкәре. * [[1960]]: Владимир Гришко, СССР, [[Украина]] һәм АҠШ [[йыр]]сыһы (тенор). == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:28 июлдә вафат булғандар</categorytree>'' * [[1741]]: [[Антонио Вивальди]], [[Италия]] композиторы. * [[1750]]: [[Йоһанн Себастьян Бах]], [[Немецтар|немец]] композиторы. * [[1970]]: [[Әхмәтзәки Вәлиди Туған]], сәйәсмән һәм дәүләт эшмәкәре, [[Башҡорт милли хəрəкəте|Башҡорт милли-азатлыҡ хəрəкəте]] етəксеһе, [[Башҡортостан автономияһы|автономиялы Башҡортостанға]] нигеҙ һалыусы. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|Ж28]] [[Категория:28 июль]] bwynak4da60tf6wnsrqsc9jb8uv4llx 1147356 1147355 2022-07-27T18:33:52Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңы wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''28 июль''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 209-сы ([[кәбисә йыл]]ында 210-сы) көнө. Йыл аҙағына тиклем 156 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-07-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара * {{БМО флагы}} [[БМО]]: Гепатит (һары ауырыу) менән көрәш көнө. * {{Ер}} [[Ер]]: Тәбиғәтте һаҡлау көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Перу}}: Бойондороҡһоҙлоҡ көнө. * {{Флагификация|Рәсәй империяһы}}: [[Киев Русе]]ндә [[Христиан дине]] ҡабул ителгән көн. * {{Флагификация|Сан-Марино}}: Фашизмды еңеү көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|АҠШ}}: Стажёр көнө. * {{Флагификация|Испания}}: Учреждениелар көнө. * {{Флагификация|Россия}}: PR-белгестәре (Йәмәғәтселек менән бәйләнеш буйынса белгестәр) көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1914]]: [[Беренсе донъя һуғышы]] башлана. * [[1920]]: [[БашЦИК]] — [[Башҡортостан]] эшсе, крәҫтиән һәм ҡыҙылармеец депутаттары Советттарының Үҙәк Башҡарма Комитеты ойошторола. * [[1923]]: [[Мәскәү]]ҙә [[СССР]]-ҙағы беренсе [[волейбол]] матчы үткәрелә. * [[1945]]: [[Өфө]] тимер юл станцияһына [[Бөйөк Ватан һуғышы]]ның демобилизацияланған яугирҙарының беренсе эшелоны килә. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Болотина Раиса Ипполитовна]] (1900—23.03.1984), [[фән|ғалим]]-селекционер. 1929 йылдан Кушнаренко тәжрибә баҡсаһы хеҙмәткәре, 1937 йылдан [[Башҡортостан ауыл хужалығы ғилми-тикшеренеү институты]]ның өлкән ғилми хеҙмәткәре, 1941—1956 йылдарҙа — бүлек мөдире. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Ҡалтасы районы]] [[Ҡырпы]] ауылынан. * [[Коротков Михаил Ефимович]] (1910—1.08.1976), [[Нефть|нефтсе]], хужалыҡ эшмәкәре. 1953—1970 йылдарҙа «Башзападнефтеразведка» тресы идарасыһы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған (1965) һәм [[СССР]]-ҙың почётлы (1970) нефтсеһе. [[Ленин ордены|Ленин]] (1959), [[Октябрь Революцияһы ордены|Октябрь Революцияһы]] (1971) һәм [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1966) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Ырымбур өлкәһе]]нең [[Әсекәй районы]] Мартыновка ауылынан. * [[Козлова Планета Павловна]] (1945), ғалим-[[Педагогика|педагог]]. 1974 йылдан [[Стәрлетамаҡ дәүләт педагогия институты]], [[Стәрлетамаҡ дәүләт педагогия академияһы]] һәм [[Башҡорт дәүләт университетының Стәрлетамаҡ филиалы]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1987—2009 һәм 2012—2013 йылдарҙа — педагогика кафедраһы мөдире. Педагогия фәндәре докторы (1998), профессор (2000). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған уҡытыусыһы (1993), [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2002). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Белорет районы]] [[Ғәҙелша]] ауылынан. * [[Исҡужин Рудик Ғәзиз улы]] (1950), СССР-ҙың хәрби хеҙмәткәре, Рәсәйҙең дәүләт эшмәкәре. 1972—1992 йылдарҙа [[КГБ|СССР Дәүләт именлеге органдары]] хеҙмәткәре, 2004—2013 йылдарҙа [[Федераль йыйылыш|Рәсәй Федераль Йыйылышы]]ның [[Федерация Советы]] ағзаһы. [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены]] кавалеры. * [[Фаязов Радик Рәдиф улы]] (1960), ғалим-хирург. 1999 йылдан [[Башҡорт дәүләт медицина университеты]]ның өҫтәлмә һөнәри белем биреү институты уҡытыусыһы. Медицина фәндәре докторы (2000), профессор (2009). Башҡортостан Республикаһының Фән һәм техника өлкәһендәге дәүләт премияһы лауреаты (2007). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Бүздәк районы]] [[Арыҫлан (Бүздәк районы)|Арыҫлан]] ауылынан. * [[Липатов Олег Николаевич]] (1965), ғалим-онколог. 1992 йылдан Республика клиник онкология диспансеры табибы, бер үк ваҡытта 1994 йылдан Башҡорт дәүләт медицина университеты уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2002 йылдан Дипломдан һуң белем биреү институтының онкология һәм патологик анатомия курсы мөдире. Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. * [[Лариса Абдуллина]] (1975), [[журналистика|журналист]], [[шиғриәт|шағир]] һәм [[тәржемә]]се. 2020 йылдың июненән [[Аҡбуҙат (журнал)|«Аҡбуҙат» журналының]] баш мөхәррире. 2002 йылдан [[Башҡортостан]]дың һәм [[Рәсәй]]ҙең Журналистар, 2007 йылдан — Яҙыусылар союздары ағзаһы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2016), [[Башҡортостан Хөкүмәте]]нең [[Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге премия]]һы (2019), [[Шәйехзада Бабич исемендәге дәүләт республика йәштәр премияһы]] (2008), киң мәғлүмәт саралары өлкәһендә ТӨРКСОЙ премияһы (2018) һәм [[Дәүләкән районы]]ның Әхиәр Хәкимов исемендәге премияһы (2019) лауреаты. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Бикташева Тәлиғә Миңлевәли ҡыҙы]] (1911—14.10.1995), театр актёры. 1938 йылдан СССР Театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы. 1930—1971 йылдарҙа хәҙерге [[Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры]] актёры. [[Башҡорт АССР-ының халыҡ артисы]] (1955). [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1955) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1969) ордендары кавалеры. * [[Ульянов Илья Кузьмич]] (1931), хеҙмәт ветераны, [[фән|ғалим]]-[[иҡтисад]]сы, [[ауыл хужалығы]] эшмәкәре. 1962 йылдан «Баҡалы» совхозы директоры, 1965 йылдан «Башкирскптицепром» произвоство берекмәһе директоры, 1987—1991 йылдарҙа — генераль директоры, бер үк ваҡытта 1972—1987 йылдарҙа [[Башҡортостан ауыл хужалығы институты]] уҡытыусыһы. Иҡтисад фәндәре кандидаты (1972). Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1985). Ике Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ (1966, 1986), [[Халыҡтар Дуҫлығы ордены|Халыҡтар Дуҫлығы]] (1981) һәм «Почёт Билдәһе» (1971) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Туймазы районы]] [[Кожай-Андреев]] ауылынан. * [[Миңлеғәлиев Нәзиф Хажғәли улы]] (1941), муниципаль хеҙмәт ветераны. 1995—2003 йылдарҙа [[Шаран районы|Шаран район]] Советы рәйесе урынбаҫары. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1996), райондың почётлы гражданы (2001). Сығышы менән ошо райондың [[Нөрәй]] ауылынан. * [[Ярышев Фәйзрахман Абдрахман улы]] (1941—7.02.2005), режиссёр, театр эшмәкәре. 1983—1987 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры]]ның баш режиссеры. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1998). }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Баталин Юрий Петрович]] (1927—22.07.2013), дәүләт һәм хужалыҡ эшмәкәре, ғалим-инженер. 1985—1989 йылдарҙа [[СССР]] Министрҙар Советы Рәйесе урынбаҫары. СССР-ҙың 11-се саҡырылыш (1984—1989) Юғары советы депутаты. Рәсәй Инженер академияһы һәм Халыҡ-ара инженер академияһы академигы. Техник фәндәр кандидаты (1984). [[Ленин]] (1980) һәм СССР Министрҙар Советы (1974) премиялары лауреаты, ике [[Ленин ордены|Ленин]] (1973, 1987), өс [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1967, 1971, 1977), [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ]] (1999) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1957) кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Учалы районы]]ның [[Ҡалҡан (ауыл)|Ҡалҡан]] ауылынан. * [[Сираева Миңлегүзәл Төхвәтулла ҡыҙы]] (1952), фельдшер. [[Оло Ыҡтамаҡ]] үҙәк район дауаханаһының элекке юғары категориялы шәфҡәт туташы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған һаулыҡ һаҡлау хеҙмәткәре (2005). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһы [[Дыуан районы]]ның [[Таҙтүбә (Дыуан районы)|Таҙтүбә]] ауылынан. * [[Фәзуллин Фәрис Мөслим улы]] (1952), механизатор. 1969 йылдан хәҙерге [[Дүртөйлө районы]] Ленин исемендәге тоҡомсолоҡ заводы тракторсыһы, 1977—2015 йылдарҙа — водителе. «Почёт Билдәһе» ордены кавалеры. Райондың иң яҡшы механизаторы (1976). Сығышы менән ошо райондың [[Үткен]] ауылынан. * [[Нәзиуллина Гөлнара Ғәбделхәй ҡыҙы]] (1967), [[музыка]]нт, [[Педагогика|педагог]]. 1992 йылдан [[Заһир Исмәғилев исемендәге Өфө дәүләт сәнғәт институты]], бер үк ваҡытта [[Урта махсус музыка колледжы]] һәм 2007 йылға тиклем [[Өфө сәнғәт училищеһы]] уҡытыусыһы. 2001 йылдан Башҡортостандың халыҡ музыка ҡоралдары милли оркестры солисы. [[Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы]] (2017), төрлө кимәлдәге музыка фестиваль-конкурстары лауреаты. Сығышы менән [[Салауат (ҡала)|Салауат ҡалаһынан]]. * [[Хажиәхмәтов Ғәзиз Йәнмырҙа улы]] (1967), механизатор. [[Белорет]] юл төҙәтеү-юл һалыу идаралығының экскаватор машинисы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған төҙөүсеһе. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Әкрәм Вәли]] (1908—19.03.1963), башҡорт яҙыусыһы, тәржемәсе. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1937 йылдан [[СССР]] Яҙыусылар союзы ағзаһы. [[Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры (1945). * [[Йәнбухтина Әлмирә Ғәйнулла ҡыҙы]] (1938), [[СССР|совет]] һәм [[Рәсәй]] сәнғәт белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Сәнғәт фәндәре докторы (2004), профессор (2004). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (2006). * [[Фартуков Иван Иванович]] (1948), рәссам, йәмәғәтсе. 1987—1989 йылдарҙа [[Башҡорт АССР-ы]]ның Рәссамдар союзы идараһы рәйесе. 1983 йылдан [[СССР]] Рәссамдар союзы ағзаһы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның халыҡ (2017) һәм атҡаҙанған рәссамы (2002). * [[Саттарова Эльза Абдулхаҡ ҡыҙы]] (1958), [[журналистика]] ветераны, 2007—2017 йылдарҙа [[Ҡырмыҫҡалы районы]]ның [[Кармаскалинская новь (гәзит)|«Кармаскалинская новь» гәзите]] мөхәррире. 1978 йылдан [[СССР]] Журналистар союзы ағзаһы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре (2012). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Ников Григорий Петрович]] (1924), ғалим-педагог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. Педагогия фәндәре кандидаты (1970). [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (1978). Ике 2‑се дәрәжә Ватан һуғышы (1945, 1985), [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1944) ордендары кавалеры. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:28 июлдә тыуғандар</categorytree>'' * [[1165]]: [[Ибн әл-Ғәрәби]], [[ислам дине]] белгесе, [[суфыйсылыҡ]] теоретигы. * [[1635]]: Роберт Гук, [[Англия]] ғалимы: [[Физика|физик]], [[Химия|химик]], [[математик]], [[Астрономия|астроном]], [[Биология|биолог]], уйлап табыусы һәм [[Архитектура|архитектор]]. * [[1745]]: граф Пётр фон дер Пален, [[Рәсәй империяһы]]ның хәрби эшмәкәре, генерал. * [[1750]]: Филипп Фабр д’Эглантин, [[Франция]] [[Сатира|сатиригы]], революционер. * [[1845]]: Эмиль Бутру, Франция [[Философия|философы]], философия [[тарих]]сыһы. * [[1880]]: Николай Андреев, Рәсәй империяһы һәм [[СССР]]-ҙың [[Физика|физик]]-акустигы, СССР Фәндәр академияһы академигы. * [[1900]]: Владимир Трибуц, СССР-ҙың [[хәрби эш]]мәкәре, адмирал, [[Бөйөк Ватан һуғышы]] йылдарында Балтик флоты командующийы. * [[1900]]: Владимир Шнейдеров, СССР кинорежиссёры, сценарист һәм оператор, [[РСФСР]]-ҙың халыҡ артисы (1969). * [[1915]]: Чарльз Хард Таунс, [[АҠШ]] физигы, [[Нобель премияһы]] лауреаты (1964). * [[1925]]: Барух Бламберг, АҠШ [[Биохимия|биохимигы]], Нобель премияһы лауреаты (1976). * [[1925]]: Хуан Альберто Скьяффино, [[Уругвай]] һәм [[Италия]] [[футбол]]сыһы, [[Ер|донъя]] чемпионы, Уругвайҙың [[XX быуат]]тағы иң яҡшы футболсыһы. * [[1954]]: [[Уго Чавес]], [[Венесуэла]]ның [[дәүләт]] һәм хәрби эшмәкәре. * [[1960]]: Владимир Гришко, СССР, [[Украина]] һәм АҠШ [[йыр]]сыһы (тенор). == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:28 июлдә вафат булғандар</categorytree>'' * [[1741]]: [[Антонио Вивальди]], [[Италия]] композиторы. * [[1750]]: [[Йоһанн Себастьян Бах]], [[Немецтар|немец]] композиторы. * [[1970]]: [[Әхмәтзәки Вәлиди Туған]], сәйәсмән һәм дәүләт эшмәкәре, [[Башҡорт милли хəрəкəте|Башҡорт милли-азатлыҡ хəрəкəте]] етəксеһе, [[Башҡортостан автономияһы|автономиялы Башҡортостанға]] нигеҙ һалыусы. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|Ж28]] [[Категория:28 июль]] 2k4xnh6txp6a8nicg1sir65ximng9pu 1147357 1147356 2022-07-27T18:37:52Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ аныҡлаштырыу wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''28 июль''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 209-сы ([[кәбисә йыл]]ында 210-сы) көнө. Йыл аҙағына тиклем 156 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-07-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара * {{БМО флагы}} [[БМО]]: Гепатит (һары ауырыу) менән көрәш көнө. * {{Ер}} [[Ер]]: Тәбиғәтте һаҡлау көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Перу}}: Бойондороҡһоҙлоҡ көнө. * {{Флагификация|Рәсәй империяһы}}: [[Киев Русе]]ндә [[Христиан дине]] ҡабул ителгән көн. * {{Флагификация|Сан-Марино}}: Фашизмды еңеү көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|АҠШ}}: Стажёр көнө. * {{Флагификация|Испания}}: Учреждениелар көнө. * {{Флагификация|Россия}}: PR-белгестәре (Йәмәғәтселек менән бәйләнеш буйынса белгестәр) көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1914]]: [[Беренсе донъя һуғышы]] башлана. * [[1920]]: [[БашЦИК]] — [[Башҡортостан]] эшсе, крәҫтиән һәм ҡыҙылармеец депутаттары Советттарының Үҙәк Башҡарма Комитеты ойошторола. * [[1923]]: [[Мәскәү]]ҙә [[СССР]]-ҙағы беренсе [[волейбол]] матчы үткәрелә. * [[1945]]: [[Өфө]] тимер юл станцияһына [[Бөйөк Ватан һуғышы]]ның демобилизацияланған яугирҙарының беренсе эшелоны килә. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Болотина Раиса Ипполитовна]] (1900—23.03.1984), [[фән|ғалим]]-селекционер. 1929 йылдан Кушнаренко тәжрибә баҡсаһы хеҙмәткәре, 1937 йылдан [[Башҡортостан ауыл хужалығы ғилми-тикшеренеү институты]]ның өлкән ғилми хеҙмәткәре, 1941—1956 йылдарҙа — бүлек мөдире. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Ҡалтасы районы]] [[Ҡырпы]] ауылынан. * [[Коротков Михаил Ефимович]] (1910—1.08.1976), [[Нефть|нефтсе]], хужалыҡ эшмәкәре. 1953—1970 йылдарҙа «Башзападнефтеразведка» тресы идарасыһы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған (1965) һәм [[СССР]]-ҙың почётлы (1970) нефтсеһе. [[Ленин ордены|Ленин]] (1959), [[Октябрь Революцияһы ордены|Октябрь Революцияһы]] (1971) һәм [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1966) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Ырымбур өлкәһе]]нең [[Әсекәй районы]] Мартыновка ауылынан. * [[Козлова Планета Павловна]] (1945), ғалим-[[Педагогика|педагог]]. 1974 йылдан [[Стәрлетамаҡ дәүләт педагогия институты]], [[Стәрлетамаҡ дәүләт педагогия академияһы]] һәм [[Башҡорт дәүләт университетының Стәрлетамаҡ филиалы]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1987—2009 һәм 2012—2013 йылдарҙа — педагогика кафедраһы мөдире. Педагогия фәндәре докторы (1998), профессор (2000). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған уҡытыусыһы (1993), [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2002). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Белорет районы]] [[Ғәҙелша]] ауылынан. * [[Исҡужин Рудик Ғәзиз улы]] (1950), СССР-ҙың хәрби хеҙмәткәре, Рәсәйҙең дәүләт эшмәкәре. 1972—1992 йылдарҙа [[КГБ|СССР Дәүләт именлеге органдары]] хеҙмәткәре, 2004—2013 йылдарҙа [[Федераль йыйылыш|Рәсәй Федераль Йыйылышы]]ның [[Федерация Советы]] ағзаһы. [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены]] кавалеры. * [[Фаязов Радик Рәдиф улы]] (1960), ғалим-хирург. 1999 йылдан [[Башҡорт дәүләт медицина университеты]]ның өҫтәлмә һөнәри белем биреү институты уҡытыусыһы. Медицина фәндәре докторы (2000), профессор (2009). Башҡортостан Республикаһының Фән һәм техника өлкәһендәге дәүләт премияһы лауреаты (2007). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Бүздәк районы]] [[Арыҫлан (Бүздәк районы)|Арыҫлан]] ауылынан. * [[Липатов Олег Николаевич]] (1965), ғалим-онколог. 1992 йылдан Республика клиник онкология диспансеры табибы, бер үк ваҡытта 1994 йылдан Башҡорт дәүләт медицина университеты уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2002 йылдан Дипломдан һуң белем биреү институтының онкология һәм патологик анатомия курсы мөдире. Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. * [[Лариса Абдуллина]] (1975), [[журналистика|журналист]], [[шиғриәт|шағир]] һәм [[тәржемә]]се. 2020 йылдың июненән [[Аҡбуҙат (журнал)|«Аҡбуҙат» журналының]] баш мөхәррире. 2002 йылдан [[Башҡортостан]]дың һәм [[Рәсәй]]ҙең Журналистар, 2007 йылдан — Яҙыусылар союздары ағзаһы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2016), [[Башҡортостан Хөкүмәте]]нең [[Шәһит Хоҙайбирҙин исемендәге премия]]һы (2019), [[Шәйехзада Бабич исемендәге дәүләт республика йәштәр премияһы]] (2008), киң мәғлүмәт саралары өлкәһендә ТӨРКСОЙ премияһы (2018) һәм [[Дәүләкән районы]]ның Әхиәр Хәкимов исемендәге премияһы (2019) лауреаты. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Бикташева Тәлиғә Миңлевәли ҡыҙы]] (1911—14.10.1995), театр актёры. 1938 йылдан СССР Театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы. 1930—1971 йылдарҙа хәҙерге [[Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры]] актёры. [[Башҡорт АССР-ының халыҡ артисы]] (1955). [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1955) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1969) ордендары кавалеры. * [[Ульянов Илья Кузьмич]] (1931), хеҙмәт ветераны, [[фән|ғалим]]-[[иҡтисад]]сы, [[ауыл хужалығы]] эшмәкәре. 1962 йылдан «Баҡалы» совхозы директоры, 1965 йылдан «Башкирскптицепром» произвоство берекмәһе директоры, 1987—1991 йылдарҙа — генераль директоры, бер үк ваҡытта 1972—1987 йылдарҙа [[Башҡортостан ауыл хужалығы институты]] уҡытыусыһы. Иҡтисад фәндәре кандидаты (1972). Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1985). Ике Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ (1966, 1986), [[Халыҡтар Дуҫлығы ордены|Халыҡтар Дуҫлығы]] (1981) һәм «Почёт Билдәһе» (1971) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Туймазы районы]] [[Кожай-Андреев]] ауылынан. * [[Миңлеғәлиев Нәзиф Хажғәли улы]] (1941), муниципаль хеҙмәт ветераны. 1995—2003 йылдарҙа [[Шаран районы|Шаран район]] Советы рәйесе урынбаҫары. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1996), райондың почётлы гражданы (2001). Сығышы менән ошо райондың [[Нөрәй]] ауылынан. * [[Ярышев Фәйзрахман Абдрахман улы]] (1941—7.02.2005), режиссёр, театр эшмәкәре. 1983—1987 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры]]ның баш режиссеры. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1998). }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Баталин Юрий Петрович]] (1927—22.07.2013), дәүләт һәм хужалыҡ эшмәкәре, ғалим-инженер. 1985—1989 йылдарҙа [[СССР]] Министрҙар Советы Рәйесе урынбаҫары. СССР-ҙың 11-се саҡырылыш (1984—1989) Юғары советы депутаты. Рәсәй Инженер академияһы һәм Халыҡ-ара инженер академияһы академигы. Техник фәндәр кандидаты (1984). [[Ленин]] (1980) һәм СССР Министрҙар Советы (1974) премиялары лауреаты, ике [[Ленин ордены|Ленин]] (1973, 1987), өс [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1967, 1971, 1977), [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ]] (1999) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1957) кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Учалы районы]]ның [[Ҡалҡан (ауыл)|Ҡалҡан]] ауылынан. * [[Сираева Миңлегүзәл Төхвәтулла ҡыҙы]] (1952), фельдшер. [[Оло Ыҡтамаҡ]] үҙәк район дауаханаһының элекке юғары категориялы шәфҡәт туташы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған һаулыҡ һаҡлау хеҙмәткәре (2005). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһы [[Дыуан районы]]ның [[Таҙтүбә (Дыуан районы)|Таҙтүбә]] ауылынан. * [[Фәзуллин Фәрис Мөслим улы]] (1952), механизатор. 1969 йылдан хәҙерге [[Дүртөйлө районы]] Ленин исемендәге тоҡомсолоҡ заводы тракторсыһы, 1977—2015 йылдарҙа — водителе. «Почёт Билдәһе» ордены кавалеры. Райондың иң яҡшы механизаторы (1976). Сығышы менән ошо райондың [[Үткен]] ауылынан. * [[Нәзиуллина Гөлнара Ғәбделхәй ҡыҙы]] (1967), [[музыка]]нт, [[Педагогика|педагог]]. 1992 йылдан [[Заһир Исмәғилев исемендәге Өфө дәүләт сәнғәт институты]], бер үк ваҡытта [[Урта махсус музыка колледжы]] һәм 2007 йылға тиклем [[Өфө сәнғәт училищеһы]] уҡытыусыһы. 2001 йылдан Башҡортостандың халыҡ музыка ҡоралдары милли оркестры солисы. [[Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы]] (2017), төрлө кимәлдәге музыка фестиваль-конкурстары лауреаты. Сығышы менән [[Салауат (ҡала)|Салауат ҡалаһынан]]. * [[Хажиәхмәтов Ғәзиз Йәнмырҙа улы]] (1967), механизатор. [[Белорет]] юл төҙәтеү-юл һалыу идаралығының экскаватор машинисы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған төҙөүсеһе (2019). }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Әкрәм Вәли]] (1908—19.03.1963), башҡорт яҙыусыһы, тәржемәсе. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1937 йылдан [[СССР]] Яҙыусылар союзы ағзаһы. [[Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры (1945). * [[Йәнбухтина Әлмирә Ғәйнулла ҡыҙы]] (1938), [[СССР|совет]] һәм [[Рәсәй]] сәнғәт белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Сәнғәт фәндәре докторы (2004), профессор (2004). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (2006). * [[Фартуков Иван Иванович]] (1948), рәссам, йәмәғәтсе. 1987—1989 йылдарҙа [[Башҡорт АССР-ы]]ның Рәссамдар союзы идараһы рәйесе. 1983 йылдан [[СССР]] Рәссамдар союзы ағзаһы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның халыҡ (2017) һәм атҡаҙанған рәссамы (2002). * [[Саттарова Эльза Абдулхаҡ ҡыҙы]] (1958), [[журналистика]] ветераны, 2007—2017 йылдарҙа [[Ҡырмыҫҡалы районы]]ның [[Кармаскалинская новь (гәзит)|«Кармаскалинская новь» гәзите]] мөхәррире. 1978 йылдан [[СССР]] Журналистар союзы ағзаһы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре (2012). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Ников Григорий Петрович]] (1924), ғалим-педагог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. Педагогия фәндәре кандидаты (1970). [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (1978). Ике 2‑се дәрәжә Ватан һуғышы (1945, 1985), [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1944) ордендары кавалеры. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:28 июлдә тыуғандар</categorytree>'' * [[1165]]: [[Ибн әл-Ғәрәби]], [[ислам дине]] белгесе, [[суфыйсылыҡ]] теоретигы. * [[1635]]: Роберт Гук, [[Англия]] ғалимы: [[Физика|физик]], [[Химия|химик]], [[математик]], [[Астрономия|астроном]], [[Биология|биолог]], уйлап табыусы һәм [[Архитектура|архитектор]]. * [[1745]]: граф Пётр фон дер Пален, [[Рәсәй империяһы]]ның хәрби эшмәкәре, генерал. * [[1750]]: Филипп Фабр д’Эглантин, [[Франция]] [[Сатира|сатиригы]], революционер. * [[1845]]: Эмиль Бутру, Франция [[Философия|философы]], философия [[тарих]]сыһы. * [[1880]]: Николай Андреев, Рәсәй империяһы һәм [[СССР]]-ҙың [[Физика|физик]]-акустигы, СССР Фәндәр академияһы академигы. * [[1900]]: Владимир Трибуц, СССР-ҙың [[хәрби эш]]мәкәре, адмирал, [[Бөйөк Ватан һуғышы]] йылдарында Балтик флоты командующийы. * [[1900]]: Владимир Шнейдеров, СССР кинорежиссёры, сценарист һәм оператор, [[РСФСР]]-ҙың халыҡ артисы (1969). * [[1915]]: Чарльз Хард Таунс, [[АҠШ]] физигы, [[Нобель премияһы]] лауреаты (1964). * [[1925]]: Барух Бламберг, АҠШ [[Биохимия|биохимигы]], Нобель премияһы лауреаты (1976). * [[1925]]: Хуан Альберто Скьяффино, [[Уругвай]] һәм [[Италия]] [[футбол]]сыһы, [[Ер|донъя]] чемпионы, Уругвайҙың [[XX быуат]]тағы иң яҡшы футболсыһы. * [[1954]]: [[Уго Чавес]], [[Венесуэла]]ның [[дәүләт]] һәм хәрби эшмәкәре. * [[1960]]: Владимир Гришко, СССР, [[Украина]] һәм АҠШ [[йыр]]сыһы (тенор). == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:28 июлдә вафат булғандар</categorytree>'' * [[1741]]: [[Антонио Вивальди]], [[Италия]] композиторы. * [[1750]]: [[Йоһанн Себастьян Бах]], [[Немецтар|немец]] композиторы. * [[1970]]: [[Әхмәтзәки Вәлиди Туған]], сәйәсмән һәм дәүләт эшмәкәре, [[Башҡорт милли хəрəкəте|Башҡорт милли-азатлыҡ хəрəкəте]] етəксеһе, [[Башҡортостан автономияһы|автономиялы Башҡортостанға]] нигеҙ һалыусы. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|Ж28]] [[Категория:28 июль]] skih0q4cum31yzokt61r9v0bd7wn651 0 71521 1147327 1147298 2022-07-27T14:25:27Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ күренеште төҙәтеү wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''30 июль''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 211-се ([[кәбисә йыл]]ында 212-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 154 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-07-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара * {{БМО флагы}} [[БМО]]: Дуҫлыҡ көнө. ** Кешеләр менән һатыу итеүгә ҡаршы көрәш көнө. * {{Ер}} [[Ер]]: Сигенеү көнө. ** Сноркелинг көнө. ** Төҫлө эсемлектәр көнө. ** Декор көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|АҠШ}}: Ҡайны менән ҡәйнә көнө. ** [[Бейеү]] көнө. * {{Флагификация|Вануату}}: Бойондороҡһоҙлоҡ көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|Таджикистан}}: Янғындан һаҡлау хеҙмәткәрҙәре көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1932]]: [[Лос-Анджелес]]та 10-сы [[Олимпия уйындары]] башлана. * [[1972]]: Красноярск ГЭС-ы сафҡа индерелә. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Юлдашев Әхнәф Әхмәт улы]] (1920—11.08.1988), [[фән|ғалим]]-[[Тел ғилеме|тел белгесе]], [[төркиәт]]се. 1950—1988 йылдарҙа СССР Фәндәр академияһының Тел ғилеме институты (Мәскәү) [[Төрки телдәр|төрки]] һәм монгол телдәре бүлегенең өлкән ғилми хеҙмәткәре. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. Филология фәндәре докторы (1966), профессор (1967). [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (1970). * [[Бродский Пётр Абрамович]] (1935—26.11.2010), ғалим-[[Инженерлыҡ эше|инженер]]. 1957 йылдан Бөтә Союз геология-разведка скважиналарын геофизик өйрәнеү ғилми-тикшеренеү һәм проект-конструкторлыҡ институты ([[Октябрьский (ҡала)|Октябрьский]] ҡалаһы) инженеры, 1972—1977 йылдарҙа директор урынбаҫары. Техник фәндәр докторы (1972), профессор. (1985). [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған геологы (1986), Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған фән һәм техника эшмәкәре (1976), СССР-ҙың Дәүләт премияһы (1980), И. М. Губкин исемендәге премия (1983) лауреаты. [[Халыҡтар Дуҫлығы ордены]] кавалеры (1986). Сығышы менән [[Днепропетровск]] ҡалаһынан. * [[Катков Николай Николаевич]] (1955), табип-реаниматолог. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған табибы. * [[Сурков Константин Александрович]] (1960), отставкалағы хәрби хеҙмәткәр, ғалим-инженер, 1-се ранг капитаны (1996). 1977 йылдан СССР, 1992—2010 йылдарҙа Рәсәй Хәрби-Диңгеҙ флоты хеҙмәткәре. [[Рәсәй Федерацияһы Геройы]] (2008). Техник фәндәр кандидаты (2008). Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. * [[Тимерғәлин Илдар Сәғит улы]] (1960—8.02.2022), [[дәүләт]], [[ауыл хужалығы]] һәм йәмәғәт эшмәкәре. 2001—2014 йылдарҙа «Башсельхозтехника» предприятиеһының генераль директоры, 2014—2016 йылдарҙа – Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәтенең Премьер-министр урынбаҫары. Башҡортостан Республикаһының өсөнсө һәм дүртенсе саҡырылыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Ишембай районы]] [[Петровский (Ишембай районы)|Петровский]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Ғәниева Роза Шәрип ҡыҙы]] (1921—2013), [[башҡорт]] [[ҡатын-ҡыҙҙар]]ынан тәүге [[Нефть|нефтсе]]. 1953—1988 йылдарҙа [[Башҡортостан нефть ғилми-тикшеренеү һәм проект институты]]ның өлкән ғилми хеҙмәткәре. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры. * [[Красавин Александр Павлович]] (1931—2011), [[фән|ғалим]]-тау инженеры. 1977—2011 йылдарҙа Күмер сәнәғәтендә тирә-яҡ мөхитте һаҡлау ғилми-тикшеренеү һәм проект-конструкторлыҡ институты директоры һәм генераль директоры. Техник фәндәр докторы (1992), профессор (1998). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған фән һәм техника эшмәкәре (1994). СССР Министрҙар Советы премияһы лауреаты (1985). [[Почёт ордены (Рәсәй)|Почёт ордены]] кавалеры (1998). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Белорет районы]] [[Үрге Әүжән]] ауылынан. * [[Напалков Валентин Васильевич]] (1941), ғалим-[[математик]]. 1971 йылдан Математика институты ғилми хеҙмәткәре, 1988 йылдан — директоры, 2015 йылдан функциялар теорияһы бүлеге мөдире, бер үк ваҡытта 1972 йылдан [[Башҡорт дәүләт университеты]] уҡытыусыһы; 1991—1993 йылдарҙа [[Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы]]ның вице президенты, 2006—2011 йылдарҙа Физика математика һәм техник фәндәр бүлегенең академик секретары. Рәсәй Фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы (1990), Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһының академигы (1991), физика-математика фәндәре докторы (1977), профессор (1980). 2-се дәрәжә «Ватан алдында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн» орденының миҙалы кавалеры (1999). * [[Ғәлиев Фәһим Мансур улы]] (1956), хеҙмәт алдынғыһы. 1982—2008 йылдарҙа [[Саҡмағош районы]] Фрунзе исемендәге колхоздың Яңы Ҡалмаш комплекслы бригадаһы бригадиры. Башҡортостан Республикаһынаң атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1997). Райондың почётлы гражданы (2006). Сығышы менән [[Яңы Ҡалмаш]] ауылынан. * [[Ханова Зәйтүнә Ҡәнзәфәр ҡыҙы]] (1956), матбуғат ветераны, журналист, публицист. Башҡортостан Республикаһынаң атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1993). }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Пищаев Геннадий Михайлович]] (1927), [[СССР]]-ҙың камера [[йыр]]сыһы. 1953 йылдан [[Мәскәү]] филармонияһы солисы. 1980 йылдан ГИТИС-тың вокал факультеты уҡытыусыһы. 1963 йылдан СССР Театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы. [[РСФСР-ҙың атҡаҙанған артисы]] (1965). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәләүез районы]] [[Ергән]] ауылынан. * [[Мищенко Игорь Тихонович]] (1937), [[фән|ғалим]]-тау инженеры. 1961 йылдан [[Өфө нефть институты]], 1967 йылдан — [[Мәскәү]] ҡалаһындағы хәҙерге И. М. Губкин исемендәге Рәсәй нефть һәм газ университеты уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1988 йылдан нефть ятҡылыҡтарын эшкәртеү һәм эксплуатациялау кафедраһы мөдире, бер үк ваҡытта 1989—2012 йылдарҙа нефть һәм газ ятҡылыҡтарын эшкәртеү факультеты деканы. Техник фәндәр докторы (1984), профессор (1987). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (1997) һәм почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2000), [[Рәсәй]] Яғыулыҡ һәм энергетика министрлығының атҡаҙанған хеҙмәткәре (1998), [[СССР]]-ҙың юғары мәктәп отличнигы (1987), почётлы нефтсеһе (1990) һәм уйлап табыусыһы (1985). Ике тапҡыр Рәсәй Федерацияһы Хөкүмәте премияһы (1997, 2009), өс тапҡыр И. М. Губкин исемендәге премия (1998, 2002, 2006) лауреаты. * [[Бикбулатова Нәзибә Хамай ҡыҙы]] (1942), хеҙмәт ветераны. 1967—1997 йылдарҙа [[«Башнефть» берекмәһе|«Башнефть» производство-сауҙа фирмаһы]] [[Дүртөйлө]] филиалының 4-се ашханаһы ашнаҡсы-бригадиры, 1969—1971 һәм 1973—1974 йылдарҙа — ашхана мөдире. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған сауҙа хеҙмәткәре (1979), Совет сауҙаһы отличнигы (1966), Рәсәй Яғыулыҡ һәм энергетика министрлығының атҡаҙанған хеҙмәткәре (1992). [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры (1974). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Шишмә районы]] [[Сәфәр]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Богомолов Евгений Георгиевич]] (1953—3.08.2018), [[Мәскәү өлкәһе]] [[Королёв (ҡала)|Королёв]] ҡалаһында йәшәгән һәм эшләгән физик, радиоинженер, Википедия ирекмәне ([[Ҡатнашыусы:Qweasdqwe]]), Рус Википедияһында 3700-гә яҡын мәҡәлә яҙыусы. «Вики-Һабантуй 2015»-тә ҡатнашыусы. Сығышы менән [[Салауат (ҡала)|Салауат]] ҡалаһынан. * [[Сахратов Роман Фанис улы]] 1958), хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре. «Яңауыл электр селтәрҙәре» яуаплылығы сикләнгән йәмғиәт директоры, [[Яңауыл]] ҡала Советы рәйесе. [[Башҡортостан]]дың хеҙмәтләндереү өлкәһенең атҡаҙанған хеҙмәткәре. }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Ефимова Аделаида Александровна]] (1929), хеҙмәт ветераны, рәссам. 1963—1984 йылдарҙа «“Ағиҙел” башҡорт сәнғәт әйберҙәре кәсебе» берекмәһе хеҙмәткәре. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған рәссамы (1979). * [[Ҡудашев Рифҡәт Хөсәйен улы]] (1939), ғалим-химик‑органик, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Химия фәндәре докторы (1992), профессор (2001). Журналистар союзы ағзаһы (2005). Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. * [[Маляренко Михаил Константинович]] (1949—25.07.2016), инженер-механик, хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре. 2007–2009 йылдарҙа [[Күмертау авиация етештереү предприятиеһы]]ның генераль директоры. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның 4-се саҡырылыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған машина эшләүсеһе (2009). Сығышы менән хәҙерге [[Ставрополь крайы]]ның [[Кисловодск]] ҡалаһынан. * [[Зилә Сөнғәтуллина]] (1949), опера йырсыһы, юғары мәктәп уҡытыусыһы, профессор (1998). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1995), [[Татарстан|Татар АССР-ының]] (1980) һәм [[Ҡарағалпаҡстан|Ҡарағалпаҡ АССР‑ының]] (1980) халыҡ артисы, Татарстандың [[Ғабдулла Туҡай]] исемендәге Дәүләт премияһы лауреаты (1984). [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ ордены]] кавалеры (2009). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Ҡыйғы районы]] [[Үрге Ҡыйғы]] ауылынан. * [[Миронов Пётр Иванович]] (1959), ғалим-анестезиолог‑реаниматолог, педиатр. 1998 йылдан [[Башҡорт дәүләт медицина университеты]] уҡытыусыһы. Медицина фәндәре докторы (1998), профессор (2008). Башҡортостан Республикаһының һаулыҡ һаҡлау отличнигы (2011). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Бишбүләк районы]] [[Бишбүләк]] ауылынан. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:30 июлдә тыуғандар</categorytree>'' * [[1840]]: Александр Жохов, [[Рәсәй империяһы]] [[әҙәбиәт|яҙыусыһы]], публицист. * [[1863]]: [[Генри Форд]], [[Америка Ҡушма Штаттары]] [[сәнәғәт]]сеһе, «Форд» автомобилдәрен сығарыусы компанияны ойоштороусы. * [[1915]]: Иван Дмитриев, [[СССР]] һәм [[Рәсәй]]ҙең [[театр]] һәм кино актёры, [[СССР]]-ҙың халыҡ артисы (1980). * [[1915]]: Пётр Монастырский, СССР һәм Рәсәй режиссёры, театр эшмәкәре, СССР-ҙың халыҡ артисы (1980). * [[1920]]: Николай Шундик, СССР яҙыусыһы, РСФСР-ҙың М. Горький исемендәге дәүләт премияһы лауреаты (1979). * [[1925]]: Антуан Дюамель, [[Франция]] композиторы. * [[1940]]: Клайв Синклер, [[Британия]]ның инженер-электронигы, беренсе кеҫә калькуляторын һәм өй [[компьютер]]ҙары серияһын уйлап табыусы. * [[1950]]: Габриэле Сальваторес, [[Италия]] кинорежиссёры, актёр һәм сценарист. * [[1970]]: Кристофер Нолан, [[АҠШ]] кинорежиссёры, сценарист һәм продюсер. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:30 июлдә вафат булғандар</categorytree>'' * [[2007]]: [[Бергман Ингмар]], [[Швеция]]ның [[театр]] һәм кино режиссёры. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|Ж30]] [[Категория:30 июль]] 0cb2irwsddk688mmxi1rzvyuiqpt1fa 1147359 1147327 2022-07-27T18:49:55Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''30 июль''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 211-се ([[кәбисә йыл]]ында 212-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 154 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-07-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара * {{БМО флагы}} [[БМО]]: Дуҫлыҡ көнө. ** Кешеләр менән һатыу итеүгә ҡаршы көрәш көнө. * {{Ер}} [[Ер]]: Сигенеү көнө. ** Сноркелинг көнө. ** Төҫлө эсемлектәр көнө. ** Декор көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|АҠШ}}: Ҡайны менән ҡәйнә көнө. ** [[Бейеү]] көнө. * {{Флагификация|Вануату}}: Бойондороҡһоҙлоҡ көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|Таджикистан}}: Янғындан һаҡлау хеҙмәткәрҙәре көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1932]]: [[Лос-Анджелес]]та 10-сы [[Олимпия уйындары]] башлана. * [[1972]]: Красноярск ГЭС-ы сафҡа индерелә. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Юлдашев Әхнәф Әхмәт улы]] (1920—11.08.1988), [[фән|ғалим]]-[[Тел ғилеме|тел белгесе]], [[төркиәт]]се. 1950—1988 йылдарҙа СССР Фәндәр академияһының Тел ғилеме институты (Мәскәү) [[Төрки телдәр|төрки]] һәм монгол телдәре бүлегенең өлкән ғилми хеҙмәткәре. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. Филология фәндәре докторы (1966), профессор (1967). [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (1970). * [[Бродский Пётр Абрамович]] (1935—26.11.2010), ғалим-[[Инженерлыҡ эше|инженер]]. 1957 йылдан Бөтә Союз геология-разведка скважиналарын геофизик өйрәнеү ғилми-тикшеренеү һәм проект-конструкторлыҡ институты ([[Октябрьский (ҡала)|Октябрьский]] ҡалаһы) инженеры, 1972—1977 йылдарҙа директор урынбаҫары. Техник фәндәр докторы (1972), профессор. (1985). [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған геологы (1986), Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған фән һәм техника эшмәкәре (1976), СССР-ҙың Дәүләт премияһы (1980), И. М. Губкин исемендәге премия (1983) лауреаты. [[Халыҡтар Дуҫлығы ордены]] кавалеры (1986). Сығышы менән [[Днепропетровск]] ҡалаһынан. * [[Катков Николай Николаевич]] (1955), табип-реаниматолог. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған табибы. * [[Сурков Константин Александрович]] (1960), отставкалағы хәрби хеҙмәткәр, ғалим-инженер, 1-се ранг капитаны (1996). 1977 йылдан СССР, 1992—2010 йылдарҙа Рәсәй Хәрби-Диңгеҙ флоты хеҙмәткәре. [[Рәсәй Федерацияһы Геройы]] (2008). Техник фәндәр кандидаты (2008). Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. * [[Тимерғәлин Илдар Сәғит улы]] (1960—8.02.2022), [[дәүләт]], [[ауыл хужалығы]] һәм йәмәғәт эшмәкәре. 2001—2014 йылдарҙа «Башсельхозтехника» предприятиеһының генераль директоры, 2014—2016 йылдарҙа – Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәтенең Премьер-министр урынбаҫары. Башҡортостан Республикаһының өсөнсө һәм дүртенсе саҡырылыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Ишембай районы]] [[Петровский (Ишембай районы)|Петровский]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Ғәниева Роза Шәрип ҡыҙы]] (1921—2013), [[башҡорт]] [[ҡатын-ҡыҙҙар]]ынан тәүге [[Нефть|нефтсе]]. 1953—1988 йылдарҙа [[Башҡортостан нефть ғилми-тикшеренеү һәм проект институты]]ның өлкән ғилми хеҙмәткәре. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры. * [[Красавин Александр Павлович]] (1931—2011), [[фән|ғалим]]-тау инженеры. 1977—2011 йылдарҙа Күмер сәнәғәтендә тирә-яҡ мөхитте һаҡлау ғилми-тикшеренеү һәм проект-конструкторлыҡ институты директоры һәм генераль директоры. Техник фәндәр докторы (1992), профессор (1998). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған фән һәм техника эшмәкәре (1994). СССР Министрҙар Советы премияһы лауреаты (1985). [[Почёт ордены (Рәсәй)|Почёт ордены]] кавалеры (1998). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Белорет районы]] [[Үрге Әүжән]] ауылынан. * [[Напалков Валентин Васильевич]] (1941), ғалим-[[математик]]. 1971 йылдан Математика институты ғилми хеҙмәткәре, 1988 йылдан — директоры, 2015 йылдан функциялар теорияһы бүлеге мөдире, бер үк ваҡытта 1972 йылдан [[Башҡорт дәүләт университеты]] уҡытыусыһы; 1991—1993 йылдарҙа [[Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы]]ның вице президенты, 2006—2011 йылдарҙа Физика математика һәм техник фәндәр бүлегенең академик секретары. Рәсәй Фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы (1990), Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһының академигы (1991), физика-математика фәндәре докторы (1977), профессор (1980). 2-се дәрәжә «Ватан алдында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн» орденының миҙалы кавалеры (1999). * [[Ғәлиев Фәһим Мансур улы]] (1956), хеҙмәт алдынғыһы. 1982—2008 йылдарҙа [[Саҡмағош районы]] Фрунзе исемендәге колхоздың Яңы Ҡалмаш комплекслы бригадаһы бригадиры. Башҡортостан Республикаһынаң атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1997). Райондың почётлы гражданы (2006). Сығышы менән [[Яңы Ҡалмаш]] ауылынан. * [[Ханова Зәйтүнә Ҡәнзәфәр ҡыҙы]] (1956), матбуғат ветераны, журналист, публицист. Башҡортостан Республикаһынаң атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1993). }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Пищаев Геннадий Михайлович]] (1927), [[СССР]]-ҙың [[опера]] һәм эстрада [[йыр]]сыһы. [[Мәскәү]] филармонияһының һәм [[Ленинград]] Кесе опера һәм балет театрының элекке солисы. 1980 йылдан ГИТИС-тың вокал факультеты уҡытыусыһы. 1963 йылдан СССР Театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы. [[РСФСР-ҙың атҡаҙанған артисы]] (1965), [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ ордены]] кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәләүез районы]] [[Ергән]] ауылынан. * [[Мищенко Игорь Тихонович]] (1937), [[фән|ғалим]]-тау инженеры. 1961 йылдан [[Өфө нефть институты]], 1967 йылдан — [[Мәскәү]] ҡалаһындағы хәҙерге И. М. Губкин исемендәге Рәсәй нефть һәм газ университеты уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1988 йылдан нефть ятҡылыҡтарын эшкәртеү һәм эксплуатациялау кафедраһы мөдире, бер үк ваҡытта 1989—2012 йылдарҙа нефть һәм газ ятҡылыҡтарын эшкәртеү факультеты деканы. Техник фәндәр докторы (1984), профессор (1987). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (1997) һәм почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2000), [[Рәсәй]] Яғыулыҡ һәм энергетика министрлығының атҡаҙанған хеҙмәткәре (1998), [[СССР]]-ҙың юғары мәктәп отличнигы (1987), почётлы нефтсеһе (1990) һәм уйлап табыусыһы (1985). Ике тапҡыр Рәсәй Федерацияһы Хөкүмәте премияһы (1997, 2009), өс тапҡыр И. М. Губкин исемендәге премия (1998, 2002, 2006) лауреаты. * [[Бикбулатова Нәзибә Хамай ҡыҙы]] (1942), хеҙмәт ветераны. 1967—1997 йылдарҙа [[«Башнефть» берекмәһе|«Башнефть» производство-сауҙа фирмаһы]] [[Дүртөйлө]] филиалының 4-се ашханаһы ашнаҡсы-бригадиры, 1969—1971 һәм 1973—1974 йылдарҙа — ашхана мөдире. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған сауҙа хеҙмәткәре (1979), Совет сауҙаһы отличнигы (1966), Рәсәй Яғыулыҡ һәм энергетика министрлығының атҡаҙанған хеҙмәткәре (1992). [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры (1974). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Шишмә районы]] [[Сәфәр]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Богомолов Евгений Георгиевич]] (1953—3.08.2018), [[Мәскәү өлкәһе]] [[Королёв (ҡала)|Королёв]] ҡалаһында йәшәгән һәм эшләгән физик, радиоинженер, Википедия ирекмәне ([[Ҡатнашыусы:Qweasdqwe]]), Рус Википедияһында 3700-гә яҡын мәҡәлә яҙыусы. «Вики-Һабантуй 2015»-тә ҡатнашыусы. Сығышы менән [[Салауат (ҡала)|Салауат]] ҡалаһынан. * [[Сахратов Роман Фанис улы]] 1958), хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре. «Яңауыл электр селтәрҙәре» яуаплылығы сикләнгән йәмғиәт директоры, [[Яңауыл]] ҡала Советы рәйесе. [[Башҡортостан]]дың хеҙмәтләндереү өлкәһенең атҡаҙанған хеҙмәткәре. }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Ефимова Аделаида Александровна]] (1929), хеҙмәт ветераны, рәссам. 1963—1984 йылдарҙа «“Ағиҙел” башҡорт сәнғәт әйберҙәре кәсебе» берекмәһе хеҙмәткәре. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған рәссамы (1979). * [[Ҡудашев Рифҡәт Хөсәйен улы]] (1939), ғалим-химик‑органик, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Химия фәндәре докторы (1992), профессор (2001). Журналистар союзы ағзаһы (2005). Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. * [[Маляренко Михаил Константинович]] (1949—25.07.2016), инженер-механик, хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре. 2007–2009 йылдарҙа [[Күмертау авиация етештереү предприятиеһы]]ның генераль директоры. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның 4-се саҡырылыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған машина эшләүсеһе (2009). Сығышы менән хәҙерге [[Ставрополь крайы]]ның [[Кисловодск]] ҡалаһынан. * [[Зилә Сөнғәтуллина]] (1949), опера йырсыһы, юғары мәктәп уҡытыусыһы, профессор (1998). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1995), [[Татарстан|Татар АССР-ының]] (1980) һәм [[Ҡарағалпаҡстан|Ҡарағалпаҡ АССР‑ының]] (1980) халыҡ артисы, Татарстандың [[Ғабдулла Туҡай]] исемендәге Дәүләт премияһы лауреаты (1984). [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ ордены]] кавалеры (2009). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Ҡыйғы районы]] [[Үрге Ҡыйғы]] ауылынан. * [[Миронов Пётр Иванович]] (1959), ғалим-анестезиолог‑реаниматолог, педиатр. 1998 йылдан [[Башҡорт дәүләт медицина университеты]] уҡытыусыһы. Медицина фәндәре докторы (1998), профессор (2008). Башҡортостан Республикаһының һаулыҡ һаҡлау отличнигы (2011). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Бишбүләк районы]] [[Бишбүләк]] ауылынан. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:30 июлдә тыуғандар</categorytree>'' * [[1840]]: Александр Жохов, [[Рәсәй империяһы]] [[әҙәбиәт|яҙыусыһы]], публицист. * [[1863]]: [[Генри Форд]], [[Америка Ҡушма Штаттары]] [[сәнәғәт]]сеһе, «Форд» автомобилдәрен сығарыусы компанияны ойоштороусы. * [[1915]]: Иван Дмитриев, [[СССР]] һәм [[Рәсәй]]ҙең [[театр]] һәм кино актёры, [[СССР]]-ҙың халыҡ артисы (1980). * [[1915]]: Пётр Монастырский, СССР һәм Рәсәй режиссёры, театр эшмәкәре, СССР-ҙың халыҡ артисы (1980). * [[1920]]: Николай Шундик, СССР яҙыусыһы, РСФСР-ҙың М. Горький исемендәге дәүләт премияһы лауреаты (1979). * [[1925]]: Антуан Дюамель, [[Франция]] композиторы. * [[1940]]: Клайв Синклер, [[Британия]]ның инженер-электронигы, беренсе кеҫә калькуляторын һәм өй [[компьютер]]ҙары серияһын уйлап табыусы. * [[1950]]: Габриэле Сальваторес, [[Италия]] кинорежиссёры, актёр һәм сценарист. * [[1970]]: Кристофер Нолан, [[АҠШ]] кинорежиссёры, сценарист һәм продюсер. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:30 июлдә вафат булғандар</categorytree>'' * [[2007]]: [[Бергман Ингмар]], [[Швеция]]ның [[театр]] һәм кино режиссёры. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|Ж30]] [[Категория:30 июль]] 803p54exayr8qy62dik0wsabr7u20dv 0 71522 1147362 1136755 2022-07-27T19:14:59Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңыртыу (мәғлүмәттәрҙе) wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''31 июль''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 212-се ([[кәбисә йыл]]ында 213-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 153 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-07-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара === Рәсми булмаған === * {{Ер}} [[Ер]]: Ғәҙәти булмаған музыкаль инструменттар көнө. ** Декор көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * [[Африка]]: Африка ҡатын-ҡыҙҙары көнө. * {{Флагификация|Гавайи}}: Флаг көнө. * {{Флагификация|Доминиканская Республика}}: Атай көнө. * {{Флагификация|Республика Конго}}: Революция башланған көн. === Рәсми булмаған === * {{Флагификация|США}}: Бейеү көнө. ** [[Ҡурай еләге]] бәлеше көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{БМО флагы}} [[БМО]]: Бөтә донъя рейнджерҙар (Рәсәйҙә — ҡурсаулыҡтар, милли парктар һәм заказниктарҙың дәүләт инспекторҙары) көнө. * {{Флагификация|Россия}}: Хәрби-Диңгеҙ флотының хәрби табибтары көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1656]]: [[Рәсәй империяһы]]ың тәүге экспедицияһы [[Байкал]] күленә юллана. * [[1748]]: Преображенский баҡыр иретеү заводы янында [[Йылайыр]] ауылына нигеҙ һалына. * [[1946]]: [[Белорет районы]] [[Үҙәнбаш]] ауылына нигеҙ һалына. * [[1956]]: [[Мәскәү]]ҙә «Лужники» спорт комплексы асыла. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Сегал Наум Михайлович]] (1941), [[Өфө]]ләге Фәрит Камаев исемендәге 2-се балалар сәнғәт мәктәбенең хор уҡытыусыһы. [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. * [[Суркова Валентина Константиновна]] (1941), [[фән|ғалим]]-офтальмотравматолог. 1968—1973 йылдарҙа һәм 1976 йылдан Өфө күҙ ауырыуҙары ғилми-тикшереү институты хеҙмәткәрке, 1977 йылдан — ғилми секретарь, 1986 йылдан — директорҙың фәнни эштәр буйынса урынбаҫары, 2006 йылдан күҙ мөгөҙсәһе һәм күҙ яҫмығы хирургияһы бүлегенең төп ғилми хеҙмәткәре. Медицина фәндәре докторы (1998), профессор (2013). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1998) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1988) атҡаҙанған табибы, [[СССР]]-ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1979). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Шишмә районы]] [[Шишмә]] ҡасабаһынан. * [[Ҡаҙаҡбаев Филүз Хәсән улы]] (1971), [[бейеү]]се, балетмейстер, [[мәҙәниәт]] эшмәкәре. 2013 йылдан — [[Фәйзи Ғәскәров исемендәге дәүләт академия халыҡ бейеүҙәре ансамбле]]нең художество етәксеһе, 2014—2018 йылдарҙа — директоры. [[Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы]] (2008). }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Сәғитов Тәлғәт Ниғмәтулла улы]] (1942), журналист һәм дәүләт эшмәкәре. 1986—1987 йылдарҙа Башҡорт АССР-ының, 1997—2001 йылдарҙа Башҡортостан Республикаһының мәҙәниәт министры; 1990—1996 йылдарҙа [[Башҡортостан (гәзит)|«Башҡортостан» гәзитенең]] баш мөхәррире Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1992). [[Салауат Юлаев ордены]] кавалеры. * [[Әхмәтйәнова Хәлиҙә Ғәлиәхмәт ҡыҙы]] (1942—2020), төҙөүсе. Рәсәйҙең һәм Башҡортостандың атҡаҙанған төҙөүсеһе, [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры. [[Учалы]] ҡалаһы һәм [[Учалы районы]]ның почётлы гражданы (1997). Сығышы менән ошо райондың [[Илсе]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Ғарипов Талмас Мәғсүм улы]] (1928—19.05.2022), тел белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы, спортсы. 1980 йылдан хәҙерге [[М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2010 йылдың авгусына тиклем дөйөм тел белеме кафедраһы мөдире. [[Башҡортостан Республикаһы]] Фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы (1991), филология фәндәре докторы (1974), профессор (1979). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1992) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1983) атҡаҙанған фән эшмәкәре, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2003), [[СССР]]-ҙың юғары белем биреү отличнигы (1979). [[Бадминтон]] буйынса [[БАССР]]-ҙың тәүге чемпионы. (1966); 1965—1981 йылдарҙа БАССР‑ҙың бадминтон буйынса йыйылма командаһы тренеры. * [[Хисмәтуллин Марат Мәғәфүр улы]] (1938—21.02.2018), опера йырсыһы (баритон), режиссёр, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Башҡортостандың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһы [[Иглин районы]]ның [[Яңы Ҡобау]] ауылынан. * [[Йыһангирова Диана Рафиҡ ҡыҙы]] (1983), [[спорт]]сы, хоҡуҡ белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Юридик фәндәр кандидаты (2006). Кикбоксинг буйынса Рәсәйҙең халыҡ‑ара класлы спорт мастеры (2000). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:31 июлдә тыуғандар</categorytree>'' * [[1800]]: Фридрих Вёлер, [[Германия]] [[Химия|химигы]], табип, [[органик химия]]ға нигеҙ һалыусыларҙың береһе. * [[1885]]: [[Башкиров Алексей Степанович]], [[СССР]] ғалимы, антик тарих белгесе, археолог. * [[1910]]: Сергей Каштелян, СССР-ҙың оригиналь жанр артисы, режиссёр һәм [[Педагогика|педагог]], [[РСФСР]]-ҙың халыҡ артисы (1985). * [[1914]]: [[Луи де Фюнес]], [[Франция]] киноактёры, кинорежиссер, сценарист, донъя киноһының бөйөк комиктарының береһе. * [[1915]]: Герберт Аптекер, [[АҠШ]]-тың [[тарих]]сы-[[Марксизм|марксисы]], [[Сәйәсәт|сәйәси]] публицист. * [[1930]]: Юрий Белов, СССР киноактёры. * [[1930]]: Олег Попов, СССР һәм [[Рәсәй]]ҙең цирк артисы, клоун, СССР-ҙың халыҡ артисы (1969). * [[1937]]: Эдита Пьеха, [[йыр]]сы, СССР-ҙың халыҡ артисы (1988). * [[1945]]: Ян Табачник, СССР һәм [[Украина]]ның эстрада композиторы, виртуоз аккордеонсы, Украинаның халыҡ артисы (1994). * [[1945]]: Леонид Якубович, СССР һәм Рәсәй актёры, телетапшырыуҙар алып барыусы, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның халыҡ артисы (2002). * [[1950]]: Лэйн Дэви, АҠШ актёры, режиссёр. * [[1965]]: Джоан Кэтлин Роулинг, [[Англия]] яҙыусыһы, [[Гарри Поттер]] тураһындағы [[китап]]тар авторы. * [[1986]]: Евгений Малкин, [[шайбалы хоккей|хоккейсы]], [[Рәсәй]]ҙең атҡаҙанған спорт мастеры. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:31 июлдә вафат булғандар</categorytree>'' == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|Ж31]] [[Категория:31 июль]] 7tahljefzlfwyh5buy56vryakazjcth 1147363 1147362 2022-07-27T19:16:56Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңы wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''31 июль''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 212-се ([[кәбисә йыл]]ында 213-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 153 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-07-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара === Рәсми булмаған === * {{Ер}} [[Ер]]: Ғәҙәти булмаған музыкаль инструменттар көнө. ** Декор көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * [[Африка]]: Африка ҡатын-ҡыҙҙары көнө. * {{Флагификация|Гавайи}}: Флаг көнө. * {{Флагификация|Доминиканская Республика}}: Атай көнө. * {{Флагификация|Республика Конго}}: Революция башланған көн. === Рәсми булмаған === * {{Флагификация|США}}: Бейеү көнө. ** [[Ҡурай еләге]] бәлеше көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{БМО флагы}} [[БМО]]: Бөтә донъя рейнджерҙар (Рәсәйҙә — ҡурсаулыҡтар, милли парктар һәм заказниктарҙың дәүләт инспекторҙары) көнө. * {{Флагификация|Россия}}: Хәрби-Диңгеҙ флотының хәрби табибтары көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1656]]: [[Рәсәй империяһы]]ың тәүге экспедицияһы [[Байкал]] күленә юллана. * [[1748]]: Преображенский баҡыр иретеү заводы янында [[Йылайыр]] ауылына нигеҙ һалына. * [[1946]]: [[Белорет районы]] [[Үҙәнбаш]] ауылына нигеҙ һалына. * [[1956]]: [[Мәскәү]]ҙә «Лужники» спорт комплексы асыла. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Сегал Наум Михайлович]] (1941), [[Өфө]]ләге Фәрит Камаев исемендәге 2-се балалар сәнғәт мәктәбенең хор уҡытыусыһы. [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. * [[Суркова Валентина Константиновна]] (1941), [[фән|ғалим]]-офтальмотравматолог. 1968—1973 йылдарҙа һәм 1976 йылдан Өфө күҙ ауырыуҙары ғилми-тикшереү институты хеҙмәткәрке, 1977 йылдан — ғилми секретарь, 1986 йылдан — директорҙың фәнни эштәр буйынса урынбаҫары, 2006 йылдан күҙ мөгөҙсәһе һәм күҙ яҫмығы хирургияһы бүлегенең төп ғилми хеҙмәткәре. Медицина фәндәре докторы (1998), профессор (2013). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1998) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1988) атҡаҙанған табибы, [[СССР]]-ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1979). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Шишмә районы]] [[Шишмә]] ҡасабаһынан. * [[Ҡаҙаҡбаев Филүз Хәсән улы]] (1971), [[бейеү]]се, балетмейстер, [[мәҙәниәт]] эшмәкәре. 2013 йылдан — [[Фәйзи Ғәскәров исемендәге дәүләт академия халыҡ бейеүҙәре ансамбле]]нең художество етәксеһе, 2014—2018 йылдарҙа — директоры. [[Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы]] (2008). }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Сәғитов Тәлғәт Ниғмәтулла улы]] (1942), журналист һәм дәүләт эшмәкәре. 1986—1987 йылдарҙа Башҡорт АССР-ының, 1997—2001 йылдарҙа Башҡортостан Республикаһының мәҙәниәт министры; 1990—1996 йылдарҙа [[Башҡортостан (гәзит)|«Башҡортостан» гәзитенең]] баш мөхәррире Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1992). [[Салауат Юлаев ордены]] кавалеры. * [[Әхмәтйәнова Хәлиҙә Ғәлиәхмәт ҡыҙы]] (1942—2020), төҙөүсе. Рәсәйҙең һәм Башҡортостандың атҡаҙанған төҙөүсеһе, [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры. [[Учалы]] ҡалаһы һәм [[Учалы районы]]ның почётлы гражданы (1997). Сығышы менән ошо райондың [[Илсе]] ауылынан. * Яковлева Лидия Ивановна (1947), химик-технолог. 1970—2003 йылдарҙа Салауат нефть химияһы комбинаты һәм «Салауатнефтеоргсинтез» берекмәһе технологы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған химигы (1998). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Мәләүез районы Ергән ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Ғарипов Талмас Мәғсүм улы]] (1928—19.05.2022), тел белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы, спортсы. 1980 йылдан хәҙерге [[М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2010 йылдың авгусына тиклем дөйөм тел белеме кафедраһы мөдире. [[Башҡортостан Республикаһы]] Фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы (1991), филология фәндәре докторы (1974), профессор (1979). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1992) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1983) атҡаҙанған фән эшмәкәре, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2003), [[СССР]]-ҙың юғары белем биреү отличнигы (1979). [[Бадминтон]] буйынса [[БАССР]]-ҙың тәүге чемпионы. (1966); 1965—1981 йылдарҙа БАССР‑ҙың бадминтон буйынса йыйылма командаһы тренеры. * [[Хисмәтуллин Марат Мәғәфүр улы]] (1938—21.02.2018), опера йырсыһы (баритон), режиссёр, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Башҡортостандың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһы [[Иглин районы]]ның [[Яңы Ҡобау]] ауылынан. * [[Йыһангирова Диана Рафиҡ ҡыҙы]] (1983), [[спорт]]сы, хоҡуҡ белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Юридик фәндәр кандидаты (2006). Кикбоксинг буйынса Рәсәйҙең халыҡ‑ара класлы спорт мастеры (2000). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:31 июлдә тыуғандар</categorytree>'' * [[1800]]: Фридрих Вёлер, [[Германия]] [[Химия|химигы]], табип, [[органик химия]]ға нигеҙ һалыусыларҙың береһе. * [[1885]]: [[Башкиров Алексей Степанович]], [[СССР]] ғалимы, антик тарих белгесе, археолог. * [[1910]]: Сергей Каштелян, СССР-ҙың оригиналь жанр артисы, режиссёр һәм [[Педагогика|педагог]], [[РСФСР]]-ҙың халыҡ артисы (1985). * [[1914]]: [[Луи де Фюнес]], [[Франция]] киноактёры, кинорежиссер, сценарист, донъя киноһының бөйөк комиктарының береһе. * [[1915]]: Герберт Аптекер, [[АҠШ]]-тың [[тарих]]сы-[[Марксизм|марксисы]], [[Сәйәсәт|сәйәси]] публицист. * [[1930]]: Юрий Белов, СССР киноактёры. * [[1930]]: Олег Попов, СССР һәм [[Рәсәй]]ҙең цирк артисы, клоун, СССР-ҙың халыҡ артисы (1969). * [[1937]]: Эдита Пьеха, [[йыр]]сы, СССР-ҙың халыҡ артисы (1988). * [[1945]]: Ян Табачник, СССР һәм [[Украина]]ның эстрада композиторы, виртуоз аккордеонсы, Украинаның халыҡ артисы (1994). * [[1945]]: Леонид Якубович, СССР һәм Рәсәй актёры, телетапшырыуҙар алып барыусы, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның халыҡ артисы (2002). * [[1950]]: Лэйн Дэви, АҠШ актёры, режиссёр. * [[1965]]: Джоан Кэтлин Роулинг, [[Англия]] яҙыусыһы, [[Гарри Поттер]] тураһындағы [[китап]]тар авторы. * [[1986]]: Евгений Малкин, [[шайбалы хоккей|хоккейсы]], [[Рәсәй]]ҙең атҡаҙанған спорт мастеры. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:31 июлдә вафат булғандар</categorytree>'' == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|Ж31]] [[Категория:31 июль]] iquzrau4wqfj35h44kcx1be6py85rqv 1147366 1147363 2022-07-27T19:41:18Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңы wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''31 июль''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 212-се ([[кәбисә йыл]]ында 213-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 153 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-07-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара === Рәсми булмаған === * {{Ер}} [[Ер]]: Ғәҙәти булмаған музыкаль инструменттар көнө. ** Декор көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * [[Африка]]: Африка ҡатын-ҡыҙҙары көнө. * {{Флагификация|Гавайи}}: Флаг көнө. * {{Флагификация|Доминиканская Республика}}: Атай көнө. * {{Флагификация|Республика Конго}}: Революция башланған көн. === Рәсми булмаған === * {{Флагификация|США}}: Бейеү көнө. ** [[Ҡурай еләге]] бәлеше көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{БМО флагы}} [[БМО]]: Бөтә донъя рейнджерҙар (Рәсәйҙә — ҡурсаулыҡтар, милли парктар һәм заказниктарҙың дәүләт инспекторҙары) көнө. * {{Флагификация|Россия}}: Хәрби-Диңгеҙ флотының хәрби табибтары көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1656]]: [[Рәсәй империяһы]]ың тәүге экспедицияһы [[Байкал]] күленә юллана. * [[1748]]: Преображенский баҡыр иретеү заводы янында [[Йылайыр]] ауылына нигеҙ һалына. * [[1946]]: [[Белорет районы]] [[Үҙәнбаш]] ауылына нигеҙ һалына. * [[1956]]: [[Мәскәү]]ҙә «Лужники» спорт комплексы асыла. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Сегал Наум Михайлович]] (1941), [[Өфө]]ләге Фәрит Камаев исемендәге 2-се балалар сәнғәт мәктәбенең хор уҡытыусыһы. [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. * [[Суркова Валентина Константиновна]] (1941), [[фән|ғалим]]-офтальмотравматолог. 1968—1973 йылдарҙа һәм 1976 йылдан Өфө күҙ ауырыуҙары ғилми-тикшереү институты хеҙмәткәрке, 1977 йылдан — ғилми секретарь, 1986 йылдан — директорҙың фәнни эштәр буйынса урынбаҫары, 2006 йылдан күҙ мөгөҙсәһе һәм күҙ яҫмығы хирургияһы бүлегенең төп ғилми хеҙмәткәре. Медицина фәндәре докторы (1998), профессор (2013). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1998) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1988) атҡаҙанған табибы, [[СССР]]-ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1979). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Шишмә районы]] [[Шишмә]] ҡасабаһынан. * [[Ҡаҙаҡбаев Филүз Хәсән улы]] (1971), [[бейеү]]се, балетмейстер, [[мәҙәниәт]] эшмәкәре. 2013 йылдан — [[Фәйзи Ғәскәров исемендәге дәүләт академия халыҡ бейеүҙәре ансамбле]]нең художество етәксеһе, 2014—2018 йылдарҙа — директоры. [[Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы]] (2008). }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Никитин Геннадий Михайлович]] (1932—?), [[КПСС|партия органдары]] һәм [[дәүләт]] эшмәкәре. 1963 йылдан [[КПСС]]-тың [[Салауат (ҡала)|Салауат ҡала]] комитетының беренсе секретары; 1972 йылдан [[КПСС Үҙәк Комитеты]] инструкторы; 1975 йылдан [[КПСС-тың Башҡортостан өлкә комитеты]] секретары; 1987 йылдан [[Башҡорт АССР-ы]]ның халыҡҡа көнкүреш хеҙмәте күрһәтеү министры. Башҡорт АССР-ының 7—11-се саҡырылыш [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. КПСС-тың 24-се съезы (1971) делегаты. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1971), [[Халыҡтар Дуҫлығы ордены|Халыҡтар Дуҫлығы]] (1981) һәм ике [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1965, 1986) ордендары кавалеры. Башҡорт АССР-ы Юғары Советы Президиумының Почёт грамотаһы менән бүләкләнеүсе (1982). Сығышы менән [[Грозный]] ҡалаһынан. * [[Сәғитов Тәлғәт Ниғмәтулла улы]] (1942), журналист һәм дәүләт эшмәкәре. 1986—1987 йылдарҙа Башҡорт АССР-ының, 1997—2001 йылдарҙа [[Башҡортостан Республикаһы]]ның мәҙәниәт министры; 1990—1996 йылдарҙа [[Башҡортостан (гәзит)|«Башҡортостан» гәзитенең]] баш мөхәррире Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1992). [[Салауат Юлаев ордены]] кавалеры. * [[Әхмәтйәнова Хәлиҙә Ғәлиәхмәт ҡыҙы]] (1942—2020), төҙөүсе. Рәсәйҙең һәм Башҡортостандың атҡаҙанған төҙөүсеһе, [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры. [[Учалы]] ҡалаһы һәм [[Учалы районы]]ның почётлы гражданы (1997). Сығышы менән ошо райондың [[Илсе]] ауылынан. * [[Яковлева Лидия Ивановна]] (1947), [[Химик технология|химик-технолог]]. 1970—2003 йылдарҙа [[Салауат нефть химияһы комбинаты]] һәм [[«Салауатнефтеоргсинтез» берекмәһе]] технологы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған химигы (1998). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Мәләүез районы]] [[Ергән]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Ғарипов Талмас Мәғсүм улы]] (1928—19.05.2022), тел белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы, спортсы. 1980 йылдан хәҙерге [[М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2010 йылдың авгусына тиклем дөйөм тел белеме кафедраһы мөдире. [[Башҡортостан Республикаһы]] Фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы (1991), филология фәндәре докторы (1974), профессор (1979). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1992) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1983) атҡаҙанған фән эшмәкәре, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2003), [[СССР]]-ҙың юғары белем биреү отличнигы (1979). [[Бадминтон]] буйынса [[БАССР]]-ҙың тәүге чемпионы. (1966); 1965—1981 йылдарҙа БАССР‑ҙың бадминтон буйынса йыйылма командаһы тренеры. * [[Хисмәтуллин Марат Мәғәфүр улы]] (1938—21.02.2018), опера йырсыһы (баритон), режиссёр, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Башҡортостандың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһы [[Иглин районы]]ның [[Яңы Ҡобау]] ауылынан. * [[Йыһангирова Диана Рафиҡ ҡыҙы]] (1983), [[спорт]]сы, хоҡуҡ белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Юридик фәндәр кандидаты (2006). Кикбоксинг буйынса Рәсәйҙең халыҡ‑ара класлы спорт мастеры (2000). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:31 июлдә тыуғандар</categorytree>'' * [[1800]]: Фридрих Вёлер, [[Германия]] [[Химия|химигы]], табип, [[органик химия]]ға нигеҙ һалыусыларҙың береһе. * [[1885]]: [[Башкиров Алексей Степанович]], [[СССР]] ғалимы, антик тарих белгесе, археолог. * [[1910]]: Сергей Каштелян, СССР-ҙың оригиналь жанр артисы, режиссёр һәм [[Педагогика|педагог]], [[РСФСР]]-ҙың халыҡ артисы (1985). * [[1914]]: [[Луи де Фюнес]], [[Франция]] киноактёры, кинорежиссер, сценарист, донъя киноһының бөйөк комиктарының береһе. * [[1915]]: Герберт Аптекер, [[АҠШ]]-тың [[тарих]]сы-[[Марксизм|марксисы]], [[Сәйәсәт|сәйәси]] публицист. * [[1930]]: Юрий Белов, СССР киноактёры. * [[1930]]: Олег Попов, СССР һәм [[Рәсәй]]ҙең цирк артисы, клоун, СССР-ҙың халыҡ артисы (1969). * [[1937]]: Эдита Пьеха, [[йыр]]сы, СССР-ҙың халыҡ артисы (1988). * [[1945]]: Ян Табачник, СССР һәм [[Украина]]ның эстрада композиторы, виртуоз аккордеонсы, Украинаның халыҡ артисы (1994). * [[1945]]: Леонид Якубович, СССР һәм Рәсәй актёры, телетапшырыуҙар алып барыусы, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның халыҡ артисы (2002). * [[1950]]: Лэйн Дэви, АҠШ актёры, режиссёр. * [[1965]]: Джоан Кэтлин Роулинг, [[Англия]] яҙыусыһы, [[Гарри Поттер]] тураһындағы [[китап]]тар авторы. * [[1986]]: Евгений Малкин, [[шайбалы хоккей|хоккейсы]], [[Рәсәй]]ҙең атҡаҙанған спорт мастеры. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:31 июлдә вафат булғандар</categorytree>'' == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|Ж31]] [[Категория:31 июль]] 8xf1uwbnuzbahx49kqdt43cf25joq8q 1147367 1147366 2022-07-27T19:50:13Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңы wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''31 июль''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 212-се ([[кәбисә йыл]]ында 213-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 153 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-07-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара === Рәсми булмаған === * {{Ер}} [[Ер]]: Ғәҙәти булмаған музыкаль инструменттар көнө. ** Декор көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * [[Африка]]: Африка ҡатын-ҡыҙҙары көнө. * {{Флагификация|Гавайи}}: Флаг көнө. * {{Флагификация|Доминиканская Республика}}: Атай көнө. * {{Флагификация|Республика Конго}}: Революция башланған көн. === Рәсми булмаған === * {{Флагификация|США}}: Бейеү көнө. ** [[Ҡурай еләге]] бәлеше көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{БМО флагы}} [[БМО]]: Бөтә донъя рейнджерҙар (Рәсәйҙә — ҡурсаулыҡтар, милли парктар һәм заказниктарҙың дәүләт инспекторҙары) көнө. * {{Флагификация|Россия}}: Хәрби-Диңгеҙ флотының хәрби табибтары көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1656]]: [[Рәсәй империяһы]]ың тәүге экспедицияһы [[Байкал]] күленә юллана. * [[1748]]: Преображенский баҡыр иретеү заводы янында [[Йылайыр]] ауылына нигеҙ һалына. * [[1946]]: [[Белорет районы]] [[Үҙәнбаш]] ауылына нигеҙ һалына. * [[1956]]: [[Мәскәү]]ҙә «Лужники» спорт комплексы асыла. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Сегал Наум Михайлович]] (1941), [[Өфө]]ләге Фәрит Камаев исемендәге 2-се балалар сәнғәт мәктәбенең хор уҡытыусыһы. [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. * [[Суркова Валентина Константиновна]] (1941), [[фән|ғалим]]-офтальмотравматолог. 1968—1973 йылдарҙа һәм 1976 йылдан Өфө күҙ ауырыуҙары ғилми-тикшереү институты хеҙмәткәрке, 1977 йылдан — ғилми секретарь, 1986 йылдан — директорҙың фәнни эштәр буйынса урынбаҫары, 2006 йылдан күҙ мөгөҙсәһе һәм күҙ яҫмығы хирургияһы бүлегенең төп ғилми хеҙмәткәре. Медицина фәндәре докторы (1998), профессор (2013). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1998) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1988) атҡаҙанған табибы, [[СССР]]-ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1979). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Шишмә районы]] [[Шишмә]] ҡасабаһынан. * [[Ҡаҙаҡбаев Филүз Хәсән улы]] (1971), [[бейеү]]се, балетмейстер, [[мәҙәниәт]] эшмәкәре. 2013 йылдан — [[Фәйзи Ғәскәров исемендәге дәүләт академия халыҡ бейеүҙәре ансамбле]]нең художество етәксеһе, 2014—2018 йылдарҙа — директоры. [[Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы]] (2008). }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Никитин Геннадий Михайлович]] (1932—?), [[КПСС|партия органдары]] һәм [[дәүләт]] эшмәкәре. 1963 йылдан [[КПСС]]-тың [[Салауат (ҡала)|Салауат ҡала]] комитетының беренсе секретары; 1972 йылдан [[КПСС Үҙәк Комитеты]] инструкторы; 1975 йылдан [[КПСС-тың Башҡортостан өлкә комитеты]] секретары; 1987 йылдан [[Башҡорт АССР-ы]]ның халыҡҡа көнкүреш хеҙмәте күрһәтеү министры. Башҡорт АССР-ының 7—11-се саҡырылыш [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. КПСС-тың 24-се съезы (1971) делегаты. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1971), [[Халыҡтар Дуҫлығы ордены|Халыҡтар Дуҫлығы]] (1981) һәм ике [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1965, 1986) ордендары кавалеры. Башҡорт АССР-ы Юғары Советы Президиумының Почёт грамотаһы менән бүләкләнеүсе (1982). Сығышы менән [[Грозный]] ҡалаһынан. * [[Сәғитов Тәлғәт Ниғмәтулла улы]] (1942), журналист һәм дәүләт эшмәкәре. 1986—1987 йылдарҙа Башҡорт АССР-ының, 1997—2001 йылдарҙа [[Башҡортостан Республикаһы]]ның мәҙәниәт министры; 1990—1996 йылдарҙа [[Башҡортостан (гәзит)|«Башҡортостан» гәзитенең]] баш мөхәррире Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1992). [[Салауат Юлаев ордены]] кавалеры. * [[Әхмәтйәнова Хәлиҙә Ғәлиәхмәт ҡыҙы]] (1942—2020), төҙөүсе. Рәсәйҙең һәм Башҡортостандың атҡаҙанған төҙөүсеһе, [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры. [[Учалы]] ҡалаһы һәм [[Учалы районы]]ның почётлы гражданы (1997). Сығышы менән ошо райондың [[Илсе]] ауылынан. * [[Яковлева Лидия Ивановна]] (1947), [[Химик технология|химик-технолог]]. 1970—2003 йылдарҙа [[Салауат нефть химияһы комбинаты]] һәм [[«Салауатнефтеоргсинтез» берекмәһе]] технологы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған химигы (1998). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Мәләүез районы]] [[Ергән]] ауылынан. * Макарова Хәлиҙә Сафуан ҡыҙы (1962), нәшерсе. Зәйнәб Биишева исемендәге «Китап» нәшриәтенең производство бүлеге начальнигы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре (2006). }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Ғарипов Талмас Мәғсүм улы]] (1928—19.05.2022), тел белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы, спортсы. 1980 йылдан хәҙерге [[М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2010 йылдың авгусына тиклем дөйөм тел белеме кафедраһы мөдире. [[Башҡортостан Республикаһы]] Фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы (1991), филология фәндәре докторы (1974), профессор (1979). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1992) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1983) атҡаҙанған фән эшмәкәре, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2003), [[СССР]]-ҙың юғары белем биреү отличнигы (1979). [[Бадминтон]] буйынса [[БАССР]]-ҙың тәүге чемпионы. (1966); 1965—1981 йылдарҙа БАССР‑ҙың бадминтон буйынса йыйылма командаһы тренеры. * [[Хисмәтуллин Марат Мәғәфүр улы]] (1938—21.02.2018), опера йырсыһы (баритон), режиссёр, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Башҡортостандың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһы [[Иглин районы]]ның [[Яңы Ҡобау]] ауылынан. * [[Йыһангирова Диана Рафиҡ ҡыҙы]] (1983), [[спорт]]сы, хоҡуҡ белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Юридик фәндәр кандидаты (2006). Кикбоксинг буйынса Рәсәйҙең халыҡ‑ара класлы спорт мастеры (2000). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:31 июлдә тыуғандар</categorytree>'' * [[1800]]: Фридрих Вёлер, [[Германия]] [[Химия|химигы]], табип, [[органик химия]]ға нигеҙ һалыусыларҙың береһе. * [[1885]]: [[Башкиров Алексей Степанович]], [[СССР]] ғалимы, антик тарих белгесе, археолог. * [[1910]]: Сергей Каштелян, СССР-ҙың оригиналь жанр артисы, режиссёр һәм [[Педагогика|педагог]], [[РСФСР]]-ҙың халыҡ артисы (1985). * [[1914]]: [[Луи де Фюнес]], [[Франция]] киноактёры, кинорежиссер, сценарист, донъя киноһының бөйөк комиктарының береһе. * [[1915]]: Герберт Аптекер, [[АҠШ]]-тың [[тарих]]сы-[[Марксизм|марксисы]], [[Сәйәсәт|сәйәси]] публицист. * [[1930]]: Юрий Белов, СССР киноактёры. * [[1930]]: Олег Попов, СССР һәм [[Рәсәй]]ҙең цирк артисы, клоун, СССР-ҙың халыҡ артисы (1969). * [[1937]]: Эдита Пьеха, [[йыр]]сы, СССР-ҙың халыҡ артисы (1988). * [[1945]]: Ян Табачник, СССР һәм [[Украина]]ның эстрада композиторы, виртуоз аккордеонсы, Украинаның халыҡ артисы (1994). * [[1945]]: Леонид Якубович, СССР һәм Рәсәй актёры, телетапшырыуҙар алып барыусы, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның халыҡ артисы (2002). * [[1950]]: Лэйн Дэви, АҠШ актёры, режиссёр. * [[1965]]: Джоан Кэтлин Роулинг, [[Англия]] яҙыусыһы, [[Гарри Поттер]] тураһындағы [[китап]]тар авторы. * [[1986]]: Евгений Малкин, [[шайбалы хоккей|хоккейсы]], [[Рәсәй]]ҙең атҡаҙанған спорт мастеры. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:31 июлдә вафат булғандар</categorytree>'' == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|Ж31]] [[Категория:31 июль]] bfn6prp4gz4l3shshk3xvhflasfsmlc 1147368 1147367 2022-07-27T19:53:02Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ күренеште төҙәтеү wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''31 июль''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 212-се ([[кәбисә йыл]]ында 213-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 153 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-07-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара === Рәсми булмаған === * {{Ер}} [[Ер]]: Ғәҙәти булмаған музыкаль инструменттар көнө. ** Декор көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * [[Африка]]: Африка ҡатын-ҡыҙҙары көнө. * {{Флагификация|Гавайи}}: Флаг көнө. * {{Флагификация|Доминиканская Республика}}: Атай көнө. * {{Флагификация|Республика Конго}}: Революция башланған көн. === Рәсми булмаған === * {{Флагификация|США}}: Бейеү көнө. ** [[Ҡурай еләге]] бәлеше көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{БМО флагы}} [[БМО]]: Бөтә донъя рейнджерҙар (Рәсәйҙә — ҡурсаулыҡтар, милли парктар һәм заказниктарҙың дәүләт инспекторҙары) көнө. * {{Флагификация|Россия}}: Хәрби-Диңгеҙ флотының хәрби табибтары көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1656]]: [[Рәсәй империяһы]]ың тәүге экспедицияһы [[Байкал]] күленә юллана. * [[1748]]: Преображенский баҡыр иретеү заводы янында [[Йылайыр]] ауылына нигеҙ һалына. * [[1946]]: [[Белорет районы]] [[Үҙәнбаш]] ауылына нигеҙ һалына. * [[1956]]: [[Мәскәү]]ҙә «Лужники» спорт комплексы асыла. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Сегал Наум Михайлович]] (1941), [[Өфө]]ләге Фәрит Камаев исемендәге 2-се балалар сәнғәт мәктәбенең хор уҡытыусыһы. [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. * [[Суркова Валентина Константиновна]] (1941), [[фән|ғалим]]-офтальмотравматолог. 1968—1973 йылдарҙа һәм 1976 йылдан Өфө күҙ ауырыуҙары ғилми-тикшереү институты хеҙмәткәрке, 1977 йылдан — ғилми секретарь, 1986 йылдан — директорҙың фәнни эштәр буйынса урынбаҫары, 2006 йылдан күҙ мөгөҙсәһе һәм күҙ яҫмығы хирургияһы бүлегенең төп ғилми хеҙмәткәре. Медицина фәндәре докторы (1998), профессор (2013). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1998) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1988) атҡаҙанған табибы, [[СССР]]-ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1979). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Шишмә районы]] [[Шишмә]] ҡасабаһынан. * [[Ҡаҙаҡбаев Филүз Хәсән улы]] (1971), [[бейеү]]се, балетмейстер, [[мәҙәниәт]] эшмәкәре. 2013 йылдан — [[Фәйзи Ғәскәров исемендәге дәүләт академия халыҡ бейеүҙәре ансамбле]]нең художество етәксеһе, 2014—2018 йылдарҙа — директоры. [[Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы]] (2008). }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Никитин Геннадий Михайлович]] (1932—?), [[КПСС|партия органдары]] һәм [[дәүләт]] эшмәкәре. 1963 йылдан [[КПСС]]-тың [[Салауат (ҡала)|Салауат ҡала]] комитетының беренсе секретары; 1972 йылдан [[КПСС Үҙәк Комитеты]] инструкторы; 1975 йылдан [[КПСС-тың Башҡортостан өлкә комитеты]] секретары; 1987 йылдан [[Башҡорт АССР-ы]]ның халыҡҡа көнкүреш хеҙмәте күрһәтеү министры. Башҡорт АССР-ының 7—11-се саҡырылыш [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. КПСС-тың 24-се съезы (1971) делегаты. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1971), [[Халыҡтар Дуҫлығы ордены|Халыҡтар Дуҫлығы]] (1981) һәм ике [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1965, 1986) ордендары кавалеры. Башҡорт АССР-ы Юғары Советы Президиумының Почёт грамотаһы менән бүләкләнеүсе (1982). Сығышы менән [[Грозный]] ҡалаһынан. * [[Сәғитов Тәлғәт Ниғмәтулла улы]] (1942), журналист һәм дәүләт эшмәкәре. 1986—1987 йылдарҙа Башҡорт АССР-ының, 1997—2001 йылдарҙа [[Башҡортостан Республикаһы]]ның мәҙәниәт министры; 1990—1996 йылдарҙа [[Башҡортостан (гәзит)|«Башҡортостан» гәзитенең]] баш мөхәррире Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1992). [[Салауат Юлаев ордены]] кавалеры. * [[Әхмәтйәнова Хәлиҙә Ғәлиәхмәт ҡыҙы]] (1942—2020), төҙөүсе. Рәсәйҙең һәм Башҡортостандың атҡаҙанған төҙөүсеһе, [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры. [[Учалы]] ҡалаһы һәм [[Учалы районы]]ның почётлы гражданы (1997). Сығышы менән ошо райондың [[Илсе]] ауылынан. * [[Яковлева Лидия Ивановна]] (1947), [[Химик технология|химик-технолог]]. 1970—2003 йылдарҙа [[Салауат нефть химияһы комбинаты]] һәм [[«Салауатнефтеоргсинтез» берекмәһе]] технологы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған химигы (1998). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Мәләүез районы]] [[Ергән]] ауылынан. * [[Макарова Хәлиҙә Сафуан ҡыҙы]] (1962), нәшерсе. [[Зәйнәб Биишева исемендәге «Китап» нәшриәте]]нең производство бүлеге начальнигы. [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре]] (2006). }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Ғарипов Талмас Мәғсүм улы]] (1928—19.05.2022), тел белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы, спортсы. 1980 йылдан хәҙерге [[М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2010 йылдың авгусына тиклем дөйөм тел белеме кафедраһы мөдире. [[Башҡортостан Республикаһы]] Фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы (1991), филология фәндәре докторы (1974), профессор (1979). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1992) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1983) атҡаҙанған фән эшмәкәре, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2003), [[СССР]]-ҙың юғары белем биреү отличнигы (1979). [[Бадминтон]] буйынса [[БАССР]]-ҙың тәүге чемпионы. (1966); 1965—1981 йылдарҙа БАССР‑ҙың бадминтон буйынса йыйылма командаһы тренеры. * [[Хисмәтуллин Марат Мәғәфүр улы]] (1938—21.02.2018), опера йырсыһы (баритон), режиссёр, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Башҡортостандың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһы [[Иглин районы]]ның [[Яңы Ҡобау]] ауылынан. * [[Йыһангирова Диана Рафиҡ ҡыҙы]] (1983), [[спорт]]сы, хоҡуҡ белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Юридик фәндәр кандидаты (2006). Кикбоксинг буйынса Рәсәйҙең халыҡ‑ара класлы спорт мастеры (2000). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:31 июлдә тыуғандар</categorytree>'' * [[1800]]: Фридрих Вёлер, [[Германия]] [[Химия|химигы]], табип, [[органик химия]]ға нигеҙ һалыусыларҙың береһе. * [[1885]]: [[Башкиров Алексей Степанович]], [[СССР]] ғалимы, антик тарих белгесе, археолог. * [[1910]]: Сергей Каштелян, СССР-ҙың оригиналь жанр артисы, режиссёр һәм [[Педагогика|педагог]], [[РСФСР]]-ҙың халыҡ артисы (1985). * [[1914]]: [[Луи де Фюнес]], [[Франция]] киноактёры, кинорежиссер, сценарист, донъя киноһының бөйөк комиктарының береһе. * [[1915]]: Герберт Аптекер, [[АҠШ]]-тың [[тарих]]сы-[[Марксизм|марксисы]], [[Сәйәсәт|сәйәси]] публицист. * [[1930]]: Юрий Белов, СССР киноактёры. * [[1930]]: Олег Попов, СССР һәм [[Рәсәй]]ҙең цирк артисы, клоун, СССР-ҙың халыҡ артисы (1969). * [[1937]]: Эдита Пьеха, [[йыр]]сы, СССР-ҙың халыҡ артисы (1988). * [[1945]]: Ян Табачник, СССР һәм [[Украина]]ның эстрада композиторы, виртуоз аккордеонсы, Украинаның халыҡ артисы (1994). * [[1945]]: Леонид Якубович, СССР һәм Рәсәй актёры, телетапшырыуҙар алып барыусы, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның халыҡ артисы (2002). * [[1950]]: Лэйн Дэви, АҠШ актёры, режиссёр. * [[1965]]: Джоан Кэтлин Роулинг, [[Англия]] яҙыусыһы, [[Гарри Поттер]] тураһындағы [[китап]]тар авторы. * [[1986]]: Евгений Малкин, [[шайбалы хоккей|хоккейсы]], [[Рәсәй]]ҙең атҡаҙанған спорт мастеры. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:31 июлдә вафат булғандар</categorytree>'' == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|Ж31]] [[Категория:31 июль]] oybigwrq00192karmovad7r3o0dnpp9 1147369 1147368 2022-07-27T20:05:38Z Айсар 10823 өҫтәмә мәғлүмәт wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''31 июль''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 212-се ([[кәбисә йыл]]ында 213-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 153 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-07-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара * {{Ер}} [[Ер]]: Ғәҙәти булмаған музыка ҡоралдары көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Австралия}}: [[Ағас]] көнө. * {{Флагификация|США}}: [[Бейеү]] көнө. ** [[Ҡурай еләге]] бәлеше көнө. * [[Африка]]: Африка ҡатын-ҡыҙҙары көнө. * {{Флагификация|Гавайи}}: [[Флаг]] көнө. * {{Флагификация|Доминиканская Республика}}: Атайҙар көнө. * {{Флагификация|Иран}}: Донорҙар көнө. * {{Флагификация|Польша}}: Казначейство көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{БМО флагы}} [[БМО]]: Бөтә донъя рейнджерҙар (Рәсәйҙә — ҡурсаулыҡтар, милли парктар һәм заказниктарҙың дәүләт инспекторҙары) көнө. * {{Флагификация|Беларусь}} {{Флагификация|Украина}}: [[Сауҙа]] хеҙмәткәрҙәре көнө. * {{Флагификация|Россия}}: Хәрби-Диңгеҙ флоты көнө (июлдең һуңғы йәкшәмбәһе). ** Хәрби-Диңгеҙ флотының хәрби табибтары көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1656]]: [[Рәсәй империяһы]]ың тәүге экспедицияһы [[Байкал]] күленә юллана. * [[1748]]: Преображенский баҡыр иретеү заводы янында [[Йылайыр]] ауылына нигеҙ һалына. * [[1946]]: [[Белорет районы]] [[Үҙәнбаш]] ауылына нигеҙ һалына. * [[1956]]: [[Мәскәү]]ҙә «Лужники» спорт комплексы асыла. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Сегал Наум Михайлович]] (1941), [[Өфө]]ләге Фәрит Камаев исемендәге 2-се балалар сәнғәт мәктәбенең хор уҡытыусыһы. [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. * [[Суркова Валентина Константиновна]] (1941), [[фән|ғалим]]-офтальмотравматолог. 1968—1973 йылдарҙа һәм 1976 йылдан Өфө күҙ ауырыуҙары ғилми-тикшереү институты хеҙмәткәрке, 1977 йылдан — ғилми секретарь, 1986 йылдан — директорҙың фәнни эштәр буйынса урынбаҫары, 2006 йылдан күҙ мөгөҙсәһе һәм күҙ яҫмығы хирургияһы бүлегенең төп ғилми хеҙмәткәре. Медицина фәндәре докторы (1998), профессор (2013). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1998) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1988) атҡаҙанған табибы, [[СССР]]-ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1979). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Шишмә районы]] [[Шишмә]] ҡасабаһынан. * [[Ҡаҙаҡбаев Филүз Хәсән улы]] (1971), [[бейеү]]се, балетмейстер, [[мәҙәниәт]] эшмәкәре. 2013 йылдан — [[Фәйзи Ғәскәров исемендәге дәүләт академия халыҡ бейеүҙәре ансамбле]]нең художество етәксеһе, 2014—2018 йылдарҙа — директоры. [[Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы]] (2008). }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Никитин Геннадий Михайлович]] (1932—?), [[КПСС|партия органдары]] һәм [[дәүләт]] эшмәкәре. 1963 йылдан [[КПСС]]-тың [[Салауат (ҡала)|Салауат ҡала]] комитетының беренсе секретары; 1972 йылдан [[КПСС Үҙәк Комитеты]] инструкторы; 1975 йылдан [[КПСС-тың Башҡортостан өлкә комитеты]] секретары; 1987 йылдан [[Башҡорт АССР-ы]]ның халыҡҡа көнкүреш хеҙмәте күрһәтеү министры. Башҡорт АССР-ының 7—11-се саҡырылыш [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. КПСС-тың 24-се съезы (1971) делегаты. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1971), [[Халыҡтар Дуҫлығы ордены|Халыҡтар Дуҫлығы]] (1981) һәм ике [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1965, 1986) ордендары кавалеры. Башҡорт АССР-ы Юғары Советы Президиумының Почёт грамотаһы менән бүләкләнеүсе (1982). Сығышы менән [[Грозный]] ҡалаһынан. * [[Сәғитов Тәлғәт Ниғмәтулла улы]] (1942), журналист һәм дәүләт эшмәкәре. 1986—1987 йылдарҙа Башҡорт АССР-ының, 1997—2001 йылдарҙа [[Башҡортостан Республикаһы]]ның мәҙәниәт министры; 1990—1996 йылдарҙа [[Башҡортостан (гәзит)|«Башҡортостан» гәзитенең]] баш мөхәррире Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1992). [[Салауат Юлаев ордены]] кавалеры. * [[Әхмәтйәнова Хәлиҙә Ғәлиәхмәт ҡыҙы]] (1942—2020), төҙөүсе. Рәсәйҙең һәм Башҡортостандың атҡаҙанған төҙөүсеһе, [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры. [[Учалы]] ҡалаһы һәм [[Учалы районы]]ның почётлы гражданы (1997). Сығышы менән ошо райондың [[Илсе]] ауылынан. * [[Яковлева Лидия Ивановна]] (1947), [[Химик технология|химик-технолог]]. 1970—2003 йылдарҙа [[Салауат нефть химияһы комбинаты]] һәм [[«Салауатнефтеоргсинтез» берекмәһе]] технологы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған химигы (1998). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Мәләүез районы]] [[Ергән]] ауылынан. * [[Макарова Хәлиҙә Сафуан ҡыҙы]] (1962), нәшерсе. [[Зәйнәб Биишева исемендәге «Китап» нәшриәте]]нең производство бүлеге начальнигы. [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре]] (2006). }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Ғарипов Талмас Мәғсүм улы]] (1928—19.05.2022), тел белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы, спортсы. 1980 йылдан хәҙерге [[М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2010 йылдың авгусына тиклем дөйөм тел белеме кафедраһы мөдире. [[Башҡортостан Республикаһы]] Фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы (1991), филология фәндәре докторы (1974), профессор (1979). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1992) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1983) атҡаҙанған фән эшмәкәре, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2003), [[СССР]]-ҙың юғары белем биреү отличнигы (1979). [[Бадминтон]] буйынса [[БАССР]]-ҙың тәүге чемпионы. (1966); 1965—1981 йылдарҙа БАССР‑ҙың бадминтон буйынса йыйылма командаһы тренеры. * [[Хисмәтуллин Марат Мәғәфүр улы]] (1938—21.02.2018), опера йырсыһы (баритон), режиссёр, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Башҡортостандың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһы [[Иглин районы]]ның [[Яңы Ҡобау]] ауылынан. * [[Йыһангирова Диана Рафиҡ ҡыҙы]] (1983), [[спорт]]сы, хоҡуҡ белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Юридик фәндәр кандидаты (2006). Кикбоксинг буйынса Рәсәйҙең халыҡ‑ара класлы спорт мастеры (2000). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:31 июлдә тыуғандар</categorytree>'' * [[1800]]: Фридрих Вёлер, [[Германия]] [[Химия|химигы]], табип, [[органик химия]]ға нигеҙ һалыусыларҙың береһе. * [[1885]]: [[Башкиров Алексей Степанович]], [[СССР]] ғалимы, антик тарих белгесе, археолог. * [[1910]]: Сергей Каштелян, СССР-ҙың оригиналь жанр артисы, режиссёр һәм [[Педагогика|педагог]], [[РСФСР]]-ҙың халыҡ артисы (1985). * [[1914]]: [[Луи де Фюнес]], [[Франция]] киноактёры, кинорежиссер, сценарист, донъя киноһының бөйөк комиктарының береһе. * [[1915]]: Герберт Аптекер, [[АҠШ]]-тың [[тарих]]сы-[[Марксизм|марксисы]], [[Сәйәсәт|сәйәси]] публицист. * [[1930]]: Юрий Белов, СССР киноактёры. * [[1930]]: Олег Попов, СССР һәм [[Рәсәй]]ҙең цирк артисы, клоун, СССР-ҙың халыҡ артисы (1969). * [[1937]]: Эдита Пьеха, [[йыр]]сы, СССР-ҙың халыҡ артисы (1988). * [[1945]]: Ян Табачник, СССР һәм [[Украина]]ның эстрада композиторы, виртуоз аккордеонсы, Украинаның халыҡ артисы (1994). * [[1945]]: Леонид Якубович, СССР һәм Рәсәй актёры, телетапшырыуҙар алып барыусы, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның халыҡ артисы (2002). * [[1950]]: Лэйн Дэви, АҠШ актёры, режиссёр. * [[1965]]: Джоан Кэтлин Роулинг, [[Англия]] яҙыусыһы, [[Гарри Поттер]] тураһындағы [[китап]]тар авторы. * [[1986]]: Евгений Малкин, [[шайбалы хоккей|хоккейсы]], [[Рәсәй]]ҙең атҡаҙанған спорт мастеры. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:31 июлдә вафат булғандар</categorytree>'' == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|Ж31]] [[Категория:31 июль]] nygx56ovcbiltekq7tis6ak7ob7mznz 1147371 1147369 2022-07-28T02:07:36Z Айсар 10823 /* {{Ваҡиғалар}} */ стилде төҙәтеү wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''31 июль''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 212-се ([[кәбисә йыл]]ында 213-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 153 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-07-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара * {{Ер}} [[Ер]]: Ғәҙәти булмаған музыка ҡоралдары көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Австралия}}: [[Ағас]] көнө. * {{Флагификация|США}}: [[Бейеү]] көнө. ** [[Ҡурай еләге]] бәлеше көнө. * [[Африка]]: Африка ҡатын-ҡыҙҙары көнө. * {{Флагификация|Гавайи}}: [[Флаг]] көнө. * {{Флагификация|Доминиканская Республика}}: Атайҙар көнө. * {{Флагификация|Иран}}: Донорҙар көнө. * {{Флагификация|Польша}}: Казначейство көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{БМО флагы}} [[БМО]]: Бөтә донъя рейнджерҙар (Рәсәйҙә — ҡурсаулыҡтар, милли парктар һәм заказниктарҙың дәүләт инспекторҙары) көнө. * {{Флагификация|Беларусь}} {{Флагификация|Украина}}: [[Сауҙа]] хеҙмәткәрҙәре көнө. * {{Флагификация|Россия}}: Хәрби-Диңгеҙ флоты көнө (июлдең һуңғы йәкшәмбәһе). ** Хәрби-Диңгеҙ флотының хәрби табибтары көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1656]]: [[Байкал]] күленә [[Рәсәй империяһы]]ның тәүге экспедицияһы юллана. * [[1748]]: Преображенский баҡыр иретеү заводы янында [[Йылайыр]] ауылына нигеҙ һалына. * [[1946]]: [[Белорет районы]]ндағы [[Үҙәнбаш]] ауылына нигеҙ һалына. * [[1956]]: [[Мәскәү]]ҙә «Лужники» спорт комплексы асыла. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Сегал Наум Михайлович]] (1941), [[Өфө]]ләге Фәрит Камаев исемендәге 2-се балалар сәнғәт мәктәбенең хор уҡытыусыһы. [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. * [[Суркова Валентина Константиновна]] (1941), [[фән|ғалим]]-офтальмотравматолог. 1968—1973 йылдарҙа һәм 1976 йылдан Өфө күҙ ауырыуҙары ғилми-тикшереү институты хеҙмәткәрке, 1977 йылдан — ғилми секретарь, 1986 йылдан — директорҙың фәнни эштәр буйынса урынбаҫары, 2006 йылдан күҙ мөгөҙсәһе һәм күҙ яҫмығы хирургияһы бүлегенең төп ғилми хеҙмәткәре. Медицина фәндәре докторы (1998), профессор (2013). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1998) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1988) атҡаҙанған табибы, [[СССР]]-ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1979). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Шишмә районы]] [[Шишмә]] ҡасабаһынан. * [[Ҡаҙаҡбаев Филүз Хәсән улы]] (1971), [[бейеү]]се, балетмейстер, [[мәҙәниәт]] эшмәкәре. 2013 йылдан — [[Фәйзи Ғәскәров исемендәге дәүләт академия халыҡ бейеүҙәре ансамбле]]нең художество етәксеһе, 2014—2018 йылдарҙа — директоры. [[Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы]] (2008). }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Никитин Геннадий Михайлович]] (1932—?), [[КПСС|партия органдары]] һәм [[дәүләт]] эшмәкәре. 1963 йылдан [[КПСС]]-тың [[Салауат (ҡала)|Салауат ҡала]] комитетының беренсе секретары; 1972 йылдан [[КПСС Үҙәк Комитеты]] инструкторы; 1975 йылдан [[КПСС-тың Башҡортостан өлкә комитеты]] секретары; 1987 йылдан [[Башҡорт АССР-ы]]ның халыҡҡа көнкүреш хеҙмәте күрһәтеү министры. Башҡорт АССР-ының 7—11-се саҡырылыш [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. КПСС-тың 24-се съезы (1971) делегаты. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1971), [[Халыҡтар Дуҫлығы ордены|Халыҡтар Дуҫлығы]] (1981) һәм ике [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1965, 1986) ордендары кавалеры. Башҡорт АССР-ы Юғары Советы Президиумының Почёт грамотаһы менән бүләкләнеүсе (1982). Сығышы менән [[Грозный]] ҡалаһынан. * [[Сәғитов Тәлғәт Ниғмәтулла улы]] (1942), журналист һәм дәүләт эшмәкәре. 1986—1987 йылдарҙа Башҡорт АССР-ының, 1997—2001 йылдарҙа [[Башҡортостан Республикаһы]]ның мәҙәниәт министры; 1990—1996 йылдарҙа [[Башҡортостан (гәзит)|«Башҡортостан» гәзитенең]] баш мөхәррире Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1992). [[Салауат Юлаев ордены]] кавалеры. * [[Әхмәтйәнова Хәлиҙә Ғәлиәхмәт ҡыҙы]] (1942—2020), төҙөүсе. Рәсәйҙең һәм Башҡортостандың атҡаҙанған төҙөүсеһе, [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры. [[Учалы]] ҡалаһы һәм [[Учалы районы]]ның почётлы гражданы (1997). Сығышы менән ошо райондың [[Илсе]] ауылынан. * [[Яковлева Лидия Ивановна]] (1947), [[Химик технология|химик-технолог]]. 1970—2003 йылдарҙа [[Салауат нефть химияһы комбинаты]] һәм [[«Салауатнефтеоргсинтез» берекмәһе]] технологы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған химигы (1998). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Мәләүез районы]] [[Ергән]] ауылынан. * [[Макарова Хәлиҙә Сафуан ҡыҙы]] (1962), нәшерсе. [[Зәйнәб Биишева исемендәге «Китап» нәшриәте]]нең производство бүлеге начальнигы. [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре]] (2006). }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Ғарипов Талмас Мәғсүм улы]] (1928—19.05.2022), тел белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы, спортсы. 1980 йылдан хәҙерге [[М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2010 йылдың авгусына тиклем дөйөм тел белеме кафедраһы мөдире. [[Башҡортостан Республикаһы]] Фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы (1991), филология фәндәре докторы (1974), профессор (1979). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1992) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1983) атҡаҙанған фән эшмәкәре, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2003), [[СССР]]-ҙың юғары белем биреү отличнигы (1979). [[Бадминтон]] буйынса [[БАССР]]-ҙың тәүге чемпионы. (1966); 1965—1981 йылдарҙа БАССР‑ҙың бадминтон буйынса йыйылма командаһы тренеры. * [[Хисмәтуллин Марат Мәғәфүр улы]] (1938—21.02.2018), опера йырсыһы (баритон), режиссёр, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Башҡортостандың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһы [[Иглин районы]]ның [[Яңы Ҡобау]] ауылынан. * [[Йыһангирова Диана Рафиҡ ҡыҙы]] (1983), [[спорт]]сы, хоҡуҡ белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Юридик фәндәр кандидаты (2006). Кикбоксинг буйынса Рәсәйҙең халыҡ‑ара класлы спорт мастеры (2000). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:31 июлдә тыуғандар</categorytree>'' * [[1800]]: Фридрих Вёлер, [[Германия]] [[Химия|химигы]], табип, [[органик химия]]ға нигеҙ һалыусыларҙың береһе. * [[1885]]: [[Башкиров Алексей Степанович]], [[СССР]] ғалимы, антик тарих белгесе, археолог. * [[1910]]: Сергей Каштелян, СССР-ҙың оригиналь жанр артисы, режиссёр һәм [[Педагогика|педагог]], [[РСФСР]]-ҙың халыҡ артисы (1985). * [[1914]]: [[Луи де Фюнес]], [[Франция]] киноактёры, кинорежиссер, сценарист, донъя киноһының бөйөк комиктарының береһе. * [[1915]]: Герберт Аптекер, [[АҠШ]]-тың [[тарих]]сы-[[Марксизм|марксисы]], [[Сәйәсәт|сәйәси]] публицист. * [[1930]]: Юрий Белов, СССР киноактёры. * [[1930]]: Олег Попов, СССР һәм [[Рәсәй]]ҙең цирк артисы, клоун, СССР-ҙың халыҡ артисы (1969). * [[1937]]: Эдита Пьеха, [[йыр]]сы, СССР-ҙың халыҡ артисы (1988). * [[1945]]: Ян Табачник, СССР һәм [[Украина]]ның эстрада композиторы, виртуоз аккордеонсы, Украинаның халыҡ артисы (1994). * [[1945]]: Леонид Якубович, СССР һәм Рәсәй актёры, телетапшырыуҙар алып барыусы, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның халыҡ артисы (2002). * [[1950]]: Лэйн Дэви, АҠШ актёры, режиссёр. * [[1965]]: Джоан Кэтлин Роулинг, [[Англия]] яҙыусыһы, [[Гарри Поттер]] тураһындағы [[китап]]тар авторы. * [[1986]]: Евгений Малкин, [[шайбалы хоккей|хоккейсы]], [[Рәсәй]]ҙең атҡаҙанған спорт мастеры. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:31 июлдә вафат булғандар</categorytree>'' == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|Ж31]] [[Категория:31 июль]] 455ny118lkz343n9l70crc25ur43qmh 0 71741 1147372 1106263 2022-07-28T02:15:52Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңы wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''1 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 213-сө ([[кәбисә йыл]]ында 214-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 152 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара === Рәсми булмаған === * {{Ер}} [[Ер]]: Үпкә яман шеше менән көрәш көнө. ** Ғәфү итеү көнө. ** Ҡағыҙ салфеткалар көнө. ** Консервалау көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|АҠШ}}: Дуҫлыҡ көнө. * {{Флагификация|Рәсәй}}: [[Беренсе донъя һуғышы]] ҡорбандарын иҫкә алыу көнө. * {{Флагификация|Ангола}}: Ҡораллы көстәр көнө. * {{Флагификация|Бенин}}: Бойондороҡһоҙлоҡ көнө. * {{Флагификация|Швейцария}}: Конфедерация көнө. * {{Флагификация|Азербайджан}}: [[Әзербайжан]] теле һәм алфавиты көнө. * {{Флагификация|Ямайка}}: Эмансипация көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|Рәсәй}}: Ҡораллы Көстәрҙең Тыл хеҙмәте көнө. ** Махсус элемтә хеҙмәткәрҙәре көнө. ** Инкассаторҙар көнө. ** Техник ярҙам хеҙмәткәрҙәре көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1745]]: [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Туймазы районы]]ның хәҙерге [[Ҡандра]] ауылы менән ҡушылған ''Ҡандра-Әмин'' ауылына нигеҙ һалына. * [[1924]]: [[СССР]]-ҙа [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] булдырыла. * [[1927]]: Бөтә Рәсәй Үҙәк Башҡарма Комитеты һәм РСФСР Халыҡ Комиссарҙары Советы ҡарары менән [[Ленинград өлкәһе]] ойошторола<ref>Шерих Д. Ю. «Городской месяцеслов. 1000 дат из прошлого Санкт-Петербурга, Петрограда, Ленинграда.» К 290-летию Санкт-Петербурга. Издательство «Петербург — ХХI век». 1993 г. 224 с., тираж 30 000 экз. ISBN 5-85490-036-X.</ref>.{{ref-ru}} * [[1928]]: [[Башҡорт АССР-ы]]нда даими радиотапшырыуҙар башлана. * [[1936]]: [[Берлин]]да XI йәйге [[Олимпия уйындары]] асыла. * [[1939]]: СССР-ҙың [[Советтар Союзы Геройы]]на бирелгән «Алтын Йондоҙ» миҙалы булдырыла. * [[1939]]: СССР-ҙың баш ҡалаһы [[Мәскәү]]ҙә Бөтә Союз ауыл хужалығы күргәҙмәһе асыла ([[1959]] йылдан — [[СССР]]-ҙың Халыҡ хужалығы ҡаҙаныштары күргәҙмәһе, [[1992]] йылдан — Бөтә Рәсәй Күргәҙмә үҙәге. * [[1964]]: СССР-ҙың «Маяҡ» Бөтә Союз радиостанцияһының позывнойҙары ярты сәғәт һайын яңғырай башлай. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Любавский Матвей Кузьмич]] (1860—22.11.1936), [[Рәсәй империяһы]]ның һәм [[СССР]]-ҙың [[фән|ғалим]]-[[тарих]]сыһы, [[Башҡортостан тарихы]]н тикшереүсе. 1901 йылдан [[Мәскәү дәүләт университеты]]ның рус тарихы кафедраһы мөдире, 1911—1918 йылдарҙа университет ректоры. СССР Фәндәр академияһы академигы (1929), тарих фәндәре докторы (1900), профессор (1901). * [[Конверт Мария Васильевна]] (1915—30.10.2004), рәссам. 1939—1948 йылдарҙа һәм 1958 йылдан [[Өфө]]нөң еңел сәнәғәт предпритяиелары, 1962 йылдан 1980-се йылдар уртаһына тиклем «Ағиҙел» башҡорт сәнғәт әйберҙәре кәсебе берекмәһе рәссамы. Сығышы менән [[Ҡазан]] ҡалаһынан. * [[Ғәниев Фуат Әшрәф улы]] (1930—28.02.2016), ғалим-[[Филология|филолог]]. 1962 йылдан хәҙерге [[Татарстан Республикаһы]] Фәндәр академияһының [[Ғәлимйән Ибраһимов]] исемендәге Тел, әҙәбиәт һәм сәнғәт институты ғилми хеҙмәткәре, 1988 йылдан — тел ғилеме, 1991 йылдан — лексикология һәм лексикография бүлеге мөдире, 2007 йылдан — баш ғилми хеҙмәткәр. Татарстан Республикаһы Фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы (1992), филология фәндәре докторы (1978), профессор (1985). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1996) һәм Татар АССР-ының (1989) атҡаҙанған фән эшмәкәре, Татарстан Республикаһының Фән һәм техника өлкәһендә дәүләт премияһы лауреаты (1994). * [[Зәйнетдинов Әмир Зәкәриә улы]] (1930), [[ауыл хужалығы]] эшмәкәре. 1969—1984 йылдарҙа [[Саҡмағош районы]] «Победа» колхозы рәйесе, 1992—1999 йылдарҙа крәҫтиән-фермер хужалыҡтарының Саҡмағош ассоциацияһы директоры. 1975—1980 йылдарҙа РСФСР Юғары Советы депутаты. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (2000). Ике Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ (1971, 1976) һәм «Почёт Билдәһе» (1967) ордендары кавалеры. Саҡмағош районының почётлы гражданы. Сығышы менән ошо райондың [[Имәнлеҡул]] ауылынан. * [[Әмиров Марс Ғизетдин улы]] (1930—12.09.1992), хужалыҡ эшмәкәре, ғалим-[[Инженерлыҡ эше|инженер]], юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1967—1992 йылдарҙа [[Автонормаль заводы (Бәләбәй)|«Автонормаль»]] заводы директоры, бер үк ваҡытта 1989 йылдан [[Өфө авиация институты]] филиалының металдарҙы баҫым менән эшкәртеү кафедраһы мөдире. Техник фәндәр кандидаты (1983). [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған машиналар эшләүсеһе (1983). [[РСФСР]]-ҙың унынсы һәм ун беренсе, Башҡорт АССР-ының туғыҙынсы саҡырылыш [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. [[Октябрь Революцияһы ордены|Октябрь Революцияһы]] (1973), ике [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1971, 1981) һәм «[[«Почёт Билдәһе» ордены|Почёт Билдәһе»]] (1963) ордендары кавалеры. Сығышы менән [[Бәләбәй]] ҡалаһынан. * [[Захаров Илья Серафимович]] (1945), [[дәүләт]] һәм хужалыҡ эшмәкәре. 1985—1998 йылдарҙа [[Стәрлетамаҡ районы|Стәрлетамаҡ район]] Советы башҡарма комитеты рәйесенең беренсе урынбаҫары — ауыл хужалығы идаралығы начальнигы; 1998—2004 йылдарҙа [[Федоровка районы|Федоровка район]] хакимиәте башлығы. 1999—2003 йылдарҙа [[Башҡортостан Республикаһының Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре. Стәрлетамаҡ районының почётлы гражданы (2006). Сығышы менән ошо райондың [[Соколовка (Стәрлетамаҡ районы)|Соколовка]] ауылынан. * [[Флүр Яхин]] (1945), хужалыҡ эшмәкәре, балалар яҙыусыһы-[[әкиәт]]се. 2005 йылға тиклем Ер ресурстары һәм ер төҙөлөшө буйынса [[Ишембай районы]] комитетының баш белгесе һәм рәйесе. 1996 йылдан [[Башҡортостан Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. * [[Атанғолов Илдар Ғәлимйән улы]] (1955), табип, йәмәғәт эшмәкәре. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның 4-се саҡырылыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (2001). }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Шәмиғолов Марат Абдулла улы]] (1926—15.05.1981), [[спорт]]сы, тренер, судья, йәмәғәтсе. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1950—1981 йылдарҙа [[Өфө]]ләге Юғары спорт оҫталығы мәктәбе тренеры; 1963—1981 йылдарҙа [[Башҡорт АССР-ы]] Спорт акробатикаһы федерацияһы рәйесе. Акробатика буйынса [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған тренеры (1968) һәм [[СССР|Бөтә Союз]] категорияһындағы судья (1965). Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1976). Акробатика буйынса РСФСР чемпионы (1956). * [[Аҙнабаев Румил Тәлғәт улы]] (1941), хеҙмәт ветераны, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның бишенсе саҡырыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. 2012—2015 йылдарҙа [[Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы]] башҡарма комитеты рәйесе. [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы]] һәм [[«Башҡортостан Республикаһында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн» ордены|«Башҡортостан Республикаһында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн»]] ордендары кавалеры. * [[Ғарифуллина Светлана Әсләм ҡыҙы]] (1941), хеҙмәт ветераны, техник-технолог. 1964—1987 йылдарҙа [[«Салауатнефтеоргсинтез» берекмәһе]] технологы. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған химигы (1978). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Бөрө районы]] [[Үрге Ыласынтау]] ауылынан. * [[Мостафин Вәзир Хәшим улы]] (1941—2.07.1980), [[уҡытыусы]], комсомол органдары хеҙмәткәре, [[Журналистика|журналист]]. СССР-ҙың Журналистар союзы ағзаһы. 1965 йылдан Мәсәғүт педагогия училищеһы (хәҙер колледж) уҡытыусыһы, 1966 йылдан комсомол эшендә: ВЛКСМ-дың [[Дыуан районы|Дыуан район]] комитеты секретары; [[ВЛКСМ-дың Башҡортостан өлкә комитеты]] инструкторы, лекторҙар төркөмө етәксеһе, дөйөм һәм пропаганда бүлектәре мөдире; 1973—1980 йылдарҙа республиканың [[«Ленинец» гәзите|«Ленинец» – «Ленинсы»]] йәштәр гәзите мөхәррире. ВЛКСМ-дың 17-се (1974) һәм 18-се (1978) съездары делегаты. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Учалы районы]] [[Ҡорама (Учалы районы)|Ҡорама]] ауылынан. * [[Айыпов Рөстәм Сәғит улы]] (1946), [[фән|ғалим]]-радиоинженер, спортсы. Техник фәндәр докторы (2007), профессор (2007). 1973 йылдан [[Өфө авиация институты]], 1998 йылдан — [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]] уҡытыусыһы: ауыл хужалығында электр ҡорамалдарын автоматлаштырыу һәм файҙаланыу кафедраһы, 2000—2002 йылдарҙа һәм 2011 йылдан — электр машиналары һәм электр ҡорамалдары кафедраһы мөдире, бер үк ваҡытта 2000—2011 йылдарҙа энергетика факультеты деканы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған энергетигы (2011), Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2009). [[Еңел атлетика]] буйынса СССР-ҙың спорт мастеры (1969). Сығышы менән хәҙерге [[Ульяновск өлкәһе]]нең Николаевка ауылынан. * [[Гәрәев Рим Борис улы]] (1946), матбуғат һәм дәүләт хеҙмәте ветераны. СССР-ҙың Журналистар союзы ағзаһы. 1977—1988 йылдарҙа [[Туймазы районы]]ның «Ленинский путь» гәзитенең мөхәррир урынбаҫары һәм мөхәррире; 1988—1991 йылдарҙа КПСС-тың [[Туймазы]] ҡала комитеты секретары; 1991—2006 йылдарҙа хәҙерге [[Республика Башкортостан (гәзит)|«Республика Башкортостан»]] гәзитенең үҙ хәбәрсеһе. 1994—2009 йылдарҙа Башҡортостандың Үҙәк һайлау комиссияһы ағзаһы, шул иҫәптән 2006 йылдан — бүлек етәксеһе. Туймазы районының почётлы гражданы (2012). Сығышы менән ошо райондың [[Түбәнге Троицк]] ауылынан. * [[Ибраһимов Ринат Исмәғил улы]] (1956—21.08.2018), ғалим-[[Биохимия|биохимик]]. Биология фәндәре докторы (1999), профессор. (2001). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2012), Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2009). 1989 йылдан [[Башҡорт дәүләт университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2000—2017 йылдарҙа биохимия һәм биотехнологиялар кафедраһы мөдире, бер үк ваҡытта 2001—2013 йылдарҙа биология факультеты деканы. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Миәкә районы]] [[Зәйпекүл]] ауылынан. * [[Зуева Валентина Витальевна]] (1946), һаулыҡ һаҡлау өлкәһе ветераны. 1973 йылдан [[Салауат (ҡала)|Салауат]] ҡала дауаханаһы, шул иҫәптән 1992—2006 йылдарҙа балалар поликлиникаһының шәфҡәт туташы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған һаулыҡ һаҡлау хеҙмәткәре (2004). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Бәләбәй районы]] [[Аделькин]] ауылынан. * [[Саламатова Гөлсәсәк Дәүләтбай ҡыҙы]] (1976), [[фән|ғалим]]-[[Филология|филолог]], 2002 йылдан [[Заһир Исмәғилев исемендәге Өфө дәүләт сәнғәт институты]] уҡытыусыһы. Филология фәндәре кандидаты (2002), доцент (2005). [[Башҡортостан Республикаһының Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (2020). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Баймаҡ районы]] [[2-се Этҡол]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * Шәмсиев Рим Фатих улы (1927—26.09.1999), табип. 1949 йылдан хәҙерге Краснокама районы Николо-Берёзовка ауыл дауаханаһы хирургы, 1950 йылдан — мөдире; 1966 йылдан Кушнаренко районы дауаханалары табибы, 1973—1991 йылдарҙа Дүртөйлө үҙәк район дауаханаһы невропотологы, психиатры һәм наркологы. РСФСР-ҙың атҡаҙанған табибы (1967). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Илеш районы Иҫәнбай ауылынан. * [[Зинковский Валерий Михайлович]] (1937), спортсы, тренер. Хәҙерге бишбәйге буйынса [[СССР]]-ҙың спорт мастеры (1965), РСФСР-ҙың атҡаҙанған тренеры (1984). Сығышы менән [[Өфө]] ҡалаһынан. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Вәлиев Иршат Ғәли улы]] (1928—12.10.1997), [[башҡорттар|башҡорт]] театр актёры. [[Башҡорт АССР‑ы]]ның халыҡ артисы (1984). * [[Фәхретдинова Хәҙисә Сиражетдин ҡыҙы]] (1.08.1938), дерматовенеролог-ғалим, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Медицина фәндәре докторы (2000), профессор (2004). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2003). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Көйөргәҙе районы]] Төкән ауылынан. * [[Роберт Миңнуллин]] (1948—27.03.2020), шағир, журналист, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре, [[Татарстан Республикаһы]]ның Дәүләт Советы депутаты. [[Татарстан]]дың халыҡ шағиры (2005) һәм атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1993), Башҡортостандың (1998) һәм Марий Элдың (2014) атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. [[Андерсен Ханс Кристиан|Х. К. Андерсен]] исемендәге Халыҡ‑ара балалар һәм үҫмерҙәр өсөн китаптар советының Почётлы дипломы эйәһе (1994). Татарстандың [[Ғабдулла Туҡай]] (1998) һәм [[Муса Йәлил]] (1982) исемендәге дәүләт премиялары, шулай уҡ күп кенә әҙәби премиялар лауреаты. [[Халыҡтар Дуҫлығы ордены]] кавалеры (2013). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Илеш районы]] Нәжәде ауылынан. * [[Фәтихова Римма Мөхәмәт ҡыҙы]] (1948), ғалим-педагог һәм психолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Психология фәндәре кандидаты (1982), педагогия фәндәре докторы (2001), профессор (2003). Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2006), Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре (2008) һәм мәғариф отличнигы (1995). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Серков Андрей Игнатьевич]] (1919—2.01.1944), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда батырҙарса һәләк булған яугир. Уҡсылар полкы бәйләнеш ротаһының телефонсылар взводы командиры, кесе лейтенант. [[Советтар Союзы Геройы]] (1944, үлгәндән һуң). * [[Сараев Илья Николаевич]] (1929—2017), хужалыҡ эшмәкәре, [[КПСС|партия]] һәм совет органдары хеҙмәткәре. 1965 йылдан [[Стәрлетамаҡ районы]] Ленин исемендәге колхоздың партия ойошмаһы секретары, 1970 йылдан — колхоз рәйесе, 1979—1990 йылдарҙа шул уҡ райондың [[Казадаевка ауыл Советы (Стәрлетамаҡ районы)|Казадаевка ауыл Советы]] рәйесе. [[Башҡорт АССР-ы Юғары Советы]] Президиумының Почёт грамотаһы менән бүләкләнгән (1979), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1976) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1971) ордендары кавалеры. Сығышы менән ошо райондың [[Ҡырмыҫҡалы (Стәрлетамаҡ районы)|Ҡырмыҫҡалы]] ауылынан. * [[Ғәлиев Мөнәүир Мөхәмәтәмин улы]] (1934—6.09.2012), хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре, 1968—1994 йылдарҙа [[Дүртөйлө районы]]ның «Уңыш» колхозы рәйесе. СССР-ҙың X һәм XI саҡырылыш Юғары Советы депутаты. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1981), [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1986). * [[Сурағолова Зилә Солтан ҡыҙы]] (1939), ғалим-агрохимик‑тупраҡ белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Биология фәндәре докторы (2004). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (2012) һәм [[Башҡортостан Республикаһы]]ның (1997) атҡаҙанған урмансыһы. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Ауырғазы районы]] [[Яңы Ҡарамалы (Ауырғазы районы)|Яңы Ҡарамалы]] ауылынан. * [[Вилданов Әхәт Ханнан улы]] (1944), әҙәбиәт белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Филология фәндәре кандидаты (1978). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре (2007), [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2009), Башҡортостандың мәғариф отличнигы (2006). [[Башҡортостан Республикаһы Яҙыусылар союзы]] ағзаһы (1994). * [[Чувыров Александр Николаевич]] (1949—11.10.2012), ғалим-физик, юғары мәктәп эшмәкәре. 1982—2000 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның фән буйынса проректоры. Физика-математика фәндәре докторы (1991), профессор (2007). Рәсәйҙең почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (1997). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Өфө районы]] [[Булгаков (Өфө районы)|Булгаков]] ауылынан. * [[Батанов Бәхетғәлей Николаевич]] (1954), ғалим-инженер-гидротехник, хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Башҡортостан Республикаһының III һәм IV саҡырылыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Ауыл хужалығы фәндәре докторы (2007), профессор. Башҡортостандың атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1993). [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы ордены]] кавалеры. [[Хәйбулла районы]]ның почётлы гражданы. * [[Ҡотләхмәтов Рим Йәүҙәт улы]] (1959), хеҙмәт алдынғыһы. [[Көйөргәҙе районы]] Салауат исемендәге хужалыҡ механизаторы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1997). Сығышы менән ошо райондың [[Аҡһары]] ауылынан. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:1 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1870]]: Илья Иванов, [[Рәсәй империяһы]] һәм [[СССР]]-ҙың [[Биология|биолог]]-малсыһы, [[йорт хайуандары]]н яһалма ҡасырыу ысулы авторы. * [[1885]]: Дьёрдь де Хевеши, [[Венгрия]] [[Химия|химигы]], [[Нобель премияһы]] лауреаты (1943). * [[1905]]: Ада Войцик, СССР киноактрисаһы, [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған артисы (1935). * [[1910]]: Герда Таро, [[Германия]] [[Фотография|фотографы]], беренсе [[ҡатын-ҡыҙ]] — хәрби фотожурналист. * [[1915]]: Василий Захарченко, СССР [[әҙәбиәт|яҙыусыһы]], публицист, [[журналистика|журналист]], «Техника — молодёжи» [[журнал]]ының элекке баш мөхәррире. * [[1918]]: [[Чжоу Сюань]], [[Ҡытай]] [[йыр]]сыһы һәм актёры. * [[1920]]: Аркадий Толбузин, СССР-ҙың [[театр]] һәм кино актёры, кинорежиссёр һәм сценарист, РСФСР-ҙың атҡаҙанған артисы (1954). * [[1929]]: [[Лейла Абашидзе]], СССР һәм [[Грузия]] киноактёры һәм йырсыһы. Грузин ССР-ының халыҡ артисы (1965). * [[1930]]: Пьер Бурдьё, [[Франция]] [[Социология|социологы]], [[Философия|философ]]. * [[1935]]: Виктор Славкин, СССР һәм Рәсәй [[драма]]тургы, сценарист, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның дәүләт премияһы лауреаты (1999). * [[1945]]: Дуглас Ошеров, [[АҠШ]] [[Физика|физигы]], Нобель премияһы лауреаты (1996). * [[1965]]: Сэм Мендес, [[Англия]]ның театр һәм кино режиссёры, продюсер һәм драматург, «[[Оскар]]» кинопремияһы эйәһе. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:1 августа вафат булғандар</categorytree>'' == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} == Иҫкәрмәләр == [[Категория:Йыл көндәре|З01]] [[Категория:1 август]] 56xh8mbuuy3wc3lfhqyooifbl6lc928 1147373 1147372 2022-07-28T02:27:33Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ күренеште төҙәтеү wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''1 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 213-сө ([[кәбисә йыл]]ында 214-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 152 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара === Рәсми булмаған === * {{Ер}} [[Ер]]: Үпкә яман шеше менән көрәш көнө. ** Ғәфү итеү көнө. ** Ҡағыҙ салфеткалар көнө. ** Консервалау көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|АҠШ}}: Дуҫлыҡ көнө. * {{Флагификация|Рәсәй}}: [[Беренсе донъя һуғышы]] ҡорбандарын иҫкә алыу көнө. * {{Флагификация|Ангола}}: Ҡораллы көстәр көнө. * {{Флагификация|Бенин}}: Бойондороҡһоҙлоҡ көнө. * {{Флагификация|Швейцария}}: Конфедерация көнө. * {{Флагификация|Азербайджан}}: [[Әзербайжан]] теле һәм алфавиты көнө. * {{Флагификация|Ямайка}}: Эмансипация көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|Рәсәй}}: Ҡораллы Көстәрҙең Тыл хеҙмәте көнө. ** Махсус элемтә хеҙмәткәрҙәре көнө. ** Инкассаторҙар көнө. ** Техник ярҙам хеҙмәткәрҙәре көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1745]]: [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Туймазы районы]]ның хәҙерге [[Ҡандра]] ауылы менән ҡушылған ''Ҡандра-Әмин'' ауылына нигеҙ һалына. * [[1924]]: [[СССР]]-ҙа [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] булдырыла. * [[1927]]: Бөтә Рәсәй Үҙәк Башҡарма Комитеты һәм РСФСР Халыҡ Комиссарҙары Советы ҡарары менән [[Ленинград өлкәһе]] ойошторола<ref>Шерих Д. Ю. «Городской месяцеслов. 1000 дат из прошлого Санкт-Петербурга, Петрограда, Ленинграда.» К 290-летию Санкт-Петербурга. Издательство «Петербург — ХХI век». 1993 г. 224 с., тираж 30 000 экз. ISBN 5-85490-036-X.</ref>.{{ref-ru}} * [[1928]]: [[Башҡорт АССР-ы]]нда даими радиотапшырыуҙар башлана. * [[1936]]: [[Берлин]]да XI йәйге [[Олимпия уйындары]] асыла. * [[1939]]: СССР-ҙың [[Советтар Союзы Геройы]]на бирелгән «Алтын Йондоҙ» миҙалы булдырыла. * [[1939]]: СССР-ҙың баш ҡалаһы [[Мәскәү]]ҙә Бөтә Союз ауыл хужалығы күргәҙмәһе асыла ([[1959]] йылдан — [[СССР]]-ҙың Халыҡ хужалығы ҡаҙаныштары күргәҙмәһе, [[1992]] йылдан — Бөтә Рәсәй Күргәҙмә үҙәге. * [[1964]]: СССР-ҙың «Маяҡ» Бөтә Союз радиостанцияһының позывнойҙары ярты сәғәт һайын яңғырай башлай. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Любавский Матвей Кузьмич]] (1860—22.11.1936), [[Рәсәй империяһы]]ның һәм [[СССР]]-ҙың [[фән|ғалим]]-[[тарих]]сыһы, [[Башҡортостан тарихы]]н тикшереүсе. 1901 йылдан [[Мәскәү дәүләт университеты]]ның рус тарихы кафедраһы мөдире, 1911—1918 йылдарҙа университет ректоры. СССР Фәндәр академияһы академигы (1929), тарих фәндәре докторы (1900), профессор (1901). * [[Конверт Мария Васильевна]] (1915—30.10.2004), рәссам. 1939—1948 йылдарҙа һәм 1958 йылдан [[Өфө]]нөң еңел сәнәғәт предпритяиелары, 1962 йылдан 1980-се йылдар уртаһына тиклем «Ағиҙел» башҡорт сәнғәт әйберҙәре кәсебе берекмәһе рәссамы. Сығышы менән [[Ҡазан]] ҡалаһынан. * [[Ғәниев Фуат Әшрәф улы]] (1930—28.02.2016), ғалим-[[Филология|филолог]]. 1962 йылдан хәҙерге [[Татарстан Республикаһы]] Фәндәр академияһының [[Ғәлимйән Ибраһимов]] исемендәге Тел, әҙәбиәт һәм сәнғәт институты ғилми хеҙмәткәре, 1988 йылдан — тел ғилеме, 1991 йылдан — лексикология һәм лексикография бүлеге мөдире, 2007 йылдан — баш ғилми хеҙмәткәр. Татарстан Республикаһы Фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы (1992), филология фәндәре докторы (1978), профессор (1985). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1996) һәм Татар АССР-ының (1989) атҡаҙанған фән эшмәкәре, Татарстан Республикаһының Фән һәм техника өлкәһендә дәүләт премияһы лауреаты (1994). * [[Зәйнетдинов Әмир Зәкәриә улы]] (1930), [[ауыл хужалығы]] эшмәкәре. 1969—1984 йылдарҙа [[Саҡмағош районы]] «Победа» колхозы рәйесе, 1992—1999 йылдарҙа крәҫтиән-фермер хужалыҡтарының Саҡмағош ассоциацияһы директоры. 1975—1980 йылдарҙа РСФСР Юғары Советы депутаты. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (2000). Ике Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ (1971, 1976) һәм «Почёт Билдәһе» (1967) ордендары кавалеры. Саҡмағош районының почётлы гражданы. Сығышы менән ошо райондың [[Имәнлеҡул]] ауылынан. * [[Әмиров Марс Ғизетдин улы]] (1930—12.09.1992), хужалыҡ эшмәкәре, ғалим-[[Инженерлыҡ эше|инженер]], юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1967—1992 йылдарҙа [[Автонормаль заводы (Бәләбәй)|«Автонормаль»]] заводы директоры, бер үк ваҡытта 1989 йылдан [[Өфө авиация институты]] филиалының металдарҙы баҫым менән эшкәртеү кафедраһы мөдире. Техник фәндәр кандидаты (1983). [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған машиналар эшләүсеһе (1983). [[РСФСР]]-ҙың унынсы һәм ун беренсе, Башҡорт АССР-ының туғыҙынсы саҡырылыш [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. [[Октябрь Революцияһы ордены|Октябрь Революцияһы]] (1973), ике [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1971, 1981) һәм «[[«Почёт Билдәһе» ордены|Почёт Билдәһе»]] (1963) ордендары кавалеры. Сығышы менән [[Бәләбәй]] ҡалаһынан. * [[Захаров Илья Серафимович]] (1945), [[дәүләт]] һәм хужалыҡ эшмәкәре. 1985—1998 йылдарҙа [[Стәрлетамаҡ районы|Стәрлетамаҡ район]] Советы башҡарма комитеты рәйесенең беренсе урынбаҫары — ауыл хужалығы идаралығы начальнигы; 1998—2004 йылдарҙа [[Федоровка районы|Федоровка район]] хакимиәте башлығы. 1999—2003 йылдарҙа [[Башҡортостан Республикаһының Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре. Стәрлетамаҡ районының почётлы гражданы (2006). Сығышы менән ошо райондың [[Соколовка (Стәрлетамаҡ районы)|Соколовка]] ауылынан. * [[Флүр Яхин]] (1945), хужалыҡ эшмәкәре, балалар яҙыусыһы-[[әкиәт]]се. 2005 йылға тиклем Ер ресурстары һәм ер төҙөлөшө буйынса [[Ишембай районы]] комитетының баш белгесе һәм рәйесе. 1996 йылдан [[Башҡортостан Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. * [[Атанғолов Илдар Ғәлимйән улы]] (1955), табип, йәмәғәт эшмәкәре. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның 4-се саҡырылыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (2001). }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Шәмиғолов Марат Абдулла улы]] (1926—15.05.1981), [[спорт]]сы, тренер, судья, йәмәғәтсе. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1950—1981 йылдарҙа [[Өфө]]ләге Юғары спорт оҫталығы мәктәбе тренеры; 1963—1981 йылдарҙа [[Башҡорт АССР-ы]] Спорт акробатикаһы федерацияһы рәйесе. Акробатика буйынса [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған тренеры (1968) һәм [[СССР|Бөтә Союз]] категорияһындағы судья (1965). Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1976). Акробатика буйынса РСФСР чемпионы (1956). * [[Аҙнабаев Румил Тәлғәт улы]] (1941), хеҙмәт ветераны, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның бишенсе саҡырыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. 2012—2015 йылдарҙа [[Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы]] башҡарма комитеты рәйесе. [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы]] һәм [[«Башҡортостан Республикаһында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн» ордены|«Башҡортостан Республикаһында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн»]] ордендары кавалеры. * [[Ғарифуллина Светлана Әсләм ҡыҙы]] (1941), хеҙмәт ветераны, техник-технолог. 1964—1987 йылдарҙа [[«Салауатнефтеоргсинтез» берекмәһе]] технологы. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған химигы (1978). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Бөрө районы]] [[Үрге Ыласынтау]] ауылынан. * [[Мостафин Вәзир Хәшим улы]] (1941—2.07.1980), [[уҡытыусы]], комсомол органдары хеҙмәткәре, [[Журналистика|журналист]]. СССР-ҙың Журналистар союзы ағзаһы. 1965 йылдан Мәсәғүт педагогия училищеһы (хәҙер колледж) уҡытыусыһы, 1966 йылдан комсомол эшендә: ВЛКСМ-дың [[Дыуан районы|Дыуан район]] комитеты секретары; [[ВЛКСМ-дың Башҡортостан өлкә комитеты]] инструкторы, лекторҙар төркөмө етәксеһе, дөйөм һәм пропаганда бүлектәре мөдире; 1973—1980 йылдарҙа республиканың [[«Ленинец» гәзите|«Ленинец» – «Ленинсы»]] йәштәр гәзите мөхәррире. ВЛКСМ-дың 17-се (1974) һәм 18-се (1978) съездары делегаты. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Учалы районы]] [[Ҡорама (Учалы районы)|Ҡорама]] ауылынан. * [[Айыпов Рөстәм Сәғит улы]] (1946), [[фән|ғалим]]-радиоинженер, спортсы. Техник фәндәр докторы (2007), профессор (2007). 1973 йылдан [[Өфө авиация институты]], 1998 йылдан — [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]] уҡытыусыһы: ауыл хужалығында электр ҡорамалдарын автоматлаштырыу һәм файҙаланыу кафедраһы, 2000—2002 йылдарҙа һәм 2011 йылдан — электр машиналары һәм электр ҡорамалдары кафедраһы мөдире, бер үк ваҡытта 2000—2011 йылдарҙа энергетика факультеты деканы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған энергетигы (2011), Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2009). [[Еңел атлетика]] буйынса СССР-ҙың спорт мастеры (1969). Сығышы менән хәҙерге [[Ульяновск өлкәһе]]нең Николаевка ауылынан. * [[Гәрәев Рим Борис улы]] (1946), матбуғат һәм дәүләт хеҙмәте ветераны. СССР-ҙың Журналистар союзы ағзаһы. 1977—1988 йылдарҙа [[Туймазы районы]]ның «Ленинский путь» гәзитенең мөхәррир урынбаҫары һәм мөхәррире; 1988—1991 йылдарҙа КПСС-тың [[Туймазы]] ҡала комитеты секретары; 1991—2006 йылдарҙа хәҙерге [[Республика Башкортостан (гәзит)|«Республика Башкортостан»]] гәзитенең үҙ хәбәрсеһе. 1994—2009 йылдарҙа Башҡортостандың Үҙәк һайлау комиссияһы ағзаһы, шул иҫәптән 2006 йылдан — бүлек етәксеһе. Туймазы районының почётлы гражданы (2012). Сығышы менән ошо райондың [[Түбәнге Троицк]] ауылынан. * [[Ибраһимов Ринат Исмәғил улы]] (1956—21.08.2018), ғалим-[[Биохимия|биохимик]]. Биология фәндәре докторы (1999), профессор. (2001). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2012), Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2009). 1989 йылдан [[Башҡорт дәүләт университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2000—2017 йылдарҙа биохимия һәм биотехнологиялар кафедраһы мөдире, бер үк ваҡытта 2001—2013 йылдарҙа биология факультеты деканы. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Миәкә районы]] [[Зәйпекүл]] ауылынан. * [[Зуева Валентина Витальевна]] (1946), һаулыҡ һаҡлау өлкәһе ветераны. 1973 йылдан [[Салауат (ҡала)|Салауат]] ҡала дауаханаһы, шул иҫәптән 1992—2006 йылдарҙа балалар поликлиникаһының шәфҡәт туташы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған һаулыҡ һаҡлау хеҙмәткәре (2004). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Бәләбәй районы]] [[Аделькин]] ауылынан. * [[Саламатова Гөлсәсәк Дәүләтбай ҡыҙы]] (1976), [[фән|ғалим]]-[[Филология|филолог]], 2002 йылдан [[Заһир Исмәғилев исемендәге Өфө дәүләт сәнғәт институты]] уҡытыусыһы. Филология фәндәре кандидаты (2002), доцент (2005). [[Башҡортостан Республикаһының Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (2020). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Баймаҡ районы]] [[2-се Этҡол]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Шәмсиев Рим Фәтих улы]] (1927—26.09.1999), табип. 1949 йылдан хәҙерге [[Краснокама районы]] [[Николо-Берёзовка]] ауыл дауаханаһы хирургы, 1950 йылдан — мөдире; 1966 йылдан [[Кушнаренко районы]] дауаханалары табибы, 1973—1991 йылдарҙа [[Дүртөйлө]] үҙәк район дауаханаһы невропотологы, психиатры һәм наркологы. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған табибы (1967). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Илеш районы]] [[Иҫәнбай (Илеш районы)|Иҫәнбай]] ауылынан. * * [[Зинковский Валерий Михайлович]] (1937), [[спорт]]сы, тренер. Хәҙерге бишбәйге буйынса [[СССР]]-ҙың спорт мастеры (1965), РСФСР-ҙың атҡаҙанған тренеры (1984). Сығышы менән [[Өфө]] ҡалаһынан. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Вәлиев Иршат Ғәли улы]] (1928—12.10.1997), [[башҡорттар|башҡорт]] театр актёры. [[Башҡорт АССР‑ы]]ның халыҡ артисы (1984). * [[Фәхретдинова Хәҙисә Сиражетдин ҡыҙы]] (1.08.1938), дерматовенеролог-ғалим, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Медицина фәндәре докторы (2000), профессор (2004). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2003). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Көйөргәҙе районы]] Төкән ауылынан. * [[Роберт Миңнуллин]] (1948—27.03.2020), шағир, журналист, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре, [[Татарстан Республикаһы]]ның Дәүләт Советы депутаты. [[Татарстан]]дың халыҡ шағиры (2005) һәм атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1993), Башҡортостандың (1998) һәм Марий Элдың (2014) атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. [[Андерсен Ханс Кристиан|Х. К. Андерсен]] исемендәге Халыҡ‑ара балалар һәм үҫмерҙәр өсөн китаптар советының Почётлы дипломы эйәһе (1994). Татарстандың [[Ғабдулла Туҡай]] (1998) һәм [[Муса Йәлил]] (1982) исемендәге дәүләт премиялары, шулай уҡ күп кенә әҙәби премиялар лауреаты. [[Халыҡтар Дуҫлығы ордены]] кавалеры (2013). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Илеш районы]] Нәжәде ауылынан. * [[Фәтихова Римма Мөхәмәт ҡыҙы]] (1948), ғалим-педагог һәм психолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Психология фәндәре кандидаты (1982), педагогия фәндәре докторы (2001), профессор (2003). Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2006), Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре (2008) һәм мәғариф отличнигы (1995). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Серков Андрей Игнатьевич]] (1919—2.01.1944), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда батырҙарса һәләк булған яугир. Уҡсылар полкы бәйләнеш ротаһының телефонсылар взводы командиры, кесе лейтенант. [[Советтар Союзы Геройы]] (1944, үлгәндән һуң). * [[Сараев Илья Николаевич]] (1929—2017), хужалыҡ эшмәкәре, [[КПСС|партия]] һәм совет органдары хеҙмәткәре. 1965 йылдан [[Стәрлетамаҡ районы]] Ленин исемендәге колхоздың партия ойошмаһы секретары, 1970 йылдан — колхоз рәйесе, 1979—1990 йылдарҙа шул уҡ райондың [[Казадаевка ауыл Советы (Стәрлетамаҡ районы)|Казадаевка ауыл Советы]] рәйесе. [[Башҡорт АССР-ы Юғары Советы]] Президиумының Почёт грамотаһы менән бүләкләнгән (1979), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1976) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1971) ордендары кавалеры. Сығышы менән ошо райондың [[Ҡырмыҫҡалы (Стәрлетамаҡ районы)|Ҡырмыҫҡалы]] ауылынан. * [[Ғәлиев Мөнәүир Мөхәмәтәмин улы]] (1934—6.09.2012), хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре, 1968—1994 йылдарҙа [[Дүртөйлө районы]]ның «Уңыш» колхозы рәйесе. СССР-ҙың X һәм XI саҡырылыш Юғары Советы депутаты. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1981), [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1986). * [[Сурағолова Зилә Солтан ҡыҙы]] (1939), ғалим-агрохимик‑тупраҡ белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Биология фәндәре докторы (2004). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (2012) һәм [[Башҡортостан Республикаһы]]ның (1997) атҡаҙанған урмансыһы. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Ауырғазы районы]] [[Яңы Ҡарамалы (Ауырғазы районы)|Яңы Ҡарамалы]] ауылынан. * [[Вилданов Әхәт Ханнан улы]] (1944), әҙәбиәт белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Филология фәндәре кандидаты (1978). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре (2007), [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2009), Башҡортостандың мәғариф отличнигы (2006). [[Башҡортостан Республикаһы Яҙыусылар союзы]] ағзаһы (1994). * [[Чувыров Александр Николаевич]] (1949—11.10.2012), ғалим-физик, юғары мәктәп эшмәкәре. 1982—2000 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның фән буйынса проректоры. Физика-математика фәндәре докторы (1991), профессор (2007). Рәсәйҙең почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (1997). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Өфө районы]] [[Булгаков (Өфө районы)|Булгаков]] ауылынан. * [[Батанов Бәхетғәлей Николаевич]] (1954), ғалим-инженер-гидротехник, хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Башҡортостан Республикаһының III һәм IV саҡырылыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Ауыл хужалығы фәндәре докторы (2007), профессор. Башҡортостандың атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1993). [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы ордены]] кавалеры. [[Хәйбулла районы]]ның почётлы гражданы. * [[Ҡотләхмәтов Рим Йәүҙәт улы]] (1959), хеҙмәт алдынғыһы. [[Көйөргәҙе районы]] Салауат исемендәге хужалыҡ механизаторы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1997). Сығышы менән ошо райондың [[Аҡһары]] ауылынан. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:1 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1870]]: Илья Иванов, [[Рәсәй империяһы]] һәм [[СССР]]-ҙың [[Биология|биолог]]-малсыһы, [[йорт хайуандары]]н яһалма ҡасырыу ысулы авторы. * [[1885]]: Дьёрдь де Хевеши, [[Венгрия]] [[Химия|химигы]], [[Нобель премияһы]] лауреаты (1943). * [[1905]]: Ада Войцик, СССР киноактрисаһы, [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған артисы (1935). * [[1910]]: Герда Таро, [[Германия]] [[Фотография|фотографы]], беренсе [[ҡатын-ҡыҙ]] — хәрби фотожурналист. * [[1915]]: Василий Захарченко, СССР [[әҙәбиәт|яҙыусыһы]], публицист, [[журналистика|журналист]], «Техника — молодёжи» [[журнал]]ының элекке баш мөхәррире. * [[1918]]: [[Чжоу Сюань]], [[Ҡытай]] [[йыр]]сыһы һәм актёры. * [[1920]]: Аркадий Толбузин, СССР-ҙың [[театр]] һәм кино актёры, кинорежиссёр һәм сценарист, РСФСР-ҙың атҡаҙанған артисы (1954). * [[1929]]: [[Лейла Абашидзе]], СССР һәм [[Грузия]] киноактёры һәм йырсыһы. Грузин ССР-ының халыҡ артисы (1965). * [[1930]]: Пьер Бурдьё, [[Франция]] [[Социология|социологы]], [[Философия|философ]]. * [[1935]]: Виктор Славкин, СССР һәм Рәсәй [[драма]]тургы, сценарист, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның дәүләт премияһы лауреаты (1999). * [[1945]]: Дуглас Ошеров, [[АҠШ]] [[Физика|физигы]], Нобель премияһы лауреаты (1996). * [[1965]]: Сэм Мендес, [[Англия]]ның театр һәм кино режиссёры, продюсер һәм драматург, «[[Оскар]]» кинопремияһы эйәһе. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:1 августа вафат булғандар</categorytree>'' == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} == Иҫкәрмәләр == [[Категория:Йыл көндәре|З01]] [[Категория:1 август]] 3ne7x4prtqlxoo3dcyj8xcrdufvvlpn 1147379 1147373 2022-07-28T04:13:31Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңы wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''1 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 213-сө ([[кәбисә йыл]]ында 214-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 152 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара === Рәсми булмаған === * {{Ер}} [[Ер]]: Үпкә яман шеше менән көрәш көнө. ** Ғәфү итеү көнө. ** Ҡағыҙ салфеткалар көнө. ** Консервалау көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|АҠШ}}: Дуҫлыҡ көнө. * {{Флагификация|Рәсәй}}: [[Беренсе донъя һуғышы]] ҡорбандарын иҫкә алыу көнө. * {{Флагификация|Ангола}}: Ҡораллы көстәр көнө. * {{Флагификация|Бенин}}: Бойондороҡһоҙлоҡ көнө. * {{Флагификация|Швейцария}}: Конфедерация көнө. * {{Флагификация|Азербайджан}}: [[Әзербайжан]] теле һәм алфавиты көнө. * {{Флагификация|Ямайка}}: Эмансипация көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|Рәсәй}}: Ҡораллы Көстәрҙең Тыл хеҙмәте көнө. ** Махсус элемтә хеҙмәткәрҙәре көнө. ** Инкассаторҙар көнө. ** Техник ярҙам хеҙмәткәрҙәре көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1745]]: [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Туймазы районы]]ның хәҙерге [[Ҡандра]] ауылы менән ҡушылған ''Ҡандра-Әмин'' ауылына нигеҙ һалына. * [[1924]]: [[СССР]]-ҙа [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] булдырыла. * [[1927]]: Бөтә Рәсәй Үҙәк Башҡарма Комитеты һәм РСФСР Халыҡ Комиссарҙары Советы ҡарары менән [[Ленинград өлкәһе]] ойошторола<ref>Шерих Д. Ю. «Городской месяцеслов. 1000 дат из прошлого Санкт-Петербурга, Петрограда, Ленинграда.» К 290-летию Санкт-Петербурга. Издательство «Петербург — ХХI век». 1993 г. 224 с., тираж 30 000 экз. ISBN 5-85490-036-X.</ref>.{{ref-ru}} * [[1928]]: [[Башҡорт АССР-ы]]нда даими радиотапшырыуҙар башлана. * [[1936]]: [[Берлин]]да XI йәйге [[Олимпия уйындары]] асыла. * [[1939]]: СССР-ҙың [[Советтар Союзы Геройы]]на бирелгән «Алтын Йондоҙ» миҙалы булдырыла. * [[1939]]: СССР-ҙың баш ҡалаһы [[Мәскәү]]ҙә Бөтә Союз ауыл хужалығы күргәҙмәһе асыла ([[1959]] йылдан — [[СССР]]-ҙың Халыҡ хужалығы ҡаҙаныштары күргәҙмәһе, [[1992]] йылдан — Бөтә Рәсәй Күргәҙмә үҙәге. * [[1964]]: СССР-ҙың «Маяҡ» Бөтә Союз радиостанцияһының позывнойҙары ярты сәғәт һайын яңғырай башлай. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Любавский Матвей Кузьмич]] (1860—22.11.1936), [[Рәсәй империяһы]]ның һәм [[СССР]]-ҙың [[фән|ғалим]]-[[тарих]]сыһы, [[Башҡортостан тарихы]]н тикшереүсе. 1901 йылдан [[Мәскәү дәүләт университеты]]ның рус тарихы кафедраһы мөдире, 1911—1918 йылдарҙа университет ректоры. СССР Фәндәр академияһы академигы (1929), тарих фәндәре докторы (1900), профессор (1901). * [[Конверт Мария Васильевна]] (1915—30.10.2004), рәссам. 1939—1948 йылдарҙа һәм 1958 йылдан [[Өфө]]нөң еңел сәнәғәт предпритяиелары, 1962 йылдан 1980-се йылдар уртаһына тиклем «Ағиҙел» башҡорт сәнғәт әйберҙәре кәсебе берекмәһе рәссамы. Сығышы менән [[Ҡазан]] ҡалаһынан. * [[Ғәниев Фуат Әшрәф улы]] (1930—28.02.2016), ғалим-[[Филология|филолог]]. 1962 йылдан хәҙерге [[Татарстан Республикаһы]] Фәндәр академияһының [[Ғәлимйән Ибраһимов]] исемендәге Тел, әҙәбиәт һәм сәнғәт институты ғилми хеҙмәткәре, 1988 йылдан — тел ғилеме, 1991 йылдан — лексикология һәм лексикография бүлеге мөдире, 2007 йылдан — баш ғилми хеҙмәткәр. Татарстан Республикаһы Фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы (1992), филология фәндәре докторы (1978), профессор (1985). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1996) һәм Татар АССР-ының (1989) атҡаҙанған фән эшмәкәре, Татарстан Республикаһының Фән һәм техника өлкәһендә дәүләт премияһы лауреаты (1994). * [[Зәйнетдинов Әмир Зәкәриә улы]] (1930), [[ауыл хужалығы]] эшмәкәре. 1969—1984 йылдарҙа [[Саҡмағош районы]] «Победа» колхозы рәйесе, 1992—1999 йылдарҙа крәҫтиән-фермер хужалыҡтарының Саҡмағош ассоциацияһы директоры. 1975—1980 йылдарҙа РСФСР Юғары Советы депутаты. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (2000). Ике Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ (1971, 1976) һәм «Почёт Билдәһе» (1967) ордендары кавалеры. Саҡмағош районының почётлы гражданы. Сығышы менән ошо райондың [[Имәнлеҡул]] ауылынан. * [[Әмиров Марс Ғизетдин улы]] (1930—12.09.1992), хужалыҡ эшмәкәре, ғалим-[[Инженерлыҡ эше|инженер]], юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1967—1992 йылдарҙа [[Автонормаль заводы (Бәләбәй)|«Автонормаль»]] заводы директоры, бер үк ваҡытта 1989 йылдан [[Өфө авиация институты]] филиалының металдарҙы баҫым менән эшкәртеү кафедраһы мөдире. Техник фәндәр кандидаты (1983). [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған машиналар эшләүсеһе (1983). [[РСФСР]]-ҙың унынсы һәм ун беренсе, Башҡорт АССР-ының туғыҙынсы саҡырылыш [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. [[Октябрь Революцияһы ордены|Октябрь Революцияһы]] (1973), ике [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1971, 1981) һәм «[[«Почёт Билдәһе» ордены|Почёт Билдәһе»]] (1963) ордендары кавалеры. Сығышы менән [[Бәләбәй]] ҡалаһынан. * [[Захаров Илья Серафимович]] (1945), [[дәүләт]] һәм хужалыҡ эшмәкәре. 1985—1998 йылдарҙа [[Стәрлетамаҡ районы|Стәрлетамаҡ район]] Советы башҡарма комитеты рәйесенең беренсе урынбаҫары — ауыл хужалығы идаралығы начальнигы; 1998—2004 йылдарҙа [[Федоровка районы|Федоровка район]] хакимиәте башлығы. 1999—2003 йылдарҙа [[Башҡортостан Республикаһының Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре. Стәрлетамаҡ районының почётлы гражданы (2006). Сығышы менән ошо райондың [[Соколовка (Стәрлетамаҡ районы)|Соколовка]] ауылынан. * [[Флүр Яхин]] (1945), хужалыҡ эшмәкәре, балалар яҙыусыһы-[[әкиәт]]се. 2005 йылға тиклем Ер ресурстары һәм ер төҙөлөшө буйынса [[Ишембай районы]] комитетының баш белгесе һәм рәйесе. 1996 йылдан [[Башҡортостан Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. * [[Атанғолов Илдар Ғәлимйән улы]] (1955), табип, йәмәғәт эшмәкәре. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның 4-се саҡырылыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (2001). }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Шәмиғолов Марат Абдулла улы]] (1926—15.05.1981), [[спорт]]сы, тренер, судья, йәмәғәтсе. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1950—1981 йылдарҙа [[Өфө]]ләге Юғары спорт оҫталығы мәктәбе тренеры; 1963—1981 йылдарҙа [[Башҡорт АССР-ы]] Спорт акробатикаһы федерацияһы рәйесе. Акробатика буйынса [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған тренеры (1968) һәм [[СССР|Бөтә Союз]] категорияһындағы судья (1965). Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1976). Акробатика буйынса РСФСР чемпионы (1956). * [[Аҙнабаев Румил Тәлғәт улы]] (1941), хеҙмәт ветераны, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның бишенсе саҡырыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. 2012—2015 йылдарҙа [[Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы]] башҡарма комитеты рәйесе. [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы]] һәм [[«Башҡортостан Республикаһында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн» ордены|«Башҡортостан Республикаһында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн»]] ордендары кавалеры. * [[Ғарифуллина Светлана Әсләм ҡыҙы]] (1941), хеҙмәт ветераны, техник-технолог. 1964—1987 йылдарҙа [[«Салауатнефтеоргсинтез» берекмәһе]] технологы. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған химигы (1978). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Бөрө районы]] [[Үрге Ыласынтау]] ауылынан. * [[Мостафин Вәзир Хәшим улы]] (1941—2.07.1980), [[уҡытыусы]], комсомол органдары хеҙмәткәре, [[Журналистика|журналист]]. СССР-ҙың Журналистар союзы ағзаһы. 1965 йылдан Мәсәғүт педагогия училищеһы (хәҙер колледж) уҡытыусыһы, 1966 йылдан комсомол эшендә: ВЛКСМ-дың [[Дыуан районы|Дыуан район]] комитеты секретары; [[ВЛКСМ-дың Башҡортостан өлкә комитеты]] инструкторы, лекторҙар төркөмө етәксеһе, дөйөм һәм пропаганда бүлектәре мөдире; 1973—1980 йылдарҙа республиканың [[«Ленинец» гәзите|«Ленинец» – «Ленинсы»]] йәштәр гәзите мөхәррире. ВЛКСМ-дың 17-се (1974) һәм 18-се (1978) съездары делегаты. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Учалы районы]] [[Ҡорама (Учалы районы)|Ҡорама]] ауылынан. * [[Айыпов Рөстәм Сәғит улы]] (1946), [[фән|ғалим]]-радиоинженер, спортсы. Техник фәндәр докторы (2007), профессор (2007). 1973 йылдан [[Өфө авиация институты]], 1998 йылдан — [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]] уҡытыусыһы: ауыл хужалығында электр ҡорамалдарын автоматлаштырыу һәм файҙаланыу кафедраһы, 2000—2002 йылдарҙа һәм 2011 йылдан — электр машиналары һәм электр ҡорамалдары кафедраһы мөдире, бер үк ваҡытта 2000—2011 йылдарҙа энергетика факультеты деканы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған энергетигы (2011), Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2009). [[Еңел атлетика]] буйынса СССР-ҙың спорт мастеры (1969). Сығышы менән хәҙерге [[Ульяновск өлкәһе]]нең Николаевка ауылынан. * [[Гәрәев Рим Борис улы]] (1946), матбуғат һәм дәүләт хеҙмәте ветераны. СССР-ҙың Журналистар союзы ағзаһы. 1977—1988 йылдарҙа [[Туймазы районы]]ның «Ленинский путь» гәзитенең мөхәррир урынбаҫары һәм мөхәррире; 1988—1991 йылдарҙа КПСС-тың [[Туймазы]] ҡала комитеты секретары; 1991—2006 йылдарҙа хәҙерге [[Республика Башкортостан (гәзит)|«Республика Башкортостан»]] гәзитенең үҙ хәбәрсеһе. 1994—2009 йылдарҙа Башҡортостандың Үҙәк һайлау комиссияһы ағзаһы, шул иҫәптән 2006 йылдан — бүлек етәксеһе. Туймазы районының почётлы гражданы (2012). Сығышы менән ошо райондың [[Түбәнге Троицк]] ауылынан. * [[Ибраһимов Ринат Исмәғил улы]] (1956—21.08.2018), ғалим-[[Биохимия|биохимик]]. Биология фәндәре докторы (1999), профессор. (2001). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2012), Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2009). 1989 йылдан [[Башҡорт дәүләт университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2000—2017 йылдарҙа биохимия һәм биотехнологиялар кафедраһы мөдире, бер үк ваҡытта 2001—2013 йылдарҙа биология факультеты деканы. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Миәкә районы]] [[Зәйпекүл]] ауылынан. * [[Зуева Валентина Витальевна]] (1946), һаулыҡ һаҡлау өлкәһе ветераны. 1973 йылдан [[Салауат (ҡала)|Салауат]] ҡала дауаханаһы, шул иҫәптән 1992—2006 йылдарҙа балалар поликлиникаһының шәфҡәт туташы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған һаулыҡ һаҡлау хеҙмәткәре (2004). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Бәләбәй районы]] [[Аделькин]] ауылынан. * [[Саламатова Гөлсәсәк Дәүләтбай ҡыҙы]] (1976), [[фән|ғалим]]-[[Филология|филолог]], 2002 йылдан [[Заһир Исмәғилев исемендәге Өфө дәүләт сәнғәт институты]] уҡытыусыһы. Филология фәндәре кандидаты (2002), доцент (2005). [[Башҡортостан Республикаһының Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (2020). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Баймаҡ районы]] [[2-се Этҡол]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Шәмсиев Рим Фәтих улы]] (1927—26.09.1999), табип. 1949 йылдан хәҙерге [[Краснокама районы]] [[Николо-Берёзовка]] ауыл дауаханаһы хирургы, 1950 йылдан — мөдире; 1966 йылдан [[Кушнаренко районы]] дауаханалары табибы, 1973—1991 йылдарҙа [[Дүртөйлө]] үҙәк район дауаханаһы невропотологы, психиатры һәм наркологы. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған табибы (1967). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Илеш районы]] [[Иҫәнбай (Илеш районы)|Иҫәнбай]] ауылынан. * Рамазанов Әбдрәхим Бәшәр улы (1932—26.03.1997), урмансы. 1953—1990 йылдарҙа Баймаҡ урман хужалығының Икенсе Итҡол лесничествоһы хеҙмәткәре. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған урмансыһы (1981). Сығышы менән ошо райондың Байым ауылынан. * [[Зинковский Валерий Михайлович]] (1937), [[спорт]]сы, тренер. Хәҙерге бишбәйге буйынса [[СССР]]-ҙың спорт мастеры (1965), РСФСР-ҙың атҡаҙанған тренеры (1984). Сығышы менән [[Өфө]] ҡалаһынан. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Вәлиев Иршат Ғәли улы]] (1928—12.10.1997), [[башҡорттар|башҡорт]] театр актёры. [[Башҡорт АССР‑ы]]ның халыҡ артисы (1984). * [[Фәхретдинова Хәҙисә Сиражетдин ҡыҙы]] (1.08.1938), дерматовенеролог-ғалим, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Медицина фәндәре докторы (2000), профессор (2004). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2003). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Көйөргәҙе районы]] Төкән ауылынан. * [[Роберт Миңнуллин]] (1948—27.03.2020), шағир, журналист, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре, [[Татарстан Республикаһы]]ның Дәүләт Советы депутаты. [[Татарстан]]дың халыҡ шағиры (2005) һәм атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1993), Башҡортостандың (1998) һәм Марий Элдың (2014) атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. [[Андерсен Ханс Кристиан|Х. К. Андерсен]] исемендәге Халыҡ‑ара балалар һәм үҫмерҙәр өсөн китаптар советының Почётлы дипломы эйәһе (1994). Татарстандың [[Ғабдулла Туҡай]] (1998) һәм [[Муса Йәлил]] (1982) исемендәге дәүләт премиялары, шулай уҡ күп кенә әҙәби премиялар лауреаты. [[Халыҡтар Дуҫлығы ордены]] кавалеры (2013). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Илеш районы]] Нәжәде ауылынан. * [[Фәтихова Римма Мөхәмәт ҡыҙы]] (1948), ғалим-педагог һәм психолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Психология фәндәре кандидаты (1982), педагогия фәндәре докторы (2001), профессор (2003). Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2006), Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре (2008) һәм мәғариф отличнигы (1995). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Серков Андрей Игнатьевич]] (1919—2.01.1944), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда батырҙарса һәләк булған яугир. Уҡсылар полкы бәйләнеш ротаһының телефонсылар взводы командиры, кесе лейтенант. [[Советтар Союзы Геройы]] (1944, үлгәндән һуң). * [[Сараев Илья Николаевич]] (1929—2017), хужалыҡ эшмәкәре, [[КПСС|партия]] һәм совет органдары хеҙмәткәре. 1965 йылдан [[Стәрлетамаҡ районы]] Ленин исемендәге колхоздың партия ойошмаһы секретары, 1970 йылдан — колхоз рәйесе, 1979—1990 йылдарҙа шул уҡ райондың [[Казадаевка ауыл Советы (Стәрлетамаҡ районы)|Казадаевка ауыл Советы]] рәйесе. [[Башҡорт АССР-ы Юғары Советы]] Президиумының Почёт грамотаһы менән бүләкләнгән (1979), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1976) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1971) ордендары кавалеры. Сығышы менән ошо райондың [[Ҡырмыҫҡалы (Стәрлетамаҡ районы)|Ҡырмыҫҡалы]] ауылынан. * [[Ғәлиев Мөнәүир Мөхәмәтәмин улы]] (1934—6.09.2012), хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре, 1968—1994 йылдарҙа [[Дүртөйлө районы]]ның «Уңыш» колхозы рәйесе. СССР-ҙың X һәм XI саҡырылыш Юғары Советы депутаты. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1981), [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1986). * [[Сурағолова Зилә Солтан ҡыҙы]] (1939), ғалим-агрохимик‑тупраҡ белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Биология фәндәре докторы (2004). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (2012) һәм [[Башҡортостан Республикаһы]]ның (1997) атҡаҙанған урмансыһы. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Ауырғазы районы]] [[Яңы Ҡарамалы (Ауырғазы районы)|Яңы Ҡарамалы]] ауылынан. * [[Вилданов Әхәт Ханнан улы]] (1944), әҙәбиәт белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Филология фәндәре кандидаты (1978). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре (2007), [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2009), Башҡортостандың мәғариф отличнигы (2006). [[Башҡортостан Республикаһы Яҙыусылар союзы]] ағзаһы (1994). * [[Чувыров Александр Николаевич]] (1949—11.10.2012), ғалим-физик, юғары мәктәп эшмәкәре. 1982—2000 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның фән буйынса проректоры. Физика-математика фәндәре докторы (1991), профессор (2007). Рәсәйҙең почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (1997). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Өфө районы]] [[Булгаков (Өфө районы)|Булгаков]] ауылынан. * [[Батанов Бәхетғәлей Николаевич]] (1954), ғалим-инженер-гидротехник, хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Башҡортостан Республикаһының III һәм IV саҡырылыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Ауыл хужалығы фәндәре докторы (2007), профессор. Башҡортостандың атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1993). [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы ордены]] кавалеры. [[Хәйбулла районы]]ның почётлы гражданы. * [[Ҡотләхмәтов Рим Йәүҙәт улы]] (1959), хеҙмәт алдынғыһы. [[Көйөргәҙе районы]] Салауат исемендәге хужалыҡ механизаторы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1997). Сығышы менән ошо райондың [[Аҡһары]] ауылынан. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:1 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1870]]: Илья Иванов, [[Рәсәй империяһы]] һәм [[СССР]]-ҙың [[Биология|биолог]]-малсыһы, [[йорт хайуандары]]н яһалма ҡасырыу ысулы авторы. * [[1885]]: Дьёрдь де Хевеши, [[Венгрия]] [[Химия|химигы]], [[Нобель премияһы]] лауреаты (1943). * [[1905]]: Ада Войцик, СССР киноактрисаһы, [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған артисы (1935). * [[1910]]: Герда Таро, [[Германия]] [[Фотография|фотографы]], беренсе [[ҡатын-ҡыҙ]] — хәрби фотожурналист. * [[1915]]: Василий Захарченко, СССР [[әҙәбиәт|яҙыусыһы]], публицист, [[журналистика|журналист]], «Техника — молодёжи» [[журнал]]ының элекке баш мөхәррире. * [[1918]]: [[Чжоу Сюань]], [[Ҡытай]] [[йыр]]сыһы һәм актёры. * [[1920]]: Аркадий Толбузин, СССР-ҙың [[театр]] һәм кино актёры, кинорежиссёр һәм сценарист, РСФСР-ҙың атҡаҙанған артисы (1954). * [[1929]]: [[Лейла Абашидзе]], СССР һәм [[Грузия]] киноактёры һәм йырсыһы. Грузин ССР-ының халыҡ артисы (1965). * [[1930]]: Пьер Бурдьё, [[Франция]] [[Социология|социологы]], [[Философия|философ]]. * [[1935]]: Виктор Славкин, СССР һәм Рәсәй [[драма]]тургы, сценарист, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның дәүләт премияһы лауреаты (1999). * [[1945]]: Дуглас Ошеров, [[АҠШ]] [[Физика|физигы]], Нобель премияһы лауреаты (1996). * [[1965]]: Сэм Мендес, [[Англия]]ның театр һәм кино режиссёры, продюсер һәм драматург, «[[Оскар]]» кинопремияһы эйәһе. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:1 августа вафат булғандар</categorytree>'' == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} == Иҫкәрмәләр == [[Категория:Йыл көндәре|З01]] [[Категория:1 август]] ovk5ltau5x4jomxvyp819ummf636spx 1147380 1147379 2022-07-28T04:17:02Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ күренеште төҙәтеү wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''1 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 213-сө ([[кәбисә йыл]]ында 214-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 152 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара === Рәсми булмаған === * {{Ер}} [[Ер]]: Үпкә яман шеше менән көрәш көнө. ** Ғәфү итеү көнө. ** Ҡағыҙ салфеткалар көнө. ** Консервалау көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|АҠШ}}: Дуҫлыҡ көнө. * {{Флагификация|Рәсәй}}: [[Беренсе донъя һуғышы]] ҡорбандарын иҫкә алыу көнө. * {{Флагификация|Ангола}}: Ҡораллы көстәр көнө. * {{Флагификация|Бенин}}: Бойондороҡһоҙлоҡ көнө. * {{Флагификация|Швейцария}}: Конфедерация көнө. * {{Флагификация|Азербайджан}}: [[Әзербайжан]] теле һәм алфавиты көнө. * {{Флагификация|Ямайка}}: Эмансипация көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|Рәсәй}}: Ҡораллы Көстәрҙең Тыл хеҙмәте көнө. ** Махсус элемтә хеҙмәткәрҙәре көнө. ** Инкассаторҙар көнө. ** Техник ярҙам хеҙмәткәрҙәре көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1745]]: [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Туймазы районы]]ның хәҙерге [[Ҡандра]] ауылы менән ҡушылған ''Ҡандра-Әмин'' ауылына нигеҙ һалына. * [[1924]]: [[СССР]]-ҙа [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] булдырыла. * [[1927]]: Бөтә Рәсәй Үҙәк Башҡарма Комитеты һәм РСФСР Халыҡ Комиссарҙары Советы ҡарары менән [[Ленинград өлкәһе]] ойошторола<ref>Шерих Д. Ю. «Городской месяцеслов. 1000 дат из прошлого Санкт-Петербурга, Петрограда, Ленинграда.» К 290-летию Санкт-Петербурга. Издательство «Петербург — ХХI век». 1993 г. 224 с., тираж 30 000 экз. ISBN 5-85490-036-X.</ref>.{{ref-ru}} * [[1928]]: [[Башҡорт АССР-ы]]нда даими радиотапшырыуҙар башлана. * [[1936]]: [[Берлин]]да XI йәйге [[Олимпия уйындары]] асыла. * [[1939]]: СССР-ҙың [[Советтар Союзы Геройы]]на бирелгән «Алтын Йондоҙ» миҙалы булдырыла. * [[1939]]: СССР-ҙың баш ҡалаһы [[Мәскәү]]ҙә Бөтә Союз ауыл хужалығы күргәҙмәһе асыла ([[1959]] йылдан — [[СССР]]-ҙың Халыҡ хужалығы ҡаҙаныштары күргәҙмәһе, [[1992]] йылдан — Бөтә Рәсәй Күргәҙмә үҙәге. * [[1964]]: СССР-ҙың «Маяҡ» Бөтә Союз радиостанцияһының позывнойҙары ярты сәғәт һайын яңғырай башлай. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Любавский Матвей Кузьмич]] (1860—22.11.1936), [[Рәсәй империяһы]]ның һәм [[СССР]]-ҙың [[фән|ғалим]]-[[тарих]]сыһы, [[Башҡортостан тарихы]]н тикшереүсе. 1901 йылдан [[Мәскәү дәүләт университеты]]ның рус тарихы кафедраһы мөдире, 1911—1918 йылдарҙа университет ректоры. СССР Фәндәр академияһы академигы (1929), тарих фәндәре докторы (1900), профессор (1901). * [[Конверт Мария Васильевна]] (1915—30.10.2004), рәссам. 1939—1948 йылдарҙа һәм 1958 йылдан [[Өфө]]нөң еңел сәнәғәт предпритяиелары, 1962 йылдан 1980-се йылдар уртаһына тиклем «Ағиҙел» башҡорт сәнғәт әйберҙәре кәсебе берекмәһе рәссамы. Сығышы менән [[Ҡазан]] ҡалаһынан. * [[Ғәниев Фуат Әшрәф улы]] (1930—28.02.2016), ғалим-[[Филология|филолог]]. 1962 йылдан хәҙерге [[Татарстан Республикаһы]] Фәндәр академияһының [[Ғәлимйән Ибраһимов]] исемендәге Тел, әҙәбиәт һәм сәнғәт институты ғилми хеҙмәткәре, 1988 йылдан — тел ғилеме, 1991 йылдан — лексикология һәм лексикография бүлеге мөдире, 2007 йылдан — баш ғилми хеҙмәткәр. Татарстан Республикаһы Фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы (1992), филология фәндәре докторы (1978), профессор (1985). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1996) һәм Татар АССР-ының (1989) атҡаҙанған фән эшмәкәре, Татарстан Республикаһының Фән һәм техника өлкәһендә дәүләт премияһы лауреаты (1994). * [[Зәйнетдинов Әмир Зәкәриә улы]] (1930), [[ауыл хужалығы]] эшмәкәре. 1969—1984 йылдарҙа [[Саҡмағош районы]] «Победа» колхозы рәйесе, 1992—1999 йылдарҙа крәҫтиән-фермер хужалыҡтарының Саҡмағош ассоциацияһы директоры. 1975—1980 йылдарҙа РСФСР Юғары Советы депутаты. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (2000). Ике Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ (1971, 1976) һәм «Почёт Билдәһе» (1967) ордендары кавалеры. Саҡмағош районының почётлы гражданы. Сығышы менән ошо райондың [[Имәнлеҡул]] ауылынан. * [[Әмиров Марс Ғизетдин улы]] (1930—12.09.1992), хужалыҡ эшмәкәре, ғалим-[[Инженерлыҡ эше|инженер]], юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1967—1992 йылдарҙа [[Автонормаль заводы (Бәләбәй)|«Автонормаль»]] заводы директоры, бер үк ваҡытта 1989 йылдан [[Өфө авиация институты]] филиалының металдарҙы баҫым менән эшкәртеү кафедраһы мөдире. Техник фәндәр кандидаты (1983). [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған машиналар эшләүсеһе (1983). [[РСФСР]]-ҙың унынсы һәм ун беренсе, Башҡорт АССР-ының туғыҙынсы саҡырылыш [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. [[Октябрь Революцияһы ордены|Октябрь Революцияһы]] (1973), ике [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1971, 1981) һәм «[[«Почёт Билдәһе» ордены|Почёт Билдәһе»]] (1963) ордендары кавалеры. Сығышы менән [[Бәләбәй]] ҡалаһынан. * [[Захаров Илья Серафимович]] (1945), [[дәүләт]] һәм хужалыҡ эшмәкәре. 1985—1998 йылдарҙа [[Стәрлетамаҡ районы|Стәрлетамаҡ район]] Советы башҡарма комитеты рәйесенең беренсе урынбаҫары — ауыл хужалығы идаралығы начальнигы; 1998—2004 йылдарҙа [[Федоровка районы|Федоровка район]] хакимиәте башлығы. 1999—2003 йылдарҙа [[Башҡортостан Республикаһының Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре. Стәрлетамаҡ районының почётлы гражданы (2006). Сығышы менән ошо райондың [[Соколовка (Стәрлетамаҡ районы)|Соколовка]] ауылынан. * [[Флүр Яхин]] (1945), хужалыҡ эшмәкәре, балалар яҙыусыһы-[[әкиәт]]се. 2005 йылға тиклем Ер ресурстары һәм ер төҙөлөшө буйынса [[Ишембай районы]] комитетының баш белгесе һәм рәйесе. 1996 йылдан [[Башҡортостан Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. * [[Атанғолов Илдар Ғәлимйән улы]] (1955), табип, йәмәғәт эшмәкәре. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның 4-се саҡырылыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (2001). }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Шәмиғолов Марат Абдулла улы]] (1926—15.05.1981), [[спорт]]сы, тренер, судья, йәмәғәтсе. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1950—1981 йылдарҙа [[Өфө]]ләге Юғары спорт оҫталығы мәктәбе тренеры; 1963—1981 йылдарҙа [[Башҡорт АССР-ы]] Спорт акробатикаһы федерацияһы рәйесе. Акробатика буйынса [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған тренеры (1968) һәм [[СССР|Бөтә Союз]] категорияһындағы судья (1965). Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1976). Акробатика буйынса РСФСР чемпионы (1956). * [[Аҙнабаев Румил Тәлғәт улы]] (1941), хеҙмәт ветераны, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның бишенсе саҡырыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. 2012—2015 йылдарҙа [[Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы]] башҡарма комитеты рәйесе. [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы]] һәм [[«Башҡортостан Республикаһында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн» ордены|«Башҡортостан Республикаһында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн»]] ордендары кавалеры. * [[Ғарифуллина Светлана Әсләм ҡыҙы]] (1941), хеҙмәт ветераны, техник-технолог. 1964—1987 йылдарҙа [[«Салауатнефтеоргсинтез» берекмәһе]] технологы. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған химигы (1978). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Бөрө районы]] [[Үрге Ыласынтау]] ауылынан. * [[Мостафин Вәзир Хәшим улы]] (1941—2.07.1980), [[уҡытыусы]], комсомол органдары хеҙмәткәре, [[Журналистика|журналист]]. СССР-ҙың Журналистар союзы ағзаһы. 1965 йылдан Мәсәғүт педагогия училищеһы (хәҙер колледж) уҡытыусыһы, 1966 йылдан комсомол эшендә: ВЛКСМ-дың [[Дыуан районы|Дыуан район]] комитеты секретары; [[ВЛКСМ-дың Башҡортостан өлкә комитеты]] инструкторы, лекторҙар төркөмө етәксеһе, дөйөм һәм пропаганда бүлектәре мөдире; 1973—1980 йылдарҙа республиканың [[«Ленинец» гәзите|«Ленинец» – «Ленинсы»]] йәштәр гәзите мөхәррире. ВЛКСМ-дың 17-се (1974) һәм 18-се (1978) съездары делегаты. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Учалы районы]] [[Ҡорама (Учалы районы)|Ҡорама]] ауылынан. * [[Айыпов Рөстәм Сәғит улы]] (1946), [[фән|ғалим]]-радиоинженер, спортсы. Техник фәндәр докторы (2007), профессор (2007). 1973 йылдан [[Өфө авиация институты]], 1998 йылдан — [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]] уҡытыусыһы: ауыл хужалығында электр ҡорамалдарын автоматлаштырыу һәм файҙаланыу кафедраһы, 2000—2002 йылдарҙа һәм 2011 йылдан — электр машиналары һәм электр ҡорамалдары кафедраһы мөдире, бер үк ваҡытта 2000—2011 йылдарҙа энергетика факультеты деканы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған энергетигы (2011), Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2009). [[Еңел атлетика]] буйынса СССР-ҙың спорт мастеры (1969). Сығышы менән хәҙерге [[Ульяновск өлкәһе]]нең Николаевка ауылынан. * [[Гәрәев Рим Борис улы]] (1946), матбуғат һәм дәүләт хеҙмәте ветераны. СССР-ҙың Журналистар союзы ағзаһы. 1977—1988 йылдарҙа [[Туймазы районы]]ның «Ленинский путь» гәзитенең мөхәррир урынбаҫары һәм мөхәррире; 1988—1991 йылдарҙа КПСС-тың [[Туймазы]] ҡала комитеты секретары; 1991—2006 йылдарҙа хәҙерге [[Республика Башкортостан (гәзит)|«Республика Башкортостан»]] гәзитенең үҙ хәбәрсеһе. 1994—2009 йылдарҙа Башҡортостандың Үҙәк һайлау комиссияһы ағзаһы, шул иҫәптән 2006 йылдан — бүлек етәксеһе. Туймазы районының почётлы гражданы (2012). Сығышы менән ошо райондың [[Түбәнге Троицк]] ауылынан. * [[Ибраһимов Ринат Исмәғил улы]] (1956—21.08.2018), ғалим-[[Биохимия|биохимик]]. Биология фәндәре докторы (1999), профессор. (2001). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2012), Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2009). 1989 йылдан [[Башҡорт дәүләт университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2000—2017 йылдарҙа биохимия һәм биотехнологиялар кафедраһы мөдире, бер үк ваҡытта 2001—2013 йылдарҙа биология факультеты деканы. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Миәкә районы]] [[Зәйпекүл]] ауылынан. * [[Зуева Валентина Витальевна]] (1946), һаулыҡ һаҡлау өлкәһе ветераны. 1973 йылдан [[Салауат (ҡала)|Салауат]] ҡала дауаханаһы, шул иҫәптән 1992—2006 йылдарҙа балалар поликлиникаһының шәфҡәт туташы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған һаулыҡ һаҡлау хеҙмәткәре (2004). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Бәләбәй районы]] [[Аделькин]] ауылынан. * [[Саламатова Гөлсәсәк Дәүләтбай ҡыҙы]] (1976), [[фән|ғалим]]-[[Филология|филолог]], 2002 йылдан [[Заһир Исмәғилев исемендәге Өфө дәүләт сәнғәт институты]] уҡытыусыһы. Филология фәндәре кандидаты (2002), доцент (2005). [[Башҡортостан Республикаһының Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (2020). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Баймаҡ районы]] [[2-се Этҡол]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Шәмсиев Рим Фәтих улы]] (1927—26.09.1999), табип. 1949 йылдан хәҙерге [[Краснокама районы]] [[Николо-Берёзовка]] ауыл дауаханаһы хирургы, 1950 йылдан — мөдире; 1966 йылдан [[Кушнаренко районы]] дауаханалары табибы, 1973—1991 йылдарҙа [[Дүртөйлө]] үҙәк район дауаханаһы невропотологы, психиатры һәм наркологы. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған табибы (1967). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Илеш районы]] [[Иҫәнбай (Илеш районы)|Иҫәнбай]] ауылынан. * [[Рамазанов Әбдрәхим Бәшәр улы]] (1932—26.03.1997), [[урман]]сы. 1953—1990 йылдарҙа [[Баймаҡ районы|Баймаҡ]] урман хужалығының [[2-се Этҡол]] лесничествоһы хеҙмәткәре. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған урмансыһы (1981). Сығышы менән ошо райондың [[Байым (Баймаҡ районы)|Байым]] ауылынан. * [[Зинковский Валерий Михайлович]] (1937), [[спорт]]сы, тренер. Хәҙерге бишбәйге буйынса [[СССР]]-ҙың спорт мастеры (1965), РСФСР-ҙың атҡаҙанған тренеры (1984). Сығышы менән [[Өфө]] ҡалаһынан. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Вәлиев Иршат Ғәли улы]] (1928—12.10.1997), [[башҡорттар|башҡорт]] театр актёры. [[Башҡорт АССР‑ы]]ның халыҡ артисы (1984). * [[Фәхретдинова Хәҙисә Сиражетдин ҡыҙы]] (1.08.1938), дерматовенеролог-ғалим, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Медицина фәндәре докторы (2000), профессор (2004). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2003). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Көйөргәҙе районы]] Төкән ауылынан. * [[Роберт Миңнуллин]] (1948—27.03.2020), шағир, журналист, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре, [[Татарстан Республикаһы]]ның Дәүләт Советы депутаты. [[Татарстан]]дың халыҡ шағиры (2005) һәм атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1993), Башҡортостандың (1998) һәм Марий Элдың (2014) атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. [[Андерсен Ханс Кристиан|Х. К. Андерсен]] исемендәге Халыҡ‑ара балалар һәм үҫмерҙәр өсөн китаптар советының Почётлы дипломы эйәһе (1994). Татарстандың [[Ғабдулла Туҡай]] (1998) һәм [[Муса Йәлил]] (1982) исемендәге дәүләт премиялары, шулай уҡ күп кенә әҙәби премиялар лауреаты. [[Халыҡтар Дуҫлығы ордены]] кавалеры (2013). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Илеш районы]] Нәжәде ауылынан. * [[Фәтихова Римма Мөхәмәт ҡыҙы]] (1948), ғалим-педагог һәм психолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Психология фәндәре кандидаты (1982), педагогия фәндәре докторы (2001), профессор (2003). Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2006), Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре (2008) һәм мәғариф отличнигы (1995). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Серков Андрей Игнатьевич]] (1919—2.01.1944), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда батырҙарса һәләк булған яугир. Уҡсылар полкы бәйләнеш ротаһының телефонсылар взводы командиры, кесе лейтенант. [[Советтар Союзы Геройы]] (1944, үлгәндән һуң). * [[Сараев Илья Николаевич]] (1929—2017), хужалыҡ эшмәкәре, [[КПСС|партия]] һәм совет органдары хеҙмәткәре. 1965 йылдан [[Стәрлетамаҡ районы]] Ленин исемендәге колхоздың партия ойошмаһы секретары, 1970 йылдан — колхоз рәйесе, 1979—1990 йылдарҙа шул уҡ райондың [[Казадаевка ауыл Советы (Стәрлетамаҡ районы)|Казадаевка ауыл Советы]] рәйесе. [[Башҡорт АССР-ы Юғары Советы]] Президиумының Почёт грамотаһы менән бүләкләнгән (1979), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1976) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1971) ордендары кавалеры. Сығышы менән ошо райондың [[Ҡырмыҫҡалы (Стәрлетамаҡ районы)|Ҡырмыҫҡалы]] ауылынан. * [[Ғәлиев Мөнәүир Мөхәмәтәмин улы]] (1934—6.09.2012), хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре, 1968—1994 йылдарҙа [[Дүртөйлө районы]]ның «Уңыш» колхозы рәйесе. СССР-ҙың X һәм XI саҡырылыш Юғары Советы депутаты. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1981), [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1986). * [[Сурағолова Зилә Солтан ҡыҙы]] (1939), ғалим-агрохимик‑тупраҡ белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Биология фәндәре докторы (2004). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (2012) һәм [[Башҡортостан Республикаһы]]ның (1997) атҡаҙанған урмансыһы. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Ауырғазы районы]] [[Яңы Ҡарамалы (Ауырғазы районы)|Яңы Ҡарамалы]] ауылынан. * [[Вилданов Әхәт Ханнан улы]] (1944), әҙәбиәт белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Филология фәндәре кандидаты (1978). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре (2007), [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2009), Башҡортостандың мәғариф отличнигы (2006). [[Башҡортостан Республикаһы Яҙыусылар союзы]] ағзаһы (1994). * [[Чувыров Александр Николаевич]] (1949—11.10.2012), ғалим-физик, юғары мәктәп эшмәкәре. 1982—2000 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның фән буйынса проректоры. Физика-математика фәндәре докторы (1991), профессор (2007). Рәсәйҙең почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (1997). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Өфө районы]] [[Булгаков (Өфө районы)|Булгаков]] ауылынан. * [[Батанов Бәхетғәлей Николаевич]] (1954), ғалим-инженер-гидротехник, хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Башҡортостан Республикаһының III һәм IV саҡырылыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Ауыл хужалығы фәндәре докторы (2007), профессор. Башҡортостандың атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1993). [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы ордены]] кавалеры. [[Хәйбулла районы]]ның почётлы гражданы. * [[Ҡотләхмәтов Рим Йәүҙәт улы]] (1959), хеҙмәт алдынғыһы. [[Көйөргәҙе районы]] Салауат исемендәге хужалыҡ механизаторы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1997). Сығышы менән ошо райондың [[Аҡһары]] ауылынан. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:1 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1870]]: Илья Иванов, [[Рәсәй империяһы]] һәм [[СССР]]-ҙың [[Биология|биолог]]-малсыһы, [[йорт хайуандары]]н яһалма ҡасырыу ысулы авторы. * [[1885]]: Дьёрдь де Хевеши, [[Венгрия]] [[Химия|химигы]], [[Нобель премияһы]] лауреаты (1943). * [[1905]]: Ада Войцик, СССР киноактрисаһы, [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған артисы (1935). * [[1910]]: Герда Таро, [[Германия]] [[Фотография|фотографы]], беренсе [[ҡатын-ҡыҙ]] — хәрби фотожурналист. * [[1915]]: Василий Захарченко, СССР [[әҙәбиәт|яҙыусыһы]], публицист, [[журналистика|журналист]], «Техника — молодёжи» [[журнал]]ының элекке баш мөхәррире. * [[1918]]: [[Чжоу Сюань]], [[Ҡытай]] [[йыр]]сыһы һәм актёры. * [[1920]]: Аркадий Толбузин, СССР-ҙың [[театр]] һәм кино актёры, кинорежиссёр һәм сценарист, РСФСР-ҙың атҡаҙанған артисы (1954). * [[1929]]: [[Лейла Абашидзе]], СССР һәм [[Грузия]] киноактёры һәм йырсыһы. Грузин ССР-ының халыҡ артисы (1965). * [[1930]]: Пьер Бурдьё, [[Франция]] [[Социология|социологы]], [[Философия|философ]]. * [[1935]]: Виктор Славкин, СССР һәм Рәсәй [[драма]]тургы, сценарист, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның дәүләт премияһы лауреаты (1999). * [[1945]]: Дуглас Ошеров, [[АҠШ]] [[Физика|физигы]], Нобель премияһы лауреаты (1996). * [[1965]]: Сэм Мендес, [[Англия]]ның театр һәм кино режиссёры, продюсер һәм драматург, «[[Оскар]]» кинопремияһы эйәһе. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:1 августа вафат булғандар</categorytree>'' == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} == Иҫкәрмәләр == [[Категория:Йыл көндәре|З01]] [[Категория:1 август]] 3y7vo4bnltqtvtm8eftcz5kfzn393xd 1147381 1147380 2022-07-28T04:19:12Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңы wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''1 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 213-сө ([[кәбисә йыл]]ында 214-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 152 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара === Рәсми булмаған === * {{Ер}} [[Ер]]: Үпкә яман шеше менән көрәш көнө. ** Ғәфү итеү көнө. ** Ҡағыҙ салфеткалар көнө. ** Консервалау көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|АҠШ}}: Дуҫлыҡ көнө. * {{Флагификация|Рәсәй}}: [[Беренсе донъя һуғышы]] ҡорбандарын иҫкә алыу көнө. * {{Флагификация|Ангола}}: Ҡораллы көстәр көнө. * {{Флагификация|Бенин}}: Бойондороҡһоҙлоҡ көнө. * {{Флагификация|Швейцария}}: Конфедерация көнө. * {{Флагификация|Азербайджан}}: [[Әзербайжан]] теле һәм алфавиты көнө. * {{Флагификация|Ямайка}}: Эмансипация көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|Рәсәй}}: Ҡораллы Көстәрҙең Тыл хеҙмәте көнө. ** Махсус элемтә хеҙмәткәрҙәре көнө. ** Инкассаторҙар көнө. ** Техник ярҙам хеҙмәткәрҙәре көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1745]]: [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Туймазы районы]]ның хәҙерге [[Ҡандра]] ауылы менән ҡушылған ''Ҡандра-Әмин'' ауылына нигеҙ һалына. * [[1924]]: [[СССР]]-ҙа [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] булдырыла. * [[1927]]: Бөтә Рәсәй Үҙәк Башҡарма Комитеты һәм РСФСР Халыҡ Комиссарҙары Советы ҡарары менән [[Ленинград өлкәһе]] ойошторола<ref>Шерих Д. Ю. «Городской месяцеслов. 1000 дат из прошлого Санкт-Петербурга, Петрограда, Ленинграда.» К 290-летию Санкт-Петербурга. Издательство «Петербург — ХХI век». 1993 г. 224 с., тираж 30 000 экз. ISBN 5-85490-036-X.</ref>.{{ref-ru}} * [[1928]]: [[Башҡорт АССР-ы]]нда даими радиотапшырыуҙар башлана. * [[1936]]: [[Берлин]]да XI йәйге [[Олимпия уйындары]] асыла. * [[1939]]: СССР-ҙың [[Советтар Союзы Геройы]]на бирелгән «Алтын Йондоҙ» миҙалы булдырыла. * [[1939]]: СССР-ҙың баш ҡалаһы [[Мәскәү]]ҙә Бөтә Союз ауыл хужалығы күргәҙмәһе асыла ([[1959]] йылдан — [[СССР]]-ҙың Халыҡ хужалығы ҡаҙаныштары күргәҙмәһе, [[1992]] йылдан — Бөтә Рәсәй Күргәҙмә үҙәге. * [[1964]]: СССР-ҙың «Маяҡ» Бөтә Союз радиостанцияһының позывнойҙары ярты сәғәт һайын яңғырай башлай. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Любавский Матвей Кузьмич]] (1860—22.11.1936), [[Рәсәй империяһы]]ның һәм [[СССР]]-ҙың [[фән|ғалим]]-[[тарих]]сыһы, [[Башҡортостан тарихы]]н тикшереүсе. 1901 йылдан [[Мәскәү дәүләт университеты]]ның рус тарихы кафедраһы мөдире, 1911—1918 йылдарҙа университет ректоры. СССР Фәндәр академияһы академигы (1929), тарих фәндәре докторы (1900), профессор (1901). * [[Конверт Мария Васильевна]] (1915—30.10.2004), рәссам. 1939—1948 йылдарҙа һәм 1958 йылдан [[Өфө]]нөң еңел сәнәғәт предпритяиелары, 1962 йылдан 1980-се йылдар уртаһына тиклем «Ағиҙел» башҡорт сәнғәт әйберҙәре кәсебе берекмәһе рәссамы. Сығышы менән [[Ҡазан]] ҡалаһынан. * [[Ғәниев Фуат Әшрәф улы]] (1930—28.02.2016), ғалим-[[Филология|филолог]]. 1962 йылдан хәҙерге [[Татарстан Республикаһы]] Фәндәр академияһының [[Ғәлимйән Ибраһимов]] исемендәге Тел, әҙәбиәт һәм сәнғәт институты ғилми хеҙмәткәре, 1988 йылдан — тел ғилеме, 1991 йылдан — лексикология һәм лексикография бүлеге мөдире, 2007 йылдан — баш ғилми хеҙмәткәр. Татарстан Республикаһы Фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы (1992), филология фәндәре докторы (1978), профессор (1985). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1996) һәм Татар АССР-ының (1989) атҡаҙанған фән эшмәкәре, Татарстан Республикаһының Фән һәм техника өлкәһендә дәүләт премияһы лауреаты (1994). * [[Зәйнетдинов Әмир Зәкәриә улы]] (1930), [[ауыл хужалығы]] эшмәкәре. 1969—1984 йылдарҙа [[Саҡмағош районы]] «Победа» колхозы рәйесе, 1992—1999 йылдарҙа крәҫтиән-фермер хужалыҡтарының Саҡмағош ассоциацияһы директоры. 1975—1980 йылдарҙа РСФСР Юғары Советы депутаты. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (2000). Ике Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ (1971, 1976) һәм «Почёт Билдәһе» (1967) ордендары кавалеры. Саҡмағош районының почётлы гражданы. Сығышы менән ошо райондың [[Имәнлеҡул]] ауылынан. * [[Әмиров Марс Ғизетдин улы]] (1930—12.09.1992), хужалыҡ эшмәкәре, ғалим-[[Инженерлыҡ эше|инженер]], юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1967—1992 йылдарҙа [[Автонормаль заводы (Бәләбәй)|«Автонормаль»]] заводы директоры, бер үк ваҡытта 1989 йылдан [[Өфө авиация институты]] филиалының металдарҙы баҫым менән эшкәртеү кафедраһы мөдире. Техник фәндәр кандидаты (1983). [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған машиналар эшләүсеһе (1983). [[РСФСР]]-ҙың унынсы һәм ун беренсе, Башҡорт АССР-ының туғыҙынсы саҡырылыш [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. [[Октябрь Революцияһы ордены|Октябрь Революцияһы]] (1973), ике [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1971, 1981) һәм «[[«Почёт Билдәһе» ордены|Почёт Билдәһе»]] (1963) ордендары кавалеры. Сығышы менән [[Бәләбәй]] ҡалаһынан. * [[Захаров Илья Серафимович]] (1945), [[дәүләт]] һәм хужалыҡ эшмәкәре. 1985—1998 йылдарҙа [[Стәрлетамаҡ районы|Стәрлетамаҡ район]] Советы башҡарма комитеты рәйесенең беренсе урынбаҫары — ауыл хужалығы идаралығы начальнигы; 1998—2004 йылдарҙа [[Федоровка районы|Федоровка район]] хакимиәте башлығы. 1999—2003 йылдарҙа [[Башҡортостан Республикаһының Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре. Стәрлетамаҡ районының почётлы гражданы (2006). Сығышы менән ошо райондың [[Соколовка (Стәрлетамаҡ районы)|Соколовка]] ауылынан. * [[Флүр Яхин]] (1945), хужалыҡ эшмәкәре, балалар яҙыусыһы-[[әкиәт]]се. 2005 йылға тиклем Ер ресурстары һәм ер төҙөлөшө буйынса [[Ишембай районы]] комитетының баш белгесе һәм рәйесе. 1996 йылдан [[Башҡортостан Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. * [[Атанғолов Илдар Ғәлимйән улы]] (1955), табип, йәмәғәт эшмәкәре. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның 4-се саҡырылыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (2001). }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Шәмиғолов Марат Абдулла улы]] (1926—15.05.1981), [[спорт]]сы, тренер, судья, йәмәғәтсе. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1950—1981 йылдарҙа [[Өфө]]ләге Юғары спорт оҫталығы мәктәбе тренеры; 1963—1981 йылдарҙа [[Башҡорт АССР-ы]] Спорт акробатикаһы федерацияһы рәйесе. Акробатика буйынса [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған тренеры (1968) һәм [[СССР|Бөтә Союз]] категорияһындағы судья (1965). Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1976). Акробатика буйынса РСФСР чемпионы (1956). * [[Аҙнабаев Румил Тәлғәт улы]] (1941), хеҙмәт ветераны, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның бишенсе саҡырыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. 2012—2015 йылдарҙа [[Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы]] башҡарма комитеты рәйесе. [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы]] һәм [[«Башҡортостан Республикаһында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн» ордены|«Башҡортостан Республикаһында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн»]] ордендары кавалеры. * [[Ғарифуллина Светлана Әсләм ҡыҙы]] (1941), хеҙмәт ветераны, техник-технолог. 1964—1987 йылдарҙа [[«Салауатнефтеоргсинтез» берекмәһе]] технологы. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған химигы (1978). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Бөрө районы]] [[Үрге Ыласынтау]] ауылынан. * [[Мостафин Вәзир Хәшим улы]] (1941—2.07.1980), [[уҡытыусы]], комсомол органдары хеҙмәткәре, [[Журналистика|журналист]]. СССР-ҙың Журналистар союзы ағзаһы. 1965 йылдан Мәсәғүт педагогия училищеһы (хәҙер колледж) уҡытыусыһы, 1966 йылдан комсомол эшендә: ВЛКСМ-дың [[Дыуан районы|Дыуан район]] комитеты секретары; [[ВЛКСМ-дың Башҡортостан өлкә комитеты]] инструкторы, лекторҙар төркөмө етәксеһе, дөйөм һәм пропаганда бүлектәре мөдире; 1973—1980 йылдарҙа республиканың [[«Ленинец» гәзите|«Ленинец» – «Ленинсы»]] йәштәр гәзите мөхәррире. ВЛКСМ-дың 17-се (1974) һәм 18-се (1978) съездары делегаты. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Учалы районы]] [[Ҡорама (Учалы районы)|Ҡорама]] ауылынан. * [[Айыпов Рөстәм Сәғит улы]] (1946), [[фән|ғалим]]-радиоинженер, спортсы. Техник фәндәр докторы (2007), профессор (2007). 1973 йылдан [[Өфө авиация институты]], 1998 йылдан — [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]] уҡытыусыһы: ауыл хужалығында электр ҡорамалдарын автоматлаштырыу һәм файҙаланыу кафедраһы, 2000—2002 йылдарҙа һәм 2011 йылдан — электр машиналары һәм электр ҡорамалдары кафедраһы мөдире, бер үк ваҡытта 2000—2011 йылдарҙа энергетика факультеты деканы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған энергетигы (2011), Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2009). [[Еңел атлетика]] буйынса СССР-ҙың спорт мастеры (1969). Сығышы менән хәҙерге [[Ульяновск өлкәһе]]нең Николаевка ауылынан. * [[Гәрәев Рим Борис улы]] (1946), матбуғат һәм дәүләт хеҙмәте ветераны. СССР-ҙың Журналистар союзы ағзаһы. 1977—1988 йылдарҙа [[Туймазы районы]]ның «Ленинский путь» гәзитенең мөхәррир урынбаҫары һәм мөхәррире; 1988—1991 йылдарҙа КПСС-тың [[Туймазы]] ҡала комитеты секретары; 1991—2006 йылдарҙа хәҙерге [[Республика Башкортостан (гәзит)|«Республика Башкортостан»]] гәзитенең үҙ хәбәрсеһе. 1994—2009 йылдарҙа Башҡортостандың Үҙәк һайлау комиссияһы ағзаһы, шул иҫәптән 2006 йылдан — бүлек етәксеһе. Туймазы районының почётлы гражданы (2012). Сығышы менән ошо райондың [[Түбәнге Троицк]] ауылынан. * [[Ибраһимов Ринат Исмәғил улы]] (1956—21.08.2018), ғалим-[[Биохимия|биохимик]]. Биология фәндәре докторы (1999), профессор. (2001). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2012), Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2009). 1989 йылдан [[Башҡорт дәүләт университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2000—2017 йылдарҙа биохимия һәм биотехнологиялар кафедраһы мөдире, бер үк ваҡытта 2001—2013 йылдарҙа биология факультеты деканы. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Миәкә районы]] [[Зәйпекүл]] ауылынан. * [[Зуева Валентина Витальевна]] (1946), һаулыҡ һаҡлау өлкәһе ветераны. 1973 йылдан [[Салауат (ҡала)|Салауат]] ҡала дауаханаһы, шул иҫәптән 1992—2006 йылдарҙа балалар поликлиникаһының шәфҡәт туташы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған һаулыҡ һаҡлау хеҙмәткәре (2004). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Бәләбәй районы]] [[Аделькин]] ауылынан. * [[Саламатова Гөлсәсәк Дәүләтбай ҡыҙы]] (1976), [[фән|ғалим]]-[[Филология|филолог]], 2002 йылдан [[Заһир Исмәғилев исемендәге Өфө дәүләт сәнғәт институты]] уҡытыусыһы. Филология фәндәре кандидаты (2002), доцент (2005). [[Башҡортостан Республикаһының Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (2020). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Баймаҡ районы]] [[2-се Этҡол]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Шәмсиев Рим Фәтих улы]] (1927—26.09.1999), табип. 1949 йылдан хәҙерге [[Краснокама районы]] [[Николо-Берёзовка]] ауыл дауаханаһы хирургы, 1950 йылдан — мөдире; 1966 йылдан [[Кушнаренко районы]] дауаханалары табибы, 1973—1991 йылдарҙа [[Дүртөйлө]] үҙәк район дауаханаһы невропотологы, психиатры һәм наркологы. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған табибы (1967). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Илеш районы]] [[Иҫәнбай (Илеш районы)|Иҫәнбай]] ауылынан. * [[Рамазанов Әбдрәхим Бәшәр улы]] (1932—26.03.1997), [[урман]]сы. 1953—1990 йылдарҙа [[Баймаҡ районы|Баймаҡ]] урман хужалығының [[2-се Этҡол]] лесничествоһы хеҙмәткәре. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған урмансыһы (1981). Сығышы менән ошо райондың [[Байым (Баймаҡ районы)|Байым]] ауылынан. * [[Зинковский Валерий Михайлович]] (1937), [[спорт]]сы, тренер. Хәҙерге бишбәйге буйынса [[СССР]]-ҙың спорт мастеры (1965), РСФСР-ҙың атҡаҙанған тренеры (1984). Сығышы менән [[Өфө]] ҡалаһынан. * Шәйәхмәтов Әмир Сабирйән улы (1957), ғалим-агроном, шәхси эшҡыуар. 1985 йылдан Хәйбулла районы «Хәйбулла» совхозы агрономы, 1992 йылдан — тирә-яҡ мөхитте һаҡлау буйынса район комитеты рәйесе; 1994 йылдан — Хәйбулла сорт һынау участкаһы мөдире; 2006 йылдан — крәҫтиән-фермер хужалығы башлығы. Ауыл хужалығы фәндәре кандидаты (1999). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Баймаҡ районы Байыш ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Вәлиев Иршат Ғәли улы]] (1928—12.10.1997), [[башҡорттар|башҡорт]] театр актёры. [[Башҡорт АССР‑ы]]ның халыҡ артисы (1984). * [[Фәхретдинова Хәҙисә Сиражетдин ҡыҙы]] (1.08.1938), дерматовенеролог-ғалим, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Медицина фәндәре докторы (2000), профессор (2004). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2003). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Көйөргәҙе районы]] Төкән ауылынан. * [[Роберт Миңнуллин]] (1948—27.03.2020), шағир, журналист, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре, [[Татарстан Республикаһы]]ның Дәүләт Советы депутаты. [[Татарстан]]дың халыҡ шағиры (2005) һәм атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1993), Башҡортостандың (1998) һәм Марий Элдың (2014) атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. [[Андерсен Ханс Кристиан|Х. К. Андерсен]] исемендәге Халыҡ‑ара балалар һәм үҫмерҙәр өсөн китаптар советының Почётлы дипломы эйәһе (1994). Татарстандың [[Ғабдулла Туҡай]] (1998) һәм [[Муса Йәлил]] (1982) исемендәге дәүләт премиялары, шулай уҡ күп кенә әҙәби премиялар лауреаты. [[Халыҡтар Дуҫлығы ордены]] кавалеры (2013). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Илеш районы]] Нәжәде ауылынан. * [[Фәтихова Римма Мөхәмәт ҡыҙы]] (1948), ғалим-педагог һәм психолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Психология фәндәре кандидаты (1982), педагогия фәндәре докторы (2001), профессор (2003). Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2006), Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре (2008) һәм мәғариф отличнигы (1995). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Серков Андрей Игнатьевич]] (1919—2.01.1944), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда батырҙарса һәләк булған яугир. Уҡсылар полкы бәйләнеш ротаһының телефонсылар взводы командиры, кесе лейтенант. [[Советтар Союзы Геройы]] (1944, үлгәндән һуң). * [[Сараев Илья Николаевич]] (1929—2017), хужалыҡ эшмәкәре, [[КПСС|партия]] һәм совет органдары хеҙмәткәре. 1965 йылдан [[Стәрлетамаҡ районы]] Ленин исемендәге колхоздың партия ойошмаһы секретары, 1970 йылдан — колхоз рәйесе, 1979—1990 йылдарҙа шул уҡ райондың [[Казадаевка ауыл Советы (Стәрлетамаҡ районы)|Казадаевка ауыл Советы]] рәйесе. [[Башҡорт АССР-ы Юғары Советы]] Президиумының Почёт грамотаһы менән бүләкләнгән (1979), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1976) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1971) ордендары кавалеры. Сығышы менән ошо райондың [[Ҡырмыҫҡалы (Стәрлетамаҡ районы)|Ҡырмыҫҡалы]] ауылынан. * [[Ғәлиев Мөнәүир Мөхәмәтәмин улы]] (1934—6.09.2012), хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре, 1968—1994 йылдарҙа [[Дүртөйлө районы]]ның «Уңыш» колхозы рәйесе. СССР-ҙың X һәм XI саҡырылыш Юғары Советы депутаты. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1981), [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1986). * [[Сурағолова Зилә Солтан ҡыҙы]] (1939), ғалим-агрохимик‑тупраҡ белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Биология фәндәре докторы (2004). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (2012) һәм [[Башҡортостан Республикаһы]]ның (1997) атҡаҙанған урмансыһы. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Ауырғазы районы]] [[Яңы Ҡарамалы (Ауырғазы районы)|Яңы Ҡарамалы]] ауылынан. * [[Вилданов Әхәт Ханнан улы]] (1944), әҙәбиәт белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Филология фәндәре кандидаты (1978). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре (2007), [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2009), Башҡортостандың мәғариф отличнигы (2006). [[Башҡортостан Республикаһы Яҙыусылар союзы]] ағзаһы (1994). * [[Чувыров Александр Николаевич]] (1949—11.10.2012), ғалим-физик, юғары мәктәп эшмәкәре. 1982—2000 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның фән буйынса проректоры. Физика-математика фәндәре докторы (1991), профессор (2007). Рәсәйҙең почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (1997). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Өфө районы]] [[Булгаков (Өфө районы)|Булгаков]] ауылынан. * [[Батанов Бәхетғәлей Николаевич]] (1954), ғалим-инженер-гидротехник, хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Башҡортостан Республикаһының III һәм IV саҡырылыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Ауыл хужалығы фәндәре докторы (2007), профессор. Башҡортостандың атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1993). [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы ордены]] кавалеры. [[Хәйбулла районы]]ның почётлы гражданы. * [[Ҡотләхмәтов Рим Йәүҙәт улы]] (1959), хеҙмәт алдынғыһы. [[Көйөргәҙе районы]] Салауат исемендәге хужалыҡ механизаторы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1997). Сығышы менән ошо райондың [[Аҡһары]] ауылынан. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:1 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1870]]: Илья Иванов, [[Рәсәй империяһы]] һәм [[СССР]]-ҙың [[Биология|биолог]]-малсыһы, [[йорт хайуандары]]н яһалма ҡасырыу ысулы авторы. * [[1885]]: Дьёрдь де Хевеши, [[Венгрия]] [[Химия|химигы]], [[Нобель премияһы]] лауреаты (1943). * [[1905]]: Ада Войцик, СССР киноактрисаһы, [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған артисы (1935). * [[1910]]: Герда Таро, [[Германия]] [[Фотография|фотографы]], беренсе [[ҡатын-ҡыҙ]] — хәрби фотожурналист. * [[1915]]: Василий Захарченко, СССР [[әҙәбиәт|яҙыусыһы]], публицист, [[журналистика|журналист]], «Техника — молодёжи» [[журнал]]ының элекке баш мөхәррире. * [[1918]]: [[Чжоу Сюань]], [[Ҡытай]] [[йыр]]сыһы һәм актёры. * [[1920]]: Аркадий Толбузин, СССР-ҙың [[театр]] һәм кино актёры, кинорежиссёр һәм сценарист, РСФСР-ҙың атҡаҙанған артисы (1954). * [[1929]]: [[Лейла Абашидзе]], СССР һәм [[Грузия]] киноактёры һәм йырсыһы. Грузин ССР-ының халыҡ артисы (1965). * [[1930]]: Пьер Бурдьё, [[Франция]] [[Социология|социологы]], [[Философия|философ]]. * [[1935]]: Виктор Славкин, СССР һәм Рәсәй [[драма]]тургы, сценарист, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның дәүләт премияһы лауреаты (1999). * [[1945]]: Дуглас Ошеров, [[АҠШ]] [[Физика|физигы]], Нобель премияһы лауреаты (1996). * [[1965]]: Сэм Мендес, [[Англия]]ның театр һәм кино режиссёры, продюсер һәм драматург, «[[Оскар]]» кинопремияһы эйәһе. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:1 августа вафат булғандар</categorytree>'' == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} == Иҫкәрмәләр == [[Категория:Йыл көндәре|З01]] [[Категория:1 август]] khgqczw1elz195y4v0qr7nydsrikx60 1147382 1147381 2022-07-28T04:25:40Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ күренеште төҙәтеү wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''1 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 213-сө ([[кәбисә йыл]]ында 214-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 152 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара === Рәсми булмаған === * {{Ер}} [[Ер]]: Үпкә яман шеше менән көрәш көнө. ** Ғәфү итеү көнө. ** Ҡағыҙ салфеткалар көнө. ** Консервалау көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|АҠШ}}: Дуҫлыҡ көнө. * {{Флагификация|Рәсәй}}: [[Беренсе донъя һуғышы]] ҡорбандарын иҫкә алыу көнө. * {{Флагификация|Ангола}}: Ҡораллы көстәр көнө. * {{Флагификация|Бенин}}: Бойондороҡһоҙлоҡ көнө. * {{Флагификация|Швейцария}}: Конфедерация көнө. * {{Флагификация|Азербайджан}}: [[Әзербайжан]] теле һәм алфавиты көнө. * {{Флагификация|Ямайка}}: Эмансипация көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|Рәсәй}}: Ҡораллы Көстәрҙең Тыл хеҙмәте көнө. ** Махсус элемтә хеҙмәткәрҙәре көнө. ** Инкассаторҙар көнө. ** Техник ярҙам хеҙмәткәрҙәре көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1745]]: [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Туймазы районы]]ның хәҙерге [[Ҡандра]] ауылы менән ҡушылған ''Ҡандра-Әмин'' ауылына нигеҙ һалына. * [[1924]]: [[СССР]]-ҙа [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] булдырыла. * [[1927]]: Бөтә Рәсәй Үҙәк Башҡарма Комитеты һәм РСФСР Халыҡ Комиссарҙары Советы ҡарары менән [[Ленинград өлкәһе]] ойошторола<ref>Шерих Д. Ю. «Городской месяцеслов. 1000 дат из прошлого Санкт-Петербурга, Петрограда, Ленинграда.» К 290-летию Санкт-Петербурга. Издательство «Петербург — ХХI век». 1993 г. 224 с., тираж 30 000 экз. ISBN 5-85490-036-X.</ref>.{{ref-ru}} * [[1928]]: [[Башҡорт АССР-ы]]нда даими радиотапшырыуҙар башлана. * [[1936]]: [[Берлин]]да XI йәйге [[Олимпия уйындары]] асыла. * [[1939]]: СССР-ҙың [[Советтар Союзы Геройы]]на бирелгән «Алтын Йондоҙ» миҙалы булдырыла. * [[1939]]: СССР-ҙың баш ҡалаһы [[Мәскәү]]ҙә Бөтә Союз ауыл хужалығы күргәҙмәһе асыла ([[1959]] йылдан — [[СССР]]-ҙың Халыҡ хужалығы ҡаҙаныштары күргәҙмәһе, [[1992]] йылдан — Бөтә Рәсәй Күргәҙмә үҙәге. * [[1964]]: СССР-ҙың «Маяҡ» Бөтә Союз радиостанцияһының позывнойҙары ярты сәғәт һайын яңғырай башлай. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Любавский Матвей Кузьмич]] (1860—22.11.1936), [[Рәсәй империяһы]]ның һәм [[СССР]]-ҙың [[фән|ғалим]]-[[тарих]]сыһы, [[Башҡортостан тарихы]]н тикшереүсе. 1901 йылдан [[Мәскәү дәүләт университеты]]ның рус тарихы кафедраһы мөдире, 1911—1918 йылдарҙа университет ректоры. СССР Фәндәр академияһы академигы (1929), тарих фәндәре докторы (1900), профессор (1901). * [[Конверт Мария Васильевна]] (1915—30.10.2004), рәссам. 1939—1948 йылдарҙа һәм 1958 йылдан [[Өфө]]нөң еңел сәнәғәт предпритяиелары, 1962 йылдан 1980-се йылдар уртаһына тиклем «Ағиҙел» башҡорт сәнғәт әйберҙәре кәсебе берекмәһе рәссамы. Сығышы менән [[Ҡазан]] ҡалаһынан. * [[Ғәниев Фуат Әшрәф улы]] (1930—28.02.2016), ғалим-[[Филология|филолог]]. 1962 йылдан хәҙерге [[Татарстан Республикаһы]] Фәндәр академияһының [[Ғәлимйән Ибраһимов]] исемендәге Тел, әҙәбиәт һәм сәнғәт институты ғилми хеҙмәткәре, 1988 йылдан — тел ғилеме, 1991 йылдан — лексикология һәм лексикография бүлеге мөдире, 2007 йылдан — баш ғилми хеҙмәткәр. Татарстан Республикаһы Фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы (1992), филология фәндәре докторы (1978), профессор (1985). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1996) һәм Татар АССР-ының (1989) атҡаҙанған фән эшмәкәре, Татарстан Республикаһының Фән һәм техника өлкәһендә дәүләт премияһы лауреаты (1994). * [[Зәйнетдинов Әмир Зәкәриә улы]] (1930), [[ауыл хужалығы]] эшмәкәре. 1969—1984 йылдарҙа [[Саҡмағош районы]] «Победа» колхозы рәйесе, 1992—1999 йылдарҙа крәҫтиән-фермер хужалыҡтарының Саҡмағош ассоциацияһы директоры. 1975—1980 йылдарҙа РСФСР Юғары Советы депутаты. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (2000). Ике Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ (1971, 1976) һәм «Почёт Билдәһе» (1967) ордендары кавалеры. Саҡмағош районының почётлы гражданы. Сығышы менән ошо райондың [[Имәнлеҡул]] ауылынан. * [[Әмиров Марс Ғизетдин улы]] (1930—12.09.1992), хужалыҡ эшмәкәре, ғалим-[[Инженерлыҡ эше|инженер]], юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1967—1992 йылдарҙа [[Автонормаль заводы (Бәләбәй)|«Автонормаль»]] заводы директоры, бер үк ваҡытта 1989 йылдан [[Өфө авиация институты]] филиалының металдарҙы баҫым менән эшкәртеү кафедраһы мөдире. Техник фәндәр кандидаты (1983). [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған машиналар эшләүсеһе (1983). [[РСФСР]]-ҙың унынсы һәм ун беренсе, Башҡорт АССР-ының туғыҙынсы саҡырылыш [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. [[Октябрь Революцияһы ордены|Октябрь Революцияһы]] (1973), ике [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1971, 1981) һәм «[[«Почёт Билдәһе» ордены|Почёт Билдәһе»]] (1963) ордендары кавалеры. Сығышы менән [[Бәләбәй]] ҡалаһынан. * [[Захаров Илья Серафимович]] (1945), [[дәүләт]] һәм хужалыҡ эшмәкәре. 1985—1998 йылдарҙа [[Стәрлетамаҡ районы|Стәрлетамаҡ район]] Советы башҡарма комитеты рәйесенең беренсе урынбаҫары — ауыл хужалығы идаралығы начальнигы; 1998—2004 йылдарҙа [[Федоровка районы|Федоровка район]] хакимиәте башлығы. 1999—2003 йылдарҙа [[Башҡортостан Республикаһының Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре. Стәрлетамаҡ районының почётлы гражданы (2006). Сығышы менән ошо райондың [[Соколовка (Стәрлетамаҡ районы)|Соколовка]] ауылынан. * [[Флүр Яхин]] (1945), хужалыҡ эшмәкәре, балалар яҙыусыһы-[[әкиәт]]се. 2005 йылға тиклем Ер ресурстары һәм ер төҙөлөшө буйынса [[Ишембай районы]] комитетының баш белгесе һәм рәйесе. 1996 йылдан [[Башҡортостан Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. * [[Атанғолов Илдар Ғәлимйән улы]] (1955), табип, йәмәғәт эшмәкәре. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның 4-се саҡырылыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (2001). }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Шәмиғолов Марат Абдулла улы]] (1926—15.05.1981), [[спорт]]сы, тренер, судья, йәмәғәтсе. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1950—1981 йылдарҙа [[Өфө]]ләге Юғары спорт оҫталығы мәктәбе тренеры; 1963—1981 йылдарҙа [[Башҡорт АССР-ы]] Спорт акробатикаһы федерацияһы рәйесе. Акробатика буйынса [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған тренеры (1968) һәм [[СССР|Бөтә Союз]] категорияһындағы судья (1965). Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1976). Акробатика буйынса РСФСР чемпионы (1956). * [[Аҙнабаев Румил Тәлғәт улы]] (1941), хеҙмәт ветераны, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның бишенсе саҡырыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. 2012—2015 йылдарҙа [[Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы]] башҡарма комитеты рәйесе. [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы]] һәм [[«Башҡортостан Республикаһында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн» ордены|«Башҡортостан Республикаһында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн»]] ордендары кавалеры. * [[Ғарифуллина Светлана Әсләм ҡыҙы]] (1941), хеҙмәт ветераны, техник-технолог. 1964—1987 йылдарҙа [[«Салауатнефтеоргсинтез» берекмәһе]] технологы. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған химигы (1978). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Бөрө районы]] [[Үрге Ыласынтау]] ауылынан. * [[Мостафин Вәзир Хәшим улы]] (1941—2.07.1980), [[уҡытыусы]], комсомол органдары хеҙмәткәре, [[Журналистика|журналист]]. СССР-ҙың Журналистар союзы ағзаһы. 1965 йылдан Мәсәғүт педагогия училищеһы (хәҙер колледж) уҡытыусыһы, 1966 йылдан комсомол эшендә: ВЛКСМ-дың [[Дыуан районы|Дыуан район]] комитеты секретары; [[ВЛКСМ-дың Башҡортостан өлкә комитеты]] инструкторы, лекторҙар төркөмө етәксеһе, дөйөм һәм пропаганда бүлектәре мөдире; 1973—1980 йылдарҙа республиканың [[«Ленинец» гәзите|«Ленинец» – «Ленинсы»]] йәштәр гәзите мөхәррире. ВЛКСМ-дың 17-се (1974) һәм 18-се (1978) съездары делегаты. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Учалы районы]] [[Ҡорама (Учалы районы)|Ҡорама]] ауылынан. * [[Айыпов Рөстәм Сәғит улы]] (1946), [[фән|ғалим]]-радиоинженер, спортсы. Техник фәндәр докторы (2007), профессор (2007). 1973 йылдан [[Өфө авиация институты]], 1998 йылдан — [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]] уҡытыусыһы: ауыл хужалығында электр ҡорамалдарын автоматлаштырыу һәм файҙаланыу кафедраһы, 2000—2002 йылдарҙа һәм 2011 йылдан — электр машиналары һәм электр ҡорамалдары кафедраһы мөдире, бер үк ваҡытта 2000—2011 йылдарҙа энергетика факультеты деканы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған энергетигы (2011), Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2009). [[Еңел атлетика]] буйынса СССР-ҙың спорт мастеры (1969). Сығышы менән хәҙерге [[Ульяновск өлкәһе]]нең Николаевка ауылынан. * [[Гәрәев Рим Борис улы]] (1946), матбуғат һәм дәүләт хеҙмәте ветераны. СССР-ҙың Журналистар союзы ағзаһы. 1977—1988 йылдарҙа [[Туймазы районы]]ның «Ленинский путь» гәзитенең мөхәррир урынбаҫары һәм мөхәррире; 1988—1991 йылдарҙа КПСС-тың [[Туймазы]] ҡала комитеты секретары; 1991—2006 йылдарҙа хәҙерге [[Республика Башкортостан (гәзит)|«Республика Башкортостан»]] гәзитенең үҙ хәбәрсеһе. 1994—2009 йылдарҙа Башҡортостандың Үҙәк һайлау комиссияһы ағзаһы, шул иҫәптән 2006 йылдан — бүлек етәксеһе. Туймазы районының почётлы гражданы (2012). Сығышы менән ошо райондың [[Түбәнге Троицк]] ауылынан. * [[Ибраһимов Ринат Исмәғил улы]] (1956—21.08.2018), ғалим-[[Биохимия|биохимик]]. Биология фәндәре докторы (1999), профессор. (2001). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2012), Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2009). 1989 йылдан [[Башҡорт дәүләт университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2000—2017 йылдарҙа биохимия һәм биотехнологиялар кафедраһы мөдире, бер үк ваҡытта 2001—2013 йылдарҙа биология факультеты деканы. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Миәкә районы]] [[Зәйпекүл]] ауылынан. * [[Зуева Валентина Витальевна]] (1946), һаулыҡ һаҡлау өлкәһе ветераны. 1973 йылдан [[Салауат (ҡала)|Салауат]] ҡала дауаханаһы, шул иҫәптән 1992—2006 йылдарҙа балалар поликлиникаһының шәфҡәт туташы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған һаулыҡ һаҡлау хеҙмәткәре (2004). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Бәләбәй районы]] [[Аделькин]] ауылынан. * [[Саламатова Гөлсәсәк Дәүләтбай ҡыҙы]] (1976), [[фән|ғалим]]-[[Филология|филолог]], 2002 йылдан [[Заһир Исмәғилев исемендәге Өфө дәүләт сәнғәт институты]] уҡытыусыһы. Филология фәндәре кандидаты (2002), доцент (2005). [[Башҡортостан Республикаһының Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (2020). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Баймаҡ районы]] [[2-се Этҡол]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Шәмсиев Рим Фәтих улы]] (1927—26.09.1999), табип. 1949 йылдан хәҙерге [[Краснокама районы]] [[Николо-Берёзовка]] ауыл дауаханаһы хирургы, 1950 йылдан — мөдире; 1966 йылдан [[Кушнаренко районы]] дауаханалары табибы, 1973—1991 йылдарҙа [[Дүртөйлө]] үҙәк район дауаханаһы невропотологы, психиатры һәм наркологы. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған табибы (1967). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Илеш районы]] [[Иҫәнбай (Илеш районы)|Иҫәнбай]] ауылынан. * [[Рамазанов Әбдрәхим Бәшәр улы]] (1932—26.03.1997), [[урман]]сы. 1953—1990 йылдарҙа [[Баймаҡ районы|Баймаҡ]] урман хужалығының [[2-се Этҡол]] лесничествоһы хеҙмәткәре. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған урмансыһы (1981). Сығышы менән [[Баймаҡ районы]]ның [[Байым (Баймаҡ районы)|Байым]] ауылынан. * [[Зинковский Валерий Михайлович]] (1937), [[спорт]]сы, тренер. Хәҙерге бишбәйге буйынса [[СССР]]-ҙың спорт мастеры (1965), РСФСР-ҙың атҡаҙанған тренеры (1984). Сығышы менән [[Өфө]] ҡалаһынан. * [[Шәйәхмәтов Әмир Сабирйән улы]] (1957), [[фән|ғалим]]-агроном, шәхси эшҡыуар. 1985 йылдан [[Хәйбулла районы]] «Хәйбулла» совхозы агрономы, 1992 йылдан — тирә-яҡ мөхитте һаҡлау буйынса район комитеты рәйесе; 1994 йылдан — Хәйбулла сорт һынау участкаһы мөдире; 2006 йылдан — крәҫтиән-фермер хужалығы башлығы. [[Ауыл хужалығы]] фәндәре кандидаты (1999). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Баймаҡ районы [[Байыш (Баймаҡ районы)|Байыш]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Вәлиев Иршат Ғәли улы]] (1928—12.10.1997), [[башҡорттар|башҡорт]] театр актёры. [[Башҡорт АССР‑ы]]ның халыҡ артисы (1984). * [[Фәхретдинова Хәҙисә Сиражетдин ҡыҙы]] (1.08.1938), дерматовенеролог-ғалим, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Медицина фәндәре докторы (2000), профессор (2004). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2003). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Көйөргәҙе районы]] Төкән ауылынан. * [[Роберт Миңнуллин]] (1948—27.03.2020), шағир, журналист, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре, [[Татарстан Республикаһы]]ның Дәүләт Советы депутаты. [[Татарстан]]дың халыҡ шағиры (2005) һәм атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1993), Башҡортостандың (1998) һәм Марий Элдың (2014) атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. [[Андерсен Ханс Кристиан|Х. К. Андерсен]] исемендәге Халыҡ‑ара балалар һәм үҫмерҙәр өсөн китаптар советының Почётлы дипломы эйәһе (1994). Татарстандың [[Ғабдулла Туҡай]] (1998) һәм [[Муса Йәлил]] (1982) исемендәге дәүләт премиялары, шулай уҡ күп кенә әҙәби премиялар лауреаты. [[Халыҡтар Дуҫлығы ордены]] кавалеры (2013). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Илеш районы]] Нәжәде ауылынан. * [[Фәтихова Римма Мөхәмәт ҡыҙы]] (1948), ғалим-педагог һәм психолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Психология фәндәре кандидаты (1982), педагогия фәндәре докторы (2001), профессор (2003). Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2006), Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре (2008) һәм мәғариф отличнигы (1995). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Серков Андрей Игнатьевич]] (1919—2.01.1944), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда батырҙарса һәләк булған яугир. Уҡсылар полкы бәйләнеш ротаһының телефонсылар взводы командиры, кесе лейтенант. [[Советтар Союзы Геройы]] (1944, үлгәндән һуң). * [[Сараев Илья Николаевич]] (1929—2017), хужалыҡ эшмәкәре, [[КПСС|партия]] һәм совет органдары хеҙмәткәре. 1965 йылдан [[Стәрлетамаҡ районы]] Ленин исемендәге колхоздың партия ойошмаһы секретары, 1970 йылдан — колхоз рәйесе, 1979—1990 йылдарҙа шул уҡ райондың [[Казадаевка ауыл Советы (Стәрлетамаҡ районы)|Казадаевка ауыл Советы]] рәйесе. [[Башҡорт АССР-ы Юғары Советы]] Президиумының Почёт грамотаһы менән бүләкләнгән (1979), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1976) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1971) ордендары кавалеры. Сығышы менән ошо райондың [[Ҡырмыҫҡалы (Стәрлетамаҡ районы)|Ҡырмыҫҡалы]] ауылынан. * [[Ғәлиев Мөнәүир Мөхәмәтәмин улы]] (1934—6.09.2012), хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре, 1968—1994 йылдарҙа [[Дүртөйлө районы]]ның «Уңыш» колхозы рәйесе. СССР-ҙың X һәм XI саҡырылыш Юғары Советы депутаты. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1981), [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1986). * [[Сурағолова Зилә Солтан ҡыҙы]] (1939), ғалим-агрохимик‑тупраҡ белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Биология фәндәре докторы (2004). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (2012) һәм [[Башҡортостан Республикаһы]]ның (1997) атҡаҙанған урмансыһы. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Ауырғазы районы]] [[Яңы Ҡарамалы (Ауырғазы районы)|Яңы Ҡарамалы]] ауылынан. * [[Вилданов Әхәт Ханнан улы]] (1944), әҙәбиәт белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Филология фәндәре кандидаты (1978). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре (2007), [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2009), Башҡортостандың мәғариф отличнигы (2006). [[Башҡортостан Республикаһы Яҙыусылар союзы]] ағзаһы (1994). * [[Чувыров Александр Николаевич]] (1949—11.10.2012), ғалим-физик, юғары мәктәп эшмәкәре. 1982—2000 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның фән буйынса проректоры. Физика-математика фәндәре докторы (1991), профессор (2007). Рәсәйҙең почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (1997). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Өфө районы]] [[Булгаков (Өфө районы)|Булгаков]] ауылынан. * [[Батанов Бәхетғәлей Николаевич]] (1954), ғалим-инженер-гидротехник, хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Башҡортостан Республикаһының III һәм IV саҡырылыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Ауыл хужалығы фәндәре докторы (2007), профессор. Башҡортостандың атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1993). [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы ордены]] кавалеры. [[Хәйбулла районы]]ның почётлы гражданы. * [[Ҡотләхмәтов Рим Йәүҙәт улы]] (1959), хеҙмәт алдынғыһы. [[Көйөргәҙе районы]] Салауат исемендәге хужалыҡ механизаторы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1997). Сығышы менән ошо райондың [[Аҡһары]] ауылынан. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:1 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1870]]: Илья Иванов, [[Рәсәй империяһы]] һәм [[СССР]]-ҙың [[Биология|биолог]]-малсыһы, [[йорт хайуандары]]н яһалма ҡасырыу ысулы авторы. * [[1885]]: Дьёрдь де Хевеши, [[Венгрия]] [[Химия|химигы]], [[Нобель премияһы]] лауреаты (1943). * [[1905]]: Ада Войцик, СССР киноактрисаһы, [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған артисы (1935). * [[1910]]: Герда Таро, [[Германия]] [[Фотография|фотографы]], беренсе [[ҡатын-ҡыҙ]] — хәрби фотожурналист. * [[1915]]: Василий Захарченко, СССР [[әҙәбиәт|яҙыусыһы]], публицист, [[журналистика|журналист]], «Техника — молодёжи» [[журнал]]ының элекке баш мөхәррире. * [[1918]]: [[Чжоу Сюань]], [[Ҡытай]] [[йыр]]сыһы һәм актёры. * [[1920]]: Аркадий Толбузин, СССР-ҙың [[театр]] һәм кино актёры, кинорежиссёр һәм сценарист, РСФСР-ҙың атҡаҙанған артисы (1954). * [[1929]]: [[Лейла Абашидзе]], СССР һәм [[Грузия]] киноактёры һәм йырсыһы. Грузин ССР-ының халыҡ артисы (1965). * [[1930]]: Пьер Бурдьё, [[Франция]] [[Социология|социологы]], [[Философия|философ]]. * [[1935]]: Виктор Славкин, СССР һәм Рәсәй [[драма]]тургы, сценарист, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның дәүләт премияһы лауреаты (1999). * [[1945]]: Дуглас Ошеров, [[АҠШ]] [[Физика|физигы]], Нобель премияһы лауреаты (1996). * [[1965]]: Сэм Мендес, [[Англия]]ның театр һәм кино режиссёры, продюсер һәм драматург, «[[Оскар]]» кинопремияһы эйәһе. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:1 августа вафат булғандар</categorytree>'' == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} == Иҫкәрмәләр == [[Категория:Йыл көндәре|З01]] [[Категория:1 август]] 3iuzvjvf4dcp8rcmknlbhsyjerrh7ne 0 83518 1147405 1088535 2022-07-28T07:11:36Z Ryanag 5488 wikitext text/x-wiki '''Солтангәрәев''' — фамилия. * [[Солтангәрәевтәр]] — цирк артистары ғаиләһе, һыбайлылар. * [[Солтангәрәев Рәшит Ғимран улы]] (1935—2000) — башҡорт яҙыусыһы, Рәсәй Федерацияһының (1996) һәм БАССР-ҙың (1985) атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. * [[Солтангәрәев Әмир Миһран улы]] (1958) — хоҡуҡ белгесе, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре, яҙыусы, публицист. ---- * [[Солтангәрәева Розалиә Әсфәндиәр ҡыҙы]] (1955 т.) — башҡорт фольклорсы-ғалиме, филология фәндәре докторы, йырсы, сәсән. {{Фамилиялаштар исемлеге}} klx1efym7z8i9eac4e4vy80v587mlef 0 109022 1147388 1081029 2022-07-28T05:17:32Z 92.50.158.130 /* Сығанаҡтар */ wikitext text/x-wiki [[Файл:Фото Амир Султангареев1.jpg|мини]] '''Солтангәрәев Әмир Миһран улы''' ([[20 февраль]] [[1958 йыл]]) — хоҡуҡ белгесе, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре, яҙыусы (документаль проза), публицист. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған юрисы (2010), Башҡортостан Республикаһы һәм Рәсәй Федерацияһы Журналистар союздары ағзаһы (1997), Рәсәй һәм Башҡортостан Яҙыусылар союзы ағзаһы (2007). == Биографияһы == Әмир Миһран улы Солтангәрәев 1958 йылдың 20 февралендә [[Башҡорт АССР-ы]]ның [[Көйөргәҙе районы]] [[Таймаҫ]] ауылында тыуған. 1975 йылда Таймаҫ урта мәктәбен тамамлағас, Күмертау вертолет заводында биҙәүсе рассәм булып эшләй. Совет Армияһында хеҙмәт итеп ҡайтҡас, [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның юридик факультетына уҡырға инә. Артабан студенттарҙың йәмәғәт берекмәләрендә етәкселек итә. - 1990 йылда Мәскәү дәүләт университетында аспирантура тамамлағас, юстиция министрының консультанты була<ref>[http://www.lawsrf.ru/region/documents/863973/ ОБ УТВЕРЖДЕНИИ СОСТАВА РЕСПУБЛИКАНСКОГО КООРДИНАЦИОННО-МЕТОДИЧЕСКОГО СОВЕТА ПО ПРАВОВОЙ ПРОПАГАНД]{{ref-ru}}{{V|29|3|2019}}</ref>. - 1994 йылда Башҡортостан Республикаһының матбуғат һәм мәғлүмәт министры урынбаҫары итеп тәғәйенләнә<ref>http://bashkortostan.news-city.info/docs/sistemaa/dok_legldz.htm</ref>. - 2003 йылдан «Башнефть», «Өфө» халыҡ-ара аэропорты, «Башкиравтодор» асыҡ акционерҙар йәмғиәттәрендә етәксе вазифалар биләй<ref>http://kc27.mintrudrb.ru/posts/20107</ref> - 2018 йылдан Башҡортостан Третей Суды Президиумы рәйесе <ref>http://www.tretsud-rb.ru/arbitry/</ref>. == Йәмәғәт эшмәкәрлеге == [[Файл:Вручение премии им.Булата Султангареева.jpg|мини|слева|[[Булат Солтангәрәев исемендәге ижади конкурс]] премияһын тапшырыу]] - Егерменсе быуаттың 90-сы йылдарында Башкортостандың төп закондарын әҙерләүҙә ҡатнаша. - Башҡортостан Республикаһы Ҡоролтайы (БССР Юғары Советы) ҡабул иткән бер нисә кодекстың, шулай уҡ, «Башҡортостан Республикаһы халыҡтарының телдәре» тураһындағы закон проектының авторы[[Солтангәрәев Әмир Миһран улы#cite%20note-5|-5]] Башлап ебәреүсе, ойоштороусы: - БДУ-ың юридик факультетының Сибай филиалын (1993 г.), (артабан БДУ-ның Сибай институты) ;<ref>http://sibsu.ru/low_view/nauchnaya-deyatelnost/1471-3-konferenciya.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170211075637/http://sibsu.ru/low_view/nauchnaya-deyatelnost/1471-3-konferenciya.html |date=2017-02-11 }}</ref> - Башҡорт дәүләт университетының (1993 г.) юридик факультетында һәм аҙағыраҡ Башҡорт дәүләт университетының Хоҡуҡ Институтында башҡорт телен белеүселәрҙән абитуриенттар төркөмөн булдырыуҙы ойоштора (2011 йылда абитуриенттар (студенттар) ҡабул итеү туҡтатыла. Ошо 18 йыл эсендә башҡорт телен белгән 540 юғары белемле хоҡук белгесе әҙерләнә). - 2009 йылда Сибай аэропортын тергеҙеүҙә, «Арҡаим» милли авиакомпанияһын асыуҙа әйҙәп йөрөүсе (аэропорт 2011 йылда ябыла)<ref>http://sibay-rb.ru/index.php?dn=news&to=art&id=1249</ref>http://www.interfax-russia.ru/Povoljie/report.asp?id=223970&p=15 == Китаптары == # «Матбуғат, мәғлүмәт һәм хоҡуҡ», уҡыу әсбабы , Өфө, «Китап», 1997 й., 247 бит.,<ref>http://biblus.ru/default.aspx/i/Default.aspx?book=898q06a5 http://any-book.ru/book/show/id/1623450 </ref>2. # «Яҙмыш», фәнни-популяр баҫма , Өфө, . «Идел-пресс» нәшриәте, 2013 й., 427 бит.,<ref>[http://ebook.bashnl.ru/dsweb/Get/Resource-10785/%D0%AF%D0%B7%D0%BC%D1%8B%D1%88%20(%D0%A1%D0%B6%D0%B0%D1%82%D1%8B%D0%B9%20%D1%84%D0%B0%D0%B9%D0%BB).pdf tp://ebook.bashnl.ru/dsweb/Get/Resource-10785/%D0%AF%D0%B7%D0%BC%D1%8B%D1%88%20(%D0%A1%D0%B6%D0%B0%D1%82%D1%8B%D0%B9%20%D1%84%D0%B0%D0%B9%D0%BB).pdf]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMTUwOTE/0JrQvdC40LPQsCDQr9KZ0LzRi9GIINC00LvRjyDQt9Cw0LzQtdC90Ysg0J3QrdCR # «Башкортостан юлдары», тарихи -мәғлүмәти баҫма , Ҡазан, «Идел-пресс» нәшриәте, 2014 й., 200 бит.,http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMTUwOTM/0JrQvdC40LPQsCDQlNC-0YDQvtCz0Lgg0JHQsNGI0LrQvtGA0YLQvtGB0YLQsNC90LAg0L_RgNC-0YjQu9C-0LUg0Lgg0L3QsNGB0YLQvtGP0YnQtdC1 # «Таймаҫ — элеккеһе һәм бөгөнгөһе», тарихи -мәғлүмәти баҫма, Өфә, «Идел-пресс» нәшриәте, 2015 й., 265 бит.,<ref>http://ebook.bashnl.ru/dsweb/Get/Resource-10783/%D0%9A%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B0%20%D0%A2%D0%B0%D0%B9%D0%BC%D0%B0%D1%81%20%D0%A1%D0%B6%D0%B0%D1%82%D1%8B%D0%B9%20%D1%84%D0%B0%D0%B9%D0%BB).pdf{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMTUwOTI/0JrQvdC40LPQsNCi0LDQudC80LDRgSAo0L_RgNC-0YjQu9C-0LUg0Lgg0L3QsNGB0YLQvtGP0YnQtdC1KSDQtNC70Y8g0J3QrdCR # «Ил ҡурсалар ир ине…» башҡорт еренең һәләтле йәштәре серияһынан фәнни-популяр баҫма, Өфө, «Идел-пресс» нәшриәте, 2016 й., 185 бит.,<ref>https://elib.bashedu.ru/dl/read/Sultangareev_Vospominanija%20o%20Bulate_nauch-pop-izd_2016.pdf/info</ref>http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMTYwMTI/0JAu0JwuINCh0YPQu9GC0LDQvdCz0LDRgNC10LXQsiDQmNC7INKh0YPRgNGB0LDQu9Cw0YAg0LjRgCDQuNC90LXSow # «Русско-башкирский юридический словарь», Өфө, «Китап» нәшриәте,1994 й., 200 бит.<ref>http://www.ling-expert.ru/</ref> # «Башҡорт-урыҫ юридик һүҙлеге», Өфө, «Китап» нәшриәте, 1996 й.,202 бит.,<ref>http://www.ling-expert.ru/bibliography.html</ref> # «Башҡортостанда дәүләт һәм хоҡуҡ тарихы», уҡыу әсбабы. Өфө, «Китап» нәшриәте, 1996 й., 224 бит.(авторҙаш). # [http://ebook.bashnl.ru/dsweb/View/ResourceCollection-3598 Республика милли китапханалағы китаптарының электрон варианты — http://ebook.bashnl.ru/dsweb/View/ResourceCollection-3598] #История башкирских родов (Бурзян), Өфө, 2018, том 31 (1), стр.435, 910-914 https://bashkirica.com/upload/iblock/8c2/8c22c52711e04585e0ac1017dbd19d5b.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190601053053/https://bashkirica.com/upload/iblock/8c2/8c22c52711e04585e0ac1017dbd19d5b.pdf |date=2019-06-01 }} # История башкирских родов (Бурзян), Өфө, 2019, том 31 (2), стр.435, 773-777, 779-804 https://bashkirica.com/upload/iblock/7c7/7c7ec54ceaf12eb7c657ca0b9f424a8f.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190601054608/https://bashkirica.com/upload/iblock/7c7/7c7ec54ceaf12eb7c657ca0b9f424a8f.pdf |date=2019-06-01 }} #"Истории, биографии, события и факты", Өфө, 2020 й., 216 бит http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMjE0MDc/0JrQuNGC0LDQvw #"Ал да нур сәс халҡыңа!", Өфө, 2020 йыл, 260 бит http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMjIyMjU/0JrQndCY0JPQkCDQkNCbINCU0JAg0J3Qo9CgINCh05jQoSDQpdCQ0JvSoNCr0qLQkCEg0Y3Qu9C10LrRgtGA0L7QvSDQstCw0YDQuNCw0L3RgiAoMSk == Ваҡытлы матбуғаттағы мәҡәләләре == # «Советская Башкирия» — Амир Султангареев, «Только тот самый народ» 7 сентября 1990 г.; # «Йәшлек» — Әмир Солтангәрәев, «Хоҡуҡтар тиң булһын», 23 март 1991 йыл ; # «Йәшлек» — Әмир Солтангәрәев, "Телде дәүләт яҡлаһын ", 25 апрель 1991 й.; # «Йәшлек», — Әмир Солтангәрәев, «Дәүләт теле: талаптар нигеҙлеме?» 13 август 1991 й.; # «Йәшлек» — Әмир Солтангәрәев, «Бер халыҡты ла империя көс менән тотоп тора алмай», 15 февраль 1992 й.; # «Йәшлек» — Әмир Солтангәрәев, «Ундай конституцияны бер республика ла хуплпмаҫ ине»,18 ноябрь 1993 й.; # «Известия Башкортостана» — Амир Султангареев, «Чего опасается депутат Бигнов», 28 февраль 1991 й.; # «Известия Башкортостана» — Амир Султангареев, «Кто закладывает мину?», 23 март 1991 й. # «Башҡортостан» — Әмир Солтангәрәев, «Бөлөр илдең бөкөрөһө булмайыҡ», 9 февраль 1993 й.; # «Истоки» — Амир Султангареев, «Жива проблема языков», август 1991 г.; # «Истоки»- Амир Султангареев, «Что же нам делать?» (размышления о судьбе народа) — июль 1992 й.). # «Һәнәк» журналы, Ә.Солтангәрәев, «Свежий баҡа», ғинуар 2006 йыл. # «Һәнәк» журналы, «Ә.Солтангәрәев, Һибәт бабай хикмәттәре», февраль 2006 йыл. # «Һәнәк» журналы, Ә.Солтангәрәев, «Әхтәм авызый аптырамай», май 2006 йыл. # «Һәнәк» журналы, Ә.Солтангәрәев, «Беҙҙең ауыл мәҙәктәре», июль 2006 йыл. # «Йәшлек» гәзите, Ә.Солтангәрәев, «Башкириямы Башҡортостанмы?», 19 февраль 2011 йыл. # «Юшатыр» гәзите, Ә.Солтангәрәев, «Таймаҫым тураһында фарыз», 14 февраль 2013 йыл, # «Йәшлек» гәзите, Ә.Солтангәрәев, "Мин әйттем бөттө"нө аҡыл менән әйтегеҙ", йәки Рәсәй Феедерацияһы Президенты В.Путиндың «башҡорт телен өйрәнегеҙ»-тигәнде ниңә ишетмәйҙәр, 6 ноябрь 2015 йыл. # «Юшатыр» гәзите, Ә.Солтангәрәев, Ялан Бөрйән «Даһи хәлфә»һе # «Йәшлек» гәзите, Ә.Солтангәрәев, «Алтын тауышлы зәңгәрэкран батшаһы»http://www.ye02.ru/ob/ht/12650-altyn-tauyshly-zgr-ekran-batshay.html # «Республика Башкортостан» № 84, 20.07.18. «Прихоть или законное право?» Вопросы национальных языков https://resbash.ru/stat_m/2/11960 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180720114030/https://resbash.ru/stat_m/2/11960 |date=2018-07-20 }} # «Йәшлек» гәзите, 15 март 2019 й. Әмир Солтангәрәев, әңгәмә, Башҡорт теле… Хоҡуҡ… Милләт яҙмышы…http://www.ye02.ru/obschestvo/15519-bashort-tele-hou-millt-jamyshy.html # «Республика Башкортостан» № 53, 10.05.2019. «Отчаянный секретарь» https://resbash.ru/stat_m/2/20982 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190531071827/https://resbash.ru/stat_m/2/20982 |date=2019-05-31 }} # «Куюргаза» гәзите, 11 май 2019 й., «Правда через 60 лет»,https://kurgaza.rbsmi.ru/articles/istoriya/pravda-cherez-60-let/ == Маҡтаулы исемдәре һәм дәрәжәләре == * Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған юрисы (2010)<ref>[http://ipravo.info/bashkortostan2/act32/888.htm Указ Президента РБ о присвоении почетного звания А. М. Султангарееву]</ref>https://base.garant.ru/17725290/ * Юстиция советнигы (1992) * Башҡортостан Республикаһының икенсе класлы Төп дәүләт советнигы (1998). * Халыҡ инструменттарында башҡарыусы студенттарҙың Бөтә Рәсәй конкурсы лауреаты (ҡурай, Саранск, 1983 г.) https://vk.com/audio?performer=1&q=%D0%90%D0%BC%D0%B8%D1%80%20%D0%A1%D1%83%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%B5%D0%B2%2C%20%D0%BA%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%B9 == Шөғөлдәре == * графика һәм һынлы сәнғәт * флейтала уйнау * ҡурайсы * гармунсы. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Сығанаҡтар == # [http://imena.bashenc.ru/index.php/biography/85-person/a/142-arslanov-robert-mutigulovich Сайт «Замечательные люди Башкортостана». Биографии, очерки и воспоминания. Султангареев Амир Мигранович] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190407063514/http://imena.bashenc.ru/index.php/biography/85-person/a/142-arslanov-robert-mutigulovich |date=2019-04-07 }} {{ref-ru}} {{V|7|05|2019}} # Башҡортостан телевидениеһы, «Инсан»- Ә.Солтангәрәев, телефильм, 45 мин. 2008 йыл., https://www.youtube.com/watch?v=ATwQllGIDwI # {{Ашҡаҙар радио}} «Ижади портрет» — Ә.Солтангәрәев, 2015 йыл, [http://ashkadarfm.ru/programms/%C2%ABizhadi-portret%C2%BB?page=3] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161220171020/http://ashkadarfm.ru/programms/%C2%ABizhadi-portret%C2%BB?page=3 |date=2016-12-20 }} # {{Ашҡаҙар радио}}, «Яңы китап» программаһы, 14 мин., 2015 й.http://ashkadarfm.ru/programms/%C2%ABya%D2%A3y-kitap%C2%BB?page=5 # АШҠАҘАР РАДИОҺЫ, «Беҙҙең донъя», 45 мин. 2018 й.http://ashkadarfm.ru/programms/be%D2%99%D2%99e%D2%A3-donya-5?page=2 # {{БГ}} «Хеҙмәт емеше татлы», 25 март 2010 йыл, # «Вечерняя Уфа» гәзите, «Заветная звезда по имени талант», 25 март 2010 йыл, # «Юшатыр» гәзите, «Киң мәғәнә һалынған», 3 июнь 2014 йыл, # «Юшатыр» гәзите, «Таймаҫ тарихлы булды», 17 март 2014 йыл, # ШАЛТЫРАН ШАЛТЫРАР " Юшатыр # Яҡташыбыҙ Рәсәй Яҙыусылары сафында # «Йәшлек» гәзите, 16 март 2018 й., «Ил хәсәрен иңдәрндә йөкмәп…» — күренекле хоҡуҡ белгесе, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре Әмир Солтангәрәевкә 60 йәш. http://www.ye02.ru/news/rb/13583-il-hstren-idren-ykmp.html # «Куюргаза» гәзите, 2 март 2018 й., «Его кредо — жить во благо народа» — свой юбилей — 60-летие — отметил наш выдающийся земляк Амир Султангареев, юрист, писатель и журналист. http://rbsmi.ru/kurgaza/articles/sotsium/ego-kredo-zhit-vo-blago-naroda/ #«Куюргаза» гәзите, 11 май 2019 й., "Правда через 60 лет",https://kurgaza.rbsmi.ru/articles/istoriya/pravda-cherez-60-let/ == Һылтанмалар == == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} * Башҡортостан телевидениеһы, «Инсан- Әмир Солтангәрәев», телефильм, 45 мин. 2008 йыл.,https://vk.com/videos175299499?z=video175299499_171675473%2Fpl_175299499_-2 * [[Юшатыр (гәзит)|Юшатыр]] 17.03.2015. Тәлғәт Шаһманов. Таймаҫтар тарихлы булды. * [[Юшатыр (гәзит)|Юшатыр]] 03.06.2014. Тәлғәт Шаһманов. Киң мәғәнә һалынған. * -«Йәшлек» гәзите, «Ил ҡурсалар ир инең…» http://www.ye02.ru/konkurs/premia/11305-il-ursalar-ir-ine.html * [http://sokrnarmira.ru/publ/6-1-0-58 - Сокровища народов мира, А. М. Султангареев, Размышления…] * [http://onlaynfilmy.com/onlain/175299499_171684297/%D0%91%D0%B0%D1%88%D2%A1%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD+%D0%A2%D1%80%D0%B5%D1%82%D0%B5%D0%B9+%D0%A1%D1%83%D0%B4%D1%8B+%D0%A0%D3%99%D0%B9%D0%B5%D1%81%D0%B5+%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B1%D0%B0%D2%AB%D0%B0%D1%80%D1%8B+%D3%98%D0%BC%D0%B8%D1%80+%D0%A1%D0%BE%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D3%99%D1%80%D3%99%D0%B5%D0%B2%3A+%D0%A0%D3%99%D1%81%D3%99%D0%B9%D2%99%D3%99+%D1%82%D1%80%D0%B5%D1%82%D0%B5%D0%B9+%D1%81%D1%83%D0%B4%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B+%D1%8D%D1%88%D0%BC%D3%99%D0%BA%D3%99%D1%80%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5%D0%BD+%D0%BA%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D0%BB%D0%BB%D0%B0%D1%88%D1%82%D1%8B%D1%80%D1%8B%D1%80%D2%93%D0%B0+%D0%BA%D3%99%D1%80%D3%99%D0%BA - ТВ программа Башҡортостан третей суды рәйесе урынбаҫары Ә.Солтангәрәев]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [http://bash-portal.ru/news/newsotavtora/4724-tayma1195-m124111771241kt1241re.html - Таймаҫ мәҙәктәре, Әмир Солтангәрәевhttp://bash-portal.ru/news/newsotavtora/4724-tayma1195-m124111771241kt1241re.html] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170110161322/http://bash-portal.ru/news/newsotavtora/4724-tayma1195-m124111771241kt1241re.html |date=2017-01-10 }} * [http://www.ye02.ru/konkurs/premia/page/4/ - Булат Солтангәрәев исемендәге республика премияһы http://www.ye02.ru/konkurs/premia/page/4/] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170110161929/http://www.ye02.ru/konkurs/premia/page/4/ |date=2017-01-10 }} * [http://www.ye02.ru/news/rb/10806-min-yttem-bttn-ayl-menn-ytege.html -«Йәшлек», «Мин әйттем, бөттөнө» аҡыл менән әйтегеҙ,Әмир Солтангәрәев.http://www.ye02.ru/news/rb/10806-min-yttem-bttn-ayl-menn-ytege.html] * — Таймаҫ шишмәһе тәртипкә килтерелде " «Йәшлек» гәзите http://www.ye02.ru/online/11954-tayma-shishme-trtipk-kilterelde.html Ялан Бөрйән «Даһи хәлфә» һе http://yshatir.ru/yemgiet/4814-yalan-bryn-dai-hlfe.htmlhttp://yshatir.ru/yemgiet/4814-yalan-bryn-dai-hlfe.html{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} # [http://www.ye02.ru/konkurs/premia/page/4/] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170110161929/http://www.ye02.ru/konkurs/premia/page/4/ |date=2017-01-10 }}[http://www.bashinform.ru/bash/773232/ Булат Солтангәрәев исемендәге республика премияһы «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2015, 14 октябрь] # [http://ufavesti.ru/10760-gazeta-yeshlek-uchredila-premiyu-imeni-bulata-sultangareeva.html Газета «Йэшлек» учредила премию имени Булата Султангареева — Информационно-аналитическая газета «Уфимские вести»] (урыҫ.) # [http://bashgazet.ru/obshestvo/21009-izgelekte-yuyylma-ere.html Изгелектең юйылмаҫ эҙҙәре] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170202063409/http://bashgazet.ru/obshestvo/21009-izgelekte-yuyylma-ere.html |date=2017-02-02 }} # [http://demo.bashenc.ru/index.php/personalii/84-personalii/856-sultangareev-amir-migranovich Энциклопедия «Печать и журналистика Башкортостана» Амир Султангареев ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180814234355/http://demo.bashenc.ru/index.php/personalii/84-personalii/856-sultangareev-amir-migranovich |date=2018-08-14 }} # Список членов Союза писателей Башкортостана [https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BE%D0%BA_%D1%87%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BE%D0%B2_%D1%81%D0%BE%D1%8E%D0%B7%D0%B0_%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9_%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B8_%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD?veaction=edit&section=15#%D0%A1 https://ru.wikipedia.] #В Уфе издана новая книга прозаика - документалиста Амира Султангареева. ИА Башинформ<nowiki/>http://www.bashinform.ru/news/1422822-v-ufe-izdana-novaya-kniga-prozaika-dokumentalista-amira-sultangareeva/ {{Двуязычность|ru=Проект:Двуязычность/Султангареев Амир Мигранович}} [[Категория:Башҡорт дәүләт университетын тамамлаусылар]] [[Категория:Көйөргәҙе районында тыуғандар]] [[Категория:1958 йылда тыуғандар]] [[Категория:20 февралдә тыуғандар]] [[Категория:Башҡортостандың атҡаҙанған юристары]] [[Категория:Башҡортостан Журналистар союзы ағзалары]] [[Категория:Рәсәй Журналистар союзы ағзалары]] 7xglz1lzhobuib7n5mol4saydu7es3m 1147398 1147388 2022-07-28T07:07:45Z Ryanag 5488 /* Китаптары */ wikitext text/x-wiki [[Файл:Фото Амир Султангареев1.jpg|мини]] '''Солтангәрәев Әмир Миһран улы''' ([[20 февраль]] [[1958 йыл]]) — хоҡуҡ белгесе, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре, яҙыусы (документаль проза), публицист. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған юрисы (2010), Башҡортостан Республикаһы һәм Рәсәй Федерацияһы Журналистар союздары ағзаһы (1997), Рәсәй һәм Башҡортостан Яҙыусылар союзы ағзаһы (2007). == Биографияһы == Әмир Миһран улы Солтангәрәев 1958 йылдың 20 февралендә [[Башҡорт АССР-ы]]ның [[Көйөргәҙе районы]] [[Таймаҫ]] ауылында тыуған. 1975 йылда Таймаҫ урта мәктәбен тамамлағас, Күмертау вертолет заводында биҙәүсе рассәм булып эшләй. Совет Армияһында хеҙмәт итеп ҡайтҡас, [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның юридик факультетына уҡырға инә. Артабан студенттарҙың йәмәғәт берекмәләрендә етәкселек итә. - 1990 йылда Мәскәү дәүләт университетында аспирантура тамамлағас, юстиция министрының консультанты була<ref>[http://www.lawsrf.ru/region/documents/863973/ ОБ УТВЕРЖДЕНИИ СОСТАВА РЕСПУБЛИКАНСКОГО КООРДИНАЦИОННО-МЕТОДИЧЕСКОГО СОВЕТА ПО ПРАВОВОЙ ПРОПАГАНД]{{ref-ru}}{{V|29|3|2019}}</ref>. - 1994 йылда Башҡортостан Республикаһының матбуғат һәм мәғлүмәт министры урынбаҫары итеп тәғәйенләнә<ref>http://bashkortostan.news-city.info/docs/sistemaa/dok_legldz.htm</ref>. - 2003 йылдан «Башнефть», «Өфө» халыҡ-ара аэропорты, «Башкиравтодор» асыҡ акционерҙар йәмғиәттәрендә етәксе вазифалар биләй<ref>http://kc27.mintrudrb.ru/posts/20107</ref> - 2018 йылдан Башҡортостан Третей Суды Президиумы рәйесе <ref>http://www.tretsud-rb.ru/arbitry/</ref>. == Йәмәғәт эшмәкәрлеге == [[Файл:Вручение премии им.Булата Султангареева.jpg|мини|слева|[[Булат Солтангәрәев исемендәге ижади конкурс]] премияһын тапшырыу]] - Егерменсе быуаттың 90-сы йылдарында Башкортостандың төп закондарын әҙерләүҙә ҡатнаша. - Башҡортостан Республикаһы Ҡоролтайы (БССР Юғары Советы) ҡабул иткән бер нисә кодекстың, шулай уҡ, «Башҡортостан Республикаһы халыҡтарының телдәре» тураһындағы закон проектының авторы[[Солтангәрәев Әмир Миһран улы#cite%20note-5|-5]] Башлап ебәреүсе, ойоштороусы: - БДУ-ың юридик факультетының Сибай филиалын (1993 г.), (артабан БДУ-ның Сибай институты) ;<ref>http://sibsu.ru/low_view/nauchnaya-deyatelnost/1471-3-konferenciya.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170211075637/http://sibsu.ru/low_view/nauchnaya-deyatelnost/1471-3-konferenciya.html |date=2017-02-11 }}</ref> - Башҡорт дәүләт университетының (1993 г.) юридик факультетында һәм аҙағыраҡ Башҡорт дәүләт университетының Хоҡуҡ Институтында башҡорт телен белеүселәрҙән абитуриенттар төркөмөн булдырыуҙы ойоштора (2011 йылда абитуриенттар (студенттар) ҡабул итеү туҡтатыла. Ошо 18 йыл эсендә башҡорт телен белгән 540 юғары белемле хоҡук белгесе әҙерләнә). - 2009 йылда Сибай аэропортын тергеҙеүҙә, «Арҡаим» милли авиакомпанияһын асыуҙа әйҙәп йөрөүсе (аэропорт 2011 йылда ябыла)<ref>http://sibay-rb.ru/index.php?dn=news&to=art&id=1249</ref>http://www.interfax-russia.ru/Povoljie/report.asp?id=223970&p=15 == Китаптары == * «Матбуғат, мәғлүмәт һәм хоҡуҡ», уҡыу әсбабы , Өфө, «Китап», 1997 й., 247 бит.<ref>http://biblus.ru/default.aspx/i/Default.aspx?book=898q06a5 http://any-book.ru/book/show/id/1623450 </ref>. * «Яҙмыш», фәнни-популяр баҫма , Өфө, . «Идел-пресс» нәшриәте, 2013 й., 427 бит.,<ref>[http://ebook.bashnl.ru/dsweb/Get/Resource-10785/%D0%AF%D0%B7%D0%BC%D1%8B%D1%88%20(%D0%A1%D0%B6%D0%B0%D1%82%D1%8B%D0%B9%20%D1%84%D0%B0%D0%B9%D0%BB).pdf tp://ebook.bashnl.ru/dsweb/Get/Resource-10785/%D0%AF%D0%B7%D0%BC%D1%8B%D1%88%20(%D0%A1%D0%B6%D0%B0%D1%82%D1%8B%D0%B9%20%D1%84%D0%B0%D0%B9%D0%BB).pdf]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMTUwOTE/0JrQvdC40LPQsCDQr9KZ0LzRi9GIINC00LvRjyDQt9Cw0LzQtdC90Ysg0J3QrdCR * «Башкортостан юлдары», тарихи-мәғлүмәти баҫма , Ҡазан, «Идел-пресс» нәшриәте, 2014 й., 200 бит.,http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMTUwOTM/0JrQvdC40LPQsCDQlNC-0YDQvtCz0Lgg0JHQsNGI0LrQvtGA0YLQvtGB0YLQsNC90LAg0L_RgNC-0YjQu9C-0LUg0Lgg0L3QsNGB0YLQvtGP0YnQtdC1 * «Таймаҫ — элеккеһе һәм бөгөнгөһе», тарихи -мәғлүмәти баҫма, Өфә, «Идел-пресс» нәшриәте, 2015 й., 265 бит.,<ref>http://ebook.bashnl.ru/dsweb/Get/Resource-10783/%D0%9A%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B0%20%D0%A2%D0%B0%D0%B9%D0%BC%D0%B0%D1%81%20%D0%A1%D0%B6%D0%B0%D1%82%D1%8B%D0%B9%20%D1%84%D0%B0%D0%B9%D0%BB).pdf{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMTUwOTI/0JrQvdC40LPQsNCi0LDQudC80LDRgSAo0L_RgNC-0YjQu9C-0LUg0Lgg0L3QsNGB0YLQvtGP0YnQtdC1KSDQtNC70Y8g0J3QrdCR * «Ил ҡурсалар ир ине…» башҡорт еренең һәләтле йәштәре серияһынан фәнни-популяр баҫма, Өфө, «Идел-пресс» нәшриәте, 2016 й., 185 бит.,<ref>https://elib.bashedu.ru/dl/read/Sultangareev_Vospominanija%20o%20Bulate_nauch-pop-izd_2016.pdf/info</ref>http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMTYwMTI/0JAu0JwuINCh0YPQu9GC0LDQvdCz0LDRgNC10LXQsiDQmNC7INKh0YPRgNGB0LDQu9Cw0YAg0LjRgCDQuNC90LXSow * «Русско-башкирский юридический словарь», Өфө, «Китап» нәшриәте,1994 й., 200 бит.<ref>http://www.ling-expert.ru/</ref> * «Башҡорт-урыҫ юридик һүҙлеге», Өфө, «Китап» нәшриәте, 1996 й.,202 бит.,<ref>http://www.ling-expert.ru/bibliography.html</ref> * «Башҡортостанда дәүләт һәм хоҡуҡ тарихы», уҡыу әсбабы. Өфө, «Китап» нәшриәте, 1996 й., 224 бит.(авторҙаш). * [http://ebook.bashnl.ru/dsweb/View/ResourceCollection-3598 Республика милли китапханалағы китаптарының электрон варианты — http://ebook.bashnl.ru/dsweb/View/ResourceCollection-3598] *История башкирских родов (Бурзян), Өфө, 2018, том 31 (1), стр.435, 910-914 https://bashkirica.com/upload/iblock/8c2/8c22c52711e04585e0ac1017dbd19d5b.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190601053053/https://bashkirica.com/upload/iblock/8c2/8c22c52711e04585e0ac1017dbd19d5b.pdf |date=2019-06-01 }} * История башкирских родов (Бурзян), Өфө, 2019, том 31 (2), стр.435, 773-777, 779-804 https://bashkirica.com/upload/iblock/7c7/7c7ec54ceaf12eb7c657ca0b9f424a8f.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190601054608/https://bashkirica.com/upload/iblock/7c7/7c7ec54ceaf12eb7c657ca0b9f424a8f.pdf |date=2019-06-01 }} *"Истории, биографии, события и факты", Өфө, 2020 й., 216 бит http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMjE0MDc/0JrQuNGC0LDQvw *"Ал да нур сәс халҡыңа!", Өфө, 2020 йыл, 260 бит http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMjIyMjU/0JrQndCY0JPQkCDQkNCbINCU0JAg0J3Qo9CgINCh05jQoSDQpdCQ0JvSoNCr0qLQkCEg0Y3Qu9C10LrRgtGA0L7QvSDQstCw0YDQuNCw0L3RgiAoMSk == Ваҡытлы матбуғаттағы мәҡәләләре == # «Советская Башкирия» — Амир Султангареев, «Только тот самый народ» 7 сентября 1990 г.; # «Йәшлек» — Әмир Солтангәрәев, «Хоҡуҡтар тиң булһын», 23 март 1991 йыл ; # «Йәшлек» — Әмир Солтангәрәев, "Телде дәүләт яҡлаһын ", 25 апрель 1991 й.; # «Йәшлек», — Әмир Солтангәрәев, «Дәүләт теле: талаптар нигеҙлеме?» 13 август 1991 й.; # «Йәшлек» — Әмир Солтангәрәев, «Бер халыҡты ла империя көс менән тотоп тора алмай», 15 февраль 1992 й.; # «Йәшлек» — Әмир Солтангәрәев, «Ундай конституцияны бер республика ла хуплпмаҫ ине»,18 ноябрь 1993 й.; # «Известия Башкортостана» — Амир Султангареев, «Чего опасается депутат Бигнов», 28 февраль 1991 й.; # «Известия Башкортостана» — Амир Султангареев, «Кто закладывает мину?», 23 март 1991 й. # «Башҡортостан» — Әмир Солтангәрәев, «Бөлөр илдең бөкөрөһө булмайыҡ», 9 февраль 1993 й.; # «Истоки» — Амир Султангареев, «Жива проблема языков», август 1991 г.; # «Истоки»- Амир Султангареев, «Что же нам делать?» (размышления о судьбе народа) — июль 1992 й.). # «Һәнәк» журналы, Ә.Солтангәрәев, «Свежий баҡа», ғинуар 2006 йыл. # «Һәнәк» журналы, «Ә.Солтангәрәев, Һибәт бабай хикмәттәре», февраль 2006 йыл. # «Һәнәк» журналы, Ә.Солтангәрәев, «Әхтәм авызый аптырамай», май 2006 йыл. # «Һәнәк» журналы, Ә.Солтангәрәев, «Беҙҙең ауыл мәҙәктәре», июль 2006 йыл. # «Йәшлек» гәзите, Ә.Солтангәрәев, «Башкириямы Башҡортостанмы?», 19 февраль 2011 йыл. # «Юшатыр» гәзите, Ә.Солтангәрәев, «Таймаҫым тураһында фарыз», 14 февраль 2013 йыл, # «Йәшлек» гәзите, Ә.Солтангәрәев, "Мин әйттем бөттө"нө аҡыл менән әйтегеҙ", йәки Рәсәй Феедерацияһы Президенты В.Путиндың «башҡорт телен өйрәнегеҙ»-тигәнде ниңә ишетмәйҙәр, 6 ноябрь 2015 йыл. # «Юшатыр» гәзите, Ә.Солтангәрәев, Ялан Бөрйән «Даһи хәлфә»һе # «Йәшлек» гәзите, Ә.Солтангәрәев, «Алтын тауышлы зәңгәрэкран батшаһы»http://www.ye02.ru/ob/ht/12650-altyn-tauyshly-zgr-ekran-batshay.html # «Республика Башкортостан» № 84, 20.07.18. «Прихоть или законное право?» Вопросы национальных языков https://resbash.ru/stat_m/2/11960 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180720114030/https://resbash.ru/stat_m/2/11960 |date=2018-07-20 }} # «Йәшлек» гәзите, 15 март 2019 й. Әмир Солтангәрәев, әңгәмә, Башҡорт теле… Хоҡуҡ… Милләт яҙмышы…http://www.ye02.ru/obschestvo/15519-bashort-tele-hou-millt-jamyshy.html # «Республика Башкортостан» № 53, 10.05.2019. «Отчаянный секретарь» https://resbash.ru/stat_m/2/20982 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190531071827/https://resbash.ru/stat_m/2/20982 |date=2019-05-31 }} # «Куюргаза» гәзите, 11 май 2019 й., «Правда через 60 лет»,https://kurgaza.rbsmi.ru/articles/istoriya/pravda-cherez-60-let/ == Маҡтаулы исемдәре һәм дәрәжәләре == * Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған юрисы (2010)<ref>[http://ipravo.info/bashkortostan2/act32/888.htm Указ Президента РБ о присвоении почетного звания А. М. Султангарееву]</ref>https://base.garant.ru/17725290/ * Юстиция советнигы (1992) * Башҡортостан Республикаһының икенсе класлы Төп дәүләт советнигы (1998). * Халыҡ инструменттарында башҡарыусы студенттарҙың Бөтә Рәсәй конкурсы лауреаты (ҡурай, Саранск, 1983 г.) https://vk.com/audio?performer=1&q=%D0%90%D0%BC%D0%B8%D1%80%20%D0%A1%D1%83%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%B5%D0%B2%2C%20%D0%BA%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%B9 == Шөғөлдәре == * графика һәм һынлы сәнғәт * флейтала уйнау * ҡурайсы * гармунсы. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Сығанаҡтар == # [http://imena.bashenc.ru/index.php/biography/85-person/a/142-arslanov-robert-mutigulovich Сайт «Замечательные люди Башкортостана». Биографии, очерки и воспоминания. Султангареев Амир Мигранович] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190407063514/http://imena.bashenc.ru/index.php/biography/85-person/a/142-arslanov-robert-mutigulovich |date=2019-04-07 }} {{ref-ru}} {{V|7|05|2019}} # Башҡортостан телевидениеһы, «Инсан»- Ә.Солтангәрәев, телефильм, 45 мин. 2008 йыл., https://www.youtube.com/watch?v=ATwQllGIDwI # {{Ашҡаҙар радио}} «Ижади портрет» — Ә.Солтангәрәев, 2015 йыл, [http://ashkadarfm.ru/programms/%C2%ABizhadi-portret%C2%BB?page=3] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161220171020/http://ashkadarfm.ru/programms/%C2%ABizhadi-portret%C2%BB?page=3 |date=2016-12-20 }} # {{Ашҡаҙар радио}}, «Яңы китап» программаһы, 14 мин., 2015 й.http://ashkadarfm.ru/programms/%C2%ABya%D2%A3y-kitap%C2%BB?page=5 # АШҠАҘАР РАДИОҺЫ, «Беҙҙең донъя», 45 мин. 2018 й.http://ashkadarfm.ru/programms/be%D2%99%D2%99e%D2%A3-donya-5?page=2 # {{БГ}} «Хеҙмәт емеше татлы», 25 март 2010 йыл, # «Вечерняя Уфа» гәзите, «Заветная звезда по имени талант», 25 март 2010 йыл, # «Юшатыр» гәзите, «Киң мәғәнә һалынған», 3 июнь 2014 йыл, # «Юшатыр» гәзите, «Таймаҫ тарихлы булды», 17 март 2014 йыл, # ШАЛТЫРАН ШАЛТЫРАР " Юшатыр # Яҡташыбыҙ Рәсәй Яҙыусылары сафында # «Йәшлек» гәзите, 16 март 2018 й., «Ил хәсәрен иңдәрндә йөкмәп…» — күренекле хоҡуҡ белгесе, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре Әмир Солтангәрәевкә 60 йәш. http://www.ye02.ru/news/rb/13583-il-hstren-idren-ykmp.html # «Куюргаза» гәзите, 2 март 2018 й., «Его кредо — жить во благо народа» — свой юбилей — 60-летие — отметил наш выдающийся земляк Амир Султангареев, юрист, писатель и журналист. http://rbsmi.ru/kurgaza/articles/sotsium/ego-kredo-zhit-vo-blago-naroda/ #«Куюргаза» гәзите, 11 май 2019 й., "Правда через 60 лет",https://kurgaza.rbsmi.ru/articles/istoriya/pravda-cherez-60-let/ == Һылтанмалар == == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} * Башҡортостан телевидениеһы, «Инсан- Әмир Солтангәрәев», телефильм, 45 мин. 2008 йыл.,https://vk.com/videos175299499?z=video175299499_171675473%2Fpl_175299499_-2 * [[Юшатыр (гәзит)|Юшатыр]] 17.03.2015. Тәлғәт Шаһманов. Таймаҫтар тарихлы булды. * [[Юшатыр (гәзит)|Юшатыр]] 03.06.2014. Тәлғәт Шаһманов. Киң мәғәнә һалынған. * -«Йәшлек» гәзите, «Ил ҡурсалар ир инең…» http://www.ye02.ru/konkurs/premia/11305-il-ursalar-ir-ine.html * [http://sokrnarmira.ru/publ/6-1-0-58 - Сокровища народов мира, А. М. Султангареев, Размышления…] * [http://onlaynfilmy.com/onlain/175299499_171684297/%D0%91%D0%B0%D1%88%D2%A1%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD+%D0%A2%D1%80%D0%B5%D1%82%D0%B5%D0%B9+%D0%A1%D1%83%D0%B4%D1%8B+%D0%A0%D3%99%D0%B9%D0%B5%D1%81%D0%B5+%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B1%D0%B0%D2%AB%D0%B0%D1%80%D1%8B+%D3%98%D0%BC%D0%B8%D1%80+%D0%A1%D0%BE%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D3%99%D1%80%D3%99%D0%B5%D0%B2%3A+%D0%A0%D3%99%D1%81%D3%99%D0%B9%D2%99%D3%99+%D1%82%D1%80%D0%B5%D1%82%D0%B5%D0%B9+%D1%81%D1%83%D0%B4%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B+%D1%8D%D1%88%D0%BC%D3%99%D0%BA%D3%99%D1%80%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5%D0%BD+%D0%BA%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D0%BB%D0%BB%D0%B0%D1%88%D1%82%D1%8B%D1%80%D1%8B%D1%80%D2%93%D0%B0+%D0%BA%D3%99%D1%80%D3%99%D0%BA - ТВ программа Башҡортостан третей суды рәйесе урынбаҫары Ә.Солтангәрәев]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [http://bash-portal.ru/news/newsotavtora/4724-tayma1195-m124111771241kt1241re.html - Таймаҫ мәҙәктәре, Әмир Солтангәрәевhttp://bash-portal.ru/news/newsotavtora/4724-tayma1195-m124111771241kt1241re.html] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170110161322/http://bash-portal.ru/news/newsotavtora/4724-tayma1195-m124111771241kt1241re.html |date=2017-01-10 }} * [http://www.ye02.ru/konkurs/premia/page/4/ - Булат Солтангәрәев исемендәге республика премияһы http://www.ye02.ru/konkurs/premia/page/4/] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170110161929/http://www.ye02.ru/konkurs/premia/page/4/ |date=2017-01-10 }} * [http://www.ye02.ru/news/rb/10806-min-yttem-bttn-ayl-menn-ytege.html -«Йәшлек», «Мин әйттем, бөттөнө» аҡыл менән әйтегеҙ,Әмир Солтангәрәев.http://www.ye02.ru/news/rb/10806-min-yttem-bttn-ayl-menn-ytege.html] * — Таймаҫ шишмәһе тәртипкә килтерелде " «Йәшлек» гәзите http://www.ye02.ru/online/11954-tayma-shishme-trtipk-kilterelde.html Ялан Бөрйән «Даһи хәлфә» һе http://yshatir.ru/yemgiet/4814-yalan-bryn-dai-hlfe.htmlhttp://yshatir.ru/yemgiet/4814-yalan-bryn-dai-hlfe.html{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} # [http://www.ye02.ru/konkurs/premia/page/4/] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170110161929/http://www.ye02.ru/konkurs/premia/page/4/ |date=2017-01-10 }}[http://www.bashinform.ru/bash/773232/ Булат Солтангәрәев исемендәге республика премияһы «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2015, 14 октябрь] # [http://ufavesti.ru/10760-gazeta-yeshlek-uchredila-premiyu-imeni-bulata-sultangareeva.html Газета «Йэшлек» учредила премию имени Булата Султангареева — Информационно-аналитическая газета «Уфимские вести»] (урыҫ.) # [http://bashgazet.ru/obshestvo/21009-izgelekte-yuyylma-ere.html Изгелектең юйылмаҫ эҙҙәре] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170202063409/http://bashgazet.ru/obshestvo/21009-izgelekte-yuyylma-ere.html |date=2017-02-02 }} # [http://demo.bashenc.ru/index.php/personalii/84-personalii/856-sultangareev-amir-migranovich Энциклопедия «Печать и журналистика Башкортостана» Амир Султангареев ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180814234355/http://demo.bashenc.ru/index.php/personalii/84-personalii/856-sultangareev-amir-migranovich |date=2018-08-14 }} # Список членов Союза писателей Башкортостана [https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BE%D0%BA_%D1%87%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BE%D0%B2_%D1%81%D0%BE%D1%8E%D0%B7%D0%B0_%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9_%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B8_%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD?veaction=edit&section=15#%D0%A1 https://ru.wikipedia.] #В Уфе издана новая книга прозаика - документалиста Амира Султангареева. ИА Башинформ<nowiki/>http://www.bashinform.ru/news/1422822-v-ufe-izdana-novaya-kniga-prozaika-dokumentalista-amira-sultangareeva/ {{Двуязычность|ru=Проект:Двуязычность/Султангареев Амир Мигранович}} [[Категория:Башҡорт дәүләт университетын тамамлаусылар]] [[Категория:Көйөргәҙе районында тыуғандар]] [[Категория:1958 йылда тыуғандар]] [[Категория:20 февралдә тыуғандар]] [[Категория:Башҡортостандың атҡаҙанған юристары]] [[Категория:Башҡортостан Журналистар союзы ағзалары]] [[Категория:Рәсәй Журналистар союзы ағзалары]] 8mmqa859ic5fhd1621q0z04khv2x1lw 1147399 1147398 2022-07-28T07:08:21Z Ryanag 5488 /* Иҫкәрмәләр */ wikitext text/x-wiki [[Файл:Фото Амир Султангареев1.jpg|мини]] '''Солтангәрәев Әмир Миһран улы''' ([[20 февраль]] [[1958 йыл]]) — хоҡуҡ белгесе, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре, яҙыусы (документаль проза), публицист. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған юрисы (2010), Башҡортостан Республикаһы һәм Рәсәй Федерацияһы Журналистар союздары ағзаһы (1997), Рәсәй һәм Башҡортостан Яҙыусылар союзы ағзаһы (2007). == Биографияһы == Әмир Миһран улы Солтангәрәев 1958 йылдың 20 февралендә [[Башҡорт АССР-ы]]ның [[Көйөргәҙе районы]] [[Таймаҫ]] ауылында тыуған. 1975 йылда Таймаҫ урта мәктәбен тамамлағас, Күмертау вертолет заводында биҙәүсе рассәм булып эшләй. Совет Армияһында хеҙмәт итеп ҡайтҡас, [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның юридик факультетына уҡырға инә. Артабан студенттарҙың йәмәғәт берекмәләрендә етәкселек итә. - 1990 йылда Мәскәү дәүләт университетында аспирантура тамамлағас, юстиция министрының консультанты була<ref>[http://www.lawsrf.ru/region/documents/863973/ ОБ УТВЕРЖДЕНИИ СОСТАВА РЕСПУБЛИКАНСКОГО КООРДИНАЦИОННО-МЕТОДИЧЕСКОГО СОВЕТА ПО ПРАВОВОЙ ПРОПАГАНД]{{ref-ru}}{{V|29|3|2019}}</ref>. - 1994 йылда Башҡортостан Республикаһының матбуғат һәм мәғлүмәт министры урынбаҫары итеп тәғәйенләнә<ref>http://bashkortostan.news-city.info/docs/sistemaa/dok_legldz.htm</ref>. - 2003 йылдан «Башнефть», «Өфө» халыҡ-ара аэропорты, «Башкиравтодор» асыҡ акционерҙар йәмғиәттәрендә етәксе вазифалар биләй<ref>http://kc27.mintrudrb.ru/posts/20107</ref> - 2018 йылдан Башҡортостан Третей Суды Президиумы рәйесе <ref>http://www.tretsud-rb.ru/arbitry/</ref>. == Йәмәғәт эшмәкәрлеге == [[Файл:Вручение премии им.Булата Султангареева.jpg|мини|слева|[[Булат Солтангәрәев исемендәге ижади конкурс]] премияһын тапшырыу]] - Егерменсе быуаттың 90-сы йылдарында Башкортостандың төп закондарын әҙерләүҙә ҡатнаша. - Башҡортостан Республикаһы Ҡоролтайы (БССР Юғары Советы) ҡабул иткән бер нисә кодекстың, шулай уҡ, «Башҡортостан Республикаһы халыҡтарының телдәре» тураһындағы закон проектының авторы[[Солтангәрәев Әмир Миһран улы#cite%20note-5|-5]] Башлап ебәреүсе, ойоштороусы: - БДУ-ың юридик факультетының Сибай филиалын (1993 г.), (артабан БДУ-ның Сибай институты) ;<ref>http://sibsu.ru/low_view/nauchnaya-deyatelnost/1471-3-konferenciya.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170211075637/http://sibsu.ru/low_view/nauchnaya-deyatelnost/1471-3-konferenciya.html |date=2017-02-11 }}</ref> - Башҡорт дәүләт университетының (1993 г.) юридик факультетында һәм аҙағыраҡ Башҡорт дәүләт университетының Хоҡуҡ Институтында башҡорт телен белеүселәрҙән абитуриенттар төркөмөн булдырыуҙы ойоштора (2011 йылда абитуриенттар (студенттар) ҡабул итеү туҡтатыла. Ошо 18 йыл эсендә башҡорт телен белгән 540 юғары белемле хоҡук белгесе әҙерләнә). - 2009 йылда Сибай аэропортын тергеҙеүҙә, «Арҡаим» милли авиакомпанияһын асыуҙа әйҙәп йөрөүсе (аэропорт 2011 йылда ябыла)<ref>http://sibay-rb.ru/index.php?dn=news&to=art&id=1249</ref>http://www.interfax-russia.ru/Povoljie/report.asp?id=223970&p=15 == Китаптары == * «Матбуғат, мәғлүмәт һәм хоҡуҡ», уҡыу әсбабы , Өфө, «Китап», 1997 й., 247 бит.<ref>http://biblus.ru/default.aspx/i/Default.aspx?book=898q06a5 http://any-book.ru/book/show/id/1623450 </ref>. * «Яҙмыш», фәнни-популяр баҫма , Өфө, . «Идел-пресс» нәшриәте, 2013 й., 427 бит.,<ref>[http://ebook.bashnl.ru/dsweb/Get/Resource-10785/%D0%AF%D0%B7%D0%BC%D1%8B%D1%88%20(%D0%A1%D0%B6%D0%B0%D1%82%D1%8B%D0%B9%20%D1%84%D0%B0%D0%B9%D0%BB).pdf tp://ebook.bashnl.ru/dsweb/Get/Resource-10785/%D0%AF%D0%B7%D0%BC%D1%8B%D1%88%20(%D0%A1%D0%B6%D0%B0%D1%82%D1%8B%D0%B9%20%D1%84%D0%B0%D0%B9%D0%BB).pdf]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMTUwOTE/0JrQvdC40LPQsCDQr9KZ0LzRi9GIINC00LvRjyDQt9Cw0LzQtdC90Ysg0J3QrdCR * «Башкортостан юлдары», тарихи-мәғлүмәти баҫма , Ҡазан, «Идел-пресс» нәшриәте, 2014 й., 200 бит.,http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMTUwOTM/0JrQvdC40LPQsCDQlNC-0YDQvtCz0Lgg0JHQsNGI0LrQvtGA0YLQvtGB0YLQsNC90LAg0L_RgNC-0YjQu9C-0LUg0Lgg0L3QsNGB0YLQvtGP0YnQtdC1 * «Таймаҫ — элеккеһе һәм бөгөнгөһе», тарихи -мәғлүмәти баҫма, Өфә, «Идел-пресс» нәшриәте, 2015 й., 265 бит.,<ref>http://ebook.bashnl.ru/dsweb/Get/Resource-10783/%D0%9A%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B0%20%D0%A2%D0%B0%D0%B9%D0%BC%D0%B0%D1%81%20%D0%A1%D0%B6%D0%B0%D1%82%D1%8B%D0%B9%20%D1%84%D0%B0%D0%B9%D0%BB).pdf{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMTUwOTI/0JrQvdC40LPQsNCi0LDQudC80LDRgSAo0L_RgNC-0YjQu9C-0LUg0Lgg0L3QsNGB0YLQvtGP0YnQtdC1KSDQtNC70Y8g0J3QrdCR * «Ил ҡурсалар ир ине…» башҡорт еренең һәләтле йәштәре серияһынан фәнни-популяр баҫма, Өфө, «Идел-пресс» нәшриәте, 2016 й., 185 бит.,<ref>https://elib.bashedu.ru/dl/read/Sultangareev_Vospominanija%20o%20Bulate_nauch-pop-izd_2016.pdf/info</ref>http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMTYwMTI/0JAu0JwuINCh0YPQu9GC0LDQvdCz0LDRgNC10LXQsiDQmNC7INKh0YPRgNGB0LDQu9Cw0YAg0LjRgCDQuNC90LXSow * «Русско-башкирский юридический словарь», Өфө, «Китап» нәшриәте,1994 й., 200 бит.<ref>http://www.ling-expert.ru/</ref> * «Башҡорт-урыҫ юридик һүҙлеге», Өфө, «Китап» нәшриәте, 1996 й.,202 бит.,<ref>http://www.ling-expert.ru/bibliography.html</ref> * «Башҡортостанда дәүләт һәм хоҡуҡ тарихы», уҡыу әсбабы. Өфө, «Китап» нәшриәте, 1996 й., 224 бит.(авторҙаш). * [http://ebook.bashnl.ru/dsweb/View/ResourceCollection-3598 Республика милли китапханалағы китаптарының электрон варианты — http://ebook.bashnl.ru/dsweb/View/ResourceCollection-3598] *История башкирских родов (Бурзян), Өфө, 2018, том 31 (1), стр.435, 910-914 https://bashkirica.com/upload/iblock/8c2/8c22c52711e04585e0ac1017dbd19d5b.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190601053053/https://bashkirica.com/upload/iblock/8c2/8c22c52711e04585e0ac1017dbd19d5b.pdf |date=2019-06-01 }} * История башкирских родов (Бурзян), Өфө, 2019, том 31 (2), стр.435, 773-777, 779-804 https://bashkirica.com/upload/iblock/7c7/7c7ec54ceaf12eb7c657ca0b9f424a8f.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190601054608/https://bashkirica.com/upload/iblock/7c7/7c7ec54ceaf12eb7c657ca0b9f424a8f.pdf |date=2019-06-01 }} *"Истории, биографии, события и факты", Өфө, 2020 й., 216 бит http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMjE0MDc/0JrQuNGC0LDQvw *"Ал да нур сәс халҡыңа!", Өфө, 2020 йыл, 260 бит http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMjIyMjU/0JrQndCY0JPQkCDQkNCbINCU0JAg0J3Qo9CgINCh05jQoSDQpdCQ0JvSoNCr0qLQkCEg0Y3Qu9C10LrRgtGA0L7QvSDQstCw0YDQuNCw0L3RgiAoMSk == Ваҡытлы матбуғаттағы мәҡәләләре == # «Советская Башкирия» — Амир Султангареев, «Только тот самый народ» 7 сентября 1990 г.; # «Йәшлек» — Әмир Солтангәрәев, «Хоҡуҡтар тиң булһын», 23 март 1991 йыл ; # «Йәшлек» — Әмир Солтангәрәев, "Телде дәүләт яҡлаһын ", 25 апрель 1991 й.; # «Йәшлек», — Әмир Солтангәрәев, «Дәүләт теле: талаптар нигеҙлеме?» 13 август 1991 й.; # «Йәшлек» — Әмир Солтангәрәев, «Бер халыҡты ла империя көс менән тотоп тора алмай», 15 февраль 1992 й.; # «Йәшлек» — Әмир Солтангәрәев, «Ундай конституцияны бер республика ла хуплпмаҫ ине»,18 ноябрь 1993 й.; # «Известия Башкортостана» — Амир Султангареев, «Чего опасается депутат Бигнов», 28 февраль 1991 й.; # «Известия Башкортостана» — Амир Султангареев, «Кто закладывает мину?», 23 март 1991 й. # «Башҡортостан» — Әмир Солтангәрәев, «Бөлөр илдең бөкөрөһө булмайыҡ», 9 февраль 1993 й.; # «Истоки» — Амир Султангареев, «Жива проблема языков», август 1991 г.; # «Истоки»- Амир Султангареев, «Что же нам делать?» (размышления о судьбе народа) — июль 1992 й.). # «Һәнәк» журналы, Ә.Солтангәрәев, «Свежий баҡа», ғинуар 2006 йыл. # «Һәнәк» журналы, «Ә.Солтангәрәев, Һибәт бабай хикмәттәре», февраль 2006 йыл. # «Һәнәк» журналы, Ә.Солтангәрәев, «Әхтәм авызый аптырамай», май 2006 йыл. # «Һәнәк» журналы, Ә.Солтангәрәев, «Беҙҙең ауыл мәҙәктәре», июль 2006 йыл. # «Йәшлек» гәзите, Ә.Солтангәрәев, «Башкириямы Башҡортостанмы?», 19 февраль 2011 йыл. # «Юшатыр» гәзите, Ә.Солтангәрәев, «Таймаҫым тураһында фарыз», 14 февраль 2013 йыл, # «Йәшлек» гәзите, Ә.Солтангәрәев, "Мин әйттем бөттө"нө аҡыл менән әйтегеҙ", йәки Рәсәй Феедерацияһы Президенты В.Путиндың «башҡорт телен өйрәнегеҙ»-тигәнде ниңә ишетмәйҙәр, 6 ноябрь 2015 йыл. # «Юшатыр» гәзите, Ә.Солтангәрәев, Ялан Бөрйән «Даһи хәлфә»һе # «Йәшлек» гәзите, Ә.Солтангәрәев, «Алтын тауышлы зәңгәрэкран батшаһы»http://www.ye02.ru/ob/ht/12650-altyn-tauyshly-zgr-ekran-batshay.html # «Республика Башкортостан» № 84, 20.07.18. «Прихоть или законное право?» Вопросы национальных языков https://resbash.ru/stat_m/2/11960 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180720114030/https://resbash.ru/stat_m/2/11960 |date=2018-07-20 }} # «Йәшлек» гәзите, 15 март 2019 й. Әмир Солтангәрәев, әңгәмә, Башҡорт теле… Хоҡуҡ… Милләт яҙмышы…http://www.ye02.ru/obschestvo/15519-bashort-tele-hou-millt-jamyshy.html # «Республика Башкортостан» № 53, 10.05.2019. «Отчаянный секретарь» https://resbash.ru/stat_m/2/20982 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190531071827/https://resbash.ru/stat_m/2/20982 |date=2019-05-31 }} # «Куюргаза» гәзите, 11 май 2019 й., «Правда через 60 лет»,https://kurgaza.rbsmi.ru/articles/istoriya/pravda-cherez-60-let/ == Маҡтаулы исемдәре һәм дәрәжәләре == * Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған юрисы (2010)<ref>[http://ipravo.info/bashkortostan2/act32/888.htm Указ Президента РБ о присвоении почетного звания А. М. Султангарееву]</ref>https://base.garant.ru/17725290/ * Юстиция советнигы (1992) * Башҡортостан Республикаһының икенсе класлы Төп дәүләт советнигы (1998). * Халыҡ инструменттарында башҡарыусы студенттарҙың Бөтә Рәсәй конкурсы лауреаты (ҡурай, Саранск, 1983 г.) https://vk.com/audio?performer=1&q=%D0%90%D0%BC%D0%B8%D1%80%20%D0%A1%D1%83%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%B5%D0%B2%2C%20%D0%BA%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%B9 == Шөғөлдәре == * графика һәм һынлы сәнғәт * флейтала уйнау * ҡурайсы * гармунсы. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Сығанаҡтар == # [http://imena.bashenc.ru/index.php/biography/85-person/a/142-arslanov-robert-mutigulovich Сайт «Замечательные люди Башкортостана». Биографии, очерки и воспоминания. Султангареев Амир Мигранович] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190407063514/http://imena.bashenc.ru/index.php/biography/85-person/a/142-arslanov-robert-mutigulovich |date=2019-04-07 }} {{ref-ru}} {{V|7|05|2019}} # Башҡортостан телевидениеһы, «Инсан»- Ә.Солтангәрәев, телефильм, 45 мин. 2008 йыл., https://www.youtube.com/watch?v=ATwQllGIDwI # {{Ашҡаҙар радио}} «Ижади портрет» — Ә.Солтангәрәев, 2015 йыл, [http://ashkadarfm.ru/programms/%C2%ABizhadi-portret%C2%BB?page=3] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161220171020/http://ashkadarfm.ru/programms/%C2%ABizhadi-portret%C2%BB?page=3 |date=2016-12-20 }} # {{Ашҡаҙар радио}}, «Яңы китап» программаһы, 14 мин., 2015 й.http://ashkadarfm.ru/programms/%C2%ABya%D2%A3y-kitap%C2%BB?page=5 # АШҠАҘАР РАДИОҺЫ, «Беҙҙең донъя», 45 мин. 2018 й.http://ashkadarfm.ru/programms/be%D2%99%D2%99e%D2%A3-donya-5?page=2 # {{БГ}} «Хеҙмәт емеше татлы», 25 март 2010 йыл, # «Вечерняя Уфа» гәзите, «Заветная звезда по имени талант», 25 март 2010 йыл, # «Юшатыр» гәзите, «Киң мәғәнә һалынған», 3 июнь 2014 йыл, # «Юшатыр» гәзите, «Таймаҫ тарихлы булды», 17 март 2014 йыл, # ШАЛТЫРАН ШАЛТЫРАР " Юшатыр # Яҡташыбыҙ Рәсәй Яҙыусылары сафында # «Йәшлек» гәзите, 16 март 2018 й., «Ил хәсәрен иңдәрндә йөкмәп…» — күренекле хоҡуҡ белгесе, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре Әмир Солтангәрәевкә 60 йәш. http://www.ye02.ru/news/rb/13583-il-hstren-idren-ykmp.html # «Куюргаза» гәзите, 2 март 2018 й., «Его кредо — жить во благо народа» — свой юбилей — 60-летие — отметил наш выдающийся земляк Амир Султангареев, юрист, писатель и журналист. http://rbsmi.ru/kurgaza/articles/sotsium/ego-kredo-zhit-vo-blago-naroda/ #«Куюргаза» гәзите, 11 май 2019 й., "Правда через 60 лет",https://kurgaza.rbsmi.ru/articles/istoriya/pravda-cherez-60-let/ == Һылтанмалар == == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * Башҡортостан телевидениеһы, «Инсан- Әмир Солтангәрәев», телефильм, 45 мин. 2008 йыл.,https://vk.com/videos175299499?z=video175299499_171675473%2Fpl_175299499_-2 * [[Юшатыр (гәзит)|Юшатыр]] 17.03.2015. Тәлғәт Шаһманов. Таймаҫтар тарихлы булды. * [[Юшатыр (гәзит)|Юшатыр]] 03.06.2014. Тәлғәт Шаһманов. Киң мәғәнә һалынған. * -«Йәшлек» гәзите, «Ил ҡурсалар ир инең…» http://www.ye02.ru/konkurs/premia/11305-il-ursalar-ir-ine.html * [http://sokrnarmira.ru/publ/6-1-0-58 - Сокровища народов мира, А. М. Султангареев, Размышления…] * [http://onlaynfilmy.com/onlain/175299499_171684297/%D0%91%D0%B0%D1%88%D2%A1%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD+%D0%A2%D1%80%D0%B5%D1%82%D0%B5%D0%B9+%D0%A1%D1%83%D0%B4%D1%8B+%D0%A0%D3%99%D0%B9%D0%B5%D1%81%D0%B5+%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B1%D0%B0%D2%AB%D0%B0%D1%80%D1%8B+%D3%98%D0%BC%D0%B8%D1%80+%D0%A1%D0%BE%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D3%99%D1%80%D3%99%D0%B5%D0%B2%3A+%D0%A0%D3%99%D1%81%D3%99%D0%B9%D2%99%D3%99+%D1%82%D1%80%D0%B5%D1%82%D0%B5%D0%B9+%D1%81%D1%83%D0%B4%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B+%D1%8D%D1%88%D0%BC%D3%99%D0%BA%D3%99%D1%80%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5%D0%BD+%D0%BA%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D0%BB%D0%BB%D0%B0%D1%88%D1%82%D1%8B%D1%80%D1%8B%D1%80%D2%93%D0%B0+%D0%BA%D3%99%D1%80%D3%99%D0%BA - ТВ программа Башҡортостан третей суды рәйесе урынбаҫары Ә.Солтангәрәев]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [http://bash-portal.ru/news/newsotavtora/4724-tayma1195-m124111771241kt1241re.html - Таймаҫ мәҙәктәре, Әмир Солтангәрәевhttp://bash-portal.ru/news/newsotavtora/4724-tayma1195-m124111771241kt1241re.html] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170110161322/http://bash-portal.ru/news/newsotavtora/4724-tayma1195-m124111771241kt1241re.html |date=2017-01-10 }} * [http://www.ye02.ru/konkurs/premia/page/4/ - Булат Солтангәрәев исемендәге республика премияһы http://www.ye02.ru/konkurs/premia/page/4/] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170110161929/http://www.ye02.ru/konkurs/premia/page/4/ |date=2017-01-10 }} * [http://www.ye02.ru/news/rb/10806-min-yttem-bttn-ayl-menn-ytege.html -«Йәшлек», «Мин әйттем, бөттөнө» аҡыл менән әйтегеҙ,Әмир Солтангәрәев.http://www.ye02.ru/news/rb/10806-min-yttem-bttn-ayl-menn-ytege.html] * — Таймаҫ шишмәһе тәртипкә килтерелде " «Йәшлек» гәзите http://www.ye02.ru/online/11954-tayma-shishme-trtipk-kilterelde.html Ялан Бөрйән «Даһи хәлфә» һе http://yshatir.ru/yemgiet/4814-yalan-bryn-dai-hlfe.htmlhttp://yshatir.ru/yemgiet/4814-yalan-bryn-dai-hlfe.html{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} # [http://www.ye02.ru/konkurs/premia/page/4/] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170110161929/http://www.ye02.ru/konkurs/premia/page/4/ |date=2017-01-10 }}[http://www.bashinform.ru/bash/773232/ Булат Солтангәрәев исемендәге республика премияһы «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2015, 14 октябрь] # [http://ufavesti.ru/10760-gazeta-yeshlek-uchredila-premiyu-imeni-bulata-sultangareeva.html Газета «Йэшлек» учредила премию имени Булата Султангареева — Информационно-аналитическая газета «Уфимские вести»] (урыҫ.) # [http://bashgazet.ru/obshestvo/21009-izgelekte-yuyylma-ere.html Изгелектең юйылмаҫ эҙҙәре] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170202063409/http://bashgazet.ru/obshestvo/21009-izgelekte-yuyylma-ere.html |date=2017-02-02 }} # [http://demo.bashenc.ru/index.php/personalii/84-personalii/856-sultangareev-amir-migranovich Энциклопедия «Печать и журналистика Башкортостана» Амир Султангареев ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180814234355/http://demo.bashenc.ru/index.php/personalii/84-personalii/856-sultangareev-amir-migranovich |date=2018-08-14 }} # Список членов Союза писателей Башкортостана [https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BE%D0%BA_%D1%87%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BE%D0%B2_%D1%81%D0%BE%D1%8E%D0%B7%D0%B0_%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9_%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B8_%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD?veaction=edit&section=15#%D0%A1 https://ru.wikipedia.] #В Уфе издана новая книга прозаика - документалиста Амира Султангареева. ИА Башинформ<nowiki/>http://www.bashinform.ru/news/1422822-v-ufe-izdana-novaya-kniga-prozaika-dokumentalista-amira-sultangareeva/ {{Двуязычность|ru=Проект:Двуязычность/Султангареев Амир Мигранович}} [[Категория:Башҡорт дәүләт университетын тамамлаусылар]] [[Категория:Көйөргәҙе районында тыуғандар]] [[Категория:1958 йылда тыуғандар]] [[Категория:20 февралдә тыуғандар]] [[Категория:Башҡортостандың атҡаҙанған юристары]] [[Категория:Башҡортостан Журналистар союзы ағзалары]] [[Категория:Рәсәй Журналистар союзы ағзалары]] 7y9yoswu229hhps4mn8o428x5lvxyjm 1147400 1147399 2022-07-28T07:08:31Z Ryanag 5488 /* Һылтанмалар */ wikitext text/x-wiki [[Файл:Фото Амир Султангареев1.jpg|мини]] '''Солтангәрәев Әмир Миһран улы''' ([[20 февраль]] [[1958 йыл]]) — хоҡуҡ белгесе, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре, яҙыусы (документаль проза), публицист. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған юрисы (2010), Башҡортостан Республикаһы һәм Рәсәй Федерацияһы Журналистар союздары ағзаһы (1997), Рәсәй һәм Башҡортостан Яҙыусылар союзы ағзаһы (2007). == Биографияһы == Әмир Миһран улы Солтангәрәев 1958 йылдың 20 февралендә [[Башҡорт АССР-ы]]ның [[Көйөргәҙе районы]] [[Таймаҫ]] ауылында тыуған. 1975 йылда Таймаҫ урта мәктәбен тамамлағас, Күмертау вертолет заводында биҙәүсе рассәм булып эшләй. Совет Армияһында хеҙмәт итеп ҡайтҡас, [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның юридик факультетына уҡырға инә. Артабан студенттарҙың йәмәғәт берекмәләрендә етәкселек итә. - 1990 йылда Мәскәү дәүләт университетында аспирантура тамамлағас, юстиция министрының консультанты була<ref>[http://www.lawsrf.ru/region/documents/863973/ ОБ УТВЕРЖДЕНИИ СОСТАВА РЕСПУБЛИКАНСКОГО КООРДИНАЦИОННО-МЕТОДИЧЕСКОГО СОВЕТА ПО ПРАВОВОЙ ПРОПАГАНД]{{ref-ru}}{{V|29|3|2019}}</ref>. - 1994 йылда Башҡортостан Республикаһының матбуғат һәм мәғлүмәт министры урынбаҫары итеп тәғәйенләнә<ref>http://bashkortostan.news-city.info/docs/sistemaa/dok_legldz.htm</ref>. - 2003 йылдан «Башнефть», «Өфө» халыҡ-ара аэропорты, «Башкиравтодор» асыҡ акционерҙар йәмғиәттәрендә етәксе вазифалар биләй<ref>http://kc27.mintrudrb.ru/posts/20107</ref> - 2018 йылдан Башҡортостан Третей Суды Президиумы рәйесе <ref>http://www.tretsud-rb.ru/arbitry/</ref>. == Йәмәғәт эшмәкәрлеге == [[Файл:Вручение премии им.Булата Султангареева.jpg|мини|слева|[[Булат Солтангәрәев исемендәге ижади конкурс]] премияһын тапшырыу]] - Егерменсе быуаттың 90-сы йылдарында Башкортостандың төп закондарын әҙерләүҙә ҡатнаша. - Башҡортостан Республикаһы Ҡоролтайы (БССР Юғары Советы) ҡабул иткән бер нисә кодекстың, шулай уҡ, «Башҡортостан Республикаһы халыҡтарының телдәре» тураһындағы закон проектының авторы[[Солтангәрәев Әмир Миһран улы#cite%20note-5|-5]] Башлап ебәреүсе, ойоштороусы: - БДУ-ың юридик факультетының Сибай филиалын (1993 г.), (артабан БДУ-ның Сибай институты) ;<ref>http://sibsu.ru/low_view/nauchnaya-deyatelnost/1471-3-konferenciya.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170211075637/http://sibsu.ru/low_view/nauchnaya-deyatelnost/1471-3-konferenciya.html |date=2017-02-11 }}</ref> - Башҡорт дәүләт университетының (1993 г.) юридик факультетында һәм аҙағыраҡ Башҡорт дәүләт университетының Хоҡуҡ Институтында башҡорт телен белеүселәрҙән абитуриенттар төркөмөн булдырыуҙы ойоштора (2011 йылда абитуриенттар (студенттар) ҡабул итеү туҡтатыла. Ошо 18 йыл эсендә башҡорт телен белгән 540 юғары белемле хоҡук белгесе әҙерләнә). - 2009 йылда Сибай аэропортын тергеҙеүҙә, «Арҡаим» милли авиакомпанияһын асыуҙа әйҙәп йөрөүсе (аэропорт 2011 йылда ябыла)<ref>http://sibay-rb.ru/index.php?dn=news&to=art&id=1249</ref>http://www.interfax-russia.ru/Povoljie/report.asp?id=223970&p=15 == Китаптары == * «Матбуғат, мәғлүмәт һәм хоҡуҡ», уҡыу әсбабы , Өфө, «Китап», 1997 й., 247 бит.<ref>http://biblus.ru/default.aspx/i/Default.aspx?book=898q06a5 http://any-book.ru/book/show/id/1623450 </ref>. * «Яҙмыш», фәнни-популяр баҫма , Өфө, . «Идел-пресс» нәшриәте, 2013 й., 427 бит.,<ref>[http://ebook.bashnl.ru/dsweb/Get/Resource-10785/%D0%AF%D0%B7%D0%BC%D1%8B%D1%88%20(%D0%A1%D0%B6%D0%B0%D1%82%D1%8B%D0%B9%20%D1%84%D0%B0%D0%B9%D0%BB).pdf tp://ebook.bashnl.ru/dsweb/Get/Resource-10785/%D0%AF%D0%B7%D0%BC%D1%8B%D1%88%20(%D0%A1%D0%B6%D0%B0%D1%82%D1%8B%D0%B9%20%D1%84%D0%B0%D0%B9%D0%BB).pdf]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMTUwOTE/0JrQvdC40LPQsCDQr9KZ0LzRi9GIINC00LvRjyDQt9Cw0LzQtdC90Ysg0J3QrdCR * «Башкортостан юлдары», тарихи-мәғлүмәти баҫма , Ҡазан, «Идел-пресс» нәшриәте, 2014 й., 200 бит.,http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMTUwOTM/0JrQvdC40LPQsCDQlNC-0YDQvtCz0Lgg0JHQsNGI0LrQvtGA0YLQvtGB0YLQsNC90LAg0L_RgNC-0YjQu9C-0LUg0Lgg0L3QsNGB0YLQvtGP0YnQtdC1 * «Таймаҫ — элеккеһе һәм бөгөнгөһе», тарихи -мәғлүмәти баҫма, Өфә, «Идел-пресс» нәшриәте, 2015 й., 265 бит.,<ref>http://ebook.bashnl.ru/dsweb/Get/Resource-10783/%D0%9A%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B0%20%D0%A2%D0%B0%D0%B9%D0%BC%D0%B0%D1%81%20%D0%A1%D0%B6%D0%B0%D1%82%D1%8B%D0%B9%20%D1%84%D0%B0%D0%B9%D0%BB).pdf{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMTUwOTI/0JrQvdC40LPQsNCi0LDQudC80LDRgSAo0L_RgNC-0YjQu9C-0LUg0Lgg0L3QsNGB0YLQvtGP0YnQtdC1KSDQtNC70Y8g0J3QrdCR * «Ил ҡурсалар ир ине…» башҡорт еренең һәләтле йәштәре серияһынан фәнни-популяр баҫма, Өфө, «Идел-пресс» нәшриәте, 2016 й., 185 бит.,<ref>https://elib.bashedu.ru/dl/read/Sultangareev_Vospominanija%20o%20Bulate_nauch-pop-izd_2016.pdf/info</ref>http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMTYwMTI/0JAu0JwuINCh0YPQu9GC0LDQvdCz0LDRgNC10LXQsiDQmNC7INKh0YPRgNGB0LDQu9Cw0YAg0LjRgCDQuNC90LXSow * «Русско-башкирский юридический словарь», Өфө, «Китап» нәшриәте,1994 й., 200 бит.<ref>http://www.ling-expert.ru/</ref> * «Башҡорт-урыҫ юридик һүҙлеге», Өфө, «Китап» нәшриәте, 1996 й.,202 бит.,<ref>http://www.ling-expert.ru/bibliography.html</ref> * «Башҡортостанда дәүләт һәм хоҡуҡ тарихы», уҡыу әсбабы. Өфө, «Китап» нәшриәте, 1996 й., 224 бит.(авторҙаш). * [http://ebook.bashnl.ru/dsweb/View/ResourceCollection-3598 Республика милли китапханалағы китаптарының электрон варианты — http://ebook.bashnl.ru/dsweb/View/ResourceCollection-3598] *История башкирских родов (Бурзян), Өфө, 2018, том 31 (1), стр.435, 910-914 https://bashkirica.com/upload/iblock/8c2/8c22c52711e04585e0ac1017dbd19d5b.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190601053053/https://bashkirica.com/upload/iblock/8c2/8c22c52711e04585e0ac1017dbd19d5b.pdf |date=2019-06-01 }} * История башкирских родов (Бурзян), Өфө, 2019, том 31 (2), стр.435, 773-777, 779-804 https://bashkirica.com/upload/iblock/7c7/7c7ec54ceaf12eb7c657ca0b9f424a8f.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190601054608/https://bashkirica.com/upload/iblock/7c7/7c7ec54ceaf12eb7c657ca0b9f424a8f.pdf |date=2019-06-01 }} *"Истории, биографии, события и факты", Өфө, 2020 й., 216 бит http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMjE0MDc/0JrQuNGC0LDQvw *"Ал да нур сәс халҡыңа!", Өфө, 2020 йыл, 260 бит http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMjIyMjU/0JrQndCY0JPQkCDQkNCbINCU0JAg0J3Qo9CgINCh05jQoSDQpdCQ0JvSoNCr0qLQkCEg0Y3Qu9C10LrRgtGA0L7QvSDQstCw0YDQuNCw0L3RgiAoMSk == Ваҡытлы матбуғаттағы мәҡәләләре == # «Советская Башкирия» — Амир Султангареев, «Только тот самый народ» 7 сентября 1990 г.; # «Йәшлек» — Әмир Солтангәрәев, «Хоҡуҡтар тиң булһын», 23 март 1991 йыл ; # «Йәшлек» — Әмир Солтангәрәев, "Телде дәүләт яҡлаһын ", 25 апрель 1991 й.; # «Йәшлек», — Әмир Солтангәрәев, «Дәүләт теле: талаптар нигеҙлеме?» 13 август 1991 й.; # «Йәшлек» — Әмир Солтангәрәев, «Бер халыҡты ла империя көс менән тотоп тора алмай», 15 февраль 1992 й.; # «Йәшлек» — Әмир Солтангәрәев, «Ундай конституцияны бер республика ла хуплпмаҫ ине»,18 ноябрь 1993 й.; # «Известия Башкортостана» — Амир Султангареев, «Чего опасается депутат Бигнов», 28 февраль 1991 й.; # «Известия Башкортостана» — Амир Султангареев, «Кто закладывает мину?», 23 март 1991 й. # «Башҡортостан» — Әмир Солтангәрәев, «Бөлөр илдең бөкөрөһө булмайыҡ», 9 февраль 1993 й.; # «Истоки» — Амир Султангареев, «Жива проблема языков», август 1991 г.; # «Истоки»- Амир Султангареев, «Что же нам делать?» (размышления о судьбе народа) — июль 1992 й.). # «Һәнәк» журналы, Ә.Солтангәрәев, «Свежий баҡа», ғинуар 2006 йыл. # «Һәнәк» журналы, «Ә.Солтангәрәев, Һибәт бабай хикмәттәре», февраль 2006 йыл. # «Һәнәк» журналы, Ә.Солтангәрәев, «Әхтәм авызый аптырамай», май 2006 йыл. # «Һәнәк» журналы, Ә.Солтангәрәев, «Беҙҙең ауыл мәҙәктәре», июль 2006 йыл. # «Йәшлек» гәзите, Ә.Солтангәрәев, «Башкириямы Башҡортостанмы?», 19 февраль 2011 йыл. # «Юшатыр» гәзите, Ә.Солтангәрәев, «Таймаҫым тураһында фарыз», 14 февраль 2013 йыл, # «Йәшлек» гәзите, Ә.Солтангәрәев, "Мин әйттем бөттө"нө аҡыл менән әйтегеҙ", йәки Рәсәй Феедерацияһы Президенты В.Путиндың «башҡорт телен өйрәнегеҙ»-тигәнде ниңә ишетмәйҙәр, 6 ноябрь 2015 йыл. # «Юшатыр» гәзите, Ә.Солтангәрәев, Ялан Бөрйән «Даһи хәлфә»һе # «Йәшлек» гәзите, Ә.Солтангәрәев, «Алтын тауышлы зәңгәрэкран батшаһы»http://www.ye02.ru/ob/ht/12650-altyn-tauyshly-zgr-ekran-batshay.html # «Республика Башкортостан» № 84, 20.07.18. «Прихоть или законное право?» Вопросы национальных языков https://resbash.ru/stat_m/2/11960 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180720114030/https://resbash.ru/stat_m/2/11960 |date=2018-07-20 }} # «Йәшлек» гәзите, 15 март 2019 й. Әмир Солтангәрәев, әңгәмә, Башҡорт теле… Хоҡуҡ… Милләт яҙмышы…http://www.ye02.ru/obschestvo/15519-bashort-tele-hou-millt-jamyshy.html # «Республика Башкортостан» № 53, 10.05.2019. «Отчаянный секретарь» https://resbash.ru/stat_m/2/20982 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190531071827/https://resbash.ru/stat_m/2/20982 |date=2019-05-31 }} # «Куюргаза» гәзите, 11 май 2019 й., «Правда через 60 лет»,https://kurgaza.rbsmi.ru/articles/istoriya/pravda-cherez-60-let/ == Маҡтаулы исемдәре һәм дәрәжәләре == * Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған юрисы (2010)<ref>[http://ipravo.info/bashkortostan2/act32/888.htm Указ Президента РБ о присвоении почетного звания А. М. Султангарееву]</ref>https://base.garant.ru/17725290/ * Юстиция советнигы (1992) * Башҡортостан Республикаһының икенсе класлы Төп дәүләт советнигы (1998). * Халыҡ инструменттарында башҡарыусы студенттарҙың Бөтә Рәсәй конкурсы лауреаты (ҡурай, Саранск, 1983 г.) https://vk.com/audio?performer=1&q=%D0%90%D0%BC%D0%B8%D1%80%20%D0%A1%D1%83%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%B5%D0%B2%2C%20%D0%BA%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%B9 == Шөғөлдәре == * графика һәм һынлы сәнғәт * флейтала уйнау * ҡурайсы * гармунсы. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Сығанаҡтар == # [http://imena.bashenc.ru/index.php/biography/85-person/a/142-arslanov-robert-mutigulovich Сайт «Замечательные люди Башкортостана». Биографии, очерки и воспоминания. Султангареев Амир Мигранович] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190407063514/http://imena.bashenc.ru/index.php/biography/85-person/a/142-arslanov-robert-mutigulovich |date=2019-04-07 }} {{ref-ru}} {{V|7|05|2019}} # Башҡортостан телевидениеһы, «Инсан»- Ә.Солтангәрәев, телефильм, 45 мин. 2008 йыл., https://www.youtube.com/watch?v=ATwQllGIDwI # {{Ашҡаҙар радио}} «Ижади портрет» — Ә.Солтангәрәев, 2015 йыл, [http://ashkadarfm.ru/programms/%C2%ABizhadi-portret%C2%BB?page=3] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161220171020/http://ashkadarfm.ru/programms/%C2%ABizhadi-portret%C2%BB?page=3 |date=2016-12-20 }} # {{Ашҡаҙар радио}}, «Яңы китап» программаһы, 14 мин., 2015 й.http://ashkadarfm.ru/programms/%C2%ABya%D2%A3y-kitap%C2%BB?page=5 # АШҠАҘАР РАДИОҺЫ, «Беҙҙең донъя», 45 мин. 2018 й.http://ashkadarfm.ru/programms/be%D2%99%D2%99e%D2%A3-donya-5?page=2 # {{БГ}} «Хеҙмәт емеше татлы», 25 март 2010 йыл, # «Вечерняя Уфа» гәзите, «Заветная звезда по имени талант», 25 март 2010 йыл, # «Юшатыр» гәзите, «Киң мәғәнә һалынған», 3 июнь 2014 йыл, # «Юшатыр» гәзите, «Таймаҫ тарихлы булды», 17 март 2014 йыл, # ШАЛТЫРАН ШАЛТЫРАР " Юшатыр # Яҡташыбыҙ Рәсәй Яҙыусылары сафында # «Йәшлек» гәзите, 16 март 2018 й., «Ил хәсәрен иңдәрндә йөкмәп…» — күренекле хоҡуҡ белгесе, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре Әмир Солтангәрәевкә 60 йәш. http://www.ye02.ru/news/rb/13583-il-hstren-idren-ykmp.html # «Куюргаза» гәзите, 2 март 2018 й., «Его кредо — жить во благо народа» — свой юбилей — 60-летие — отметил наш выдающийся земляк Амир Султангареев, юрист, писатель и журналист. http://rbsmi.ru/kurgaza/articles/sotsium/ego-kredo-zhit-vo-blago-naroda/ #«Куюргаза» гәзите, 11 май 2019 й., "Правда через 60 лет",https://kurgaza.rbsmi.ru/articles/istoriya/pravda-cherez-60-let/ == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * Башҡортостан телевидениеһы, «Инсан- Әмир Солтангәрәев», телефильм, 45 мин. 2008 йыл.,https://vk.com/videos175299499?z=video175299499_171675473%2Fpl_175299499_-2 * [[Юшатыр (гәзит)|Юшатыр]] 17.03.2015. Тәлғәт Шаһманов. Таймаҫтар тарихлы булды. * [[Юшатыр (гәзит)|Юшатыр]] 03.06.2014. Тәлғәт Шаһманов. Киң мәғәнә һалынған. * -«Йәшлек» гәзите, «Ил ҡурсалар ир инең…» http://www.ye02.ru/konkurs/premia/11305-il-ursalar-ir-ine.html * [http://sokrnarmira.ru/publ/6-1-0-58 - Сокровища народов мира, А. М. Султангареев, Размышления…] * [http://onlaynfilmy.com/onlain/175299499_171684297/%D0%91%D0%B0%D1%88%D2%A1%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD+%D0%A2%D1%80%D0%B5%D1%82%D0%B5%D0%B9+%D0%A1%D1%83%D0%B4%D1%8B+%D0%A0%D3%99%D0%B9%D0%B5%D1%81%D0%B5+%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B1%D0%B0%D2%AB%D0%B0%D1%80%D1%8B+%D3%98%D0%BC%D0%B8%D1%80+%D0%A1%D0%BE%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D3%99%D1%80%D3%99%D0%B5%D0%B2%3A+%D0%A0%D3%99%D1%81%D3%99%D0%B9%D2%99%D3%99+%D1%82%D1%80%D0%B5%D1%82%D0%B5%D0%B9+%D1%81%D1%83%D0%B4%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B+%D1%8D%D1%88%D0%BC%D3%99%D0%BA%D3%99%D1%80%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5%D0%BD+%D0%BA%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D0%BB%D0%BB%D0%B0%D1%88%D1%82%D1%8B%D1%80%D1%8B%D1%80%D2%93%D0%B0+%D0%BA%D3%99%D1%80%D3%99%D0%BA - ТВ программа Башҡортостан третей суды рәйесе урынбаҫары Ә.Солтангәрәев]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [http://bash-portal.ru/news/newsotavtora/4724-tayma1195-m124111771241kt1241re.html - Таймаҫ мәҙәктәре, Әмир Солтангәрәевhttp://bash-portal.ru/news/newsotavtora/4724-tayma1195-m124111771241kt1241re.html] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170110161322/http://bash-portal.ru/news/newsotavtora/4724-tayma1195-m124111771241kt1241re.html |date=2017-01-10 }} * [http://www.ye02.ru/konkurs/premia/page/4/ - Булат Солтангәрәев исемендәге республика премияһы http://www.ye02.ru/konkurs/premia/page/4/] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170110161929/http://www.ye02.ru/konkurs/premia/page/4/ |date=2017-01-10 }} * [http://www.ye02.ru/news/rb/10806-min-yttem-bttn-ayl-menn-ytege.html -«Йәшлек», «Мин әйттем, бөттөнө» аҡыл менән әйтегеҙ,Әмир Солтангәрәев.http://www.ye02.ru/news/rb/10806-min-yttem-bttn-ayl-menn-ytege.html] * — Таймаҫ шишмәһе тәртипкә килтерелде " «Йәшлек» гәзите http://www.ye02.ru/online/11954-tayma-shishme-trtipk-kilterelde.html Ялан Бөрйән «Даһи хәлфә» һе http://yshatir.ru/yemgiet/4814-yalan-bryn-dai-hlfe.htmlhttp://yshatir.ru/yemgiet/4814-yalan-bryn-dai-hlfe.html{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} # [http://www.ye02.ru/konkurs/premia/page/4/] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170110161929/http://www.ye02.ru/konkurs/premia/page/4/ |date=2017-01-10 }}[http://www.bashinform.ru/bash/773232/ Булат Солтангәрәев исемендәге республика премияһы «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2015, 14 октябрь] # [http://ufavesti.ru/10760-gazeta-yeshlek-uchredila-premiyu-imeni-bulata-sultangareeva.html Газета «Йэшлек» учредила премию имени Булата Султангареева — Информационно-аналитическая газета «Уфимские вести»] (урыҫ.) # [http://bashgazet.ru/obshestvo/21009-izgelekte-yuyylma-ere.html Изгелектең юйылмаҫ эҙҙәре] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170202063409/http://bashgazet.ru/obshestvo/21009-izgelekte-yuyylma-ere.html |date=2017-02-02 }} # [http://demo.bashenc.ru/index.php/personalii/84-personalii/856-sultangareev-amir-migranovich Энциклопедия «Печать и журналистика Башкортостана» Амир Султангареев ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180814234355/http://demo.bashenc.ru/index.php/personalii/84-personalii/856-sultangareev-amir-migranovich |date=2018-08-14 }} # Список членов Союза писателей Башкортостана [https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BE%D0%BA_%D1%87%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BE%D0%B2_%D1%81%D0%BE%D1%8E%D0%B7%D0%B0_%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9_%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B8_%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD?veaction=edit&section=15#%D0%A1 https://ru.wikipedia.] #В Уфе издана новая книга прозаика - документалиста Амира Султангареева. ИА Башинформ<nowiki/>http://www.bashinform.ru/news/1422822-v-ufe-izdana-novaya-kniga-prozaika-dokumentalista-amira-sultangareeva/ {{Двуязычность|ru=Проект:Двуязычность/Султангареев Амир Мигранович}} [[Категория:Башҡорт дәүләт университетын тамамлаусылар]] [[Категория:Көйөргәҙе районында тыуғандар]] [[Категория:1958 йылда тыуғандар]] [[Категория:20 февралдә тыуғандар]] [[Категория:Башҡортостандың атҡаҙанған юристары]] [[Категория:Башҡортостан Журналистар союзы ағзалары]] [[Категория:Рәсәй Журналистар союзы ағзалары]] 6zxxs77ubfrik42rqz3qs2s9moxxw5n 1147401 1147400 2022-07-28T07:08:47Z Ryanag 5488 /* Иҫкәрмәләр */ wikitext text/x-wiki [[Файл:Фото Амир Султангареев1.jpg|мини]] '''Солтангәрәев Әмир Миһран улы''' ([[20 февраль]] [[1958 йыл]]) — хоҡуҡ белгесе, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре, яҙыусы (документаль проза), публицист. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған юрисы (2010), Башҡортостан Республикаһы һәм Рәсәй Федерацияһы Журналистар союздары ағзаһы (1997), Рәсәй һәм Башҡортостан Яҙыусылар союзы ағзаһы (2007). == Биографияһы == Әмир Миһран улы Солтангәрәев 1958 йылдың 20 февралендә [[Башҡорт АССР-ы]]ның [[Көйөргәҙе районы]] [[Таймаҫ]] ауылында тыуған. 1975 йылда Таймаҫ урта мәктәбен тамамлағас, Күмертау вертолет заводында биҙәүсе рассәм булып эшләй. Совет Армияһында хеҙмәт итеп ҡайтҡас, [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның юридик факультетына уҡырға инә. Артабан студенттарҙың йәмәғәт берекмәләрендә етәкселек итә. - 1990 йылда Мәскәү дәүләт университетында аспирантура тамамлағас, юстиция министрының консультанты була<ref>[http://www.lawsrf.ru/region/documents/863973/ ОБ УТВЕРЖДЕНИИ СОСТАВА РЕСПУБЛИКАНСКОГО КООРДИНАЦИОННО-МЕТОДИЧЕСКОГО СОВЕТА ПО ПРАВОВОЙ ПРОПАГАНД]{{ref-ru}}{{V|29|3|2019}}</ref>. - 1994 йылда Башҡортостан Республикаһының матбуғат һәм мәғлүмәт министры урынбаҫары итеп тәғәйенләнә<ref>http://bashkortostan.news-city.info/docs/sistemaa/dok_legldz.htm</ref>. - 2003 йылдан «Башнефть», «Өфө» халыҡ-ара аэропорты, «Башкиравтодор» асыҡ акционерҙар йәмғиәттәрендә етәксе вазифалар биләй<ref>http://kc27.mintrudrb.ru/posts/20107</ref> - 2018 йылдан Башҡортостан Третей Суды Президиумы рәйесе <ref>http://www.tretsud-rb.ru/arbitry/</ref>. == Йәмәғәт эшмәкәрлеге == [[Файл:Вручение премии им.Булата Султангареева.jpg|мини|слева|[[Булат Солтангәрәев исемендәге ижади конкурс]] премияһын тапшырыу]] - Егерменсе быуаттың 90-сы йылдарында Башкортостандың төп закондарын әҙерләүҙә ҡатнаша. - Башҡортостан Республикаһы Ҡоролтайы (БССР Юғары Советы) ҡабул иткән бер нисә кодекстың, шулай уҡ, «Башҡортостан Республикаһы халыҡтарының телдәре» тураһындағы закон проектының авторы[[Солтангәрәев Әмир Миһран улы#cite%20note-5|-5]] Башлап ебәреүсе, ойоштороусы: - БДУ-ың юридик факультетының Сибай филиалын (1993 г.), (артабан БДУ-ның Сибай институты) ;<ref>http://sibsu.ru/low_view/nauchnaya-deyatelnost/1471-3-konferenciya.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170211075637/http://sibsu.ru/low_view/nauchnaya-deyatelnost/1471-3-konferenciya.html |date=2017-02-11 }}</ref> - Башҡорт дәүләт университетының (1993 г.) юридик факультетында һәм аҙағыраҡ Башҡорт дәүләт университетының Хоҡуҡ Институтында башҡорт телен белеүселәрҙән абитуриенттар төркөмөн булдырыуҙы ойоштора (2011 йылда абитуриенттар (студенттар) ҡабул итеү туҡтатыла. Ошо 18 йыл эсендә башҡорт телен белгән 540 юғары белемле хоҡук белгесе әҙерләнә). - 2009 йылда Сибай аэропортын тергеҙеүҙә, «Арҡаим» милли авиакомпанияһын асыуҙа әйҙәп йөрөүсе (аэропорт 2011 йылда ябыла)<ref>http://sibay-rb.ru/index.php?dn=news&to=art&id=1249</ref>http://www.interfax-russia.ru/Povoljie/report.asp?id=223970&p=15 == Китаптары == * «Матбуғат, мәғлүмәт һәм хоҡуҡ», уҡыу әсбабы , Өфө, «Китап», 1997 й., 247 бит.<ref>http://biblus.ru/default.aspx/i/Default.aspx?book=898q06a5 http://any-book.ru/book/show/id/1623450 </ref>. * «Яҙмыш», фәнни-популяр баҫма , Өфө, . «Идел-пресс» нәшриәте, 2013 й., 427 бит.,<ref>[http://ebook.bashnl.ru/dsweb/Get/Resource-10785/%D0%AF%D0%B7%D0%BC%D1%8B%D1%88%20(%D0%A1%D0%B6%D0%B0%D1%82%D1%8B%D0%B9%20%D1%84%D0%B0%D0%B9%D0%BB).pdf tp://ebook.bashnl.ru/dsweb/Get/Resource-10785/%D0%AF%D0%B7%D0%BC%D1%8B%D1%88%20(%D0%A1%D0%B6%D0%B0%D1%82%D1%8B%D0%B9%20%D1%84%D0%B0%D0%B9%D0%BB).pdf]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMTUwOTE/0JrQvdC40LPQsCDQr9KZ0LzRi9GIINC00LvRjyDQt9Cw0LzQtdC90Ysg0J3QrdCR * «Башкортостан юлдары», тарихи-мәғлүмәти баҫма , Ҡазан, «Идел-пресс» нәшриәте, 2014 й., 200 бит.,http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMTUwOTM/0JrQvdC40LPQsCDQlNC-0YDQvtCz0Lgg0JHQsNGI0LrQvtGA0YLQvtGB0YLQsNC90LAg0L_RgNC-0YjQu9C-0LUg0Lgg0L3QsNGB0YLQvtGP0YnQtdC1 * «Таймаҫ — элеккеһе һәм бөгөнгөһе», тарихи -мәғлүмәти баҫма, Өфә, «Идел-пресс» нәшриәте, 2015 й., 265 бит.,<ref>http://ebook.bashnl.ru/dsweb/Get/Resource-10783/%D0%9A%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B0%20%D0%A2%D0%B0%D0%B9%D0%BC%D0%B0%D1%81%20%D0%A1%D0%B6%D0%B0%D1%82%D1%8B%D0%B9%20%D1%84%D0%B0%D0%B9%D0%BB).pdf{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMTUwOTI/0JrQvdC40LPQsNCi0LDQudC80LDRgSAo0L_RgNC-0YjQu9C-0LUg0Lgg0L3QsNGB0YLQvtGP0YnQtdC1KSDQtNC70Y8g0J3QrdCR * «Ил ҡурсалар ир ине…» башҡорт еренең һәләтле йәштәре серияһынан фәнни-популяр баҫма, Өфө, «Идел-пресс» нәшриәте, 2016 й., 185 бит.,<ref>https://elib.bashedu.ru/dl/read/Sultangareev_Vospominanija%20o%20Bulate_nauch-pop-izd_2016.pdf/info</ref>http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMTYwMTI/0JAu0JwuINCh0YPQu9GC0LDQvdCz0LDRgNC10LXQsiDQmNC7INKh0YPRgNGB0LDQu9Cw0YAg0LjRgCDQuNC90LXSow * «Русско-башкирский юридический словарь», Өфө, «Китап» нәшриәте,1994 й., 200 бит.<ref>http://www.ling-expert.ru/</ref> * «Башҡорт-урыҫ юридик һүҙлеге», Өфө, «Китап» нәшриәте, 1996 й.,202 бит.,<ref>http://www.ling-expert.ru/bibliography.html</ref> * «Башҡортостанда дәүләт һәм хоҡуҡ тарихы», уҡыу әсбабы. Өфө, «Китап» нәшриәте, 1996 й., 224 бит.(авторҙаш). * [http://ebook.bashnl.ru/dsweb/View/ResourceCollection-3598 Республика милли китапханалағы китаптарының электрон варианты — http://ebook.bashnl.ru/dsweb/View/ResourceCollection-3598] *История башкирских родов (Бурзян), Өфө, 2018, том 31 (1), стр.435, 910-914 https://bashkirica.com/upload/iblock/8c2/8c22c52711e04585e0ac1017dbd19d5b.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190601053053/https://bashkirica.com/upload/iblock/8c2/8c22c52711e04585e0ac1017dbd19d5b.pdf |date=2019-06-01 }} * История башкирских родов (Бурзян), Өфө, 2019, том 31 (2), стр.435, 773-777, 779-804 https://bashkirica.com/upload/iblock/7c7/7c7ec54ceaf12eb7c657ca0b9f424a8f.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190601054608/https://bashkirica.com/upload/iblock/7c7/7c7ec54ceaf12eb7c657ca0b9f424a8f.pdf |date=2019-06-01 }} *"Истории, биографии, события и факты", Өфө, 2020 й., 216 бит http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMjE0MDc/0JrQuNGC0LDQvw *"Ал да нур сәс халҡыңа!", Өфө, 2020 йыл, 260 бит http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMjIyMjU/0JrQndCY0JPQkCDQkNCbINCU0JAg0J3Qo9CgINCh05jQoSDQpdCQ0JvSoNCr0qLQkCEg0Y3Qu9C10LrRgtGA0L7QvSDQstCw0YDQuNCw0L3RgiAoMSk == Ваҡытлы матбуғаттағы мәҡәләләре == # «Советская Башкирия» — Амир Султангареев, «Только тот самый народ» 7 сентября 1990 г.; # «Йәшлек» — Әмир Солтангәрәев, «Хоҡуҡтар тиң булһын», 23 март 1991 йыл ; # «Йәшлек» — Әмир Солтангәрәев, "Телде дәүләт яҡлаһын ", 25 апрель 1991 й.; # «Йәшлек», — Әмир Солтангәрәев, «Дәүләт теле: талаптар нигеҙлеме?» 13 август 1991 й.; # «Йәшлек» — Әмир Солтангәрәев, «Бер халыҡты ла империя көс менән тотоп тора алмай», 15 февраль 1992 й.; # «Йәшлек» — Әмир Солтангәрәев, «Ундай конституцияны бер республика ла хуплпмаҫ ине»,18 ноябрь 1993 й.; # «Известия Башкортостана» — Амир Султангареев, «Чего опасается депутат Бигнов», 28 февраль 1991 й.; # «Известия Башкортостана» — Амир Султангареев, «Кто закладывает мину?», 23 март 1991 й. # «Башҡортостан» — Әмир Солтангәрәев, «Бөлөр илдең бөкөрөһө булмайыҡ», 9 февраль 1993 й.; # «Истоки» — Амир Султангареев, «Жива проблема языков», август 1991 г.; # «Истоки»- Амир Султангареев, «Что же нам делать?» (размышления о судьбе народа) — июль 1992 й.). # «Һәнәк» журналы, Ә.Солтангәрәев, «Свежий баҡа», ғинуар 2006 йыл. # «Һәнәк» журналы, «Ә.Солтангәрәев, Һибәт бабай хикмәттәре», февраль 2006 йыл. # «Һәнәк» журналы, Ә.Солтангәрәев, «Әхтәм авызый аптырамай», май 2006 йыл. # «Һәнәк» журналы, Ә.Солтангәрәев, «Беҙҙең ауыл мәҙәктәре», июль 2006 йыл. # «Йәшлек» гәзите, Ә.Солтангәрәев, «Башкириямы Башҡортостанмы?», 19 февраль 2011 йыл. # «Юшатыр» гәзите, Ә.Солтангәрәев, «Таймаҫым тураһында фарыз», 14 февраль 2013 йыл, # «Йәшлек» гәзите, Ә.Солтангәрәев, "Мин әйттем бөттө"нө аҡыл менән әйтегеҙ", йәки Рәсәй Феедерацияһы Президенты В.Путиндың «башҡорт телен өйрәнегеҙ»-тигәнде ниңә ишетмәйҙәр, 6 ноябрь 2015 йыл. # «Юшатыр» гәзите, Ә.Солтангәрәев, Ялан Бөрйән «Даһи хәлфә»һе # «Йәшлек» гәзите, Ә.Солтангәрәев, «Алтын тауышлы зәңгәрэкран батшаһы»http://www.ye02.ru/ob/ht/12650-altyn-tauyshly-zgr-ekran-batshay.html # «Республика Башкортостан» № 84, 20.07.18. «Прихоть или законное право?» Вопросы национальных языков https://resbash.ru/stat_m/2/11960 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180720114030/https://resbash.ru/stat_m/2/11960 |date=2018-07-20 }} # «Йәшлек» гәзите, 15 март 2019 й. Әмир Солтангәрәев, әңгәмә, Башҡорт теле… Хоҡуҡ… Милләт яҙмышы…http://www.ye02.ru/obschestvo/15519-bashort-tele-hou-millt-jamyshy.html # «Республика Башкортостан» № 53, 10.05.2019. «Отчаянный секретарь» https://resbash.ru/stat_m/2/20982 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190531071827/https://resbash.ru/stat_m/2/20982 |date=2019-05-31 }} # «Куюргаза» гәзите, 11 май 2019 й., «Правда через 60 лет»,https://kurgaza.rbsmi.ru/articles/istoriya/pravda-cherez-60-let/ == Маҡтаулы исемдәре һәм дәрәжәләре == * Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған юрисы (2010)<ref>[http://ipravo.info/bashkortostan2/act32/888.htm Указ Президента РБ о присвоении почетного звания А. М. Султангарееву]</ref>https://base.garant.ru/17725290/ * Юстиция советнигы (1992) * Башҡортостан Республикаһының икенсе класлы Төп дәүләт советнигы (1998). * Халыҡ инструменттарында башҡарыусы студенттарҙың Бөтә Рәсәй конкурсы лауреаты (ҡурай, Саранск, 1983 г.) https://vk.com/audio?performer=1&q=%D0%90%D0%BC%D0%B8%D1%80%20%D0%A1%D1%83%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%B5%D0%B2%2C%20%D0%BA%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%B9 == Шөғөлдәре == * графика һәм һынлы сәнғәт * флейтала уйнау * ҡурайсы * гармунсы. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Сығанаҡтар == # [http://imena.bashenc.ru/index.php/biography/85-person/a/142-arslanov-robert-mutigulovich Сайт «Замечательные люди Башкортостана». Биографии, очерки и воспоминания. Султангареев Амир Мигранович] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190407063514/http://imena.bashenc.ru/index.php/biography/85-person/a/142-arslanov-robert-mutigulovich |date=2019-04-07 }} {{ref-ru}} {{V|7|05|2019}} # Башҡортостан телевидениеһы, «Инсан»- Ә.Солтангәрәев, телефильм, 45 мин. 2008 йыл., https://www.youtube.com/watch?v=ATwQllGIDwI # {{Ашҡаҙар радио}} «Ижади портрет» — Ә.Солтангәрәев, 2015 йыл, [http://ashkadarfm.ru/programms/%C2%ABizhadi-portret%C2%BB?page=3] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161220171020/http://ashkadarfm.ru/programms/%C2%ABizhadi-portret%C2%BB?page=3 |date=2016-12-20 }} # {{Ашҡаҙар радио}}, «Яңы китап» программаһы, 14 мин., 2015 й.http://ashkadarfm.ru/programms/%C2%ABya%D2%A3y-kitap%C2%BB?page=5 # АШҠАҘАР РАДИОҺЫ, «Беҙҙең донъя», 45 мин. 2018 й.http://ashkadarfm.ru/programms/be%D2%99%D2%99e%D2%A3-donya-5?page=2 # {{БГ}} «Хеҙмәт емеше татлы», 25 март 2010 йыл, # «Вечерняя Уфа» гәзите, «Заветная звезда по имени талант», 25 март 2010 йыл, # «Юшатыр» гәзите, «Киң мәғәнә һалынған», 3 июнь 2014 йыл, # «Юшатыр» гәзите, «Таймаҫ тарихлы булды», 17 март 2014 йыл, # ШАЛТЫРАН ШАЛТЫРАР " Юшатыр # Яҡташыбыҙ Рәсәй Яҙыусылары сафында # «Йәшлек» гәзите, 16 март 2018 й., «Ил хәсәрен иңдәрндә йөкмәп…» — күренекле хоҡуҡ белгесе, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре Әмир Солтангәрәевкә 60 йәш. http://www.ye02.ru/news/rb/13583-il-hstren-idren-ykmp.html # «Куюргаза» гәзите, 2 март 2018 й., «Его кредо — жить во благо народа» — свой юбилей — 60-летие — отметил наш выдающийся земляк Амир Султангареев, юрист, писатель и журналист. http://rbsmi.ru/kurgaza/articles/sotsium/ego-kredo-zhit-vo-blago-naroda/ #«Куюргаза» гәзите, 11 май 2019 й., "Правда через 60 лет",https://kurgaza.rbsmi.ru/articles/istoriya/pravda-cherez-60-let/ == Һылтанмалар == * Башҡортостан телевидениеһы, «Инсан- Әмир Солтангәрәев», телефильм, 45 мин. 2008 йыл.,https://vk.com/videos175299499?z=video175299499_171675473%2Fpl_175299499_-2 * [[Юшатыр (гәзит)|Юшатыр]] 17.03.2015. Тәлғәт Шаһманов. Таймаҫтар тарихлы булды. * [[Юшатыр (гәзит)|Юшатыр]] 03.06.2014. Тәлғәт Шаһманов. Киң мәғәнә һалынған. * -«Йәшлек» гәзите, «Ил ҡурсалар ир инең…» http://www.ye02.ru/konkurs/premia/11305-il-ursalar-ir-ine.html * [http://sokrnarmira.ru/publ/6-1-0-58 - Сокровища народов мира, А. М. Султангареев, Размышления…] * [http://onlaynfilmy.com/onlain/175299499_171684297/%D0%91%D0%B0%D1%88%D2%A1%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD+%D0%A2%D1%80%D0%B5%D1%82%D0%B5%D0%B9+%D0%A1%D1%83%D0%B4%D1%8B+%D0%A0%D3%99%D0%B9%D0%B5%D1%81%D0%B5+%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B1%D0%B0%D2%AB%D0%B0%D1%80%D1%8B+%D3%98%D0%BC%D0%B8%D1%80+%D0%A1%D0%BE%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D3%99%D1%80%D3%99%D0%B5%D0%B2%3A+%D0%A0%D3%99%D1%81%D3%99%D0%B9%D2%99%D3%99+%D1%82%D1%80%D0%B5%D1%82%D0%B5%D0%B9+%D1%81%D1%83%D0%B4%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B+%D1%8D%D1%88%D0%BC%D3%99%D0%BA%D3%99%D1%80%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5%D0%BD+%D0%BA%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D0%BB%D0%BB%D0%B0%D1%88%D1%82%D1%8B%D1%80%D1%8B%D1%80%D2%93%D0%B0+%D0%BA%D3%99%D1%80%D3%99%D0%BA - ТВ программа Башҡортостан третей суды рәйесе урынбаҫары Ә.Солтангәрәев]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [http://bash-portal.ru/news/newsotavtora/4724-tayma1195-m124111771241kt1241re.html - Таймаҫ мәҙәктәре, Әмир Солтангәрәевhttp://bash-portal.ru/news/newsotavtora/4724-tayma1195-m124111771241kt1241re.html] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170110161322/http://bash-portal.ru/news/newsotavtora/4724-tayma1195-m124111771241kt1241re.html |date=2017-01-10 }} * [http://www.ye02.ru/konkurs/premia/page/4/ - Булат Солтангәрәев исемендәге республика премияһы http://www.ye02.ru/konkurs/premia/page/4/] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170110161929/http://www.ye02.ru/konkurs/premia/page/4/ |date=2017-01-10 }} * [http://www.ye02.ru/news/rb/10806-min-yttem-bttn-ayl-menn-ytege.html -«Йәшлек», «Мин әйттем, бөттөнө» аҡыл менән әйтегеҙ,Әмир Солтангәрәев.http://www.ye02.ru/news/rb/10806-min-yttem-bttn-ayl-menn-ytege.html] * — Таймаҫ шишмәһе тәртипкә килтерелде " «Йәшлек» гәзите http://www.ye02.ru/online/11954-tayma-shishme-trtipk-kilterelde.html Ялан Бөрйән «Даһи хәлфә» һе http://yshatir.ru/yemgiet/4814-yalan-bryn-dai-hlfe.htmlhttp://yshatir.ru/yemgiet/4814-yalan-bryn-dai-hlfe.html{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} # [http://www.ye02.ru/konkurs/premia/page/4/] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170110161929/http://www.ye02.ru/konkurs/premia/page/4/ |date=2017-01-10 }}[http://www.bashinform.ru/bash/773232/ Булат Солтангәрәев исемендәге республика премияһы «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2015, 14 октябрь] # [http://ufavesti.ru/10760-gazeta-yeshlek-uchredila-premiyu-imeni-bulata-sultangareeva.html Газета «Йэшлек» учредила премию имени Булата Султангареева — Информационно-аналитическая газета «Уфимские вести»] (урыҫ.) # [http://bashgazet.ru/obshestvo/21009-izgelekte-yuyylma-ere.html Изгелектең юйылмаҫ эҙҙәре] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170202063409/http://bashgazet.ru/obshestvo/21009-izgelekte-yuyylma-ere.html |date=2017-02-02 }} # [http://demo.bashenc.ru/index.php/personalii/84-personalii/856-sultangareev-amir-migranovich Энциклопедия «Печать и журналистика Башкортостана» Амир Султангареев ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180814234355/http://demo.bashenc.ru/index.php/personalii/84-personalii/856-sultangareev-amir-migranovich |date=2018-08-14 }} # Список членов Союза писателей Башкортостана [https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BE%D0%BA_%D1%87%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BE%D0%B2_%D1%81%D0%BE%D1%8E%D0%B7%D0%B0_%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9_%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B8_%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD?veaction=edit&section=15#%D0%A1 https://ru.wikipedia.] #В Уфе издана новая книга прозаика - документалиста Амира Султангареева. ИА Башинформ<nowiki/>http://www.bashinform.ru/news/1422822-v-ufe-izdana-novaya-kniga-prozaika-dokumentalista-amira-sultangareeva/ {{Двуязычность|ru=Проект:Двуязычность/Султангареев Амир Мигранович}} [[Категория:Башҡорт дәүләт университетын тамамлаусылар]] [[Категория:Көйөргәҙе районында тыуғандар]] [[Категория:1958 йылда тыуғандар]] [[Категория:20 февралдә тыуғандар]] [[Категория:Башҡортостандың атҡаҙанған юристары]] [[Категория:Башҡортостан Журналистар союзы ағзалары]] [[Категория:Рәсәй Журналистар союзы ағзалары]] 4bo182g5mxi8j5jfduymfobqx5j974u 1147402 1147401 2022-07-28T07:09:20Z Ryanag 5488 /* Һылтанмалар */ wikitext text/x-wiki [[Файл:Фото Амир Султангареев1.jpg|мини]] '''Солтангәрәев Әмир Миһран улы''' ([[20 февраль]] [[1958 йыл]]) — хоҡуҡ белгесе, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре, яҙыусы (документаль проза), публицист. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған юрисы (2010), Башҡортостан Республикаһы һәм Рәсәй Федерацияһы Журналистар союздары ағзаһы (1997), Рәсәй һәм Башҡортостан Яҙыусылар союзы ағзаһы (2007). == Биографияһы == Әмир Миһран улы Солтангәрәев 1958 йылдың 20 февралендә [[Башҡорт АССР-ы]]ның [[Көйөргәҙе районы]] [[Таймаҫ]] ауылында тыуған. 1975 йылда Таймаҫ урта мәктәбен тамамлағас, Күмертау вертолет заводында биҙәүсе рассәм булып эшләй. Совет Армияһында хеҙмәт итеп ҡайтҡас, [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның юридик факультетына уҡырға инә. Артабан студенттарҙың йәмәғәт берекмәләрендә етәкселек итә. - 1990 йылда Мәскәү дәүләт университетында аспирантура тамамлағас, юстиция министрының консультанты була<ref>[http://www.lawsrf.ru/region/documents/863973/ ОБ УТВЕРЖДЕНИИ СОСТАВА РЕСПУБЛИКАНСКОГО КООРДИНАЦИОННО-МЕТОДИЧЕСКОГО СОВЕТА ПО ПРАВОВОЙ ПРОПАГАНД]{{ref-ru}}{{V|29|3|2019}}</ref>. - 1994 йылда Башҡортостан Республикаһының матбуғат һәм мәғлүмәт министры урынбаҫары итеп тәғәйенләнә<ref>http://bashkortostan.news-city.info/docs/sistemaa/dok_legldz.htm</ref>. - 2003 йылдан «Башнефть», «Өфө» халыҡ-ара аэропорты, «Башкиравтодор» асыҡ акционерҙар йәмғиәттәрендә етәксе вазифалар биләй<ref>http://kc27.mintrudrb.ru/posts/20107</ref> - 2018 йылдан Башҡортостан Третей Суды Президиумы рәйесе <ref>http://www.tretsud-rb.ru/arbitry/</ref>. == Йәмәғәт эшмәкәрлеге == [[Файл:Вручение премии им.Булата Султангареева.jpg|мини|слева|[[Булат Солтангәрәев исемендәге ижади конкурс]] премияһын тапшырыу]] - Егерменсе быуаттың 90-сы йылдарында Башкортостандың төп закондарын әҙерләүҙә ҡатнаша. - Башҡортостан Республикаһы Ҡоролтайы (БССР Юғары Советы) ҡабул иткән бер нисә кодекстың, шулай уҡ, «Башҡортостан Республикаһы халыҡтарының телдәре» тураһындағы закон проектының авторы[[Солтангәрәев Әмир Миһран улы#cite%20note-5|-5]] Башлап ебәреүсе, ойоштороусы: - БДУ-ың юридик факультетының Сибай филиалын (1993 г.), (артабан БДУ-ның Сибай институты) ;<ref>http://sibsu.ru/low_view/nauchnaya-deyatelnost/1471-3-konferenciya.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170211075637/http://sibsu.ru/low_view/nauchnaya-deyatelnost/1471-3-konferenciya.html |date=2017-02-11 }}</ref> - Башҡорт дәүләт университетының (1993 г.) юридик факультетында һәм аҙағыраҡ Башҡорт дәүләт университетының Хоҡуҡ Институтында башҡорт телен белеүселәрҙән абитуриенттар төркөмөн булдырыуҙы ойоштора (2011 йылда абитуриенттар (студенттар) ҡабул итеү туҡтатыла. Ошо 18 йыл эсендә башҡорт телен белгән 540 юғары белемле хоҡук белгесе әҙерләнә). - 2009 йылда Сибай аэропортын тергеҙеүҙә, «Арҡаим» милли авиакомпанияһын асыуҙа әйҙәп йөрөүсе (аэропорт 2011 йылда ябыла)<ref>http://sibay-rb.ru/index.php?dn=news&to=art&id=1249</ref>http://www.interfax-russia.ru/Povoljie/report.asp?id=223970&p=15 == Китаптары == * «Матбуғат, мәғлүмәт һәм хоҡуҡ», уҡыу әсбабы , Өфө, «Китап», 1997 й., 247 бит.<ref>http://biblus.ru/default.aspx/i/Default.aspx?book=898q06a5 http://any-book.ru/book/show/id/1623450 </ref>. * «Яҙмыш», фәнни-популяр баҫма , Өфө, . «Идел-пресс» нәшриәте, 2013 й., 427 бит.,<ref>[http://ebook.bashnl.ru/dsweb/Get/Resource-10785/%D0%AF%D0%B7%D0%BC%D1%8B%D1%88%20(%D0%A1%D0%B6%D0%B0%D1%82%D1%8B%D0%B9%20%D1%84%D0%B0%D0%B9%D0%BB).pdf tp://ebook.bashnl.ru/dsweb/Get/Resource-10785/%D0%AF%D0%B7%D0%BC%D1%8B%D1%88%20(%D0%A1%D0%B6%D0%B0%D1%82%D1%8B%D0%B9%20%D1%84%D0%B0%D0%B9%D0%BB).pdf]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMTUwOTE/0JrQvdC40LPQsCDQr9KZ0LzRi9GIINC00LvRjyDQt9Cw0LzQtdC90Ysg0J3QrdCR * «Башкортостан юлдары», тарихи-мәғлүмәти баҫма , Ҡазан, «Идел-пресс» нәшриәте, 2014 й., 200 бит.,http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMTUwOTM/0JrQvdC40LPQsCDQlNC-0YDQvtCz0Lgg0JHQsNGI0LrQvtGA0YLQvtGB0YLQsNC90LAg0L_RgNC-0YjQu9C-0LUg0Lgg0L3QsNGB0YLQvtGP0YnQtdC1 * «Таймаҫ — элеккеһе һәм бөгөнгөһе», тарихи -мәғлүмәти баҫма, Өфә, «Идел-пресс» нәшриәте, 2015 й., 265 бит.,<ref>http://ebook.bashnl.ru/dsweb/Get/Resource-10783/%D0%9A%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B0%20%D0%A2%D0%B0%D0%B9%D0%BC%D0%B0%D1%81%20%D0%A1%D0%B6%D0%B0%D1%82%D1%8B%D0%B9%20%D1%84%D0%B0%D0%B9%D0%BB).pdf{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMTUwOTI/0JrQvdC40LPQsNCi0LDQudC80LDRgSAo0L_RgNC-0YjQu9C-0LUg0Lgg0L3QsNGB0YLQvtGP0YnQtdC1KSDQtNC70Y8g0J3QrdCR * «Ил ҡурсалар ир ине…» башҡорт еренең һәләтле йәштәре серияһынан фәнни-популяр баҫма, Өфө, «Идел-пресс» нәшриәте, 2016 й., 185 бит.,<ref>https://elib.bashedu.ru/dl/read/Sultangareev_Vospominanija%20o%20Bulate_nauch-pop-izd_2016.pdf/info</ref>http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMTYwMTI/0JAu0JwuINCh0YPQu9GC0LDQvdCz0LDRgNC10LXQsiDQmNC7INKh0YPRgNGB0LDQu9Cw0YAg0LjRgCDQuNC90LXSow * «Русско-башкирский юридический словарь», Өфө, «Китап» нәшриәте,1994 й., 200 бит.<ref>http://www.ling-expert.ru/</ref> * «Башҡорт-урыҫ юридик һүҙлеге», Өфө, «Китап» нәшриәте, 1996 й.,202 бит.,<ref>http://www.ling-expert.ru/bibliography.html</ref> * «Башҡортостанда дәүләт һәм хоҡуҡ тарихы», уҡыу әсбабы. Өфө, «Китап» нәшриәте, 1996 й., 224 бит.(авторҙаш). * [http://ebook.bashnl.ru/dsweb/View/ResourceCollection-3598 Республика милли китапханалағы китаптарының электрон варианты — http://ebook.bashnl.ru/dsweb/View/ResourceCollection-3598] *История башкирских родов (Бурзян), Өфө, 2018, том 31 (1), стр.435, 910-914 https://bashkirica.com/upload/iblock/8c2/8c22c52711e04585e0ac1017dbd19d5b.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190601053053/https://bashkirica.com/upload/iblock/8c2/8c22c52711e04585e0ac1017dbd19d5b.pdf |date=2019-06-01 }} * История башкирских родов (Бурзян), Өфө, 2019, том 31 (2), стр.435, 773-777, 779-804 https://bashkirica.com/upload/iblock/7c7/7c7ec54ceaf12eb7c657ca0b9f424a8f.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190601054608/https://bashkirica.com/upload/iblock/7c7/7c7ec54ceaf12eb7c657ca0b9f424a8f.pdf |date=2019-06-01 }} *"Истории, биографии, события и факты", Өфө, 2020 й., 216 бит http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMjE0MDc/0JrQuNGC0LDQvw *"Ал да нур сәс халҡыңа!", Өфө, 2020 йыл, 260 бит http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMjIyMjU/0JrQndCY0JPQkCDQkNCbINCU0JAg0J3Qo9CgINCh05jQoSDQpdCQ0JvSoNCr0qLQkCEg0Y3Qu9C10LrRgtGA0L7QvSDQstCw0YDQuNCw0L3RgiAoMSk == Ваҡытлы матбуғаттағы мәҡәләләре == # «Советская Башкирия» — Амир Султангареев, «Только тот самый народ» 7 сентября 1990 г.; # «Йәшлек» — Әмир Солтангәрәев, «Хоҡуҡтар тиң булһын», 23 март 1991 йыл ; # «Йәшлек» — Әмир Солтангәрәев, "Телде дәүләт яҡлаһын ", 25 апрель 1991 й.; # «Йәшлек», — Әмир Солтангәрәев, «Дәүләт теле: талаптар нигеҙлеме?» 13 август 1991 й.; # «Йәшлек» — Әмир Солтангәрәев, «Бер халыҡты ла империя көс менән тотоп тора алмай», 15 февраль 1992 й.; # «Йәшлек» — Әмир Солтангәрәев, «Ундай конституцияны бер республика ла хуплпмаҫ ине»,18 ноябрь 1993 й.; # «Известия Башкортостана» — Амир Султангареев, «Чего опасается депутат Бигнов», 28 февраль 1991 й.; # «Известия Башкортостана» — Амир Султангареев, «Кто закладывает мину?», 23 март 1991 й. # «Башҡортостан» — Әмир Солтангәрәев, «Бөлөр илдең бөкөрөһө булмайыҡ», 9 февраль 1993 й.; # «Истоки» — Амир Султангареев, «Жива проблема языков», август 1991 г.; # «Истоки»- Амир Султангареев, «Что же нам делать?» (размышления о судьбе народа) — июль 1992 й.). # «Һәнәк» журналы, Ә.Солтангәрәев, «Свежий баҡа», ғинуар 2006 йыл. # «Һәнәк» журналы, «Ә.Солтангәрәев, Һибәт бабай хикмәттәре», февраль 2006 йыл. # «Һәнәк» журналы, Ә.Солтангәрәев, «Әхтәм авызый аптырамай», май 2006 йыл. # «Һәнәк» журналы, Ә.Солтангәрәев, «Беҙҙең ауыл мәҙәктәре», июль 2006 йыл. # «Йәшлек» гәзите, Ә.Солтангәрәев, «Башкириямы Башҡортостанмы?», 19 февраль 2011 йыл. # «Юшатыр» гәзите, Ә.Солтангәрәев, «Таймаҫым тураһында фарыз», 14 февраль 2013 йыл, # «Йәшлек» гәзите, Ә.Солтангәрәев, "Мин әйттем бөттө"нө аҡыл менән әйтегеҙ", йәки Рәсәй Феедерацияһы Президенты В.Путиндың «башҡорт телен өйрәнегеҙ»-тигәнде ниңә ишетмәйҙәр, 6 ноябрь 2015 йыл. # «Юшатыр» гәзите, Ә.Солтангәрәев, Ялан Бөрйән «Даһи хәлфә»һе # «Йәшлек» гәзите, Ә.Солтангәрәев, «Алтын тауышлы зәңгәрэкран батшаһы»http://www.ye02.ru/ob/ht/12650-altyn-tauyshly-zgr-ekran-batshay.html # «Республика Башкортостан» № 84, 20.07.18. «Прихоть или законное право?» Вопросы национальных языков https://resbash.ru/stat_m/2/11960 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180720114030/https://resbash.ru/stat_m/2/11960 |date=2018-07-20 }} # «Йәшлек» гәзите, 15 март 2019 й. Әмир Солтангәрәев, әңгәмә, Башҡорт теле… Хоҡуҡ… Милләт яҙмышы…http://www.ye02.ru/obschestvo/15519-bashort-tele-hou-millt-jamyshy.html # «Республика Башкортостан» № 53, 10.05.2019. «Отчаянный секретарь» https://resbash.ru/stat_m/2/20982 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190531071827/https://resbash.ru/stat_m/2/20982 |date=2019-05-31 }} # «Куюргаза» гәзите, 11 май 2019 й., «Правда через 60 лет»,https://kurgaza.rbsmi.ru/articles/istoriya/pravda-cherez-60-let/ == Маҡтаулы исемдәре һәм дәрәжәләре == * Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған юрисы (2010)<ref>[http://ipravo.info/bashkortostan2/act32/888.htm Указ Президента РБ о присвоении почетного звания А. М. Султангарееву]</ref>https://base.garant.ru/17725290/ * Юстиция советнигы (1992) * Башҡортостан Республикаһының икенсе класлы Төп дәүләт советнигы (1998). * Халыҡ инструменттарында башҡарыусы студенттарҙың Бөтә Рәсәй конкурсы лауреаты (ҡурай, Саранск, 1983 г.) https://vk.com/audio?performer=1&q=%D0%90%D0%BC%D0%B8%D1%80%20%D0%A1%D1%83%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%B5%D0%B2%2C%20%D0%BA%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%B9 == Шөғөлдәре == * графика һәм һынлы сәнғәт * флейтала уйнау * ҡурайсы * гармунсы. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Сығанаҡтар == # [http://imena.bashenc.ru/index.php/biography/85-person/a/142-arslanov-robert-mutigulovich Сайт «Замечательные люди Башкортостана». Биографии, очерки и воспоминания. Султангареев Амир Мигранович] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190407063514/http://imena.bashenc.ru/index.php/biography/85-person/a/142-arslanov-robert-mutigulovich |date=2019-04-07 }} {{ref-ru}} {{V|7|05|2019}} # Башҡортостан телевидениеһы, «Инсан»- Ә.Солтангәрәев, телефильм, 45 мин. 2008 йыл., https://www.youtube.com/watch?v=ATwQllGIDwI # {{Ашҡаҙар радио}} «Ижади портрет» — Ә.Солтангәрәев, 2015 йыл, [http://ashkadarfm.ru/programms/%C2%ABizhadi-portret%C2%BB?page=3] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161220171020/http://ashkadarfm.ru/programms/%C2%ABizhadi-portret%C2%BB?page=3 |date=2016-12-20 }} # {{Ашҡаҙар радио}}, «Яңы китап» программаһы, 14 мин., 2015 й.http://ashkadarfm.ru/programms/%C2%ABya%D2%A3y-kitap%C2%BB?page=5 # АШҠАҘАР РАДИОҺЫ, «Беҙҙең донъя», 45 мин. 2018 й.http://ashkadarfm.ru/programms/be%D2%99%D2%99e%D2%A3-donya-5?page=2 # {{БГ}} «Хеҙмәт емеше татлы», 25 март 2010 йыл, # «Вечерняя Уфа» гәзите, «Заветная звезда по имени талант», 25 март 2010 йыл, # «Юшатыр» гәзите, «Киң мәғәнә һалынған», 3 июнь 2014 йыл, # «Юшатыр» гәзите, «Таймаҫ тарихлы булды», 17 март 2014 йыл, # ШАЛТЫРАН ШАЛТЫРАР " Юшатыр # Яҡташыбыҙ Рәсәй Яҙыусылары сафында # «Йәшлек» гәзите, 16 март 2018 й., «Ил хәсәрен иңдәрндә йөкмәп…» — күренекле хоҡуҡ белгесе, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре Әмир Солтангәрәевкә 60 йәш. http://www.ye02.ru/news/rb/13583-il-hstren-idren-ykmp.html # «Куюргаза» гәзите, 2 март 2018 й., «Его кредо — жить во благо народа» — свой юбилей — 60-летие — отметил наш выдающийся земляк Амир Султангареев, юрист, писатель и журналист. http://rbsmi.ru/kurgaza/articles/sotsium/ego-kredo-zhit-vo-blago-naroda/ #«Куюргаза» гәзите, 11 май 2019 й., "Правда через 60 лет",https://kurgaza.rbsmi.ru/articles/istoriya/pravda-cherez-60-let/ == Һылтанмалар == * Башҡортостан телевидениеһы, «Инсан- Әмир Солтангәрәев», телефильм, 45 мин. 2008 йыл.,https://vk.com/videos175299499?z=video175299499_171675473%2Fpl_175299499_-2 * [[Юшатыр (гәзит)|Юшатыр]] 17.03.2015. Тәлғәт Шаһманов. Таймаҫтар тарихлы булды. * [[Юшатыр (гәзит)|Юшатыр]] 03.06.2014. Тәлғәт Шаһманов. Киң мәғәнә һалынған. * -«Йәшлек» гәзите, «Ил ҡурсалар ир инең…» http://www.ye02.ru/konkurs/premia/11305-il-ursalar-ir-ine.html * [http://sokrnarmira.ru/publ/6-1-0-58 - Сокровища народов мира, А. М. Султангареев, Размышления…] * [http://onlaynfilmy.com/onlain/175299499_171684297/%D0%91%D0%B0%D1%88%D2%A1%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD+%D0%A2%D1%80%D0%B5%D1%82%D0%B5%D0%B9+%D0%A1%D1%83%D0%B4%D1%8B+%D0%A0%D3%99%D0%B9%D0%B5%D1%81%D0%B5+%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B1%D0%B0%D2%AB%D0%B0%D1%80%D1%8B+%D3%98%D0%BC%D0%B8%D1%80+%D0%A1%D0%BE%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D3%99%D1%80%D3%99%D0%B5%D0%B2%3A+%D0%A0%D3%99%D1%81%D3%99%D0%B9%D2%99%D3%99+%D1%82%D1%80%D0%B5%D1%82%D0%B5%D0%B9+%D1%81%D1%83%D0%B4%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B+%D1%8D%D1%88%D0%BC%D3%99%D0%BA%D3%99%D1%80%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5%D0%BD+%D0%BA%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D0%BB%D0%BB%D0%B0%D1%88%D1%82%D1%8B%D1%80%D1%8B%D1%80%D2%93%D0%B0+%D0%BA%D3%99%D1%80%D3%99%D0%BA - ТВ программа Башҡортостан третей суды рәйесе урынбаҫары Ә.Солтангәрәев]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [http://bash-portal.ru/news/newsotavtora/4724-tayma1195-m124111771241kt1241re.html - Таймаҫ мәҙәктәре, Әмир Солтангәрәевhttp://bash-portal.ru/news/newsotavtora/4724-tayma1195-m124111771241kt1241re.html] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170110161322/http://bash-portal.ru/news/newsotavtora/4724-tayma1195-m124111771241kt1241re.html |date=2017-01-10 }} * [http://www.ye02.ru/konkurs/premia/page/4/ - Булат Солтангәрәев исемендәге республика премияһы http://www.ye02.ru/konkurs/premia/page/4/] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170110161929/http://www.ye02.ru/konkurs/premia/page/4/ |date=2017-01-10 }} * [http://www.ye02.ru/news/rb/10806-min-yttem-bttn-ayl-menn-ytege.html -«Йәшлек», «Мин әйттем, бөттөнө» аҡыл менән әйтегеҙ,Әмир Солтангәрәев.http://www.ye02.ru/news/rb/10806-min-yttem-bttn-ayl-menn-ytege.html] * — Таймаҫ шишмәһе тәртипкә килтерелде " «Йәшлек» гәзите http://www.ye02.ru/online/11954-tayma-shishme-trtipk-kilterelde.html Ялан Бөрйән «Даһи хәлфә» һе http://yshatir.ru/yemgiet/4814-yalan-bryn-dai-hlfe.htmlhttp://yshatir.ru/yemgiet/4814-yalan-bryn-dai-hlfe.html{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [http://www.ye02.ru/konkurs/premia/page/4/] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170110161929/http://www.ye02.ru/konkurs/premia/page/4/ |date=2017-01-10 }}[http://www.bashinform.ru/bash/773232/ Булат Солтангәрәев исемендәге республика премияһы «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2015, 14 октябрь] * [http://ufavesti.ru/10760-gazeta-yeshlek-uchredila-premiyu-imeni-bulata-sultangareeva.html Газета «Йэшлек» учредила премию имени Булата Султангареева — Информационно-аналитическая газета «Уфимские вести»] (урыҫ.) * [http://bashgazet.ru/obshestvo/21009-izgelekte-yuyylma-ere.html Изгелектең юйылмаҫ эҙҙәре] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170202063409/http://bashgazet.ru/obshestvo/21009-izgelekte-yuyylma-ere.html |date=2017-02-02 }} * [http://demo.bashenc.ru/index.php/personalii/84-personalii/856-sultangareev-amir-migranovich Энциклопедия «Печать и журналистика Башкортостана» Амир Султангареев ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180814234355/http://demo.bashenc.ru/index.php/personalii/84-personalii/856-sultangareev-amir-migranovich |date=2018-08-14 }} * Список членов Союза писателей Башкортостана [https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BE%D0%BA_%D1%87%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BE%D0%B2_%D1%81%D0%BE%D1%8E%D0%B7%D0%B0_%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9_%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B8_%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD?veaction=edit&section=15#%D0%A1 https://ru.wikipedia.] *В Уфе издана новая книга прозаика - документалиста Амира Султангареева. ИА Башинформ<nowiki/>http://www.bashinform.ru/news/1422822-v-ufe-izdana-novaya-kniga-prozaika-dokumentalista-amira-sultangareeva/ {{Двуязычность|ru=Проект:Двуязычность/Султангареев Амир Мигранович}} [[Категория:Башҡорт дәүләт университетын тамамлаусылар]] [[Категория:Көйөргәҙе районында тыуғандар]] [[Категория:1958 йылда тыуғандар]] [[Категория:20 февралдә тыуғандар]] [[Категория:Башҡортостандың атҡаҙанған юристары]] [[Категория:Башҡортостан Журналистар союзы ағзалары]] [[Категория:Рәсәй Журналистар союзы ағзалары]] 0zsz39mit0p9o7m8od0zk3gj5lqjsb3 1147403 1147402 2022-07-28T07:10:08Z Ryanag 5488 /* Һылтанмалар */ wikitext text/x-wiki [[Файл:Фото Амир Султангареев1.jpg|мини]] '''Солтангәрәев Әмир Миһран улы''' ([[20 февраль]] [[1958 йыл]]) — хоҡуҡ белгесе, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре, яҙыусы (документаль проза), публицист. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған юрисы (2010), Башҡортостан Республикаһы һәм Рәсәй Федерацияһы Журналистар союздары ағзаһы (1997), Рәсәй һәм Башҡортостан Яҙыусылар союзы ағзаһы (2007). == Биографияһы == Әмир Миһран улы Солтангәрәев 1958 йылдың 20 февралендә [[Башҡорт АССР-ы]]ның [[Көйөргәҙе районы]] [[Таймаҫ]] ауылында тыуған. 1975 йылда Таймаҫ урта мәктәбен тамамлағас, Күмертау вертолет заводында биҙәүсе рассәм булып эшләй. Совет Армияһында хеҙмәт итеп ҡайтҡас, [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның юридик факультетына уҡырға инә. Артабан студенттарҙың йәмәғәт берекмәләрендә етәкселек итә. - 1990 йылда Мәскәү дәүләт университетында аспирантура тамамлағас, юстиция министрының консультанты була<ref>[http://www.lawsrf.ru/region/documents/863973/ ОБ УТВЕРЖДЕНИИ СОСТАВА РЕСПУБЛИКАНСКОГО КООРДИНАЦИОННО-МЕТОДИЧЕСКОГО СОВЕТА ПО ПРАВОВОЙ ПРОПАГАНД]{{ref-ru}}{{V|29|3|2019}}</ref>. - 1994 йылда Башҡортостан Республикаһының матбуғат һәм мәғлүмәт министры урынбаҫары итеп тәғәйенләнә<ref>http://bashkortostan.news-city.info/docs/sistemaa/dok_legldz.htm</ref>. - 2003 йылдан «Башнефть», «Өфө» халыҡ-ара аэропорты, «Башкиравтодор» асыҡ акционерҙар йәмғиәттәрендә етәксе вазифалар биләй<ref>http://kc27.mintrudrb.ru/posts/20107</ref> - 2018 йылдан Башҡортостан Третей Суды Президиумы рәйесе <ref>http://www.tretsud-rb.ru/arbitry/</ref>. == Йәмәғәт эшмәкәрлеге == [[Файл:Вручение премии им.Булата Султангареева.jpg|мини|слева|[[Булат Солтангәрәев исемендәге ижади конкурс]] премияһын тапшырыу]] - Егерменсе быуаттың 90-сы йылдарында Башкортостандың төп закондарын әҙерләүҙә ҡатнаша. - Башҡортостан Республикаһы Ҡоролтайы (БССР Юғары Советы) ҡабул иткән бер нисә кодекстың, шулай уҡ, «Башҡортостан Республикаһы халыҡтарының телдәре» тураһындағы закон проектының авторы[[Солтангәрәев Әмир Миһран улы#cite%20note-5|-5]] Башлап ебәреүсе, ойоштороусы: - БДУ-ың юридик факультетының Сибай филиалын (1993 г.), (артабан БДУ-ның Сибай институты) ;<ref>http://sibsu.ru/low_view/nauchnaya-deyatelnost/1471-3-konferenciya.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170211075637/http://sibsu.ru/low_view/nauchnaya-deyatelnost/1471-3-konferenciya.html |date=2017-02-11 }}</ref> - Башҡорт дәүләт университетының (1993 г.) юридик факультетында һәм аҙағыраҡ Башҡорт дәүләт университетының Хоҡуҡ Институтында башҡорт телен белеүселәрҙән абитуриенттар төркөмөн булдырыуҙы ойоштора (2011 йылда абитуриенттар (студенттар) ҡабул итеү туҡтатыла. Ошо 18 йыл эсендә башҡорт телен белгән 540 юғары белемле хоҡук белгесе әҙерләнә). - 2009 йылда Сибай аэропортын тергеҙеүҙә, «Арҡаим» милли авиакомпанияһын асыуҙа әйҙәп йөрөүсе (аэропорт 2011 йылда ябыла)<ref>http://sibay-rb.ru/index.php?dn=news&to=art&id=1249</ref>http://www.interfax-russia.ru/Povoljie/report.asp?id=223970&p=15 == Китаптары == * «Матбуғат, мәғлүмәт һәм хоҡуҡ», уҡыу әсбабы , Өфө, «Китап», 1997 й., 247 бит.<ref>http://biblus.ru/default.aspx/i/Default.aspx?book=898q06a5 http://any-book.ru/book/show/id/1623450 </ref>. * «Яҙмыш», фәнни-популяр баҫма , Өфө, . «Идел-пресс» нәшриәте, 2013 й., 427 бит.,<ref>[http://ebook.bashnl.ru/dsweb/Get/Resource-10785/%D0%AF%D0%B7%D0%BC%D1%8B%D1%88%20(%D0%A1%D0%B6%D0%B0%D1%82%D1%8B%D0%B9%20%D1%84%D0%B0%D0%B9%D0%BB).pdf tp://ebook.bashnl.ru/dsweb/Get/Resource-10785/%D0%AF%D0%B7%D0%BC%D1%8B%D1%88%20(%D0%A1%D0%B6%D0%B0%D1%82%D1%8B%D0%B9%20%D1%84%D0%B0%D0%B9%D0%BB).pdf]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMTUwOTE/0JrQvdC40LPQsCDQr9KZ0LzRi9GIINC00LvRjyDQt9Cw0LzQtdC90Ysg0J3QrdCR * «Башкортостан юлдары», тарихи-мәғлүмәти баҫма , Ҡазан, «Идел-пресс» нәшриәте, 2014 й., 200 бит.,http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMTUwOTM/0JrQvdC40LPQsCDQlNC-0YDQvtCz0Lgg0JHQsNGI0LrQvtGA0YLQvtGB0YLQsNC90LAg0L_RgNC-0YjQu9C-0LUg0Lgg0L3QsNGB0YLQvtGP0YnQtdC1 * «Таймаҫ — элеккеһе һәм бөгөнгөһе», тарихи -мәғлүмәти баҫма, Өфә, «Идел-пресс» нәшриәте, 2015 й., 265 бит.,<ref>http://ebook.bashnl.ru/dsweb/Get/Resource-10783/%D0%9A%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B0%20%D0%A2%D0%B0%D0%B9%D0%BC%D0%B0%D1%81%20%D0%A1%D0%B6%D0%B0%D1%82%D1%8B%D0%B9%20%D1%84%D0%B0%D0%B9%D0%BB).pdf{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMTUwOTI/0JrQvdC40LPQsNCi0LDQudC80LDRgSAo0L_RgNC-0YjQu9C-0LUg0Lgg0L3QsNGB0YLQvtGP0YnQtdC1KSDQtNC70Y8g0J3QrdCR * «Ил ҡурсалар ир ине…» башҡорт еренең һәләтле йәштәре серияһынан фәнни-популяр баҫма, Өфө, «Идел-пресс» нәшриәте, 2016 й., 185 бит.,<ref>https://elib.bashedu.ru/dl/read/Sultangareev_Vospominanija%20o%20Bulate_nauch-pop-izd_2016.pdf/info</ref>http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMTYwMTI/0JAu0JwuINCh0YPQu9GC0LDQvdCz0LDRgNC10LXQsiDQmNC7INKh0YPRgNGB0LDQu9Cw0YAg0LjRgCDQuNC90LXSow * «Русско-башкирский юридический словарь», Өфө, «Китап» нәшриәте,1994 й., 200 бит.<ref>http://www.ling-expert.ru/</ref> * «Башҡорт-урыҫ юридик һүҙлеге», Өфө, «Китап» нәшриәте, 1996 й.,202 бит.,<ref>http://www.ling-expert.ru/bibliography.html</ref> * «Башҡортостанда дәүләт һәм хоҡуҡ тарихы», уҡыу әсбабы. Өфө, «Китап» нәшриәте, 1996 й., 224 бит.(авторҙаш). * [http://ebook.bashnl.ru/dsweb/View/ResourceCollection-3598 Республика милли китапханалағы китаптарының электрон варианты — http://ebook.bashnl.ru/dsweb/View/ResourceCollection-3598] *История башкирских родов (Бурзян), Өфө, 2018, том 31 (1), стр.435, 910-914 https://bashkirica.com/upload/iblock/8c2/8c22c52711e04585e0ac1017dbd19d5b.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190601053053/https://bashkirica.com/upload/iblock/8c2/8c22c52711e04585e0ac1017dbd19d5b.pdf |date=2019-06-01 }} * История башкирских родов (Бурзян), Өфө, 2019, том 31 (2), стр.435, 773-777, 779-804 https://bashkirica.com/upload/iblock/7c7/7c7ec54ceaf12eb7c657ca0b9f424a8f.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190601054608/https://bashkirica.com/upload/iblock/7c7/7c7ec54ceaf12eb7c657ca0b9f424a8f.pdf |date=2019-06-01 }} *"Истории, биографии, события и факты", Өфө, 2020 й., 216 бит http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMjE0MDc/0JrQuNGC0LDQvw *"Ал да нур сәс халҡыңа!", Өфө, 2020 йыл, 260 бит http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMjIyMjU/0JrQndCY0JPQkCDQkNCbINCU0JAg0J3Qo9CgINCh05jQoSDQpdCQ0JvSoNCr0qLQkCEg0Y3Qu9C10LrRgtGA0L7QvSDQstCw0YDQuNCw0L3RgiAoMSk == Ваҡытлы матбуғаттағы мәҡәләләре == # «Советская Башкирия» — Амир Султангареев, «Только тот самый народ» 7 сентября 1990 г.; # «Йәшлек» — Әмир Солтангәрәев, «Хоҡуҡтар тиң булһын», 23 март 1991 йыл ; # «Йәшлек» — Әмир Солтангәрәев, "Телде дәүләт яҡлаһын ", 25 апрель 1991 й.; # «Йәшлек», — Әмир Солтангәрәев, «Дәүләт теле: талаптар нигеҙлеме?» 13 август 1991 й.; # «Йәшлек» — Әмир Солтангәрәев, «Бер халыҡты ла империя көс менән тотоп тора алмай», 15 февраль 1992 й.; # «Йәшлек» — Әмир Солтангәрәев, «Ундай конституцияны бер республика ла хуплпмаҫ ине»,18 ноябрь 1993 й.; # «Известия Башкортостана» — Амир Султангареев, «Чего опасается депутат Бигнов», 28 февраль 1991 й.; # «Известия Башкортостана» — Амир Султангареев, «Кто закладывает мину?», 23 март 1991 й. # «Башҡортостан» — Әмир Солтангәрәев, «Бөлөр илдең бөкөрөһө булмайыҡ», 9 февраль 1993 й.; # «Истоки» — Амир Султангареев, «Жива проблема языков», август 1991 г.; # «Истоки»- Амир Султангареев, «Что же нам делать?» (размышления о судьбе народа) — июль 1992 й.). # «Һәнәк» журналы, Ә.Солтангәрәев, «Свежий баҡа», ғинуар 2006 йыл. # «Һәнәк» журналы, «Ә.Солтангәрәев, Һибәт бабай хикмәттәре», февраль 2006 йыл. # «Һәнәк» журналы, Ә.Солтангәрәев, «Әхтәм авызый аптырамай», май 2006 йыл. # «Һәнәк» журналы, Ә.Солтангәрәев, «Беҙҙең ауыл мәҙәктәре», июль 2006 йыл. # «Йәшлек» гәзите, Ә.Солтангәрәев, «Башкириямы Башҡортостанмы?», 19 февраль 2011 йыл. # «Юшатыр» гәзите, Ә.Солтангәрәев, «Таймаҫым тураһында фарыз», 14 февраль 2013 йыл, # «Йәшлек» гәзите, Ә.Солтангәрәев, "Мин әйттем бөттө"нө аҡыл менән әйтегеҙ", йәки Рәсәй Феедерацияһы Президенты В.Путиндың «башҡорт телен өйрәнегеҙ»-тигәнде ниңә ишетмәйҙәр, 6 ноябрь 2015 йыл. # «Юшатыр» гәзите, Ә.Солтангәрәев, Ялан Бөрйән «Даһи хәлфә»һе # «Йәшлек» гәзите, Ә.Солтангәрәев, «Алтын тауышлы зәңгәрэкран батшаһы»http://www.ye02.ru/ob/ht/12650-altyn-tauyshly-zgr-ekran-batshay.html # «Республика Башкортостан» № 84, 20.07.18. «Прихоть или законное право?» Вопросы национальных языков https://resbash.ru/stat_m/2/11960 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180720114030/https://resbash.ru/stat_m/2/11960 |date=2018-07-20 }} # «Йәшлек» гәзите, 15 март 2019 й. Әмир Солтангәрәев, әңгәмә, Башҡорт теле… Хоҡуҡ… Милләт яҙмышы…http://www.ye02.ru/obschestvo/15519-bashort-tele-hou-millt-jamyshy.html # «Республика Башкортостан» № 53, 10.05.2019. «Отчаянный секретарь» https://resbash.ru/stat_m/2/20982 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190531071827/https://resbash.ru/stat_m/2/20982 |date=2019-05-31 }} # «Куюргаза» гәзите, 11 май 2019 й., «Правда через 60 лет»,https://kurgaza.rbsmi.ru/articles/istoriya/pravda-cherez-60-let/ == Маҡтаулы исемдәре һәм дәрәжәләре == * Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған юрисы (2010)<ref>[http://ipravo.info/bashkortostan2/act32/888.htm Указ Президента РБ о присвоении почетного звания А. М. Султангарееву]</ref>https://base.garant.ru/17725290/ * Юстиция советнигы (1992) * Башҡортостан Республикаһының икенсе класлы Төп дәүләт советнигы (1998). * Халыҡ инструменттарында башҡарыусы студенттарҙың Бөтә Рәсәй конкурсы лауреаты (ҡурай, Саранск, 1983 г.) https://vk.com/audio?performer=1&q=%D0%90%D0%BC%D0%B8%D1%80%20%D0%A1%D1%83%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%B5%D0%B2%2C%20%D0%BA%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%B9 == Шөғөлдәре == * графика һәм һынлы сәнғәт * флейтала уйнау * ҡурайсы * гармунсы. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Сығанаҡтар == # [http://imena.bashenc.ru/index.php/biography/85-person/a/142-arslanov-robert-mutigulovich Сайт «Замечательные люди Башкортостана». Биографии, очерки и воспоминания. Султангареев Амир Мигранович] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190407063514/http://imena.bashenc.ru/index.php/biography/85-person/a/142-arslanov-robert-mutigulovich |date=2019-04-07 }} {{ref-ru}} {{V|7|05|2019}} # Башҡортостан телевидениеһы, «Инсан»- Ә.Солтангәрәев, телефильм, 45 мин. 2008 йыл., https://www.youtube.com/watch?v=ATwQllGIDwI # {{Ашҡаҙар радио}} «Ижади портрет» — Ә.Солтангәрәев, 2015 йыл, [http://ashkadarfm.ru/programms/%C2%ABizhadi-portret%C2%BB?page=3] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161220171020/http://ashkadarfm.ru/programms/%C2%ABizhadi-portret%C2%BB?page=3 |date=2016-12-20 }} # {{Ашҡаҙар радио}}, «Яңы китап» программаһы, 14 мин., 2015 й.http://ashkadarfm.ru/programms/%C2%ABya%D2%A3y-kitap%C2%BB?page=5 # АШҠАҘАР РАДИОҺЫ, «Беҙҙең донъя», 45 мин. 2018 й.http://ashkadarfm.ru/programms/be%D2%99%D2%99e%D2%A3-donya-5?page=2 # {{БГ}} «Хеҙмәт емеше татлы», 25 март 2010 йыл, # «Вечерняя Уфа» гәзите, «Заветная звезда по имени талант», 25 март 2010 йыл, # «Юшатыр» гәзите, «Киң мәғәнә һалынған», 3 июнь 2014 йыл, # «Юшатыр» гәзите, «Таймаҫ тарихлы булды», 17 март 2014 йыл, # ШАЛТЫРАН ШАЛТЫРАР " Юшатыр # Яҡташыбыҙ Рәсәй Яҙыусылары сафында # «Йәшлек» гәзите, 16 март 2018 й., «Ил хәсәрен иңдәрндә йөкмәп…» — күренекле хоҡуҡ белгесе, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре Әмир Солтангәрәевкә 60 йәш. http://www.ye02.ru/news/rb/13583-il-hstren-idren-ykmp.html # «Куюргаза» гәзите, 2 март 2018 й., «Его кредо — жить во благо народа» — свой юбилей — 60-летие — отметил наш выдающийся земляк Амир Султангареев, юрист, писатель и журналист. http://rbsmi.ru/kurgaza/articles/sotsium/ego-kredo-zhit-vo-blago-naroda/ #«Куюргаза» гәзите, 11 май 2019 й., "Правда через 60 лет",https://kurgaza.rbsmi.ru/articles/istoriya/pravda-cherez-60-let/ == Һылтанмалар == * Башҡортостан телевидениеһы, «Инсан- Әмир Солтангәрәев», телефильм, 45 мин. 2008 йыл.,https://vk.com/videos175299499?z=video175299499_171675473%2Fpl_175299499_-2 * [[Юшатыр (гәзит)|Юшатыр]] 17.03.2015. Тәлғәт Шаһманов. Таймаҫтар тарихлы булды. * [[Юшатыр (гәзит)|Юшатыр]] 03.06.2014. Тәлғәт Шаһманов. Киң мәғәнә һалынған. * -«Йәшлек» гәзите, «Ил ҡурсалар ир инең…» http://www.ye02.ru/konkurs/premia/11305-il-ursalar-ir-ine.html * [http://sokrnarmira.ru/publ/6-1-0-58 - Сокровища народов мира, А. М. Султангареев, Размышления…] * [http://onlaynfilmy.com/onlain/175299499_171684297/%D0%91%D0%B0%D1%88%D2%A1%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD+%D0%A2%D1%80%D0%B5%D1%82%D0%B5%D0%B9+%D0%A1%D1%83%D0%B4%D1%8B+%D0%A0%D3%99%D0%B9%D0%B5%D1%81%D0%B5+%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B1%D0%B0%D2%AB%D0%B0%D1%80%D1%8B+%D3%98%D0%BC%D0%B8%D1%80+%D0%A1%D0%BE%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D3%99%D1%80%D3%99%D0%B5%D0%B2%3A+%D0%A0%D3%99%D1%81%D3%99%D0%B9%D2%99%D3%99+%D1%82%D1%80%D0%B5%D1%82%D0%B5%D0%B9+%D1%81%D1%83%D0%B4%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B+%D1%8D%D1%88%D0%BC%D3%99%D0%BA%D3%99%D1%80%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5%D0%BD+%D0%BA%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D0%BB%D0%BB%D0%B0%D1%88%D1%82%D1%8B%D1%80%D1%8B%D1%80%D2%93%D0%B0+%D0%BA%D3%99%D1%80%D3%99%D0%BA - ТВ программа Башҡортостан третей суды рәйесе урынбаҫары Ә.Солтангәрәев]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [http://bash-portal.ru/news/newsotavtora/4724-tayma1195-m124111771241kt1241re.html - Таймаҫ мәҙәктәре, Әмир Солтангәрәевhttp://bash-portal.ru/news/newsotavtora/4724-tayma1195-m124111771241kt1241re.html] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170110161322/http://bash-portal.ru/news/newsotavtora/4724-tayma1195-m124111771241kt1241re.html |date=2017-01-10 }} * [http://www.ye02.ru/konkurs/premia/page/4/ - Булат Солтангәрәев исемендәге республика премияһы http://www.ye02.ru/konkurs/premia/page/4/] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170110161929/http://www.ye02.ru/konkurs/premia/page/4/ |date=2017-01-10 }} * [http://www.ye02.ru/news/rb/10806-min-yttem-bttn-ayl-menn-ytege.html -«Йәшлек», «Мин әйттем, бөттөнө» аҡыл менән әйтегеҙ,Әмир Солтангәрәев.http://www.ye02.ru/news/rb/10806-min-yttem-bttn-ayl-menn-ytege.html] * — Таймаҫ шишмәһе тәртипкә килтерелде " «Йәшлек» гәзите http://www.ye02.ru/online/11954-tayma-shishme-trtipk-kilterelde.html * Ялан Бөрйән «Даһи хәлфә» һе http://yshatir.ru/yemgiet/4814-yalan-bryn-dai-hlfe.htmlhttp://yshatir.ru/yemgiet/4814-yalan-bryn-dai-hlfe.html{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [http://www.ye02.ru/konkurs/premia/page/4/] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170110161929/http://www.ye02.ru/konkurs/premia/page/4/ |date=2017-01-10 }}[http://www.bashinform.ru/bash/773232/ Булат Солтангәрәев исемендәге республика премияһы «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2015, 14 октябрь] * [http://ufavesti.ru/10760-gazeta-yeshlek-uchredila-premiyu-imeni-bulata-sultangareeva.html Газета «Йэшлек» учредила премию имени Булата Султангареева — Информационно-аналитическая газета «Уфимские вести»] (урыҫ.) * [http://bashgazet.ru/obshestvo/21009-izgelekte-yuyylma-ere.html Изгелектең юйылмаҫ эҙҙәре] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170202063409/http://bashgazet.ru/obshestvo/21009-izgelekte-yuyylma-ere.html |date=2017-02-02 }} * [http://demo.bashenc.ru/index.php/personalii/84-personalii/856-sultangareev-amir-migranovich Энциклопедия «Печать и журналистика Башкортостана» Амир Султангареев ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180814234355/http://demo.bashenc.ru/index.php/personalii/84-personalii/856-sultangareev-amir-migranovich |date=2018-08-14 }} * Список членов Союза писателей Башкортостана [https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BE%D0%BA_%D1%87%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BE%D0%B2_%D1%81%D0%BE%D1%8E%D0%B7%D0%B0_%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9_%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B8_%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD?veaction=edit&section=15#%D0%A1 https://ru.wikipedia.] *В Уфе издана новая книга прозаика - документалиста Амира Султангареева. ИА Башинформ<nowiki/>http://www.bashinform.ru/news/1422822-v-ufe-izdana-novaya-kniga-prozaika-dokumentalista-amira-sultangareeva/ {{Двуязычность|ru=Проект:Двуязычность/Султангареев Амир Мигранович}} [[Категория:Башҡорт дәүләт университетын тамамлаусылар]] [[Категория:Көйөргәҙе районында тыуғандар]] [[Категория:1958 йылда тыуғандар]] [[Категория:20 февралдә тыуғандар]] [[Категория:Башҡортостандың атҡаҙанған юристары]] [[Категория:Башҡортостан Журналистар союзы ағзалары]] [[Категория:Рәсәй Журналистар союзы ағзалары]] 267ambipcey5nvz3s1di1nf3fox6sbd 1147404 1147403 2022-07-28T07:10:49Z Ryanag 5488 /* Преамбула */ wikitext text/x-wiki [[Файл:Фото Амир Султангареев1.jpg|мини]] {{фш|Солтангәрәев}} '''Солтангәрәев Әмир Миһран улы''' ([[20 февраль]] [[1958 йыл]]) — хоҡуҡ белгесе, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре, яҙыусы (документаль проза), публицист. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған юрисы (2010), Башҡортостан Республикаһы һәм Рәсәй Федерацияһы Журналистар союздары ағзаһы (1997), Рәсәй һәм Башҡортостан Яҙыусылар союзы ағзаһы (2007). == Биографияһы == Әмир Миһран улы Солтангәрәев 1958 йылдың 20 февралендә [[Башҡорт АССР-ы]]ның [[Көйөргәҙе районы]] [[Таймаҫ]] ауылында тыуған. 1975 йылда Таймаҫ урта мәктәбен тамамлағас, Күмертау вертолет заводында биҙәүсе рассәм булып эшләй. Совет Армияһында хеҙмәт итеп ҡайтҡас, [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның юридик факультетына уҡырға инә. Артабан студенттарҙың йәмәғәт берекмәләрендә етәкселек итә. - 1990 йылда Мәскәү дәүләт университетында аспирантура тамамлағас, юстиция министрының консультанты була<ref>[http://www.lawsrf.ru/region/documents/863973/ ОБ УТВЕРЖДЕНИИ СОСТАВА РЕСПУБЛИКАНСКОГО КООРДИНАЦИОННО-МЕТОДИЧЕСКОГО СОВЕТА ПО ПРАВОВОЙ ПРОПАГАНД]{{ref-ru}}{{V|29|3|2019}}</ref>. - 1994 йылда Башҡортостан Республикаһының матбуғат һәм мәғлүмәт министры урынбаҫары итеп тәғәйенләнә<ref>http://bashkortostan.news-city.info/docs/sistemaa/dok_legldz.htm</ref>. - 2003 йылдан «Башнефть», «Өфө» халыҡ-ара аэропорты, «Башкиравтодор» асыҡ акционерҙар йәмғиәттәрендә етәксе вазифалар биләй<ref>http://kc27.mintrudrb.ru/posts/20107</ref> - 2018 йылдан Башҡортостан Третей Суды Президиумы рәйесе <ref>http://www.tretsud-rb.ru/arbitry/</ref>. == Йәмәғәт эшмәкәрлеге == [[Файл:Вручение премии им.Булата Султангареева.jpg|мини|слева|[[Булат Солтангәрәев исемендәге ижади конкурс]] премияһын тапшырыу]] - Егерменсе быуаттың 90-сы йылдарында Башкортостандың төп закондарын әҙерләүҙә ҡатнаша. - Башҡортостан Республикаһы Ҡоролтайы (БССР Юғары Советы) ҡабул иткән бер нисә кодекстың, шулай уҡ, «Башҡортостан Республикаһы халыҡтарының телдәре» тураһындағы закон проектының авторы[[Солтангәрәев Әмир Миһран улы#cite%20note-5|-5]] Башлап ебәреүсе, ойоштороусы: - БДУ-ың юридик факультетының Сибай филиалын (1993 г.), (артабан БДУ-ның Сибай институты) ;<ref>http://sibsu.ru/low_view/nauchnaya-deyatelnost/1471-3-konferenciya.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170211075637/http://sibsu.ru/low_view/nauchnaya-deyatelnost/1471-3-konferenciya.html |date=2017-02-11 }}</ref> - Башҡорт дәүләт университетының (1993 г.) юридик факультетында һәм аҙағыраҡ Башҡорт дәүләт университетының Хоҡуҡ Институтында башҡорт телен белеүселәрҙән абитуриенттар төркөмөн булдырыуҙы ойоштора (2011 йылда абитуриенттар (студенттар) ҡабул итеү туҡтатыла. Ошо 18 йыл эсендә башҡорт телен белгән 540 юғары белемле хоҡук белгесе әҙерләнә). - 2009 йылда Сибай аэропортын тергеҙеүҙә, «Арҡаим» милли авиакомпанияһын асыуҙа әйҙәп йөрөүсе (аэропорт 2011 йылда ябыла)<ref>http://sibay-rb.ru/index.php?dn=news&to=art&id=1249</ref>http://www.interfax-russia.ru/Povoljie/report.asp?id=223970&p=15 == Китаптары == * «Матбуғат, мәғлүмәт һәм хоҡуҡ», уҡыу әсбабы , Өфө, «Китап», 1997 й., 247 бит.<ref>http://biblus.ru/default.aspx/i/Default.aspx?book=898q06a5 http://any-book.ru/book/show/id/1623450 </ref>. * «Яҙмыш», фәнни-популяр баҫма , Өфө, . «Идел-пресс» нәшриәте, 2013 й., 427 бит.,<ref>[http://ebook.bashnl.ru/dsweb/Get/Resource-10785/%D0%AF%D0%B7%D0%BC%D1%8B%D1%88%20(%D0%A1%D0%B6%D0%B0%D1%82%D1%8B%D0%B9%20%D1%84%D0%B0%D0%B9%D0%BB).pdf tp://ebook.bashnl.ru/dsweb/Get/Resource-10785/%D0%AF%D0%B7%D0%BC%D1%8B%D1%88%20(%D0%A1%D0%B6%D0%B0%D1%82%D1%8B%D0%B9%20%D1%84%D0%B0%D0%B9%D0%BB).pdf]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMTUwOTE/0JrQvdC40LPQsCDQr9KZ0LzRi9GIINC00LvRjyDQt9Cw0LzQtdC90Ysg0J3QrdCR * «Башкортостан юлдары», тарихи-мәғлүмәти баҫма , Ҡазан, «Идел-пресс» нәшриәте, 2014 й., 200 бит.,http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMTUwOTM/0JrQvdC40LPQsCDQlNC-0YDQvtCz0Lgg0JHQsNGI0LrQvtGA0YLQvtGB0YLQsNC90LAg0L_RgNC-0YjQu9C-0LUg0Lgg0L3QsNGB0YLQvtGP0YnQtdC1 * «Таймаҫ — элеккеһе һәм бөгөнгөһе», тарихи -мәғлүмәти баҫма, Өфә, «Идел-пресс» нәшриәте, 2015 й., 265 бит.,<ref>http://ebook.bashnl.ru/dsweb/Get/Resource-10783/%D0%9A%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B0%20%D0%A2%D0%B0%D0%B9%D0%BC%D0%B0%D1%81%20%D0%A1%D0%B6%D0%B0%D1%82%D1%8B%D0%B9%20%D1%84%D0%B0%D0%B9%D0%BB).pdf{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMTUwOTI/0JrQvdC40LPQsNCi0LDQudC80LDRgSAo0L_RgNC-0YjQu9C-0LUg0Lgg0L3QsNGB0YLQvtGP0YnQtdC1KSDQtNC70Y8g0J3QrdCR * «Ил ҡурсалар ир ине…» башҡорт еренең һәләтле йәштәре серияһынан фәнни-популяр баҫма, Өфө, «Идел-пресс» нәшриәте, 2016 й., 185 бит.,<ref>https://elib.bashedu.ru/dl/read/Sultangareev_Vospominanija%20o%20Bulate_nauch-pop-izd_2016.pdf/info</ref>http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMTYwMTI/0JAu0JwuINCh0YPQu9GC0LDQvdCz0LDRgNC10LXQsiDQmNC7INKh0YPRgNGB0LDQu9Cw0YAg0LjRgCDQuNC90LXSow * «Русско-башкирский юридический словарь», Өфө, «Китап» нәшриәте,1994 й., 200 бит.<ref>http://www.ling-expert.ru/</ref> * «Башҡорт-урыҫ юридик һүҙлеге», Өфө, «Китап» нәшриәте, 1996 й.,202 бит.,<ref>http://www.ling-expert.ru/bibliography.html</ref> * «Башҡортостанда дәүләт һәм хоҡуҡ тарихы», уҡыу әсбабы. Өфө, «Китап» нәшриәте, 1996 й., 224 бит.(авторҙаш). * [http://ebook.bashnl.ru/dsweb/View/ResourceCollection-3598 Республика милли китапханалағы китаптарының электрон варианты — http://ebook.bashnl.ru/dsweb/View/ResourceCollection-3598] *История башкирских родов (Бурзян), Өфө, 2018, том 31 (1), стр.435, 910-914 https://bashkirica.com/upload/iblock/8c2/8c22c52711e04585e0ac1017dbd19d5b.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190601053053/https://bashkirica.com/upload/iblock/8c2/8c22c52711e04585e0ac1017dbd19d5b.pdf |date=2019-06-01 }} * История башкирских родов (Бурзян), Өфө, 2019, том 31 (2), стр.435, 773-777, 779-804 https://bashkirica.com/upload/iblock/7c7/7c7ec54ceaf12eb7c657ca0b9f424a8f.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190601054608/https://bashkirica.com/upload/iblock/7c7/7c7ec54ceaf12eb7c657ca0b9f424a8f.pdf |date=2019-06-01 }} *"Истории, биографии, события и факты", Өфө, 2020 й., 216 бит http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMjE0MDc/0JrQuNGC0LDQvw *"Ал да нур сәс халҡыңа!", Өфө, 2020 йыл, 260 бит http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMjIyMjU/0JrQndCY0JPQkCDQkNCbINCU0JAg0J3Qo9CgINCh05jQoSDQpdCQ0JvSoNCr0qLQkCEg0Y3Qu9C10LrRgtGA0L7QvSDQstCw0YDQuNCw0L3RgiAoMSk == Ваҡытлы матбуғаттағы мәҡәләләре == # «Советская Башкирия» — Амир Султангареев, «Только тот самый народ» 7 сентября 1990 г.; # «Йәшлек» — Әмир Солтангәрәев, «Хоҡуҡтар тиң булһын», 23 март 1991 йыл ; # «Йәшлек» — Әмир Солтангәрәев, "Телде дәүләт яҡлаһын ", 25 апрель 1991 й.; # «Йәшлек», — Әмир Солтангәрәев, «Дәүләт теле: талаптар нигеҙлеме?» 13 август 1991 й.; # «Йәшлек» — Әмир Солтангәрәев, «Бер халыҡты ла империя көс менән тотоп тора алмай», 15 февраль 1992 й.; # «Йәшлек» — Әмир Солтангәрәев, «Ундай конституцияны бер республика ла хуплпмаҫ ине»,18 ноябрь 1993 й.; # «Известия Башкортостана» — Амир Султангареев, «Чего опасается депутат Бигнов», 28 февраль 1991 й.; # «Известия Башкортостана» — Амир Султангареев, «Кто закладывает мину?», 23 март 1991 й. # «Башҡортостан» — Әмир Солтангәрәев, «Бөлөр илдең бөкөрөһө булмайыҡ», 9 февраль 1993 й.; # «Истоки» — Амир Султангареев, «Жива проблема языков», август 1991 г.; # «Истоки»- Амир Султангареев, «Что же нам делать?» (размышления о судьбе народа) — июль 1992 й.). # «Һәнәк» журналы, Ә.Солтангәрәев, «Свежий баҡа», ғинуар 2006 йыл. # «Һәнәк» журналы, «Ә.Солтангәрәев, Һибәт бабай хикмәттәре», февраль 2006 йыл. # «Һәнәк» журналы, Ә.Солтангәрәев, «Әхтәм авызый аптырамай», май 2006 йыл. # «Һәнәк» журналы, Ә.Солтангәрәев, «Беҙҙең ауыл мәҙәктәре», июль 2006 йыл. # «Йәшлек» гәзите, Ә.Солтангәрәев, «Башкириямы Башҡортостанмы?», 19 февраль 2011 йыл. # «Юшатыр» гәзите, Ә.Солтангәрәев, «Таймаҫым тураһында фарыз», 14 февраль 2013 йыл, # «Йәшлек» гәзите, Ә.Солтангәрәев, "Мин әйттем бөттө"нө аҡыл менән әйтегеҙ", йәки Рәсәй Феедерацияһы Президенты В.Путиндың «башҡорт телен өйрәнегеҙ»-тигәнде ниңә ишетмәйҙәр, 6 ноябрь 2015 йыл. # «Юшатыр» гәзите, Ә.Солтангәрәев, Ялан Бөрйән «Даһи хәлфә»һе # «Йәшлек» гәзите, Ә.Солтангәрәев, «Алтын тауышлы зәңгәрэкран батшаһы»http://www.ye02.ru/ob/ht/12650-altyn-tauyshly-zgr-ekran-batshay.html # «Республика Башкортостан» № 84, 20.07.18. «Прихоть или законное право?» Вопросы национальных языков https://resbash.ru/stat_m/2/11960 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180720114030/https://resbash.ru/stat_m/2/11960 |date=2018-07-20 }} # «Йәшлек» гәзите, 15 март 2019 й. Әмир Солтангәрәев, әңгәмә, Башҡорт теле… Хоҡуҡ… Милләт яҙмышы…http://www.ye02.ru/obschestvo/15519-bashort-tele-hou-millt-jamyshy.html # «Республика Башкортостан» № 53, 10.05.2019. «Отчаянный секретарь» https://resbash.ru/stat_m/2/20982 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190531071827/https://resbash.ru/stat_m/2/20982 |date=2019-05-31 }} # «Куюргаза» гәзите, 11 май 2019 й., «Правда через 60 лет»,https://kurgaza.rbsmi.ru/articles/istoriya/pravda-cherez-60-let/ == Маҡтаулы исемдәре һәм дәрәжәләре == * Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған юрисы (2010)<ref>[http://ipravo.info/bashkortostan2/act32/888.htm Указ Президента РБ о присвоении почетного звания А. М. Султангарееву]</ref>https://base.garant.ru/17725290/ * Юстиция советнигы (1992) * Башҡортостан Республикаһының икенсе класлы Төп дәүләт советнигы (1998). * Халыҡ инструменттарында башҡарыусы студенттарҙың Бөтә Рәсәй конкурсы лауреаты (ҡурай, Саранск, 1983 г.) https://vk.com/audio?performer=1&q=%D0%90%D0%BC%D0%B8%D1%80%20%D0%A1%D1%83%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%B5%D0%B2%2C%20%D0%BA%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%B9 == Шөғөлдәре == * графика һәм һынлы сәнғәт * флейтала уйнау * ҡурайсы * гармунсы. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Сығанаҡтар == # [http://imena.bashenc.ru/index.php/biography/85-person/a/142-arslanov-robert-mutigulovich Сайт «Замечательные люди Башкортостана». Биографии, очерки и воспоминания. Султангареев Амир Мигранович] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190407063514/http://imena.bashenc.ru/index.php/biography/85-person/a/142-arslanov-robert-mutigulovich |date=2019-04-07 }} {{ref-ru}} {{V|7|05|2019}} # Башҡортостан телевидениеһы, «Инсан»- Ә.Солтангәрәев, телефильм, 45 мин. 2008 йыл., https://www.youtube.com/watch?v=ATwQllGIDwI # {{Ашҡаҙар радио}} «Ижади портрет» — Ә.Солтангәрәев, 2015 йыл, [http://ashkadarfm.ru/programms/%C2%ABizhadi-portret%C2%BB?page=3] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161220171020/http://ashkadarfm.ru/programms/%C2%ABizhadi-portret%C2%BB?page=3 |date=2016-12-20 }} # {{Ашҡаҙар радио}}, «Яңы китап» программаһы, 14 мин., 2015 й.http://ashkadarfm.ru/programms/%C2%ABya%D2%A3y-kitap%C2%BB?page=5 # АШҠАҘАР РАДИОҺЫ, «Беҙҙең донъя», 45 мин. 2018 й.http://ashkadarfm.ru/programms/be%D2%99%D2%99e%D2%A3-donya-5?page=2 # {{БГ}} «Хеҙмәт емеше татлы», 25 март 2010 йыл, # «Вечерняя Уфа» гәзите, «Заветная звезда по имени талант», 25 март 2010 йыл, # «Юшатыр» гәзите, «Киң мәғәнә һалынған», 3 июнь 2014 йыл, # «Юшатыр» гәзите, «Таймаҫ тарихлы булды», 17 март 2014 йыл, # ШАЛТЫРАН ШАЛТЫРАР " Юшатыр # Яҡташыбыҙ Рәсәй Яҙыусылары сафында # «Йәшлек» гәзите, 16 март 2018 й., «Ил хәсәрен иңдәрндә йөкмәп…» — күренекле хоҡуҡ белгесе, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре Әмир Солтангәрәевкә 60 йәш. http://www.ye02.ru/news/rb/13583-il-hstren-idren-ykmp.html # «Куюргаза» гәзите, 2 март 2018 й., «Его кредо — жить во благо народа» — свой юбилей — 60-летие — отметил наш выдающийся земляк Амир Султангареев, юрист, писатель и журналист. http://rbsmi.ru/kurgaza/articles/sotsium/ego-kredo-zhit-vo-blago-naroda/ #«Куюргаза» гәзите, 11 май 2019 й., "Правда через 60 лет",https://kurgaza.rbsmi.ru/articles/istoriya/pravda-cherez-60-let/ == Һылтанмалар == * Башҡортостан телевидениеһы, «Инсан- Әмир Солтангәрәев», телефильм, 45 мин. 2008 йыл.,https://vk.com/videos175299499?z=video175299499_171675473%2Fpl_175299499_-2 * [[Юшатыр (гәзит)|Юшатыр]] 17.03.2015. Тәлғәт Шаһманов. Таймаҫтар тарихлы булды. * [[Юшатыр (гәзит)|Юшатыр]] 03.06.2014. Тәлғәт Шаһманов. Киң мәғәнә һалынған. * -«Йәшлек» гәзите, «Ил ҡурсалар ир инең…» http://www.ye02.ru/konkurs/premia/11305-il-ursalar-ir-ine.html * [http://sokrnarmira.ru/publ/6-1-0-58 - Сокровища народов мира, А. М. Султангареев, Размышления…] * [http://onlaynfilmy.com/onlain/175299499_171684297/%D0%91%D0%B0%D1%88%D2%A1%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD+%D0%A2%D1%80%D0%B5%D1%82%D0%B5%D0%B9+%D0%A1%D1%83%D0%B4%D1%8B+%D0%A0%D3%99%D0%B9%D0%B5%D1%81%D0%B5+%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B1%D0%B0%D2%AB%D0%B0%D1%80%D1%8B+%D3%98%D0%BC%D0%B8%D1%80+%D0%A1%D0%BE%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D3%99%D1%80%D3%99%D0%B5%D0%B2%3A+%D0%A0%D3%99%D1%81%D3%99%D0%B9%D2%99%D3%99+%D1%82%D1%80%D0%B5%D1%82%D0%B5%D0%B9+%D1%81%D1%83%D0%B4%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B+%D1%8D%D1%88%D0%BC%D3%99%D0%BA%D3%99%D1%80%D0%BB%D0%B5%D0%B3%D0%B5%D0%BD+%D0%BA%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D0%BB%D0%BB%D0%B0%D1%88%D1%82%D1%8B%D1%80%D1%8B%D1%80%D2%93%D0%B0+%D0%BA%D3%99%D1%80%D3%99%D0%BA - ТВ программа Башҡортостан третей суды рәйесе урынбаҫары Ә.Солтангәрәев]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [http://bash-portal.ru/news/newsotavtora/4724-tayma1195-m124111771241kt1241re.html - Таймаҫ мәҙәктәре, Әмир Солтангәрәевhttp://bash-portal.ru/news/newsotavtora/4724-tayma1195-m124111771241kt1241re.html] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170110161322/http://bash-portal.ru/news/newsotavtora/4724-tayma1195-m124111771241kt1241re.html |date=2017-01-10 }} * [http://www.ye02.ru/konkurs/premia/page/4/ - Булат Солтангәрәев исемендәге республика премияһы http://www.ye02.ru/konkurs/premia/page/4/] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170110161929/http://www.ye02.ru/konkurs/premia/page/4/ |date=2017-01-10 }} * [http://www.ye02.ru/news/rb/10806-min-yttem-bttn-ayl-menn-ytege.html -«Йәшлек», «Мин әйттем, бөттөнө» аҡыл менән әйтегеҙ,Әмир Солтангәрәев.http://www.ye02.ru/news/rb/10806-min-yttem-bttn-ayl-menn-ytege.html] * — Таймаҫ шишмәһе тәртипкә килтерелде " «Йәшлек» гәзите http://www.ye02.ru/online/11954-tayma-shishme-trtipk-kilterelde.html * Ялан Бөрйән «Даһи хәлфә» һе http://yshatir.ru/yemgiet/4814-yalan-bryn-dai-hlfe.htmlhttp://yshatir.ru/yemgiet/4814-yalan-bryn-dai-hlfe.html{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [http://www.ye02.ru/konkurs/premia/page/4/] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170110161929/http://www.ye02.ru/konkurs/premia/page/4/ |date=2017-01-10 }}[http://www.bashinform.ru/bash/773232/ Булат Солтангәрәев исемендәге республика премияһы «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2015, 14 октябрь] * [http://ufavesti.ru/10760-gazeta-yeshlek-uchredila-premiyu-imeni-bulata-sultangareeva.html Газета «Йэшлек» учредила премию имени Булата Султангареева — Информационно-аналитическая газета «Уфимские вести»] (урыҫ.) * [http://bashgazet.ru/obshestvo/21009-izgelekte-yuyylma-ere.html Изгелектең юйылмаҫ эҙҙәре] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170202063409/http://bashgazet.ru/obshestvo/21009-izgelekte-yuyylma-ere.html |date=2017-02-02 }} * [http://demo.bashenc.ru/index.php/personalii/84-personalii/856-sultangareev-amir-migranovich Энциклопедия «Печать и журналистика Башкортостана» Амир Султангареев ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180814234355/http://demo.bashenc.ru/index.php/personalii/84-personalii/856-sultangareev-amir-migranovich |date=2018-08-14 }} * Список членов Союза писателей Башкортостана [https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%BE%D0%BA_%D1%87%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BE%D0%B2_%D1%81%D0%BE%D1%8E%D0%B7%D0%B0_%D0%BF%D0%B8%D1%81%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%B9_%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B8_%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD?veaction=edit&section=15#%D0%A1 https://ru.wikipedia.] *В Уфе издана новая книга прозаика - документалиста Амира Султангареева. ИА Башинформ<nowiki/>http://www.bashinform.ru/news/1422822-v-ufe-izdana-novaya-kniga-prozaika-dokumentalista-amira-sultangareeva/ {{Двуязычность|ru=Проект:Двуязычность/Султангареев Амир Мигранович}} [[Категория:Башҡорт дәүләт университетын тамамлаусылар]] [[Категория:Көйөргәҙе районында тыуғандар]] [[Категория:1958 йылда тыуғандар]] [[Категория:20 февралдә тыуғандар]] [[Категория:Башҡортостандың атҡаҙанған юристары]] [[Категория:Башҡортостан Журналистар союзы ағзалары]] [[Категория:Рәсәй Журналистар союзы ағзалары]] hmf8je92e54qms6e53hfsddg5tk6r3h 0 140657 1147349 832880 2022-07-27T18:11:57Z Рөстәм Нурыев 43 Перенаправление изменено с [[Костарев]] на [[Костарев (Бөрө районы)]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Костарев (Бөрө районы)]] mbhs7mk6r5c8nzgf6px8psc0nuetvas 0 141536 1147351 838032 2022-07-27T18:14:23Z Рөстәм Нурыев 43 /* Ауыл биләмәһе составы */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Силантьев ауыл Советы''' — [[Бөрө районы|Рәсәй Федерацияһы Башҡортостан Республикаһының Бөрө районы составындағы муниципаль административ-территориаль берәмек.]] == Тарихы == Башҡортостан Республикаһының «Башҡортостан Республикаһында муниципаль берәмектәрҙең сиктәре, статусы һәм административ үҙәктәре тураһындағы» Законына ярашлы [[ауыл биләмәһе]] статусына эйә<ref name="RBzakon">Закон о границах, статусе и административных центрах муниципальных образований в Республике Башкортостан (в ред. Законов РБ от 20.07.2005 N 211-з, от 21.06.2006 N 329-з, от 29.12.2006 N 404-з)</ref>. Башҡортостан Республикаһының 2004 йылдың 17 декабрендәге 125-З һанлы «Башҡортостан Республикаһында административ-территориаль ҡоролоштоң үҙгәрештәре, муниципаль берәмектәрҙең сиктәренең үҙгәреүе һәм үҙгәртеп ҡоролоуы тураһындағы» Законы, статья 1. ч. 104 түбәндәге юлдар бар:<blockquote class="">104. Бөрө районы Силантьев ауыл Советының Никольский ҡасабаһын Бөрө ҡалаһы территорияһына тапшырыуға бәйле Бөрө районының, [[Бөрө районы|Бөрө районы Силантьев ауыл Советының]] һәм Бөрө ҡалаһының сиктәрен тәҡдим ителгән схема картаһына ярашлы үҙгәртергә.</blockquote> == Халҡы == {{ Население | Силантьевский сельсовет (Бирский район) }} == Ауыл биләмәһе составы == {{Автонумерация | Столбцов = 4 | Заголовок2 = Тораҡ пункты | Заголовок3 = Тораҡ пунктының тибы | Заголовок4 = Халҡы | Выравнивание4 = right |%| [[Силантьев]] | ауыл, {{s|административ үҙәк}} | {{ Население | Силантьево | тс }} | | [[Костарев (Бөрө районы)|Костарев]] | ауыл | {{ Население | Костарево (Башкортостан) | тс }} | | [[Камышинка (Бөрө районы)|Камышинка]] | ауыл | {{ Население | Камышинка (Бирский район) | тс }} | | [[Мордвиновка (Бөрө районы)|Мордвиновка]] | ауыл | {{ Население | Мордвиновка (Башкортостан) | тс }} }} 2004 йылда хәҙерге Бөрө ҡалаһы ҡала биләмәһе составына Никольский ҡасабаһы тапшырыла. == Иҫкәрмәләр == {{примечания}} {{Bashkir-geo-stub}} {{Ҡалып:Бөрө районы муниципаль берәмектәре}} [[Категория:Бөрө районы муниципаль берәмектәре]] [[Категория:Бөрө районы]] [[Категория:Башҡортостандың муниципаль берәмектәре]] 3qwwnnpb1bi9fpyz5gou0v00gd7g5a5 0 153849 1147328 931777 2022-07-27T14:49:43Z Айсар 10823 күренеште төҙәтеү, өҫтәмә мәғлүмәт wikitext text/x-wiki {{Персона |имя = Зәйтүнә Ҡәнзәфәр ҡыҙы Ханова |оригинал имени = |изображение = |ширина = 200px |описание изображения = |описание = |имя при рождении = |род деятельности ={{журналист|XX быуат|XXI быуат|Башҡортостан}} |дата рождения = 30.07.1956 |место рождения = [[РСФСР]], [[Башҡорт АССР-ы]], {{ТУ|Мәсетле районы}}, [[Йыланыш (Мәсетле районы)|Йыланыш]] ауылы |гражданство = {{USSR}} → {{RUS}} |дата смерти = |место смерти = |отец = |мать = |супруга = |дети = |Знаменитые ученики = |награды и премии = Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1993) |сайт = |викисклад = }} {{фамилиялаш|Ханова}} '''Ханова Зәйтүнә Ҡәнзәфәр ҡыҙы''' ([[30 июль]] [[1956 йыл]]) — журналистика ветераны. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1993). == Биографияһы == Зәйтүнә Ҡәнзәфәр ҡыҙы Ханова 1956 йылдың 30 июлендә [[Башҡорт АССР-ы]] [[Мәсетле районы]] [[Йыланыш (Мәсетле районы)|Йыланыш]] ауылында тыуған<ref name="Латипова">''Латипова Рәйлә.'' [http://www.ye02.ru/jaylytar-arhivy/3230-1240jle-yryuyny1187-saya-1185y1177y.html Әйле ырыуының сая ҡыҙы] // Йәшлек: гәзит. — 23 август 2011 йыл.</ref>. 1973 йылда [[Өфө]]лә [[Рәми Ғарипов исемендәге 1-се Башҡорт республика гимназия-интернаты|1-се республика мәктәп-интернатын]] тамамлай. 1978 йылда [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның филология факультетын тамамлай, «филолог», «рус теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы», «башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы» һөнәренә эйә була. 1978 йылдан «Ленинсы» республика гәзитендә тәржемәсе булып эшләй башлай. Артабан [[«Йәшлек» гәзите]] мөхәрририәтендә сәйәсәт бүлеге мөдире итеп тәғәйенләнә<ref name="Латипова" />. Һуңынан [[Башҡортостан «Китап» нәшриәте]]ндә сәйәси әҙәбиәт бүлеге мөдире вазифаһын үтәй. 2009 йылдан [[«Йүрүҙән» гәзите]]ндә социаль-иҡтисад бүлеге мөдире булып эшләй. == Әҙәбиәт == * [https://kitaptar.bashkort.org/storage/books/5JBoX8g8YpL9YSmXFsuCVtofZZejCrPfgEgzWKE4.pdf Теле барҙың — иле бар. Мәҡәләләр йыйынтығы // Төҙ. 3. Ҡ. Ханова. — Өфө: Башҡортостан «Китап» нәшриәте, 1995. — 112 бит.] ISBN 5-295-01607-2 * ''Ханова З. К.'' Суверенитет, демократия, гласность. — Уфа : Башк. изд-во «Китап», 1997. — 318 с. ISBN 5-295-01977-2 * ''Ханова З. Ҡ.'' [https://kitaptar.bashkort.org/files/ilkajem._ofo._2001.pdf Илкәйем. — Өфө: Башҡортостан «Китап» нәшриәте, 2001. — 320 бит.] ISBN 5-295-02923-9 == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} [[Категория:Башҡорт дәүләт университетын тамамлаусылар]] [[Категория:Филологтар]] ca9sc1ay4eg4k4x5my8gjbbjwpcpzhz 1147329 1147328 2022-07-27T14:52:26Z Айсар 10823 күренеште төҙәтеү wikitext text/x-wiki {{Персона |имя = Зәйтүнә Ҡәнзәфәр ҡыҙы Ханова |оригинал имени = |изображение = |ширина = 200px |описание изображения = |описание = |имя при рождении = |род деятельности ={{журналист|XX быуат|XXI быуат|Башҡортостан}} |дата рождения = 30.07.1956 |место рождения = [[РСФСР]], [[Башҡорт АССР-ы]], {{ТУ|Мәсетле районы}}, [[Йыланыш (Мәсетле районы)|Йыланыш]] ауылы |гражданство = {{USSR}} → {{RUS}} |дата смерти = |место смерти = |отец = |мать = |супруга = |дети = |Знаменитые ученики = |награды и премии = Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1993) |сайт = |викисклад = }} {{фамилиялаш|Ханова}} '''Ханова Зәйтүнә Ҡәнзәфәр ҡыҙы''' ([[30 июль]] [[1956 йыл]]) — журналистика ветераны. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1993). == Биографияһы == Зәйтүнә Ҡәнзәфәр ҡыҙы Ханова 1956 йылдың 30 июлендә [[Башҡорт АССР-ы]] [[Мәсетле районы]] [[Йыланыш (Мәсетле районы)|Йыланыш]] ауылында тыуған<ref name="Латипова">''Латипова Рәйлә.'' [http://www.ye02.ru/jaylytar-arhivy/3230-1240jle-yryuyny1187-saya-1185y1177y.html Әйле ырыуының сая ҡыҙы] // Йәшлек: гәзит. — 23 август 2011 йыл.</ref>. 1973 йылда [[Өфө]]лә [[Рәми Ғарипов исемендәге 1-се Башҡорт республика гимназия-интернаты|1-се республика интернат-мәктәбендә]] урта белем ала. 1978 йылда [[Башҡорт дәүләт университеты]] филология факультетының башҡорт-рус бүлеген тамамлай, «филолог», «рус теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы», «башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы» һөнәренә эйә була. 1978 йылдан «Ленинсы» республика гәзитендә тәржемәсе булып эшләй башлай. Артабан [[«Йәшлек» гәзите]] мөхәрририәтендә сәйәсәт бүлеге мөдире итеп тәғәйенләнә<ref name="Латипова" />. Һуңынан [[Башҡортостан «Китап» нәшриәте]]ндә сәйәси әҙәбиәт бүлеге мөдире вазифаһын үтәй. 2009 йылдан [[«Йүрүҙән» гәзите]]ндә социаль-иҡтисад бүлеге мөдире булып эшләй. == Әҙәбиәт == * [https://kitaptar.bashkort.org/storage/books/5JBoX8g8YpL9YSmXFsuCVtofZZejCrPfgEgzWKE4.pdf Теле барҙың — иле бар. Мәҡәләләр йыйынтығы // Төҙ. 3. Ҡ. Ханова. — Өфө: Башҡортостан «Китап» нәшриәте, 1995. — 112 бит.] ISBN 5-295-01607-2 * ''Ханова З. К.'' Суверенитет, демократия, гласность. — Уфа : Башк. изд-во «Китап», 1997. — 318 с. ISBN 5-295-01977-2 * ''Ханова З. Ҡ.'' [https://kitaptar.bashkort.org/files/ilkajem._ofo._2001.pdf Илкәйем. — Өфө: Башҡортостан «Китап» нәшриәте, 2001. — 320 бит.] ISBN 5-295-02923-9 == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} [[Категория:Башҡорт дәүләт университетын тамамлаусылар]] [[Категория:Филологтар]] d0tj4hfhfueybswqn2m3oqhxt7c81tw 0 163884 1147347 969970 2022-07-27T18:09:54Z Рөстәм Нурыев 43 /* Биографияһы */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Евгений Павлович Шерстобитов''' ([[24 сентябрь]] [[1938 йыл]]) — пирогаз компрессорҙары машинисы. [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] ([[1980 йыл|1980]]). == Биографияһы == Евгений Павлович Шерстобитов<ref>http://img-fotki.yandex.ru/get/5625/16389044.2b/0_8a3cc_3c06eff9_orig</ref> [[1938 йыл]]дың [[24 сентябрь|24 сентябрендә]] [[БАССР]]-ҙың [[Бөрө районы]] [[Костарев (Бөрө районы)|Костарев]] ауылында тыуа. Урта белемгә эйә. Хеҙмәт эшмәкәрлеген 1956 йылда Ағиҙел йылға пароходсылығында рулевой булып башлай. Совет Армияһында хеҙмәт иткәндән һуң, 1957—1960 йылдарҙа Өфө ҡалаһының 1-се техник училищеһын таммалай. 1961 йылдан Өфө синтетик спирт заводында эшләй. Е. П. Шерстобитов ҡыҫҡа ваҡыт эсендә этил спирты етештереүҙең иң яуаплы участкаһында пирогаз компрессорҙары машинисы һөнәрен үҙләштерә. Ул эшләгән бригада заводтың технологик бригадалары араһында беренсе булып унынсы биш йыллыҡ йөкләмәһен (1976—1980) беренсе булып дүрт йылда таамамлай, пландан тыш 120 мең һумлыҡ продукция эшләп сығара. Е. П. Шерстобитов заводта иң яҡшы рационализаторҙарҙың береһе була. Унынсы биш йыллыҡ осоронда 18 рационализаторлыҡ тәҡдиме индереп, 10 мең һумлыҡ экономия яһауға өлгәшә. Яңы етештереү ҡеүәтен алдан үҙләштереүгә һәм проект күрһәткестәрен ҡаплауға булышлыҡ итә. Мәҫәлән, камиллаштырыу һуң, уны реконструкциялау һәм хеҙмәтләндереү 75 мең тоннаға етәсәк, кокслаштырыу, ярым кокслаштырыу ҡулайламаһы етештереүсәнлеге менән айырылып проект ҡеүәте йылына 82 мең тонна этилен. 1976—1979 йылдарҙа пландан тыш, был проекттар иҫәбенә 2,8 миллион һумлыҡ продукция етештереү кимәле була. Унынсы биш йыллыҡ заданиеһын дүрт йылда, нефть химияһы продукцияһын сығарыу буйынса социалистик йөкләмәләрҙе арттырып үтәгәне өсөн СССР Юғары Советы Президиумының 1980 йылдың 13 июнендәге указына ярашлы, Е. П. Шерстобитовҡа [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] исеме бирелә. 1999 йылда хаҡлы ялға сыҡҡанға Өфө синтетик спирт заводында компрессор ҡоролмаларының өлкән машинисы булып эшләй. Өфө ҡалаһында йәшәй. == Наградалары == * [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] ([[1980 йыл|1980]]) * [[Ленин ордены|Ленин Ордены]] (1980) * [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] (1974) * «Фиҙакәр хеҙмәте өсөн. Владимир Ильич Лениндың тыуыуына 100 йыл тулыу уңайынан» миҙалы * [[«Хеҙмәт ветераны» миҙалы]] == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * Герои труда / сост. Р. А. Валишин [и др.]. — Уфа : Китап, 2011. — 432 с. : ил. — ISBN 978-5-295-05228-6. * {{БЭ2013|index.php/component/content/article/8-statya/16887-sherstobitov-evgenij-pavlovich}} == Һылтанмалар == * {{Warheroes|name=Шерстобитов Евгений Павлович|id=16920|author=Каргапольцев С.|accessdate=2016-07-14}} * [http://ufacity.info/press/news/126477.html В Кировском районе поздравили Героев Соцтруда] [[Категория:Бөрө районында тыуғандар]] [[Категория:Википедия:Замандаштар биографияһы]] [[Категория:1938 йылда тыуғандар]] [[Категория:24 сентябрҙә тыуғандар]] [[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]] [[Категория:«Хеҙмәт ветераны» миҙалы менән бүләкләнеүселәр]] [[Категория:Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены кавалерҙары]] [[Категория:Ленин ордены кавалерҙары]] [[Категория:Социалистик Хеҙмәт Геройҙары]] 3u59y7mhu5bmcyrk4d9k538w7zndu2s 0 164678 1147326 1049086 2022-07-27T12:08:28Z Айсар 10823 wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Пищаев Геннадий Михайлович''' ([[30 июль]] [[1927 йыл]]) — [[СССР]]-ҙың камера йырсыһы, лирик тенор-альтино<ref>[http://orpheusmusic.ru/publ/muzhskie_golosa_tenor/150-1-0-633 Мужские голоса. Тенор]</ref>. [[РСФСР-ҙың атҡаҙанған артисы]] (1965). == Биографияһы == Геннадий Михайлович Пищаев<ref>http://img-fotki.yandex.ru/get/6729/36256508.33/0_79f50_fbe99040_orig</ref> 1927 йылдың 30 июлендә [[Башҡорт АССР-ы]] [[Мәләүез районы]]ның [[Ергән]] ауылында тыуа<ref name="musa">{{Китап|часть=Пищаев Г. М.|заглавие=[[Музыкальная энциклопедия]]|ответственный=под ред. Ю. В. Келдыша|место=М.|издательство=Советская энциклопедия, Советский композитор|год=1978|том=4}}</ref>. Ҡустыһы [[Пищаев Павел Михайлович|Павел Пищаев]] — [[Салауат (ҡала)|Салауат]] ҡалаһының почётлы гражданы, [[Салауат нефть химияһы комбинаты]]ның көкөрт кислотаһы һәм катализаторҙар заводының элекке директоры. Үҫмер сағында Гена һүрәт төшөрөргә, тәбиғәттә йырларға, йөҙөргә ярата — Ишембай эргәһендә Ағиҙелде йөҙөп сыға<ref name="autogenerated1">[http://www.radioblago.ru/vremyakultury/gennadiy-pishaev Геннадий Пищаев | Радио Благо]</ref>. Тәбиғәттә сағында ғына йырлай, мәктәптә, синыфта йырлай башлаһалар, ул шыма йәки һыҙғыра. 1940 йылғаса Пищаевтар ғаиләһе Ишембайҙа йәшәй. Улар [[Мурманск]]иға күсенгәс, [[Бөйөк Ватан һуғышы]] башлана. Был ваҡытта Геннадийға 14 йәш булған була. Улар ҡабаттан Башҡортостанға, олатаһы менән өләсәһе эргәһенә Ишембайға ҡайта. Мәктәптән һуң Геннадий Михайлович үҙешмәкәрлектә йырлай, Ишембайҙа республика конкурсында сығыш яһай. Өфөлә йыр конкурсында беренсе урынды ала. Өфөлә башҡорт музыка училищеһында уҡый (1945—1948 йылдар, педагог А. Чернов-Шер). Педагогы вафат булғас, Геннадий Михайлович, уҡыу йортон тамамламайынса Мәскәүгә консерваторияға китә. 1953 йылда Мәскәү консерваторияһын тамамлай һәм шул уҡ йылда Мәскәү филармонияһы солисы булып эш башлай. Концерт эшмәкәрлеге менән әүҙем шөғөлләнә. Операларҙан ариялар, романстар, халыҡ йырҙары башҡара. 1963—1964 йылдарҙа [[Чайковский Пётр Ильич|П. И. Чайковский]]ҙың барлыҡ романстарын башҡарып бөтә (бөтәһе дүрт циклдан торған концерттар үткәрә, уларҙы 1965, 1971, 1975 йылдарҙа ҡабатлай)<ref name="musa">{{Китап|часть=Пищаев Г. М.|заглавие=[[Музыкальная энциклопедия]]|ответственный=под ред. [[Келдыш, Юрий Всеволодович|Ю. В. Келдыша]]|место=М.|издательство=Советская энциклопедия, Советский композитор|год=1978|том=4}}</ref>. Йырсыларының репертуарына М. И. Глинка, С В. Рахманинов романстары, [[Густав Малер|Г.]] [[Густав Малер|Малер]], М. де Фалья, [[Франц Петер Шуберт|Ф.]] [[Франц Петер Шуберт|Шуберт]], [[Роберт Шуман|Р.]] [[Роберт Шуман|Шуман]], [[Людвиг ван Бетховен|Л.]] [[Людвиг ван Бетховен|Бетховенды]]ң вокал циклдары, халыҡ йырҙары, шулай уҡ совет композиторҙары әҫәрҙәре инә. XX быуаттың 50 йылдарында Геннадий Михайлович башҡарған операларҙан ариялар, романстар, халыҡ йырҙары радиола һәм телевидениела яңғыраны. Театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы (1963). 1965 йылда [[РСФСР-ҙың атҡаҙанған артисы]] исеменә лайыҡ була. [[Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры]]нда (Өфө) эшләй, «Евгений Онегин» операһында Ленский партияһын башҡара (1966). Ленинград Кесе опера һәм балет театрында эшләй, шулай уҡ унда ла Ленский партияһын башҡара (1968). 1980 йылдан ГИТИС-тың вокал факультетында уҡыта. 1988 йылда Ҙур театрҙа [[Римский-Корсаков Николай Андреевич|Римский-Корсаковты]]ң «Золотой петушок» операһында Йондоҙ һанаусы партияһын башҡара. «Зеркало для героя» фильмында Геннадий Пищаев [[Жорж Бизе|Бизены]]ң «Пертская красавица» операһынан Смит серенадаһын йырлай. Геннадий Михайлович СССР ҡалалары һәм сит илдәр (Австрия, Венгрия, Германия, Румыния, Финляндия) буйлап гастролдәрҙә күп йөрөй. СССР-ҙың халыҡ артистары П. Г. Лисициан, С. А. Самосуд, Е. Ф. Светланов, Болгария Республикаһының халыҡ артисы Д. Узунов менән сығыш яһай. Хәҙерге ваҡытта Мәскәүҙә йәшәй. == Наградалары == * Бөтә донъя йәштәр һәм студенттар фестивале дипломанты ([[Бухарест]], 1953). * [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ ордены]] (1999 йыл 17 июнь)<ref>[http://www.kremlin.ru/acts/bank/13994 Указ Президента Российской Федерации от 17 июня 1999 года № 786 «О награждении государственными наградами Российской Федерации»]</ref> == Репертуары == * Азра, романс (А. Рубинштейн — Г. Гейне/П. Чайковский) * Ария Надира ([[Жорж Бизе|Ж.]] [[Жорж Бизе|Бизе]], опера «Искатели жемчуга») * Весенняя песня (Г. Вольф) * Высока волна на Волге (Б. Терентьев — А. Жаров) * Жаворонок, романс (М. Глинка — Н. Кукольник) * Желание (Ц. Кюи — А. Пушкин) * Зачем (П. Чайковский — Л. Мей) * К цитре (М. Глинка) * Коробейники (Я. Пригожий — Н. Некрасов) * Мальчик и пчела (Г. Вольф — Э. Мёрике) * Милая, чудесная (С. Потоцкий) * Не пой, красавица при мне, романс (С. Рахманинов — А. Пушкин) * Нимфа (Н. Римский-Корсаков — А. Майков) * Пимпинелла (П. Чайковский) * Пой (Р. Штраус — К. Генкель) * Редеет облаков летучая гряда (Н. Римский-Корсаков — А. Пушкин) * С тобою мне побыть хотелось (А. Гречанинов — А. Плещеев) * Серенада (Р. Штраус — А. Шакк) * Серенада Смита (Ж. Бизе, опера «Пертская красавица»)<ref>{{Cite web|url=https://www.radioblago.ru/vremyakultury/gennadiy-pishaev-2|title=Говорит Геннадий Пищаев|last=|first=|date=|publisher=|language=Russian|quote=}}</ref> * Сожжённое письмо (Ц. Кюи — А. Пушкин) * Степью я иду унылою (А. Гречанинов — А. Плещеев) * Тайная любовь (Э. Григ — Б. Бьёрнсон) * Я здесь, Инезилья (М. Глинка — А. Пушкин) * Я помню чудное мгновенье (М. Глинка — А. Пушкин) == Дискографияһы == * ''[[Чайковский Пётр Ильич|Чайковский, П. И.]] (1840—1893).'' Шестнадцать песен для детей, соч. 54 [Звукозапись] / П. И. Чайковский, стихи А. Н. Плещеева, К. С. Аксакова; исполн. : Г. Пищаев (тенор), А. Бахчиев (ф-но). — {{М.}} : Мелодия, 1980. — 1 грп. [ГОСТ 5289—73] (52 мин.) : 33 об/мин, стерео. — С10—13487—8. — (П. Чайковский : Полн. собр. соч. в грамзаписи. Часть 3, комплект 3, пласт. 7). == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == Газета «Выбор» № 119 (9475) от 15 августа 2012 года. == Һылтанмалар == * {{БЭ|78212}}{{V|29|07|2021}} * [http://ufa.bezformata.ru/listnews/rossijskogo-pevtca-gennadiya-pishaeva/5638131/ Его голос до сих пор считается непревзойдённым] * [http://kkre-39.narod.ru/pishaev.htm Геннадий Пищаев. Биография, музыкальные записи] * [http://www.radioblago.ru/vremyakultury/gennadiy-pishaev Интервью с Геннадием Пищаевым в передаче «Время культуры» на радио «Благо» 2016.01.10] * [http://www.muzcentrum.ru/orpheusradio/programs/nothereevenings/19384-gennadij-pishchaev-navernoe-ya-schastlivyj-chelovek-potomu-chto-pel-tu-muzyku-kotoraya-nravilas Геннадий Пищаев: «Наверное, я счастливый человек, потому что пел ту музыку, которая нравилась»] //Радиопрограмма: Нездешние вечера на радио «Орфей», 15.05.2016. Время выхода: Воскресенье, 22.00 {{Тышҡы һытанмалар}} [[Категория:СССР опера йырсылары]] [[Категория:Шәхестәр:Ишембай]] [[Категория:Тенорҙар]] [[Категория:РСФСР-ҙың атҡаҙанған артистары]] [[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]] [[Категория:Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй) кавалерҙары]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Википедия:Замандаштар биографияһы]] [[Категория:1927 йылда тыуғандар]] [[Категория:30 июлдә тыуғандар]] t9prb9rimzi054gbitck696nwzk6r0q 102 165489 1147386 1109399 2022-07-28T05:14:12Z 92.50.158.130 /* Ссылки */ wikitext text/x-wiki {{УК|Q28154746}} '''Султангареев Амир Мигранович''' — башкирский писатель (документальная проза), публицист, Член Союза писателей России и Башкортостана, Член Союза журналистов РФ и РБ (1997), заслуженный юрист Республики Башкортостан. == Биография == Султангареев Амир Мигранович, родился [[20 февраля]] [[1958 йыл|1958 год]]а в деревне [[Таймасово]] [[Куюргазинский район|Куюргазинского района]] Башкортостана. В 1975 году окончил Таймасовскую среднюю школу, затем работал художником-оформителем Кумертауского вертолетного завода, служил в Советской Армии. Учебу на юридическом факультете [[Башкирский государственный университет|Башкирского государственного университета]] совмещал с работой на руководящих должностях студенческих общественных объединений БашГУ. После окончания аспирантуры [[Московский государственный университет|Московского государственного университета имени М. В. Ломоносова]] с 1990 год работал консультантом министра юстиции<ref>[http://www.lawsrf.ru/region/documents/863973/ ОБ УТВЕРЖДЕНИИ СОСТАВА РЕСПУБЛИКАНСКОГО КООРДИНАЦИОННО-МЕТОДИЧЕСКОГО СОВЕТА ПО ПРАВОВОЙ ПРОПАГАНД]{{ref-ru}}{{V|29|3|2019}}</ref>, с 1994 года заместителем министра Печати и массовой информации РБ<ref>http://bashkortostan.news-city.info/docs/sistemaa/dok_legldz.htm</ref>, с 2003 года на руководящих должностях - ОАО «Башнефть», ОАО «Международный аэропорт «Уфа»<ref>http://kc27.mintrudrb.ru/posts/20107</ref>, ОАО «Башкиравтодор». Является Председателем Президиума Башкирского Третейского Суда.<ref>[http://www.tretsud-rb.ru/arbitry/]</ref> В 90-ые годы 20 века активное участие принимал в разработке основных законов Башкортостана. Является автором нескольких принятых законов и кодексов РБ, в том числе закона "О языках народов РБ".<ref>http://sibsu.ru/low_view/nauchnaya-deyatelnost/1471-3-konferenciya.html</ref> Имеет многочисленные публикации в научных изданиях по проблемам государственного строительства Башкортостана. С 1994 по 2000 годы возглавлял Правительственные комиссии по регистрации средств массовой информации и телерадиовещания Республики Башкортостан и комиссию по лицензированию издательской и полиграфической деятельности Республики Башкортостан. Инициатор, организатор открытия: * Сибайского филиала юрфака Башкирского государственного университета (1993 г.), впоследствии Сибайский институт БашГУ); далее Стерлитемакский и Нефтекамские филиалы юрфака БашГУ. * Группу со знанием башкирского языка (1993 г.) на юридическом факультете Башкирского государственного университета, впоследствии в Институте права БашГУ. (Прием абитуриентов на группу прекратилась в 2011г.); * Национальной авиакомпании «Аркаим» в 2009 году, возобновления работы Сибайского и Нефтекамского аэропорта (Аэропорты законсервированы в 2011 г.)<ref>http://sibay-rb.ru/index.php?dn=news&to=art&id=1249</ref><ref>http://www.interfax-russia.ru/Povoljie/report.asp?id=223970&p=15</ref> ==Творчество (книги)== # «Печать, информация и право», учебное пособие, Уфа, «Китап», 1997 г., 247 стр.,<ref>http://biblus.ru/default.aspx/i/Default.aspx?book=898q06a5</ref> # «Яҙмыш», документальные очерки, рассказы, Уфа, изд. «Идел-Пресс», 2013 г., 427 стр.,<ref>[http://ebook.bashnl.ru/dsweb/Get/Resource-10785/%D0%AF%D0%B7%D0%BC%D1%8B%D1%88%20(%D0%A1%D0%B6%D0%B0%D1%82%D1%8B%D0%B9%20%D1%84%D0%B0%D0%B9%D0%BB).pdf tp://ebook.bashnl.ru/dsweb/Get/Resource-10785/%D0%AF%D0%B7%D0%BC%D1%8B%D1%88%20(%D0%A1%D0%B6%D0%B0%D1%82%D1%8B%D0%B9%20%D1%84%D0%B0%D0%B9%D0%BB).pdf]</ref><ref>http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMTUwOTE/0JrQvdC40LPQsCDQr9KZ0LzRi9GIINC00LvRjyDQt9Cw0LzQtdC90Ysg0J3QrdCR</ref> # «Дороги Башкортостана», историко-информационное издание , Уфа, изд. «Идел-Пресс», 2014 г., 200 стр. <ref>http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMTUwOTM/0JrQvdC40LPQsCDQlNC-0YDQvtCz0Lgg0JHQsNGI0LrQvtGA0YLQvtGB0YLQsNC90LAg0L_RgNC-0YjQu9C-0LUg0Lgg0L3QsNGB0YLQvtGP0YnQtdC1</ref> # «Таймаҫ — прошлое и настоящее», документальные очерки, рассказы , Уфа, изд. «Идел-Пресс", 2015 г., 265 стр..,<ref>http://ebook.bashnl.ru/dsweb/Get/Resource-10783/%D0%9A%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B0%20%D0%A2%D0%B0%D0%B9%D0%BC%D0%B0%D1%81%20%D0%A1%D0%B6%D0%B0%D1%82%D1%8B%D0%B9%20%D1%84%D0%B0%D0%B9%D0%BB).pdf</ref> # «Ил ҡурсалар ир ине…», из серии "Одоренная молодежь земли башкирской", воспоминания о Булате Султангарееве, Уфа, изд. «Идел-Пресс», 2016 г., 185 стр.,<ref>https://elib.bashedu.ru/dl/read/Sultangareev_Vospominanija%20o%20Bulate_nauch-pop-izd_2016.pdf/info</ref><ref>params=UmVzb3VyY2UtMTYwMTI/0JAu0JwuINCh0YPQu9GC0LDQvdCz0LDRgNC10LXQsiDQmNC7INKh0YPRgNGB0LDQu9Cw0YAg0LjRgCDQuNC90LXSow</ref> # «Русско-башкирский юридический словарь», Уфа, изд. «Китап»,1994 г., 200 стр.<ref>http://www.ling-expert.ru/</ref> # «Башкирско-русский юридический словарь», Уфа, изд.«Китап», 1996 г., 202 стр.,<ref>http://www.ling-expert.ru/bibliography.html</ref> # «История государство и право Башкортостана», учебное пособие, Уфа, изд. «Китап», 1996 г., 224 стр.(соавтор). # [http://ebook.bashnl.ru/dsweb/View/ResourceCollection-3598 Электронные варианты книг Амира Султангареева в Национальной библиотеке Республики Башкортостан им. Ахмет-Заки Валиди] # "История башкирских родов (Бурзян)", Уфа, изд. «Китап», 2018, том 31 (часть 1), стр.435, 910-914 <ref>https://bashkirica.com/upload/iblock/8c2/8c22c52711e04585e0ac1017dbd19d5b.pdf</ref> # "История башкирских родов (Бурзян)", Уфа, изд. «Китап», 2019, том 31 (часть 2), стр.435, 773-777, 779-804 <ref>https://bashkirica.com/upload/iblock/7c7/7c7ec54ceaf12eb7c657ca0b9f424a8f.pdf</ref> # "Истории, биографии, события и факты", документальные очерки, рассказы, Уфа, 2020 г., изд. «Идел-Пресс", 216 стр. <ref>http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMjE0MDc/0JrQuNGC0LDQvw</ref> # "Ал да нур сәс халҡыңа!", на баш. яз., очерки,рассказы, статьи лауреатов и номинантов республиканской молодежной имени Булата Султангареева (2015-2020 годов), Уфа, 2020 год, 260 стр. http://ebook.bashnl.ru/reader/bookView.html?params=UmVzb3VyY2UtMjIyMjU/0JrQndCY0JPQkCDQkNCbINCU0JAg0J3Qo9CgINCh05jQoSDQpdCQ0JvSoNCr0qLQkCEg0Y3Qu9C10LrRgtGA0L7QvSDQstCw0YDQuNCw0L3RgiAoMSk == Статьи в печати == # «Советская Башкирия» — Амир Султангареев, «Только тот самый народ» 7 сентября 1990 г.; # «Йәшлек» — Әмир Солтангәрәев, «Хоҡуҡтар тиң булһын», 23 март 1991 йыл ; # «Йәшлек» — Әмир Солтангәрәев, "Телде дәүләт яҡлаһын ", 25 апрель 1991 й.; # «Йәшлек», — Әмир Солтангәрәев, «Дәүләт теле: талаптар нигеҙлеме?» 13 август 1991 й.; # «Йәшлек» — Әмир Солтангәрәев, «Бер халыҡты ла империя көс менән тотоп тора алмай», 15 февраль 1992 й.; # «Йәшлек» — Әмир Солтангәрәев, «Ундай конституцияны бер республика ла хуплпмаҫ ине»,18 ноябрь 1993 й.; # «Известия Башкортостана» — Амир Султангареев, «Чего опасается депутат Бигнов», 28 февраль 1991 й.; # «Известия Башкортостана» — Амир Султангареев, «Кто закладывает мину?», 23 март 1991 й. # «Башҡортостан» — Әмир Солтангәрәев, «Бөлөр илдең бөкөрөһө булмайыҡ», 9 февраль 1993 й.; # «Истоки» — Амир Султангареев, «Жива проблема языков», август 1991 г.; # «Истоки»- Амир Султангареев, «Что же нам делать?» (размышления о судьбе народа) — июль 1992 й.). # «Һәнәк» журналы, Ә.Солтангәрәев, «Свежий баҡа», ғинуар 2006 йыл. # «Һәнәк» журналы, «Ә.Солтангәрәев, Һибәт бабай хикмәттәре», февраль 2006 йыл. # «Һәнәк» журналы, Ә.Солтангәрәев, «Әхтәм авызый аптырамай», май 2006 йыл. # «Һәнәк» журналы, Ә.Солтангәрәев, «Беҙҙең ауыл мәҙәктәре», июль 2006 йыл. # «Йәшлек» гәзите, Ә.Солтангәрәев, «Башкириямы Башҡортостанмы?», 19 февраль 2011 йыл. # «Юшатыр» гәзите, Ә.Солтангәрәев, «Таймаҫым тураһында фарыз», 14 февраль 2013 йыл, # «Йәшлек» гәзите, Ә.Солтангәрәев, "Мин әйттем бөттө"нө аҡыл менән әйтегеҙ", йәки Рәсәй Феедерацияһы Президенты В.Путиндың «башҡорт телен өйрәнегеҙ»-тигәнде ниңә ишетмәйҙәр, 6 ноябрь 2015 йыл. # «Юшатыр» гәзите, Ә.Солтангәрәев, Ялан Бөрйән «Даһи хәлфә»һе # [http://www.ye02.ru/ob/ht/12650-altyn-tauyshly-zgr-ekran-batshay.html «Йәшлек» гәзите, Ә.Солтангәрәев, «Алтын тауышлы зәңгәрэкран батшаһы»] # [ https://resbash.ru/stat_m/2/11960 «Республика Башкортостан» № 84, 20.07.18. «Прихоть или законное право?» Вопросы национальных языков ] # [http://www.ye02.ru/obschestvo/15519-bashort-tele-hou-millt-jamyshy.html «Йәшлек» гәзите, 15 март 2019 й. Әмир Солтангәрәев, әңгәмә, Башҡорт теле… Хоҡуҡ… Милләт яҙмышы…] # [https://resbash.ru/stat_m/2/20982 «Республика Башкортостан» № 53, 10.05.2019. «Отчаянный секретарь» ] # [ https://kurgaza.rbsmi.ru/articles/istoriya/pravda-cherez-60-let/ «Куюргаза» гәзите, 11 май 2019 й., «Правда через 60 лет»] == Награды и почетные звания == * Заслуженный юрист Республики Башкортостан (2010)https://base.garant.ru/17725290/ * Главный государственный советник 2 класса (1998) * Советник Юстиции (1991) * Лауреат Всероссийского конкурса студентов-исполнителей на народных инструментах (курай, г. Саранск, 1983 г.)https://yandex.ru/search/?text=%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%80%20%D1%81%D1%83%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%B5%D0%B2%20%D0%BA%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%B9&lr=172&src=suggest_T https://lightaudio.ru/mp3/%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%80%20%D1%81%D1%83%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%B5%D0%B2 ==Увлечения== *Графика * Живопись * Игра на башкирском национальном инструменте курай, гармоне https://yandex.ru/video/search?text=%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D1%80%20%D1%81%D1%83%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D0%B0%D1%80%D0%B5%D0%B5%D0%B2%20%D0%B2%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BF%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D1%8F&path=wizard&wiz_type=v4thumbs == Ссылки == {{Двуязычность|ba=Солтангәрәев Әмир Миһран улы}} Телефильм "ИНСАН"-Амир Султангареев" https://vk.com/videos175299499?z=video175299499_171675473%2Fpl_175299499_-2 https://www.youtube.com/watch?v=ATwQllGIDwI Радиопередача "Ижади портрет - Әмир Солтангәрәев" https://biffhard.net/track/13588589301844788423-%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B0%D2%99%D0%B0%D1%80_%D1%80%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D0%BE%D2%BB%D1%8B_%D0%B8%D0%B6%D0%B0%D0%B4%D0%B8_%D0%BF%D0%BE%D1%80%D1%82%D1%80%D0%B5%D1%82_%D3%99%D0%BC%D0%B8%D1%80_%D1%81%D0%BE%D0%BB%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B3%D3%99%D1%80%D3%99%D0%B5%D0%B2_35_%D0%BC%D0%B8%D0%BD/ dk3m0lxku2hdf6ssegiyn2zx2qyem3c 0 181882 1147409 1110098 2022-07-28T10:05:17Z CommonsDelinker 131 Вики-Һаҡлағыстағы Russian_Olympic_Committee_flag.svg рәсеме [[commons:User:Ellywa|Ellywa]] ҡатнашыусыһы тарафынан юйылған. Ул яҙған сәбәп: per [[:c:Commons:Deletion requests/File:Russian Olympic Committee flag.svg|]]. wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ҡышҡы Олимпия уйындары''' '''2022''' ({{Lang-en|2022 Winter Olympics}}, {{Lang-fr|Jeux Olympiques d’hiver de 2022}}, {{Lang-zh|2022年冬季奥运会}}, рәсми исеме: '''Ҡышҡы Олимпия уйындары XXIV''') — 2022 йылдың 4-20 февралендә [[Пекин]]да, шулай уҡ өлөшләтә Чжанцзякоу һәм Яньцин ҡалаларында үткән 24-се [[Ҡышҡы Олимпия уйындары]]. Ярыштар 2 февралдә башлана. 109 комплект миҙал уйнатыла. 2015 йылдың 31 июлендә [[Куала-Лумпур|Куала-Лумпурҙа]]<ref>{{Cite news|title=Пекин выбран столицей зимней Олимпиады-2022|url=http://www.bbc.com/russian/rolling_news/2015/07/150731_rn_olympics_beijing|work=[[Русская служба Би-би-си]]|date=2015-07-31|accessdate=2015-07-31}}</ref>үткән [[Халыҡ-ара олимпия комитеты|Халыҡ-ара Олимпия комитеты]]<nowiki/>ның сессияһында Пекинда сираттағы Олимпиада баш ҡалаһы тип иғлан ителә. Уйындар башланғандан алып ул тарихта ҡышҡы һәм йәйге Олимпия уйындары үткән беренсе ҡала. == Ойоштороусы == 2022 йылғы Олимпия уйындарын ойоштороусы ил булып [[Ҡытай Халыҡ Республикаһы|Ҡытай]] тора, ә уны үткәреү урыны — [[Пекин]]. Ҡышҡы Олимпиада-2022-не үткәреүгә Халыҡ-ара Олимпия комитетына рәсми заявканы иң [[Алматы|Алма-Ата]] ([[Ҡаҙағстан]])<ref>{{Cite web|url=http://news.rambler.ru/20617643/|title=Казахстан официально подал заявку на проведение зимних Олимпийских игр 2022 года в Алматы|publisher=Рамблер-Новости|accessdate=2019-04-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20141006194329/http://news.rambler.ru/20617643/|archivedate=2014-10-06}}</ref> бирә (2013 йылдың август уртаһы). Һуңынан Пекиндан ғариза килә. Тағы ла бер нисә ҡала Олимпиаданы ҡабул итеү теләген белдерә, һуңынан уларҙ баш тарта. Халыҡ-ара Олимпия комитетының кемгә өҫтәнләк бирере һуңғы мәлгә тиклем билдәһеҙ булып ҡала. Тауыш биреү алдынан Алматы заявкаһы менән Казахстан премьер-министры [[Мәсимов Кәрим Кажимкан улы|Кәрим Мәсимов]] таныштыра, Пекин яғынан — {{Тәржемәһеҙ 3|Ян Лань|||Yang Lan}} Ахырҙа, Пекин дүрт тауышҡа күберәк тауыш йыйп, еңеп сыға. Ҡытайҙың баш ҡалаһыһы йәйге һәм ҡышҡы уйындарҙы ҡабул иткән беренсе ҡала булып тарихҡа инә. {| class="wikitable" |+Тауыш биреү һөҙөмтәләре !Ҡала-кандидат !Ил !Тауыш |- |'''[[Пекин]]''' |{{CHN}} | align="center" |'''44''' |- |[[Алматы|Алма-Ата]] |{{KAZ}} | align="center" |40 |} <small>Кандидатураларын алыусы ҡалалар: {{Флаг|Польша}} [[Краков]], [[Польша]]<ref>{{Cite web|url=http://krakow.gazeta.pl/krakow/1,44425,16034340,Krakow_wycofuje_wniosek_o_organizacje_igrzysk_w_2022.html|title=Kraków wycofuje wniosek o organizację igrzysk w 2022 r.|date=2014-05-26|lang=pl|deadlink=yes|accessdate=2019-12-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20141006071606/http://krakow.gazeta.pl/krakow/1,44425,16034340,Krakow_wycofuje_wniosek_o_organizacje_igrzysk_w_2022.html|archivedate=2014-10-06}}</ref>,{{Флаг|Украина}} [[Львов]], [[Украина]]<ref>{{Cite web|url=https://tass.ru/sport/1287806|title=Львов отказался от борьбы за проведение зимней Олимпиады 2022 года|publisher=ТАСС|accessdate=2019-04-11}}</ref>, {{Флаг|Норвегия}} [[Осло]], [[Норвегия]]<ref>{{Cite web|url=https://www.nettavisen.no/dittoslo/hyre-sier-nei-til-ol/8492889.html|title=Høyre sier nei til OL|author=Annika Bohnenblust|publisher=Nettavisen|lang=no|accessdate=2019-04-11}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://ria.ru/20141001/1026495141.html|title=Осло отозвал заявку на право проведения зимней Олимпиады в 2022 году|date=2014-10-01|publisher=РИА Новости|accessdate=2019-04-11}}</ref>, {{Флаг|Швеция}} [[Стокгольм]], [[Швеция]]<ref>{{Cite web|url=https://sport.rambler.ru/winter/22118686-izvestny-vse-pretendenty-na-provedenie-olimpiady-2022/|title=Известны все претенденты на проведение Олимпиады-2022|publisher=Рамблер/спорт|lang=ru|accessdate=2019-04-11|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190411121006/https://sport.rambler.ru/winter/22118686-izvestny-vse-pretendenty-na-provedenie-olimpiady-2022/|archivedate=2019-04-11|deadlink=yes}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.sports.ru/others/155953376.html|title=Стокгольм не будет претендовать на проведение зимних Игр-2022|publisher=Sports.ru|lang=ru|accessdate=2019-04-11}}</ref></small> == Символикаһы == === Ҡатнашыусылар === Пекинда үткән Олимпия уйындарында 91 Олимпия комитеты ҡатнаша. Гаити һәм [[Сәғүд Ғәрәбстаны]] беренсе тапҡыр сығыш яһай. Тәнәфестән һуң Америка Самоаһы, [[Перу]], Тринидад һәм Тобаго һәм Виргиния утрауҙары йыйылма командалары ҡатнаша. {| class="wikitable collapsible" style="width:100%;" !Ҡатнашыусы милли Олимпия комитеттары |- align="left" | {{Multiсol}} <!--spacing---> {{Multiсol}} {{Col-begin}} {{Col-break}} * {{Флаг|Австралия}} <small>(44)</small> * {{Флаг|Австрия}} <small>(106)</small> * {{Флаг|Әзербайжан}} <small>(2)</small> * {{Флаг|Албания}} <small>(1)</small> * {{Флаг|Американың Виргиния утрауҙары|2022}} <small>(1)</small> * {{Флаг|Америка Самоаһы}} <small>(1)</small> * {{Флаг|Андорра}} <small>(5)</small> * {{Флаг|Аргетнина}} <small>(6)</small> * {{Флаг|Әрмәнстан}} <small>(6)</small> * {{Флаг|Белоруссия}} <small>(29)</small> * {{Флаг|Бельгия}} <small>(19)</small> * {{СтранаОИ|BUL|зимних|2022}} <small>(16)</small> * {{СтранаОИ|BOL|зимних|2022}} <small>(2)</small> * {{СтранаОИ|BIH|зимних|2022}} <small>(6)</small> * {{СтранаОИ|BRA|зимних|2022}} <small>(10)</small> * {{СтранаОИ|GBR|зимних|2022}} <small>(50)</small> * {{СтранаОИ|HUN|зимних|2022}} <small>(14)</small> * {{СтранаОИ|TLS|зимних|2022}} <small>(1)</small> * {{СтранаОИ|HAI|зимних|2022}} <small>(1)</small> {{Col-break}} * {{СтранаОИ|GHA|зимних|2022}} <small>(1)</small> * {{СтранаОИ|GER|зимних|2022}} <small>(148)</small> * {{СтранаОИ|HKG|зимних|2022}} <small>(3)</small> * {{СтранаОИ|GRE|зимних|2022}} <small>(5)</small> * {{СтранаОИ|GEO|зимних|2022}} <small>(9)</small> * {{СтранаОИ|DEN|зимних|2022}} <small>(62)</small> * {{СтранаОИ|ISR|зимних|2022}} <small>(6)</small> * {{СтранаОИ|IND|зимних|2022}} <small>(1)</small> * {{СтранаОИ|IRI|зимних|2022}} <small>(3)</small> * {{СтранаОИ|IRL|зимних|2022}} <small>(6)</small> * {{СтранаОИ|ISL|зимних|2022}} <small>(5)</small> * {{СтранаОИ|ESP|зимних|2022}} <small>(14)</small> * {{СтранаОИ|ITA|зимних|2022}} <small>(118)</small> * {{СтранаОИ|KAZ|зимних|2022}} <small>(34)</small> * {{СтранаОИ|CAN|зимних|2022}} <small>(215)</small> * {{СтранаОИ|CYP|зимних|2022}} <small>(1)</small> * {{СтранаОИ|KGZ|зимних|2022}} <small>(1)</small> * {{СтранаОИ|CHN|зимних|2022}} '''(хозяева)''' <small>(170)</small> * {{СтранаОИ|COL|зимних|2022}} <small>(3)</small> {{Col-break}} * {{СтранаОИ|KOS|зимних|2022}} <small>(2)</small> * {{СтранаОИ|LAT|зимних|2022}} <small>(57)</small> * {{СтранаОИ|LBN|зимних|2022}} <small>(3)</small> * {{СтранаОИ|LTU|зимних|2022}} <small>(13)</small> * {{СтранаОИ|LIE|зимних|2022}} <small>(2)</small> * {{СтранаОИ|LUX|зимних|2022}} <small>(2)</small> * {{СтранаОИ|MAD|зимних|2022}} <small>(2)</small> * {{СтранаОИ|MAS|зимних|2022}} <small>(2)</small> * {{СтранаОИ|MLT|зимних|2022}} <small>(1)</small> * {{СтранаОИ|MAR|зимних|2022}} <small>(1)</small> * {{СтранаОИ|MEX|зимних|2022}} <small>(4)</small> * {{СтранаОИ|MDA|зимних|2022}} <small>(5)</small> * {{СтранаОИ|MON|зимних|2022}} <small>(3)</small> * {{СтранаОИ|MGL|зимних|2022}} <small>(2)</small> * {{СтранаОИ|NGR|зимних|2022}} <small>(1)</small> * {{СтранаОИ|NED|зимних|2022}} <small>(42)</small> * {{СтранаОИ|NZL|зимних|2022}} <small>(15)</small> * {{СтранаОИ|NOR|зимних|2022}} <small>(83)</small> * {{СтранаОИ|ROC|зимних|2022}} <small>(212)</small> {{Col-break}} * {{СтранаОИ|PAK|зимних|2022}} <small>(1)</small> * {{СтранаОИ|PER|зимних|2022}} <small>(1)</small> * {{СтранаОИ|POL|зимних|2022}} <small>(57)</small> * {{СтранаОИ|POR|зимних|2022}} <small>(3)</small> * {{СтранаОИ|PUR|зимних|2022}} <small>(2)</small> * {{СтранаОИ|ROU|зимних|2022}} <small>(21)</small> * {{СтранаОИ|SMR|зимних|2022}} <small>(2)</small> * {{СтранаОИ|KSA|зимних|2022}} <small>(1)</small> * {{СтранаОИ|MKD|зимних|2022}} <small>(3)</small> * {{СтранаОИ|SRB|зимних|2022}} <small>(2)</small> * {{СтранаОИ|SVK|зимних|2022}} <small>(50)</small> * {{СтранаОИ|SLO|зимних|2022}} <small>(43)</small> * {{СтранаОИ|USA|зимних|2022}} <small>(222)</small> * {{СтранаОИ|THA|зимних|2022}} <small>(4)</small> * {{СтранаОИ|TPE|зимних|2022}} <small>(4)</small> * {{СтранаОИ|TTO|зимних|2022}} <small>(2)</small> * {{СтранаОИ|TUR|зимних|2022}} <small>(7)</small> * {{СтранаОИ|UZB|зимних|2022}} <small>(1)</small> * {{СтранаОИ|UKR|зимних|2022}} <small>(43)</small> {{Col-break}} * {{СтранаОИ|PHI|зимних|2022}} <small>(1)</small> * {{СтранаОИ|FIN|зимних|2022}} <small>(95)</small> * {{СтранаОИ|FRA|зимних|2022}} <small>(86)</small> * {{СтранаОИ|CRO|зимних|2022}} <small>(11)</small> * {{СтранаОИ|MNE|зимних|2022}} <small>(3)</small> * {{СтранаОИ|CZE|зимних|2022}} <small>(113)</small> * {{СтранаОИ|CHI|зимних|2022}} <small>(4)</small> * {{СтранаОИ|SUI|зимних|2022}} <small>(168)</small> * {{СтранаОИ|SWE|зимних|2022}} <small>(116)</small> * {{СтранаОИ|ECU|зимних|2022}} <small>(1)</small> * {{СтранаОИ|ERI|зимних|2022}} <small>(1)</small> * {{СтранаОИ|EST|зимних|2022}} <small>(26)</small> * {{СтранаОИ|KOR|зимних|2022}} <small>(63)</small> * {{СтранаОИ|JAM|зимних|2022}} <small>(6)</small> * {{СтранаОИ|JPN|зимних|2022}} <small>(124)</small> {{Столбцы/конец}} {{Столбцы/конец}} |} |} === Календары === {{Ҡышҡы Олимпия уйындары 2022 календары}} === Миҙалдар иҫәбе === Таблицала алтын миҙалдар һаны буйынса тәүге ун ил күрһәтелгән. Алтын миҙалдар бер нисбәттә булғанда, урындар көмөш миҙалдар иҫәбе буйынса билдәләнгән. {{Ҡышҡы Олимпия уйындары 2022 Һөҙөмтәләре|1|1}} {| class="wikitable sortable" border="1" cellpadding="2" cellspacing="0" ! ! colspan="4" |'''Миҙалдарҙың дөйөм һаны''' ! rowspan="2" |Барлығы |- !Урын !Ил ! style="background-color:gold" |Алтын ! style="background-color:silver" |Көмөш ! style="background-color:#cc9966" |Бронза |- align="center" |1 | align="left" |<span class="noprint" style="display: none;">Норвегия</span>[[Файл:Flag_of_Norway.svg|граница|22x22пкс|Норвегия (NOR)]] [[Норвегия на зимних Олимпийских играх 2022|Норвегия]] | style="background:#F7F6A8;" |'''9''' | style="background:#DCE5E5;" |4 | style="background:#FFDAB9;" |7 |'''20''' |- align="center" |2 | align="left" |<span class="noprint" style="display: none;">Германия</span>[[Файл:Flag_of_Germany.svg|граница|22x22пкс|Германия (GER)]] [[Германия на зимних Олимпийских играх 2022|Германия]] | style="background:#F7F6A8;" |8 | style="background:#DCE5E5;" |5 | style="background:#FFDAB9;" |1 |14 |- align="center" |3 | align="left" |<span class="noprint" style="display: none;">США</span>[[Файл:Flag_of_the_United_States.svg|граница|22x22пкс|США (USA)]] [[США на зимних Олимпийских играх 2022|США]] | style="background:#F7F6A8;" |5 | style="background:#DCE5E5;" |5 | style="background:#FFDAB9;" |1 |11 |- align="center" |4 | align="left" |<span class="noprint" style="display: none;">Нидерланды</span>[[Файл:Flag_of_the_Netherlands.svg|граница|22x22пкс|Нидерланды (NED)]] [[Нидерланды на зимних Олимпийских играх 2022|Нидерланды]] | style="background:#F7F6A8;" |5 | style="background:#DCE5E5;" |4 | style="background:#FFDAB9;" |2 |11 |- align="center" |5 | align="left" |<span class="noprint" style="display: none;">Швеция</span>[[Файл:Flag_of_Sweden.svg|граница|22x22пкс|Швеция (SWE)]] [[Швеция на зимних Олимпийских играх 2022|Швеция]] | style="background:#F7F6A8;" |5 | style="background:#DCE5E5;" |3 | style="background:#FFDAB9;" |3 |11 |- align="center" |6 | align="left" |<span class="noprint" style="display: none;">Австрия</span>[[Файл:Flag_of_Austria.svg|граница|22x22пкс|Австрия (AUT)]] [[Австрия на зимних Олимпийских играх 2022|Австрия]] | style="background:#F7F6A8;" |4 | style="background:#DCE5E5;" |'''6''' | style="background:#FFDAB9;" |4 |14 |- align="center" |7 | align="left" |<span class="noprint" style="display: none;">ОКР</span>  [[ОКР на зимних Олимпийских играх 2022|ОКР]] | style="background:#F7F6A8;" |4 | style="background:#DCE5E5;" |4 | style="background:#FFDAB9;" |6 |14 |- align="center" style="background:#def" |8 | align="left" |<span class="noprint" style="display: none;">Китай</span>[[Файл:Flag_of_the_People's_Republic_of_China.svg|граница|22x22пкс|Китай (CHN)]] [[Китай на зимних Олимпийских играх 2022|Китай]] | style="background:#F7F6A8;" |4 | style="background:#DCE5E5;" |3 | style="background:#FFDAB9;" |1 |8 |- align="center" |9 | align="left" |<span class="noprint" style="display: none;">Швейцария</span>[[Файл:Flag_of_Switzerland.svg|граница|20x20пкс|Швейцария (SUI)]] [[Швейцария на зимних Олимпийских играх 2022|Швейцария]] | style="background:#F7F6A8;" |3 | style="background:#DCE5E5;" |0 | style="background:#FFDAB9;" |5 |8 |- align="center" |10 | align="left" |<span class="noprint" style="display: none;">Италия</span>[[Файл:Flag_of_Italy.svg|граница|22x22пкс|Италия (ITA)]] [[Италия на зимних Олимпийских играх 2022|Италия]] | style="background:#F7F6A8;" |2 | style="background:#DCE5E5;" |5 | style="background:#FFDAB9;" |4 |11 |- class="sortbottom" ! colspan="2" |Барлығы !61 !61 !61 !183 |} == Спорт ҡоролмалары == === Пекин === [[Файл:Beijing_Olympic_Green.jpg|справа|мини|240x240пкс|Пекин Олимпия объекттарының бер өлөшө]] * Милли стадион (Пекин) — асыу һәм ябыу тантанаһы * Пекиндың дәүләт спорт һарайы — шайбалы хоккей * Укэсон-арена — шайбалы хоккей * Баш ҡаланың спорт һарайы — фигуралы шыуыу, шорт-трек<ref>{{Cite web|title=Пекин-2022 Стадионы|url=https://olympics.com/ru/beijing-2022/venues|accessdate=2021-10-10|lang=ru}}</ref> * Пекин милли йөҙөү комплексы — керлинг * Милли конькиҙа уҙышыу овалы — конькийҙа уҙышыу * «Биг-эйр Шоген» трамплины — ''Биг-эйр (фристайл), биг-эйр (сноуборд)'' === Чжанцзякоу === [[Файл:Zhangjiakou_Winter_Olympic_Village_(20210731163100).jpg|справа|мини|240x240пкс|Чжанцзякоуҙа Олимпия ауылы]] Рәсми заявкала Пекин менән бер рәттән Олимпия уйындарын үткәреү урыны тип күрһәтелә<ref>{{Мәҡәлә|автор=Бай Юйфэй, Сун Хэминь|заглавие=Олимпиада — это больше, чем лед и снег|издание=[[Китай (журнал)|Китай]]|номер=12|год=2021|страницы=12—15}}</ref>. * Милли саңғы үҙәге — саңғы ярыштары, саңғы икеалышы * Трамплиндан һикереү буйынса милли үҙәк — трамплиндан һикереү, саңғы дикеалышы * Биатлон миллиүҙәге — биатлон * Геньтин ҡар паркы — фристайл (хафпайп), сноуборд (хафпайп) * Тайву — фристайл (слоупстайл, ски-кросс), сноуборд (слоупстайл, сноуборд-кросс) * Ваньлун — фристайл (акробатика, могул), сноуборд (параллель дисциплиналар) === Яньцин === * Милли саңғы үҙәге — тау саңғыһы спорты * Милли сана-бобслей үҙәге — бобслей, сана спорты, скелетон == Күртәһелә == {{Колонки}} * '''{{Флаг|Австралия}} [[Австралия]]''' : [[Seven Network]]. * '''[[Азия]]''' : [[Dentsu]]. * '''{{Флаг|Армения}} [[Армения]]''' : [[Общественное телевидение Армении|ОТА]]. * '''{{Флаг Белоруссии}} [[Белоруссия]]''' — [[Белтелерадиокомпания]]. * '''{{Флаг|Бельгия}} [[Бельгия]]''' : [[RTBF]]; [[VRT]]. * '''{{Флаг|Бразилия}} [[Бразилия]]''' : [[Grupo Globo]]. * '''{{Флаг|Великобритания}} [[Великобритания]]''' : [[Би-би-си|BBC]] ; [[Eurosport]]. * '''{{Флаг|Венгрия}} [[Венгрия]]''' : [[MTVA]]. * '''{{Флаг|Германия}} [[Германия]]''' : [[ARD]] ; [[ZDF]]. * '''{{Флаг|Греция}} [[Греция]]''' : [[Греческая корпорация телерадиовещания|ERT]]. * '''{{Флаг|Дания}} [[Дания]]''' : [[Датское радио|DR]], [[:da:TV 2|TV 2]]. * '''{{Флаг|Европа}} [[Европа]]''' : [[Eurosport]] (кроме [[Россия|России]])<ref>{{Cite web |url=https://www.eurosport.ru/olympics/beijing-2022/2022/story_sto8749614.shtml |title=Олимпиада-2022 на Eurosport в Беларуси, Украине, Эстонии, Латвии, Литве, Молдове, Грузии, Армении и Азербайджане |website=eurosport.ru |date=02/02/2022 }}</ref>. * '''{{Флаг|Исландия}} [[Исландия]]''' : [[RÚV]]. * '''{{Флаг|Испания}} [[Испания]]''' : [[RTVE]]. * '''{{Флаг|Казахстан}} [[Казахстан]]''' : [[Хабар (телеканал)|Хабар]], [[:kk:Қазақстан Телерадиокорпорациясы|Қазақстан Телерадиокорпорациясы]]. * '''{{Флаг|Канада}} [[Канада]]''' : [[ICI Radio-Canada Télé]] (Французский) / [[Canadian Broadcasting Corporation|CBC]]; [[Bell Media]] (Английский). * '''{{Флаг|Китай}} [[Китай]]''' : [[Центральное телевидение Китая|CCTV]], [[China Mobile|Migu]]. * '''[[Латинская Америка]]''' : [[América Móvil]]. * '''{{Флаг|Литва}} [[Литва]]''' : [[TV3 (Литва)|TV3]]. * '''[[Страны MENA|MENA]]''' : [[beIN Sports]]. * '''{{Флаг|Макао}} [[Макао]]''' : TDM. * '''{{Флаг|Малайзия}} [[Малайзия]]''' : Astro; RTM; [[Unifi TV]]. * '''{{Флаг|Нидерланды}} [[Нидерланды]]''' : [[NOS (телеканал)|NOS]]. * '''{{Флаг|Новая Зеландия}} [[Новая Зеландия]]''' : [[Sky Television]]. * '''[[Океания]]''' : [[Sky Television]]. * '''{{Флаг|Перу}} [[Перу]]''' : [[Grupo ATV]]. * '''{{Флаг|Польша}} [[Польша]]''' : [[Польское телевидение|TVP]]. * '''{{Флаг|Косово}} [[Республика Косово]]''' : [[Радио и телевидение Косова|RTK]]. * '''{{Флаг|Россия}} [[Россия]]''' : [[Первый канал (Россия)|Первый канал]] ; [[Россия-1]] ; [[Матч ТВ]]; [[Матч! Игра]]; [[Матч! Арена]]; [[Матч! Страна]]. * '''{{Флаг|Украина}} [[Украина]]''' : [[UA: Первый|UA:Перший]]. * '''{{Флаг|Сербия}} [[Сербия]]''' : [[Радио и телевидение Сербии|РТС]]. * '''{{Флаг|Республика Корея}} [[Республика Корея]]''' : [[Seoul Broadcasting System|SBS]]. * '''{{Флаг|Сингапур}} [[Сингапур]]''' : [[:en:Mediacorp|Mediacorp]]. * '''{{Флаг|Словения}} [[Словения]]''' : [[RTV]]. * '''{{Флаг|США}} [[США]]''' : [[NBC Olympic broadcasts|NBCUniversal]]. * '''{{Флаг|Таиланд}} [[Таиланд]]''' : [[Plan B (телеканал)|Plan B]]. * '''{{Флаг|Финляндия}} [[Финляндия]]''' : [[Yle]]. * '''{{Флаг|Франция}} [[Франция]]''' : [[France Télévisions]]. * '''{{Флаг|Хорватия}} [[Хорватия]]''' : [[Радио и телевидение Хорватии|HRT]]. * '''[[Чёрная Африка]]''' : [[Econet Media]] ; [[Infront Sports & Media]] ; [[SuperSport]]. * '''{{Флаг|Эстония}} [[Эстония]]''' : [[Eesti Meedia]]. * '''{{Флаг|ЮАР}} [[ЮАР]]''' : [[SABC]] ; [[SuperSport]]. * '''{{Флаг|КНДР}} [[КНДР]]''' : [[Seoul Broadcasting System|SBS]]. * '''{{Флаг|Япония}} [[Япония]]''' : [[Japan Consortium]]. {{Конец кол}} == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{Cite web|url=https://www.beijing2022.su/ru/|title=Официальная страница Олимпиады 2022|lang=ru}} * {{Cite web|url=https://www.olympic.org/beijing-2022|title=Страница Олимпиады|lang=en}} [[Категория:Ҡышҡы Олимпия уйындары]] 258jvjhlxmcqdy5yvns3qtrvle7j9wq 15 184269 1147345 1147321 2022-07-27T18:06:24Z Рөстәм Нурыев 43 /* БашВикила төҙөлмәгән фамилиялаштар исемлектәре */ wikitext text/x-wiki == Башҡорт Википедияһына нисек ярҙам итергә? == Ярҙам итергә теләгегеҙ булып та, нисек башлап тотонорға баҙнат итмәй тора инегеҙме? Тап Һеҙҙең ҡулдан килерлек, төҙөү өсөн ябай ғына, әммә күләме буйынса күп кенә яҙылмаған мәҡәләләр йыйылып киткән. Башҡорт Википедияһында бер төрлө фамилиялы кешеләр тураһында мәҡәләләр бар. Шул мәҡәләләрҙе дөйөмләштереп, айырым бер фамилия тураһында исемлек-мәҡәлә төҙөргә кәрәк. == Аңлатма == Мәҡәләне нисек төҙөү [https://docs.google.com/document/d/1jDIJxBEB68u000DY_B-rmkMN8wD2NPvbCb4F4cwGItk/edit?usp=sharing аңлатмаһын бынан күсереп алығыҙ]. Тиҙҙән видео-дәрес яҙмаһы ла булыр. == Белешмә китаптар == [[Төпәев Салауат Харис улы|Төпәйев С.Х.]] «Башҡорт фамилиялары» белешмә-һүҙлеге бар. Фамилияның ниндә телдән кергәне, русса яҙылышы, аңлатмаһы бирелә. Ошо белешмәне лә ҡулланырға мөмкин [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqort_familiyalary.pdf Белешмә «Китаптар» сайтында тора].--[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 06:57, 26 июль 2022 (UTC) «Башҡорт фамилиялары» белешмәһенә һылтанма эшләү өсөн ҡалып:<pre> {{БФ}} {{БФ|страницы = }} {{Китап:Башҡорт фамилиялары}} {{Китап:Башҡорт фамилиялары|страницы = }} </pre> == Фамилиялаштар исемлеге өсөн әҙерләмә == <pre> ''' ''' — фамилия. * --------------- * == Шулай уҡ ҡарағыҙ == {{Фамилиялаштар исемлеге}} </pre> == БашВикила төҙөлмәгән фамилиялаштар исемлектәре == БашВикила түбәндәге фамилияларға кәмендә ике мәҡәлә бар. ;Ғ * [[Ғаянов]], [[Ғибәҙуллин]], [[Ғилемханов]], [[Ғилманов]], [[Ғилметдинов]], [[Ғиләжетдинов]], [[Ғималов]], [[Ғиниәтуллин]], [[Ғәббәсов]], [[Ғәбдрәхимов]], [[Ғәйетбаев]], [[Ғәйзуллин]], [[Ғәйнанов]], [[Ғәскәров]], [[Ғәҙелшин]], [[Ғөзәйеров]], ;Д * [[Давыдов]], [[Данилов]], [[Дегтярёв]], [[Денисов]], [[Джозеф]], [[Докучаев]], [[Домашников]], [[Дорофеев]], [[Дринфельд]], [[Дударев]], [[Дьяков]], [[Дьяконов]], [[Дёмин]], [[Дәминев]], ;Ҙ * юҡ ;Е * [[Евсеев]], [[Евтушенко]], [[Егоров]], [[Ежов]], [[Елисеев]], [[Ельцин]], [[Еремеев]], [[Ермолаев]], [[Ерохин]], [[Есенин]], [[Ефимов]], ;Ё * юҡ ;Ж * [[Жак]], [[Жан]], [[Жариков]], [[Жданов]], [[Жуков]], [[Журавлёв]], ;З * [[Завадский]], [[Зайцев]], [[Закруткин]], [[Замятин]], [[Зарубин]], [[Захаров]], [[Заһиров]], [[Зверев]], [[Зенкевич]], [[Зимин]], [[Зиннуров]], [[Зиннәтуллин]], [[Зиновьев]], [[Злобин]], [[Золотов]], [[Зорин]], [[Зотов]], [[Зубов]], [[Зыкин]], [[Зәбиров]], [[Зәйнетдинов]], [[Зәйнәғәбдинов]], [[Зөбәйҙуллин]], ;И * [[Иванов]], [[Ивушкин]], [[Игнатенко]], [[Илешев]], [[Иманғолов]], [[Имелбаев]], [[Ионов]], [[Ирназаров]], [[Ишембаев]], [[Ишемов]], [[Ишемғолов]], [[Ишкилдин]], [[Иҡсанов]], [[Иҫәнгилдин]], ;Й * [[Йозеф]], [[Йомағужин]], [[Йәләлетдинов]], [[Йәмилев]], [[Йәнбирҙин]], [[Йәнгиров]], [[Йәнекәйев]], [[Йәнтүрин]], [[Йәнғужин]], ;К * [[Казаков]], [[Казанский]], [[Казанцев]], [[Калашников]], [[Калинин]], [[Камаев]], [[Кандинский]], [[Капица]], [[Карамова]], [[Карасёв]], [[Карин]], [[Карпов]], [[Касаткин]], [[Катаев]], [[Кашапов]], [[Кащеев]], [[Кейекбаев]], [[Кейекбирҙин]], [[Келдыш]], [[Килдебәкова]], [[Килдейәров]], [[Ким]], [[Кириллов]], [[Кирпичников]], [[Кирсанов]], [[Киселёв]], [[Клеменс]], [[Климов]], [[Клоков]], [[Ключарёв]], [[Князев]], [[Кобзев]], [[Ковалевский]], [[Коваленко]], [[Ковалёв]], [[Кожанов]], [[Кожин]], [[Козлов]], [[Козловский]], [[Кокин]], [[Колесников]], [[Комаров]], [[Комлев]], [[Кондратьев]], [[Константинов]], [[Кончаловский]], [[Копылов]], [[Копьёв]], [[Корольков]], [[Королёв]], [[Косенко]], [[Космодемьянский]], [[Костарев]], [[Костенко]], [[Котельников]], [[Котов]], [[Красиков]], [[Красильников]], [[Краснов]], [[Красовский]], [[Краузе]], [[Крашенинников]], [[Кривов]], [[Круглов]], [[Крылов]], [[Крюкова]], [[Крючков]], [[Кудрявцев]], [[Кузьменко]], [[Кулагин]], [[Кулаков]], [[Куликов]], [[Күзбәков]], [[Күлбаев]], [[Күскилдин]], [[Кәбиров]], ;Ҡ * [[Ҡазыханов]], [[Ҡайбышев]], [[Ҡаймирасов]], [[Ҡашаев]], [[Ҡобағошов]], [[Ҡолошев]], [[Ҡолһарин]], [[Ҡорбанаева]], [[Ҡотлогилдин]], [[Ҡотоев]], [[Ҡоҙашев]], [[Ҡоҙаяров]], [[Ҡунаҡов]], ;Л * [[Лаврентьев]], [[Лавров]], [[Ларин]], [[Ларионов]], [[Ласло]], [[Латынин]], [[Лашин]], [[Лебедев]], [[Левинсон-Лессинг]], [[Левитан]], [[Ленский]], [[Леонов]], [[Леонтьев]], [[Лермонтов]], [[Липатов]], [[Лисициан]], [[Лисицын]], [[Лисовский]], [[Литвинов]], [[Лобов]], [[Логинов]], [[Логунов]], [[Лопатин]], [[Лукьянов]], [[Лыков]], [[Лысенко]], [[Лыткин]], [[Львов]], [[Любимов]], ;М * [[Майоров]], [[Майстренко]], [[Макаров]], [[Максимов]], [[Малышев]], [[Мальков]], [[Мальцев]], [[Манапов]], [[Манатов]], [[Маннанов]], [[Марков]], [[Мартынов]], [[Масленников]], [[Маслов]], [[Матвеев]], [[Матюшин]], [[Мағазов]], [[Медведев]], [[Мельников]], [[Мефодьев]], [[Минаев]], [[Минһажев]], [[Минһажетдинов]], [[Миронов]], [[Мирсаев]], [[Михайлов]], [[Михалёв]], [[Михеев]], [[Мищенко]], [[Миңнуллин]], [[Миһранов]], [[Моисеев]], [[Молодцов]], [[Молчанов]], [[Моратов]], [[Морозов]], [[Москвин]], [[Муратов]], [[Мурзин]], [[Мухачёв]], [[Мухин]], [[Мырҙабаев]], [[Мырҙағолов]], [[Мырҙаҡаев]], [[Мәрҙәнов]], [[Мәсәлимов]], [[Мөҙәрисов]], ;Н * [[Насибуллин]], [[Некрасов]], [[Нестеров]], [[Нечаев]], [[Никифоров]], [[Новиков]], [[Нураев]], [[Нурмөхәмәтов]], [[Нәҙершин]], ;Ң * юҡ ;О * [[Обухов]], [[Овчинников]], [[Огородников]], [[Ожегов]], [[Озеров]], [[Окунев]], [[Орлов]], [[Осипенко]], [[Осипов]], ;Ө * юҡ ;П * [[Павленко]], [[Павлов]], [[Панов]], [[Пантелеев]], [[Парамонов]], [[Парфёнов]], [[Пархоменко]], [[Пегов]], [[Петров]], [[Платонов]], [[Плотников]], [[Плюшар]], [[Покрышкин]], [[Помыкалов]], [[Пономарёв]], [[Попов]], [[Попович]], [[Потанин]], [[Потапов]], [[Привалов]], [[Прохоров]], [[Псянчин]], [[Пугачёв]], [[Пушкин]], ;Р * [[Разин]], [[Распопов]], [[Рахманов]], [[Рахманҡолов]], [[Резников]], [[Роднина]], [[Розанова]], [[Розенберг]], [[Романов]], [[Ромашкин]], [[Рубцова]], [[Руденко]], [[Румянцев]], [[Рыков]], [[Рябов]], [[Рәхимғолов]], ;С * [[Сабиров]], [[Савельев]], [[Савин]], [[Савицкий]], [[Салауатов]], [[Самойлов]], [[Самородов]], [[Самохвалов]], [[Самсонов]], [[Саттаров]], [[Сафонов]], [[Сафуанов]], [[Сахаров]], [[Саяпов]], [[Селивёрстов]], [[Семёнов]], [[Сергеев]], [[Серов]], [[Сибәғәтов]], [[Сидоров]], [[Симонов]], [[Синельников]], [[Скребков]], [[Скрипчински]], [[Смирнов]], [[Смородин]], [[Собханғолов]], [[Соколов]], [[Соколовский]], [[Солдатов]], [[Соловьёв]], [[Солтанбае]], [[Сорокин]], [[Сотников]], [[Спивак]], [[Стариков]], [[Старостин]], [[Степанов]], [[Субаев]], [[Сурағолов]], [[Сурин]], [[Суханов]], [[Сухов]], [[Сыров]], [[Сычёв]], [[Сәйетбатталов]], [[Сәйетгәрәев]], [[Сәйетғәлиев]], [[Сәйетғәлин]], [[Сәйфетдинов]], [[Сәйғәфәров]], [[Сәйәхов]], [[Сәлимгәрәев]], [[Сәләхов]], [[Сәмиғуллин]], [[Сәмситов]], [[Сәфиуллин]], [[Сәфәров]], [[Сәфәрғәлиев]], [[Сәфәрғәлин]], [[Сәхәбетдинов]], [[Сәғиҙуллин]], [[Сәғәҙәтов]], [[Сөнәғәтуллин]], ;Ҫ * юҡ ;Т * [[Тажетдинов]], [[Талипов]], [[Тарасов]], [[Тарханов]], [[Теләүбаев]], [[Тимербулатов]], [[Тимеров]], [[Тимерғәлин]], [[Титов]], [[Тихомиров]], [[Тихонов]], [[Ткаченко]], [[Тойғонов]], [[Токарев]], [[Толстиков]], [[Томас]], [[Тотманов]], [[Тоҡомбәтов]], [[Трофимов]], [[Түлебаев]], [[Түрйәнов]], [[Тәвкилев]], ;У * [[Угрюмова]], [[Уразаев]], [[Ураҙбаев]], [[Урдинаран]], [[Урусов]], [[Устинов]], [[Ушаков]], ;Ү * [[Үтәбаев]], ;Ф * [[Фазлыев]], [[Фазылов]], [[Федотов]], [[Филатов]], [[Филимонов]], [[Филиппов]], [[Филоненко]], [[Фомин]], [[Фролов]], [[Фёдоров]], [[Фәйезов]], [[Фәритов]], [[Фәррәхов]], [[Фәсхетдинов]], [[Фәттәхов]], [[Фәтхуллин]], ;Х * [[Хажиев]], [[Хажин]], [[Харитонов]], [[Харламов]], [[Хилажев]], [[Хисаметдинов (Хисамитдинов бар)]], [[Хисамов]], [[Хмелёв]], [[Хохлов]], [[Хромов]], [[Хужин]], [[Хурамшин]], [[Хәзиәхмәтов]], [[Хәйретдинов]], [[Хәйруллин]], [[Хәлитов]], [[Хәтмуллин]], [[Хөснөтдинов]], ;Һ * [[Һатлыҡов]], [[Һағымбаев]], [[Һиҙиәтов]], [[Һәйетҡолов]], [[Һөйөндөков]], ;Ц * [[Цветаев]], [[Цветков]], ;Ч * [[Чавчавадзе]], [[Чайковский]], [[Черкасов]], [[Чернов]], [[Черных]], [[Чесноков]], [[Чиркина]], [[Чудаков]], [[Чуйков]], [[Чумаков]], [[Чуракова]], [[Чурилов]], ;Ш * [[Шамаев]], [[Шаповалов]], [[Шапошников]], [[Шатилов]], [[Шатров]], [[Швецов]], [[Шевченко]], [[Шилкин]], [[Ширяев]], [[Шишков]], [[Шолохов]], [[Шувалов]], [[Шәйхулов]], [[Шәймәрҙәнов]], [[Шәймөхәмәтов]], [[Шәйбәков]], [[Шәмиғолов]], [[Шәрифуллин]], [[Шәрәфетдинов]], [[Шәғәлиев]], [[Шөғәйепов]], ;Щ * [[Щербаков]], [[Щербо]], ;Ы * юҡ ; Э * [[Эйгенсон]] ;Ә * [[Әминов]], [[Әхмәтвәлиев]], [[Әхмәтгәрәев]], [[Әхтәров]], [[Әғләмов]], [[Әҙеһәмов]], [[Әҡбәров]], ;Ю * юҡ ;Я * 0z7dtyz70ptvbs6h3wyrvq1kmkbcxom 1147354 1147345 2022-07-27T18:19:37Z Рөстәм Нурыев 43 /* БашВикила төҙөлмәгән фамилиялаштар исемлектәре */ wikitext text/x-wiki == Башҡорт Википедияһына нисек ярҙам итергә? == Ярҙам итергә теләгегеҙ булып та, нисек башлап тотонорға баҙнат итмәй тора инегеҙме? Тап Һеҙҙең ҡулдан килерлек, төҙөү өсөн ябай ғына, әммә күләме буйынса күп кенә яҙылмаған мәҡәләләр йыйылып киткән. Башҡорт Википедияһында бер төрлө фамилиялы кешеләр тураһында мәҡәләләр бар. Шул мәҡәләләрҙе дөйөмләштереп, айырым бер фамилия тураһында исемлек-мәҡәлә төҙөргә кәрәк. == Аңлатма == Мәҡәләне нисек төҙөү [https://docs.google.com/document/d/1jDIJxBEB68u000DY_B-rmkMN8wD2NPvbCb4F4cwGItk/edit?usp=sharing аңлатмаһын бынан күсереп алығыҙ]. Тиҙҙән видео-дәрес яҙмаһы ла булыр. == Белешмә китаптар == [[Төпәев Салауат Харис улы|Төпәйев С.Х.]] «Башҡорт фамилиялары» белешмә-һүҙлеге бар. Фамилияның ниндә телдән кергәне, русса яҙылышы, аңлатмаһы бирелә. Ошо белешмәне лә ҡулланырға мөмкин [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqort_familiyalary.pdf Белешмә «Китаптар» сайтында тора].--[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 06:57, 26 июль 2022 (UTC) «Башҡорт фамилиялары» белешмәһенә һылтанма эшләү өсөн ҡалып:<pre> {{БФ}} {{БФ|страницы = }} {{Китап:Башҡорт фамилиялары}} {{Китап:Башҡорт фамилиялары|страницы = }} </pre> == Фамилиялаштар исемлеге өсөн әҙерләмә == <pre> ''' ''' — фамилия. * --------------- * == Шулай уҡ ҡарағыҙ == {{Фамилиялаштар исемлеге}} </pre> == БашВикила төҙөлмәгән фамилиялаштар исемлектәре == БашВикила түбәндәге фамилияларға кәмендә ике мәҡәлә бар. ;Ғ * [[Ғаянов]], [[Ғибәҙуллин]], [[Ғилемханов]], [[Ғилманов]], [[Ғилметдинов]], [[Ғиләжетдинов]], [[Ғималов]], [[Ғиниәтуллин]], [[Ғәббәсов]], [[Ғәбдрәхимов]], [[Ғәйетбаев]], [[Ғәйзуллин]], [[Ғәйнанов]], [[Ғәскәров]], [[Ғәҙелшин]], [[Ғөзәйеров]], ;Д * [[Давыдов]], [[Данилов]], [[Дегтярёв]], [[Денисов]], [[Джозеф]], [[Докучаев]], [[Домашников]], [[Дорофеев]], [[Дринфельд]], [[Дударев]], [[Дьяков]], [[Дьяконов]], [[Дёмин]], [[Дәминев]], ;Ҙ * юҡ ;Е * [[Евсеев]], [[Евтушенко]], [[Егоров]], [[Ежов]], [[Елисеев]], [[Ельцин]], [[Еремеев]], [[Ермолаев]], [[Ерохин]], [[Есенин]], [[Ефимов]], ;Ё * юҡ ;Ж * [[Жак]], [[Жан]], [[Жариков]], [[Жданов]], [[Жуков]], [[Журавлёв]], ;З * [[Завадский]], [[Зайцев]], [[Закруткин]], [[Замятин]], [[Зарубин]], [[Захаров]], [[Заһиров]], [[Зверев]], [[Зенкевич]], [[Зимин]], [[Зиннуров]], [[Зиннәтуллин]], [[Зиновьев]], [[Злобин]], [[Золотов]], [[Зорин]], [[Зотов]], [[Зубов]], [[Зыкин]], [[Зәбиров]], [[Зәйнетдинов]], [[Зәйнәғәбдинов]], [[Зөбәйҙуллин]], ;И * [[Иванов]], [[Ивушкин]], [[Игнатенко]], [[Илешев]], [[Иманғолов]], [[Имелбаев]], [[Ионов]], [[Ирназаров]], [[Ишембаев]], [[Ишемов]], [[Ишемғолов]], [[Ишкилдин]], [[Иҡсанов]], [[Иҫәнгилдин]], ;Й * [[Йозеф]], [[Йомағужин]], [[Йәләлетдинов]], [[Йәмилев]], [[Йәнбирҙин]], [[Йәнгиров]], [[Йәнекәйев]], [[Йәнтүрин]], [[Йәнғужин]], ;К * [[Казаков]], [[Казанский]], [[Казанцев]], [[Калашников]], [[Калинин]], [[Камаев]], [[Кандинский]], [[Капица]], [[Карамова]], [[Карасёв]], [[Карин]], [[Карпов]], [[Касаткин]], [[Катаев]], [[Кашапов]], [[Кащеев]], [[Кейекбаев]], [[Кейекбирҙин]], [[Келдыш]], [[Килдебәкова]], [[Килдейәров]], [[Ким]], [[Кириллов]], [[Кирпичников]], [[Кирсанов]], [[Киселёв]], [[Клеменс]], [[Климов]], [[Клоков]], [[Ключарёв]], [[Князев]], [[Кобзев]], [[Ковалевский]], [[Коваленко]], [[Ковалёв]], [[Кожанов]], [[Кожин]], [[Козлов]], [[Козловский]], [[Кокин]], [[Колесников]], [[Комаров]], [[Комлев]], [[Кондратьев]], [[Константинов]], [[Кончаловский]], [[Копылов]], [[Копьёв]], [[Корольков]], [[Королёв]], [[Косенко]], [[Космодемьянский]], [[Костарев]], [[Костенко]], [[Котельников]], [[Котов]], [[Красиков]], [[Красильников]], [[Краснов]], [[Красовский]], [[Краузе]], [[Крашенинников]], [[Кривов]], [[Круглов]], [[Крылов]], [[Крюкова]], [[Крючков]], [[Кудрявцев]], [[Кузьменко]], [[Кулагин]], [[Кулаков]], [[Куликов]], [[Күзбәков]], [[Күлбаев]], [[Күскилдин]], [[Кәбиров]], ;Ҡ * [[Ҡазыханов]], [[Ҡаймирасов]], [[Ҡашаев]], [[Ҡобағошов]], [[Ҡолошев]], [[Ҡолһарин]], [[Ҡорбанаева]], [[Ҡотлогилдин]], [[Ҡотоев]], [[Ҡоҙашев]], [[Ҡоҙаяров]], [[Ҡунаҡов]], ;Л * [[Лаврентьев]], [[Лавров]], [[Ларин]], [[Ларионов]], [[Ласло]], [[Латынин]], [[Лашин]], [[Лебедев]], [[Левинсон-Лессинг]], [[Левитан]], [[Ленский]], [[Леонов]], [[Леонтьев]], [[Лермонтов]], [[Липатов]], [[Лисициан]], [[Лисицын]], [[Лисовский]], [[Литвинов]], [[Лобов]], [[Логинов]], [[Логунов]], [[Лопатин]], [[Лукьянов]], [[Лыков]], [[Лысенко]], [[Лыткин]], [[Львов (фамилия)|Львов]], [[Любимов]], ;М * [[Майоров]], [[Майстренко]], [[Макаров]], [[Максимов]], [[Малышев]], [[Мальков]], [[Мальцев]], [[Манапов]], [[Манатов]], [[Маннанов]], [[Марков]], [[Мартынов]], [[Масленников]], [[Маслов]], [[Матвеев]], [[Матюшин]], [[Мағазов]], [[Медведев]], [[Мельников]], [[Мефодьев]], [[Минаев]], [[Минһажев]], [[Минһажетдинов]], [[Миронов]], [[Мирсаев]], [[Михайлов]], [[Михалёв]], [[Михеев]], [[Мищенко]], [[Миңнуллин]], [[Миһранов]], [[Моисеев]], [[Молодцов]], [[Молчанов]], [[Моратов]], [[Морозов]], [[Москвин]], [[Муратов]], [[Мурзин]], [[Мухачёв]], [[Мухин]], [[Мырҙабаев]], [[Мырҙағолов]], [[Мырҙаҡаев]], [[Мәрҙәнов]], [[Мәсәлимов]], [[Мөҙәрисов]], ;Н * [[Насибуллин]], [[Некрасов]], [[Нестеров]], [[Нечаев]], [[Никифоров]], [[Новиков]], [[Нураев]], [[Нурмөхәмәтов]], [[Нәҙершин]], ;Ң * юҡ ;О * [[Обухов]], [[Овчинников]], [[Огородников]], [[Ожегов]], [[Озеров]], [[Окунев]], [[Орлов]], [[Осипенко]], [[Осипов]], ;Ө * юҡ ;П * [[Павленко]], [[Павлов]], [[Панов]], [[Пантелеев]], [[Парамонов]], [[Парфёнов]], [[Пархоменко]], [[Пегов]], [[Петров]], [[Платонов]], [[Плотников]], [[Плюшар]], [[Покрышкин]], [[Помыкалов]], [[Пономарёв]], [[Попов]], [[Попович]], [[Потанин]], [[Потапов]], [[Привалов]], [[Прохоров]], [[Псянчин]], [[Пугачёв]], [[Пушкин]], ;Р * [[Разин]], [[Распопов]], [[Рахманов]], [[Рахманҡолов]], [[Резников]], [[Роднина]], [[Розанова]], [[Розенберг]], [[Романов]], [[Ромашкин]], [[Рубцова]], [[Руденко]], [[Румянцев]], [[Рыков]], [[Рябов]], [[Рәхимғолов]], ;С * [[Сабиров]], [[Савельев]], [[Савин]], [[Савицкий]], [[Салауатов]], [[Самойлов]], [[Самородов]], [[Самохвалов]], [[Самсонов]], [[Саттаров]], [[Сафонов]], [[Сафуанов]], [[Сахаров]], [[Саяпов]], [[Селивёрстов]], [[Семёнов]], [[Сергеев]], [[Серов]], [[Сибәғәтов]], [[Сидоров]], [[Симонов]], [[Синельников]], [[Скребков]], [[Скрипчински]], [[Смирнов]], [[Смородин]], [[Собханғолов]], [[Соколов]], [[Соколовский]], [[Солдатов]], [[Соловьёв]], [[Солтанбае]], [[Сорокин]], [[Сотников]], [[Спивак]], [[Стариков]], [[Старостин]], [[Степанов]], [[Субаев]], [[Сурағолов]], [[Сурин]], [[Суханов]], [[Сухов]], [[Сыров]], [[Сычёв]], [[Сәйетбатталов]], [[Сәйетгәрәев]], [[Сәйетғәлиев]], [[Сәйетғәлин]], [[Сәйфетдинов]], [[Сәйғәфәров]], [[Сәйәхов]], [[Сәлимгәрәев]], [[Сәләхов]], [[Сәмиғуллин]], [[Сәмситов]], [[Сәфиуллин]], [[Сәфәров]], [[Сәфәрғәлиев]], [[Сәфәрғәлин]], [[Сәхәбетдинов]], [[Сәғиҙуллин]], [[Сәғәҙәтов]], [[Сөнәғәтуллин]], ;Ҫ * юҡ ;Т * [[Тажетдинов]], [[Талипов]], [[Тарасов]], [[Тарханов]], [[Теләүбаев]], [[Тимербулатов]], [[Тимеров]], [[Тимерғәлин]], [[Титов]], [[Тихомиров]], [[Тихонов]], [[Ткаченко]], [[Тойғонов]], [[Токарев]], [[Толстиков]], [[Томас]], [[Тотманов]], [[Тоҡомбәтов]], [[Трофимов]], [[Түлебаев]], [[Түрйәнов]], [[Тәвкилев]], ;У * [[Угрюмова]], [[Уразаев]], [[Ураҙбаев]], [[Урдинаран]], [[Урусов]], [[Устинов]], [[Ушаков]], ;Ү * [[Үтәбаев]], ;Ф * [[Фазлыев]], [[Фазылов]], [[Федотов]], [[Филатов]], [[Филимонов]], [[Филиппов]], [[Филоненко]], [[Фомин]], [[Фролов]], [[Фёдоров]], [[Фәйезов]], [[Фәритов]], [[Фәррәхов]], [[Фәсхетдинов]], [[Фәттәхов]], [[Фәтхуллин]], ;Х * [[Хажиев]], [[Хажин]], [[Харитонов]], [[Харламов]], [[Хилажев]], [[Хисаметдинов (Хисамитдинов бар)]], [[Хисамов]], [[Хмелёв]], [[Хохлов]], [[Хромов]], [[Хужин]], [[Хурамшин]], [[Хәзиәхмәтов]], [[Хәйретдинов]], [[Хәйруллин]], [[Хәлитов]], [[Хәтмуллин]], [[Хөснөтдинов]], ;Һ * [[Һатлыҡов]], [[Һағымбаев]], [[Һиҙиәтов]], [[Һәйетҡолов]], [[Һөйөндөков]], ;Ц * [[Цветаев]], [[Цветков]], ;Ч * [[Чавчавадзе]], [[Чайковский]], [[Черкасов]], [[Чернов]], [[Черных]], [[Чесноков]], [[Чиркина]], [[Чудаков]], [[Чуйков]], [[Чумаков]], [[Чуракова]], [[Чурилов]], ;Ш * [[Шамаев]], [[Шаповалов]], [[Шапошников]], [[Шатилов]], [[Шатров]], [[Швецов]], [[Шевченко]], [[Шилкин]], [[Ширяев]], [[Шишков]], [[Шолохов]], [[Шувалов]], [[Шәйхулов]], [[Шәймәрҙәнов]], [[Шәймөхәмәтов]], [[Шәйбәков]], [[Шәмиғолов]], [[Шәрифуллин]], [[Шәрәфетдинов]], [[Шәғәлиев]], [[Шөғәйепов]], ;Щ * [[Щербаков]], [[Щербо]], ;Ы * юҡ ; Э * [[Эйгенсон]] ;Ә * [[Әминов]], [[Әхмәтвәлиев]], [[Әхмәтгәрәев]], [[Әхтәров]], [[Әғләмов]], [[Әҙеһәмов]], [[Әҡбәров]], ;Ю * юҡ ;Я * t3hypg1xwlrqp7buy3hruskkgcks1vi 0 184273 1147323 1147317 2022-07-27T12:03:36Z Akkashka 14326 /* Дәүләт түңкәрелеше */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған. == Империяның барлыҡҡа килеүе == [[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]] Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= "gug_144-145"}} XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған<ref name="gug_144-145" />. XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана<ref name="gug_144-145" />. Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай. Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән. Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә. Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала. [[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]] Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән. 1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән == Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) == * 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу. * 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу. == Бөйөк империя осоро == Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә. Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған. [[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]] Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай. === Косово ҡырындағы алыш === 1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай<ref>{{книга |автор = Чиркович Сима. |заглавие = История сербов |место = М. |издательство = Весь мир |год = 2009 |страницы = 109 |isbn = 978-5-7777-0431-3 }}</ref>. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған. ==== Моратты үлтереү ==== Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан. Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға. === XV быуат башы === Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән. 1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата. Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була. Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола. Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә. [[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]] Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай. Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған. '''Константинополде алыу''' [[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]] Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән. Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған. Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә === Баҫып алыуҙары === Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған. Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән. Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән. 1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына Отрантоны ҡалдырған. Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә. === Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы === Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]] Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй. Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған. Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған. Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан. Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә. Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән. Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән. Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517). Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]] Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған. === Сөләймән I хакимлығы === [[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]] Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған. Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона. [[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]] 1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған. ==== Франция менән союз ==== Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй. 1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән. Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528). ==== Хәрби уңыштары ==== 1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була. 1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә. Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә. === Сәлим II хакимлығы === [[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]] <!-- Сын и наследник Сулеймана Великолепного [[Селим II]] ([[1566]]—74) вступил на престол, не имея нужды казнить братьев, так как об этом позаботился его отец, желая в угоду своей любимой последней жене обеспечить за ним престол. Селим царствовал благополучно и оставил своему сыну государство, не только не уменьшившееся территориально, но даже увеличившееся; этим, во многом, он был обязан уму и энергии своего зятя великого визиря Мехмеда Соколлу. Соколлу закончил покорение Аравии, которая ранее находилась только в слабой зависимости от Порты. [[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]] Он потребовал от Венеции уступки острова Кипра, что повлекло за собой войну между Османской империей и Венецией (1570—1573); османцы потерпели тяжёлое морское поражение при [[Битва при Лепанто|Лепанто]] ([[1571]]), но, несмотря на это, в конце войны захватили Кипр и смогли его удержать; кроме того, они обязали Венецию уплатить 300 тыс. дукатов военной контрибуции и платить дань за обладание о-вом Занте в размере 1500 дукатов. В 1574 г. османцы овладели [[Тунис]]ом, который ранее принадлежал испанцам; Алжир и Триполи уже ранее признавали свою зависимость от Османов. Соколлу задумывал два великих дела: соединение Дона и Волги каналом, которое, по его мнению, должно было упрочить власть Османской империи в Крыму и вновь подчинить ей [[Астраханское ханство]], уже завоёванное Москвой, — и прорытие [[Суэцкий перешеек|Суэцкого перешейка]]. Осуществить это было, однако, не по силам османскому правительству. При Селиме II состоялась [[османская экспедиция в Ачех]], приведшая к установлению долговременных связей между Османской империей и этим отдалённым малайским султанатом. Одновременно при этом султане из династии Османов наступил период «женского султаната», когда женщины из гарема приобрели фактическую власть в Османской империи. --> === Морат III һәм Меһмет III хакимлығы === <!-- Во время царствования [[Мурад III|Мурада III]] (1574—1595) Османская империя вышла победительницей из упорной войны с Персией, захватив весь Западный Иран и Кавказ. Однако фактическая власть в империи принадлежала его матери Нурбану и сам упадок империи османов усилился. Сын Мурада [[Мехмед III]] (1595—1603) при вступлении на престол казнил 19 братьев. Однако он фактически не интересовался государственными делами. При нём государством в значительной степени управляла его мать Сафие — султан через посредство великих визирей, часто сменявших друг друга. Усиленная порча монеты и возвышение податей не раз приводили к восстаниям в различных частях государства, в частности, к смуте Джелали. Царствование Мехмеда было наполнено войной с Австрией, которая началась ещё при Мураде в [[1593]] г. и окончилась только в [[1606]] г., уже при [[Ахмед I|Ахмеде I]] (1603—17). Окончилась она Ситваторокским миром [[1606]] г., знаменующим поворот во взаимных отношениях между Османской империей и Европой. Никакой новой дани не было наложено на Австрию; напротив, она освободилась от прежней дани за Венгрию, единовременно выплатив контрибуцию в 200 000 [[флорин]]ов. В Трансильвании правителем был признан враждебный Австрии [[Стефан Бочкай]] с его мужским потомством. [[Молдавия|Молдавию]], [[Молдавские войны магнатов|неоднократно пытавшуюся выйти]] из [[вассалитет]]а, удалось отстоять в ходе пограничных конфликтов с [[Речь Посполитая|Речью Посполитой]] и [[Габсбурги|Габсбургами]]. С этого времени территории Османского государства более не расширялась иначе, как на короткий срок. Печальные последствия для Османской империи имела война с Персией 1603—18 гг., в которой турки понесли несколько серьёзных поражений и должны были уступить Восточно-Грузинские земли, Восточную Армению, Ширван, Карабах, Азербайджан с Тавризом и некоторые другие местности. == Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) == Правление [[Ахмед I|Ахмеда I]], при котором было подавлено восстание Джелали, привело к тому, что сложилась дилемма насчет вступления на трон. Его брат [[Мустафа I]] (1617—1618), психически больной человек, вскоре был низложен, и на престол вступил старший сын Ахмеда [[Осман II]] (1618—1622). После неудачной Хотинской войны с Польшей он сделал попытку заменить корпус янычар и провести другие реформы, однако в 1622 году его свергли и убили. На престол был вновь возведён Мустафа I и вновь через несколько месяцев свергнут с престола, а через несколько лет умер в застенках кафеса, вероятно, от [[отравление|отравления]]. Младший брат Османа, [[Мурад IV]] (1623—1640), намерен был, казалось, восстановить прежнее величие Османской империи. Хотя первые годы его правления выдались неспокойными, а власть в империи до 1632 года принадлежала его матери Кёсем — султан. Это был жестокий и жадный тиран, напоминавший Селима Явуза, но вместе с тем способный администратор и энергичный воин. По исчислениям, точность которых не может быть удостоверена, при нём казнено до 25 000 чел. Нередко он казнил богатых людей исключительно для того, чтобы конфисковать их имущество. В частности, был казнен впервые в истории Османского государства шейх-уль-ислам. При нем была война с Польшей 1633—1634 гг. Он вновь отвоевал в войне с персами ([[1623]]—[[1639]]) [[Тавриз]], [[Ереван]] и [[Багдад]]; ему удалось также нанести поражение венецианцам и заключить с ними выгодный мир. Он усмирил опасное восстание [[друзы|друзов Леванта]] (1623—1637); но восстание [[крымские татары|крымских татар]] почти вовсе освободило их от османской власти. Опустошения Черноморского побережья, производимые казаками, остались для них безнаказанными. Во внутреннем управлении Мурад стремился ввести некоторый порядок и некоторую экономию в финансах; однако все его попытки оказались неосуществимыми. При этом он казнил своих братьев Баязида, Касыма и Сулеймана и намеревался передать османский трон крымскому хану. При его брате и наследнике [[Ибрагим I|Ибрагиме Дели (Безумном)]] (1640—1648), при котором государственными делами вновь заведовал гарем, были потеряны все приобретения его предшественника. В частности, при нем началась затяжная Кандийская война с Венецией. Сам султан с ведома Кёсем — султан был свергнут, а затем и задушен янычарами, возведшими на престол его семилетнего сына [[Мехмед IV|Мехмеда IV]] (1648—1687). Фактическими правителями государства в первое время царствования последнего были Кёсем и её невестка Турхан; все государственные должности замещались их ставленниками, управление находилось в полном расстройстве, финансы достигли крайнего упадка. Несмотря на это, османскому флоту удалось нанести серьёзное морское поражение Венеции и прорвать блокаду Дарданелл, которая с переменным успехом держалась с 1654 г. --> === 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === [[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]] <!--В [[1656 год]]у пост великого визиря захватил энергичный человек Мехмет — паша Кёпрюлю, который сумел усилить дисциплину армии и нанести несколько поражений врагам. Австрия должна была заключить в [[1664 год]]у не особенно для неё выгодный мир в Васваре; в [[1669 год]]у турки завоевали [[Крит]], а в [[1672 год]]у, по миру в [[Бучач]]е, получили от [[Речь Посполитая|Речи Посполитой]] [[Подолия|Подолию]] и даже часть [[Украина|Украины]]. Этот мир вызвал негодование народа и [[Сейм Речи Посполитой|сейма]], и война началась снова. В ней приняла участие и Россия; зато на стороне османов стояла значительная часть казаков во главе с гетманом [[Дорошенко, Петр|Дорошенко]]. Во время войны умер великий визирь Ахмет-паша Кёпрюлю после 15-летнего управления страной (1661—1676). Война, шедшая с переменным успехом, окончилась [[Бахчисарайское перемирие|Бахчисарайским перемирием]], заключённым в [[1681 год]]у на 20 лет, на начале [[статус-кво]]; [[Западная Украина]], представлявшая после войны настоящую пустыню, и Подолия остались в руках турок. Османы легко согласились на мир, так как у них на очереди стояла война с Австрией, которую предпринял преемник Ахмет-паши Кара-Мустафа Кёпрюлю. Османцам удалось проникнуть до Вены и осадить её (с 24 июля до 12 сентября [[1683 год]]а), но осаду пришлось снять, когда польский [[король]] [[Ян Собеский]] заключил союз с Австрией, поспешил на помощь Вене и одержал около неё [[Венская битва|блестящую победу над османским войском]]. В [[Белград]]е Кара-Мустафу встретили посланцы от султана, имевшие приказ доставить в [[Константинополь]] голову неспособного полководца, что и было исполнено. В [[1684 год]]у к коалиции [[Австрия|Австрии]] и [[Речь Посполита|Речи Посполитой]] против Османской империи примкнула и [[Венеция]], позднее и [[Россия]]. В ходе войны, в которой османам уже пришлось не нападать, а защищаться на собственной территории, в [[1687 год]]у великий визирь Сулейман-паша был разбит при [[Мохач]]е. Поражение османских войск вызвало раздражение [[янычары|янычар]], которые оставались в Константинополе, бунтуя и грабя. Под угрозой восстания, [[Мехмед IV]] послал им голову Сулеймана, но это не спасло его самого: янычары низвергли его при помощи фетвы муфтия и насильно возвели на престол его брата, [[Сулейман II|Сулеймана II]] (1687—1691), человека преданного пьянству и совершенно неспособного к управлению. Война продолжалась при нём и при его братьях, Ахмеде II (1691—1695) и Мустафе II (1695—1703). Венецианцы овладели Мореей; австрийцы взяли Белград (вскоре опять доставшийся османам) и все значительные крепости Венгрии, Славонии, Трансильвании; поляки заняли значительную часть Молдавии. В [[1699 год]]у война была закончена [[Карловицкий мир|Карловицким мирным договором]], который был первым, по которому Османская империя не получала ни дани, ни временной контрибуции. Значение его существенно превосходило значение [[Житваторокский мир|Ситваторокского мира]]. Стало для всех ясно, что военное могущество Османов вовсе не велико и что внутренние неурядицы расшатывают их государство всё более и более. В самой империи Карловицкий мир вызвал среди более образованной части населения сознание необходимости некоторых реформ. Это сознание уже ранее имели [[Кёпрюлю]] — семья, давшая государству в течение 2-й половины XVII и начала [[XVIII век]]а 5 великих визирей, принадлежавших к самым замечательным государственным людям Османской империи. Уже в [[1690 год]]у вел. визирь Кёпрюлю Мустафа издал [[Низами-Джедид]] ({{lang-ota|Nizam-ı Cedid}} — «Новый порядок»), установивший максимальные нормы поголовных податей, взимаемых с христиан; но закон этот не имел практического применения. После Карловицкого мира христианам в Сербии и Банате были прощены подати за год; высшее правительство в Константинополе стало по временам заботиться о защите христиан от поборов и других притеснений. Недостаточные для того, чтобы примирить христиан с турецким гнётом, эти меры раздражали янычар и турок. === Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Послы во [[Топкапы|дворце Топкапы]]]] Брат и наследник Мустафы, [[Ахмед III]] (1703—1730), возведённый на трон восстанием янычар, обнаружил неожиданную смелость и самостоятельность. Он арестовал и спешно казнил многих офицеров войска янычар и отрешил от должности и сослал посаженного ими великого визиря (садр-азам) Ахмеда-пашу. Новый великий визирь Дамад-Гассан паша усмирил восстания в разных местах государства, покровительствовал иностранным купцам, основывал школы. Скоро он был свергнут вследствие интриги, исходившей из гарема, и визири стали сменяться с поразительной быстротой; некоторые оставались во власти не более двух недель. Османская империя не воспользовалась даже затруднениями, испытанными Россией во время [[Великая Северная война|Северной войны]]. Только в [[1709 год]]у она приняла бежавшего из-под Полтавы короля Швеции [[Карл XII|Карла XII]] и под влиянием его убеждений начала войну с Россией. К этому времени в османских правящих кругах уже существовала партия, которая мечтала не о войне с Россией, а о союзе с ней против Австрии; во главе этой партии стоял вел. визирь Нуман Кеприлу, и его падение, бывшее делом Карла XII, послужило сигналом к войне. Положение [[Пётр I|Петра I]], окружённого на Пруте 200 000 армией турок и татар, было крайне опасно. Гибель Петра была неизбежна, но великий визирь Балтаджи-Мехмед поддался подкупу и выпустил Петра за маловажную сравнительно уступку Азова (1711). Партия войны свергла Балтаджи-Мехмеда и сослала на [[Лемнос]], но Россия дипломатическим путём добилась от Османской империи удаления Карла XII, для чего пришлось прибегнуть к силе. В [[1714 год|1714]]—[[1718 год]]ах османы вели войну с Венецией и в [[1716]]—[[1718 год]]ах с Австрией. По [[Пассаровицкий мир|Пассаровицкому миру]] ([[1718 год]])а Османская империя получила обратно Морею, но отдала Австрии Белград с значительной частью Сербии, Банат, часть Валахии. В [[1722 год]]у, воспользовавшись прекращением династии и последовавшими затем смутами в Персии, османы начали [[религиозная война|религиозную войну]] против [[шиит]]ов, которой они надеялись вознаградить себя за потери в Европе. Несколько поражений в этой войне и вторжение персов на османскую территорию вызвало новое восстание в Константинополе: Ахмед был низложен, и на престол возведён его племянник, сын [[Мустафа II|Мустафы II]], [[Махмуд I]]. --> === Мәхмүт I хакимлығы === <!--При [[Махмуд I|Махмуде I]] (1730—1754), составлявшем своей мягкостью и человечностью исключение в ряду османских султанов (он не убил свергнутого султана и его сыновей и вообще избегал казней), продолжалась война с Персией, не имевшая определённых результатов. Война с Австрией окончилась [[Белградский мир|Белградским миром]] (1739), по которому турки получили Сербию с Белградом и Орсовой. Успешнее действовала против османов Россия, но заключение австрийцами сепаратного мира заставило и русских пойти на уступки; из своих завоеваний Россия сохранила только [[Азов]], но с обязательством срыть укрепления. В царствование Махмуда Ибрагимом Басмаджи была основана первая турецкая [[типография]]. Муфтий после некоторых колебаний дал фетву, которой во имя интересов просвещения благословлял начинание, а султан гатти-шерифом разрешил его. Было запрещено только печатать [[Коран]] и священные книги. В первый период существования типографии в ней было напечатано 15 сочинений (словари арабский и персидский, несколько книг по истории государства Османов и всеобщей географии, военное искусство, политическая экономия и т. д.). После смерти Ибрагима Басмаджи типография закрылась, новая возникла только в [[1784 год]]у. [[Махмуд I|Махмуду I]], умершему естественной смертью, наследовал его брат [[Осман III]] (1754—1757), царствование которого протекло мирно и который умер так же, как и его брат. == Реформаларға ынтылыш (1757—1839) == Осману наследовал [[Мустафа III]] (1757—74), сын [[Ахмед III|Ахмеда III]]. По вступлении на престол он твёрдо выразил намерение изменить политику Османской империи и восстановить блеск её оружия. Он задумывал довольно обширные реформы (между прочим, прорытие каналов через [[Суэцкий перешеек]] и через Малую Азию), открыто недолюбливал [[рабство]] и отпустил на волю значительное число невольников. Всеобщее недовольство, и раньше не бывшее новостью в Османской империи, было особенно усилено двумя случаями: неизвестно кем был ограблен и уничтожен караван правоверных, возвращавшихся из [[Мекка|Мекки]], и турецкий адмиральский корабль был захвачен отрядом морских разбойников греческой национальности. Всё это свидетельствовало о крайней слабости государственной власти. Для урегулирования финансов [[Мустафа III]] начал с экономии в собственном дворце, но вместе с тем допустил порчу монеты. При покровительстве Мустафы была открыта в Константинополе первая публичная [[библиотека]], несколько [[школа|школ]] и [[больница|больниц]]. Он очень охотно заключил в [[1761 год]]у договор с [[Пруссия|Пруссией]], которым предоставлял прусским торговым кораблям свободное плавание в османских водах; прусские подданные в Османской империи были подчинены юрисдикции своих консулов. Россия и Австрия предлагали Мустафе 100 000 [[дукат]]ов за отмену прав, данных Пруссии, но безуспешно: Мустафа желал возможно более сблизить своё государство с европейской цивилизацией. Дальше попытки реформ не пошли. В [[1768 год]]у султан должен был объявить [[Русско-турецкая война 1768—1774|войну]] России, длившуюся 6 лет и окончившуюся [[Кючук-Кайнарджийский мирный договор|Кучук-Кайнарджийским миром 1774 года]]. Мир был заключён уже при брате и наследнике Мустафы, [[Абдул-Хамид I|Абдул-Хамиде I]] (1774—1789). --> === Абдулхәмит I хакимлығы === <!--Империя в это время чуть ли не повсеместно находилась в состоянии брожения. Греки, возбуждённые Орловым, волновались, но, оставленные русскими без помощи, сравнительно быстро и легко были усмирены и жестоко наказаны. Ахмед-паша Багдадский объявил себя независимым; [[Тахер]], поддерживаемый арабскими кочевниками, принял звание шейха [[Галилея|Галилеи]] и [[Акра|Акры]]; [[Египет]] под властью [[Мухаммад Бей Абу аль-Дахаб|Мухаммад Бея]] и не думал уплачивать дани; [[Северная Албания]], которой управлял [[Бушатлия, Махмуд|Махмуд, паша Скутарийский]], находилась в состоянии полного восстания; [[Али-паша Тепеленский|Али, паша Янинский]], явно стремился к основанию самостоятельного царства. Всё царствование Адбул-Хамида было занято усмирением этих восстаний, которое не могло быть достигнуто вследствие отсутствия у османского правительства денег и дисциплинированного войска. К этому присоединилась новая [[Русско-турецкая война 1787—1792|война с Россией и Австрией]] (1787—1791), опять неудачная для османов. Она окончилась [[Ясский мирный договор|Ясским миром с Россией (1792)]], по которому Россия окончательно приобрела [[Крым]] и пространство между Бугом и Днестром, и Систовским миром с Австрией (1791). Последний был сравнительно благоприятен для Османской империи, так как её главный враг, [[Иосиф II (император Священной Римской империи)|Иосиф II]], умер, а [[Леопольд II (император Священной Римской империи)|Леопольд II]] направлял всё своё внимание на Францию. Австрия возвратила Османам большую часть сделанных ею в эту войну приобретений. Мир был заключён уже при племяннике Абдул Хамида, [[Селим III|Селиме III]] (1789—1807). Кроме территориальных потерь, война внесла в жизнь Османского государства одно существенное изменение: перед её началом (1785) империя заключила свой первый государственный долг, сперва внутренний, гарантированный некоторыми государственными доходами. === Сәлим III хакимлығы === Султан [[Селим III]] первым осознал глубокий кризис Османской империи и приступил к реформированию военной и государственной организации страны. Энергичными мерами правительство очистило [[Эгейское море]] от пиратов; оно покровительствовало торговле и народному образованию. Главное его внимание было обращено на армию. [[Янычары]] доказали свою почти полную бесполезность на войне, в то же время держа страну в периоды мира в состоянии анархии. Их формирования султан намеревался заменить армией европейского образца, но поскольку было очевидно, что сразу невозможно заменить всю старую систему, то реформаторы уделили определённое внимание улучшению положения традиционных формирований. В ряду других реформ султана были мероприятия по усилению боеспособности артиллерии и флота. Правительство озаботилось переводом на [[османский язык]] лучших иностранных сочинений по [[тактика|тактике]] и [[фортификация|фортификации]]; пригласило на преподавательские места в артиллерийском и морском училищах французских офицеров; при первом из них основало библиотеку иностранных сочинений по военным наукам. Были улучшены мастерские для отливки пушек; военные суда нового образца заказывались во Франции. Это все были предварительные меры. [[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|[[Сәлим III]] солтан]] Султан явно желал перейти к реорганизации внутреннего строя армии; он установил для неё новую форму и стал вводить более строгую [[Дисциплина (поведение)|дисциплину]]; янычар нововведения не коснулись. В это время Порте пришлось столкнуться с двумя серьёзными вызовами: во-первых, восстание [[видин]]ского паши [[Пасван-Оглу]] (1797), который явно пренебрегал приказами, исходившими от правительства, во-вторых — [[Египетский поход Бонапарта|египетская экспедиция]] [[Наполеон I|Наполеона]]. Кучук-Гуссейн двинулся против Пасван-Оглу и вёл с ним настоящую войну, не имевшую определённого результата. Правительство вступило наконец в переговоры с мятежным наместником и признало его пожизненные права на управление Видинским пашалыком, в действительности — на началах почти полной независимости. В 1798 году Франция под руководством генерала Бонапарта начала вторжение а [[Египет]], потом и в [[Сирия|Сирию]]. На сторону Османской империи стала [[Великобритания]], уничтожившая французский флот в [[Битва при Абукире (1798)|битве при Абукире]]. Экспедиция не имела для османов серьёзных результатов. Формально Египет остался во власти Османской империи, фактически — во власти [[мамлюки|мамлюков]]. Едва окончилась война с французами (1801), как началось восстание [[янычары|янычар]] в [[Белград]]е, недовольных реформами в армии. Притеснения с их стороны вызвали народное движение в [[Сербия|Сербии]] (1804) под начальством [[Карагеоргий|Карагеоргия]]. Правительство сперва поддерживало движение, но скоро оно вылилось в форму настоящего народного восстания, и Османской империи пришлось начать военные действия (см. [[Битва при Иванковац]]). Дело осложнилось [[Русско-турецкая война 1806—1812|войной]], начатой Россией (1806—1812). Реформы пришлось вновь отложить: великий визирь и другие высшие чиновники и военные находились на театре военных действий. --> ==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ==== <!--В [[Стамбул]]е оставался лишь [[каймакам]] (помощник великого визиря) и заместители министров. [[Шейх-уль-ислам]] воспользовался этим моментом для заговора против султана. В заговоре приняли участие улемы и [[янычары]], среди которых распространялись слухи о намерении султана расформировать их, распределив по полкам регулярной армии. К заговору примкнул и каймакам. В назначенный день отряд янычар неожиданно напал на гарнизон постоянного войска, стоявший в столице, и произвёл среди него резню. Другая часть янычар окружила дворец Селима и требовала от него казни ненавистных им лиц. Селим имел мужество отказаться. Он был арестован и посажен под стражу. Султаном был провозглашён сын Абдул-Хамида, [[Мустафа IV]] (1807—1808). Резня в городе продолжалась два дня. От имени бессильного Мустафы управляли шейх-уль-ислам и каймакам. Но и у Селима оставались свои приверженцы. Во время переворота Кабакчи Мустафы, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] (паша болгарского города Рущук) и его приверженцы начали переговоры по поводу возврата султана Селима III на престол. Наконец, с 16-тысячной армией, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] отправился в Стамбул, отправив ранее туда Хаджи Али Агу, который убил Кабакчи Мустафу (19 июля 1808 года). Мустафа Байрактар со своей армией, уничтожив довольно большое количество мятежников, прибыл в Высокую Порту. Султан [[Мустафа IV]], узнав, что Мустафа желает вернуть трон султану Селиму III, приказал убить Селима и брата шах-заде Махмуда. Султан был убит немедленно, а шах-заде Махмуд при помощи своих рабов и слуг был освобождён. Мустафа Байрактар, убрав с трона Мустафу IV, объявил султаном [[Махмуд II|Махмуда II]]. Последний сделал его садр-и-азамом — великим визирем. === Мәхмүт II идаралығы === Не уступая Селиму в энергии и в понимании необходимости реформ, [[Махмуд II|Махмуд]] был гораздо более жестким, чем Селим: злой, мстительный, он в большей степени руководствовался личными страстями, которые умерялись скорее политической дальновидностью, чем действительным стремлением ко благу страны. Почва для нововведений была уже несколько подготовлена, способность не задумываться над средствами тоже благоприятствовала Махмуду, и потому его деятельность оставила всё же более следов, чем деятельность Селима. Своим великим визирем он назначил Байрактара, распорядившегося избиением участников заговора против Селима и других политических противников. Жизнь самого Мустафы была на время пощажена. Как первую реформу, Байрактар наметил реорганизацию корпуса янычар, но он имел неосторожность отправить часть своего войска на театр военных действий; у него оставалось только 7000 солдат. 6000 янычар совершили на них неожиданное нападение и двинулись к дворцу с целью освободить Мустафу IV. Байрактар, с небольшим отрядом запершийся во дворце, выбросил им труп Мустафы, а затем взорвал часть дворца на воздух и похоронил себя в развалинах. Через несколько часов подоспело верное правительству трехтысячное войско с Рамиз-пашой во главе, разбило янычар и истребило значительную их часть. Махмуд решил отложить реформу до окончания войны с Россией, завершившейся в [[1812]] г. [[Бухарестский мирный договор (1812)|Бухарестским миром]]. [[Венский конгресс]] внёс некоторые изменения в положение Османской империи или, правильнее, определил точнее и утвердил в теории и на географических картах то, что уже имело место в действительности. [[Далмация]] и [[Иллирия]] были утверждены за Австрией, [[Бессарабия]] за Россией; семь [[Ионические острова|Ионических островов]] получили самоуправление под английским протекторатом; английские суда получили право свободного прохода через [[Дарданеллы]]. Даже на оставшейся у империи территории правительство не чувствовало уверенности. В Сербии в 1817 году началось восстание, окончившееся в 1829 году лишь после признания Сербии по [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольскому миру]] отдельным вассальным государством, с собственным князем во главе. В 1820 году началось восстание [[Али-паша Тепеленский|Али-паши Янинского]]. Вследствие измены его собственных сыновей он был разбит, взят в плен и казнён; но значительная часть его армии образовала кадры греческих повстанцев. В 1821 году восстание, переросшее в [[Греческая война за независимость|войну за независимость]], началось в Греции. После вмешательства России, Франции и Англии и несчастной для Османской империи [[Наваринское сражение|Наваринской (морской) битвы]] (1827), в которой погиб турецкий и египетский флот, османцы потеряли Грецию. --> ==== Хәрби юғалтыуҙар ==== <!--Избавления от янычар и дервишей (1826) не спасли турок от поражения как в войне с сербами, так и в войне с греками. За этими двумя войнами и в связи с ними последовала [[Русско-турецкая война (1828—1829)|война с Россией]] (1828—1829), окончившаяся [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольским миром 1829 года]]. Османская империя потеряла почти всю [[Княжество Сербия|Сербию]], [[Молдавия|Молдавию]], [[Валахия|Валахию]], [[Греция|Грецию]], восточное побережье [[Чёрное море|Чёрного моря]]. Вслед за тем от Османской империи отложился [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]], [[хедив]] Египта (1831—1833 и 1839). В борьбе с последним империя понесла такие удары, которыми было поставлено на карту самое её существование; но её дважды (1833 и 1839) спасло неожиданное заступничество России, вызванное опасением со стороны [[Николай I|Николая I]] новой европейской войны, которая, вероятно, была бы вызвана распадом Османского государства. Впрочем, это заступничество принесло России и реальные выгоды: по миру в Гункьяр Скелесси (1833) Османская империя предоставила русским судам проход через Дарданеллы, закрыв его для Англии. Одновременно французы решили отнять у османцев [[Алжир]] (с 1830 года), и ранее, впрочем, бывший лишь в номинальной зависимости от империи. ==== Гражданлыҡ реформалары ==== [[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Махмуд II]] начинает модернизацию в 1839 г.]] Войны не остановили реформаторских замыслов Махмуда; частные преобразования в армии продолжались во все время его царствования. Он заботился также о поднятии уровня образования в народе; при нём (1831) стала выходить на французском языке первая в Османской империи газета, имевшая официальный характер («Moniteur ottoman»). С конца 1831 года начала выходить первая официальная газета на турецком языке «[[Таквим-и векаи]]». Подобно Петру Великому, быть может, даже сознательно подражая ему, Махмуд стремился ввести европейские нравы в народе; он сам носил европейский костюм и поощрял к тому своих чиновников, запрещал ношение [[тюрбан]]а, устраивал празднества в Константинополе и в других городах с [[фейерверк]]ами, с европейской музыкой и вообще по европейскому образцу. До важнейших реформ гражданского строя, задуманных им, он не дожил; они были уже делом его наследника. Но и то немногое, что он сделал, шло вразрез с религиозными чувствами мусульманского населения. Он стал чеканить монету со своим изображением, что прямо запрещено в Коране (известия о том, будто и предыдущие султаны снимали с себя портреты, подлежит большому сомнению). В течение всего его царствования в разных частях государства, особенно в Константинополе, беспрестанно происходили бунты мусульман, вызванные религиозными чувствами; правительство расправлялось с ними крайне жестоко: иногда в несколько дней в Босфор бросалось по 4000 трупов. При этом Махмуд не стеснялся подвергать казни даже [[улем]]ов и [[дервиш]]ей, которые вообще были его ожесточёнными врагами. В царствование Махмуда было особенно много пожаров в Стамбуле, частью происходивших от поджогов; народ объяснял их Божьим наказанием за грехи султана. ==== Хакимлығы һөҙөмтәләре ==== Истребление [[янычары|янычар]], сначала повредившее Османской империи, лишив её хотя и плохого, но все-таки не бесполезного войска, по прошествии нескольких лет оказалось в высшей степени благодетельным: вооруженные силы Порты почти сравнялись с европейскими регулярными армиями, что было наглядно доказано в [[Крымская война|Крымскую кампанию]] и ещё более во время русско-турецкой войны 1877—1878 годов, а также в войне с Грецией 1897 года. Территориальное сокращение, в особенности потеря Греции, оказалось для империи тоже скорее выгодным, чем вредным. Исторически османы никогда не допускали к военной службе христиан; между тем, области со сплошным христианским населением ([[Греция]] и [[Сербия]]), не увеличивая турецкой армии, в то же время требовали от неё значительных военных гарнизонов, которые не могли быть пущены в ход в случае острой необходимости. В особенности это применимо к Греции, которая ввиду растянутой морской границы не представляла даже стратегических выгод для Османской империи, более сильной на суше, чем на море. Потеря территорий сократила государственные доходы империи, но в царствование Махмуда несколько оживилась торговля Османской империи с европейскими государствами, несколько поднялась производительность страны ([[хлеб]], [[табак]], [[Виноград культурный|виноград]], [[розовое масло]] и др.). Таким образом, несмотря на все внешние поражения, несмотря даже на страшную [[Битва при Незибе|битву при Низибе]], в которой [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]] уничтожил значительную османскую армию и за которой последовала потеря целого флота, Махмуд оставил Абдул-Меджиду государство скорее усиленное, чем ослабленное. Усилено оно было ещё и тем, что отныне интерес европейских держав был теснее связан с сохранением Османского государства. Необычайно поднялось значение [[Босфор]]а и Дарданелл; европейские державы чувствовали, что захват Константинополя одной из них нанесёт непоправимый удар остальным, и поэтому сохранение слабой Османской империи считали для себя более выгодным. --> == Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) == <!--Махмуду наследовал его 16-летний сын [[Абдул-Меджид]], не отличавшийся его энергией и непреклонностью, но зато бывший более культурным и мягким по своему характеру человеком. Несмотря на всё, сделанное Махмудом, битва при Низибе могла бы окончательно погубить Османскую империю, если бы Россия, Англия, Австрия и Пруссия не заключили союза для охраны целости Порты ([[1840]]); они составили трактат, в силу которого египетский вице-король сохранял на наследственном начале Египет, но обязывался немедленно очистить Сирию, а в случае отказа должен был лишиться всех своих владений. Союз этот вызвал негодование во Франции, поддерживавшей Мухаммеда Али, и Тьер сделал даже приготовления к войне; однако [[Луи-Филипп]] на неё не решился. Несмотря на неравенство сил, Мухаммед Али готов был сопротивляться; но английская эскадра бомбардировала [[Бейрут]], сожгла египетский флот и высадила в Сирию корпус в 9000 чел., который при помощи [[маронит]]ов нанёс несколько поражений египтянам. Мухаммед Али уступил; Османская империя была спасена, и Абдул-Меджид, поддерживаемый Хозревом-пашой, Решидом-пашой и другими сподвижниками отца, приступил к реформам. === Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат === 3 ноября 1839 года Абдул-Меджид издал так наз. [[Гюльханейский хатти-шериф]] (Гюльханэ — «жилище роз», название площади, где был объявлен [[Хатт-и-шериф]]) — общеимперский указ, определявший принципы, которым намеревалось следовать правительство: * обеспечение всем подданным совершенной безопасности относительно их жизни, чести и имущества; * правильный способ распределения и взимания налогов; * столь же правильный способ набора солдат. Признавалось необходимым изменить распределение податей в смысле их уравнительности и отказаться от системы сдачи их на откуп, определить расходы на сухопутные и морские силы; установлялась публичность [[судопроизводство|судопроизводства]]. Все эти льготы распространялись на всех подданных султана без различия вероисповеданий. Сам султан принёс присягу на верность хатти-шерифу. Оставалось осуществить обещание на самом деле. --> === Гумайюн === <!-- После [[Крымская война|Крымской войны]] султан опубликовал новый гатти-шериф [[гумайюн]] ([[1856]]), в котором подтверждались и подробнее развивались принципы первого; особенно настаивалось на [[Социальное равенство|равенстве]] всех подданных, без различия вероисповедания и национальности. После этого гатти-шерифа был отменён старинный закон о смертной казни за переход из ислама в другую религию. Однако большая часть этих постановлений оставалась только на бумаге. Высшее правительство частью было не в силах справиться с своеволием низших чиновников, частью и само не хотело прибегать к некоторым мерам, обещанным в гатти-шерифах, как, например, к назначению христиан на разные должности. Однажды оно сделало попытку вербовать солдат из христиан, но это вызвало недовольство и среди мусульман, и среди христиан, тем более, что правительство при производстве в офицеры не решалось отказаться от религиозных принципов ([[1847]]); скоро эта мера была отменена. Массовые убийства [[маронит]]ов в Сирии ([[1845]] и др.) подтверждали, что веротерпимость по-прежнему была чужда Османской империи. В течение царствования Абдул-Меджида были улучшены [[дорога|дороги]], построено множество [[мост]]ов, проведено несколько [[телеграф]]ных линий, [[почта]] организована по европейскому образцу. События [[1848]] г. вовсе не отозвались в Османской империи; только [[Революция 1848—1849 годов в Венгрии|венгерская революция]] побудила османское правительство сделать попытку восстановить своё господство на Дунае, но поражение венгров рассеяло его надежды. Когда [[Кошут, Лайош|Кошут]] с товарищами спаслись на турецкой территории, то Австрия и Россия обратились к султану Абдул-Меджиду с требованием их выдачи. Султан ответил, что религия запрещает ему нарушить долг гостеприимства. === Ҡырым һуғышы === [[1853]]—[[1856]] гг. были временем новой [[Восточная война|Восточной войны]], закончившейся в 1856 г. [[Парижский мирный договор (1856)|Парижским миром]]. На [[Парижский конгресс]] был на началах равноправности допущен представитель Османской империи, и этим самым империя признана членом европейского концерна. Однако это признание имело скорее формальный характер, чем действительный. Прежде всего Османская империя, участие которой в войне было весьма велико и которая доказала увеличение своей боевой способности сравнительно с первой четвертью XIX или с концом XVIII в., в действительности получила от войны очень мало; срытие русских крепостей на северном побережье Чёрного моря имело для неё ничтожное значение, а потеря Россией права держать военный флот на Чёрном море не могла быть продолжительна и была отменена уже в 1871 г. Далее, консульская юрисдикция была сохранена и доказывала, что Европа всё же смотрит на империю Османов как на государство варварское. После войны европейские державы стали заводить на территории империи свои почтовые учреждения, независимые от османских. Война не только не увеличила власти Османской империи над вассальными государствами, но ослабила её; дунайские княжества в [[1861]] г. объединились в одно государство [[Румыния|Румынию]], а в Сербии дружественные Турции [[Обреновичи]] были низвергнуты и заменены дружественными России [[Карагеоргиевичи]]; несколько позже Европа принудила империю удалить из Сербии свои гарнизоны ([[1867]]). Во время Восточной кампании Османская империя сделала заём в Англии в 7 млн [[фунт стерлингов|фунтов стерлингов]]; в 1858,1860 и 1861 гг. пришлось сделать новые займы. В то же время правительство выпустило значительное количество бумажных денег, курс которых скоро и сильно пал. В связи с другими событиями это вызвало торговый кризис [[1861]] г., тяжело отразившийся на народонаселении. --> == Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) == Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй. Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла. Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән. === Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү === Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған. Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән. Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған<ref>{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}</ref>. 1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була. Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы. === Черногориялағы һуғыш === В [[1862 год]]у [[Черногория]], добиваясь полной независимости от Османской империи, поддерживая повстанцев [[Герцеговина|Герцеговины]] и рассчитывая на поддержку России, начала с империей войну. Россия её не поддержала, и так как значительный перевес сил был на стороне османов, то последние довольно быстро одержали решительную победу: войска [[Омер Лютфи-паша|Омера-паши]] проникли до самой столицы, но не взяли её, так как черногорцы стали просить мира, на который Османская империя согласилась. --> === Криттағы ихтилал === 1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына. Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән. === Дәүләт түңкәрелеше === 1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. <!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --> Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти». 1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла. == [[Абдулхәмит II]] == <!-- Уже в конце царствования Абдул-Азиза началось [[Боснийско-Герцеговинское восстание|восстание в Герцеговине и Боснии]], вызванное крайне тяжёлым положением населения этих областей, частью обязанного отбывать [[барщина|барщину]] на полях крупных землевладельцев-мусульман, частью лично свободного, но совершенно бесправного, угнетаемого непомерными поборами и в то же время постоянно подогреваемого в своей ненависти к туркам близким соседством свободных [[черногорцы|черногорцев]]. Весной [[1875]] г. некоторые общины обратились к султану с просьбой уменьшить налог на баранов и налог, уплачиваемый христианами взамен воинской повинности, и организовать полицию из христиан. Им даже не ответили. Тогда их жители взялись за оружие. Движение быстро охватило всю Герцеговину и распространилось на Боснию; [[Никшич]] был осаждён повстанцами. Из Черногории и Сербии на помощь повстанцам двинулись отряды добровольцев. Движение вызвало большой интерес за границей, особенно в [[Россия|России]] и в [[Австрия|Австрии]]; последняя обратилась к [[Порта|Порте]] с требованием религиозной равноправности, понижения налогов, пересмотра законов о недвижимой собственности и проч. Султан немедленно обещал всё это исполнить (февраль 1876), но повстанцы не соглашались положить оружие, пока не будут выведены османские войска из Герцеговины. Брожение перешло и на Болгарию, где османцы в виде ответа произвели страшную резню (см. [[Болгария]]), вызвавшую негодование во всей Европе (брошюра [[Гладстон, Уильям Эварт|Гладстона]] о зверствах в Болгарии), были поголовно вырезаны целые селения, до грудных детей включительно. Болгарское восстание было потоплено в крови, но герцеговинское и боснийское продолжалось и в 1876 г. и вызвало наконец вмешательство Сербии и Черногории (1876—1877 г; см. [[Сербско-турецкая война (1876—1877)|Сербо-черногорско-турецкая война]]). 6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления. В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.). [[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]] Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался. === 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков. === Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар === Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено. [[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]] В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]]. В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен. Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]<ref>{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}</ref>; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства. 14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела. [[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]] В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок. В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями. В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию. Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции. В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования. --> == XX быуат == <!-- В XX веке на окраинах империи усилились сепаратистские настроения. Османская империя начала постепенно терять свои территории, уступая технологическому превосходству Запада. === Йәш төрөктәр революцияһы === [[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|Демонстрация в районе [[Султанахмет]], Стамбул, 1908 год]] [[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Османская открытка в ознаменование младотурецкой революции]] В начале XX века в [[Османская империя|Османской империи]] появилось политическое движение [[Младотурки|младотурков]], которое было вдохновлено основанной в 1831 году подпольной организацией [[Молодая Италия]]. В 1908 году состоялась [[младотурецкая революция]], ведущую роль в которой сыграло общество «[[Единение и прогресс|Иттихад ве таракки]]» («Единение и прогресс», ''иттихадисты''). Султан [[Абдул-Хамид II]] согласился восстановить конституцию 1876 года и созвать парламент. В 1909 году абсолютная власть монарха была [[Контрпереворот 1909 года|восстановлена мятежниками]], но вскоре они потерпели поражение и парламент избрал новым султаном [[Мехмед V|Мехмеда V]] — брата Абдул-Хамида II. Будущий триумвир [[Энвер-паша|Энвер Исмаил]] принимал активное участие в революции 1908 года и был одним из лидеров «Единения и прогресса». [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] также отличился во время революции и принял участие в подавлении контрпереворота 1909 года. [[Мехмед Талаат-паша|Мехмед Талаат]] был другом Энвера Исмаила и после революции был избран депутатом парламента ''(меджлис-и умуми)'' от [[Эдирне]]. Воспользовавшись сложившейся ситуацией после революции младотурков, в октябре 1908 года [[Австро-Венгрия]] аннексировала [[Босния и Герцеговина|Боснию и Герцеговину]], что в дальнейшем привело к [[Боснийский кризис|Боснийскому кризису]]. В 1911 году началась [[Итало-турецкая война|война между Италией и Османской империей]], которая привела к потере турками [[Триполитания|Триполитании]], [[Киренаика|Киренаики]] и архипелага [[Додеканес]] в Эгейском море. Вслед за этой войной, продемонстрировавшей слабость турецкой армии, последовала война Османской империи с [[Балканский союз|Балканским союзом]]. === Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше === В октябре 1912 года началась [[Первая Балканская война]] между Османской империей и членами [[Балканский союз|Балканского союза]] — [[Третье Болгарское царство|Болгарией]], [[Королевство Сербия|Сербией]], [[Королевство Греция|Грецией]] и [[Королевство Черногория|Черногорией]]. Превосходящие по численности войска Союза добились быстрого успеха над находящимися в невыгодном стратегическом положении турками. [[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|[[Энвер-паша]] принимает иностранных представителей после [[Государственный переворот в Османской империи (1913)|переворота 1913 года.]]]] В январе 1913 года [[Единение и прогресс|иттихадист]] [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], убеждённый в том, что великий визирь [[Мехмед Камиль-паша|Камиль-паша]] и кабинет министров готовы заключить унизительный мир с Балканским союзом, устроил государственный переворот. По требованию Энвера султан [[Мехмед V]] назначил нового великого визиря, которым стал [[Махмуд Шевкет-паша]]. В новом правительстве получили портфели лишь трое умеренных представителей партии «Единение и прогресс». После истечения срока перемирия в феврале 1913 года война на Балканах возобновилась. Не имея возможности помочь своим городам в Европе, Османская империя была вынуждена наблюдать, как они постепенно переходят в руки союзников. В конце марта защитники [[Эдирне]] капитулировали и сдали город болгарам. После поражения, вызвавшего глубокий национальный кризис в стране, великий визирь немедленно объявил о готовности заключить мирный договор. В итоге Османская империя уступила членам Балканского союза 155,4 тыс. м² своей территории с 4 млн населения, потеряв почти все европейские владения. --> === Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы === <!-- Иттихадисты, которые оправдывали государственный переворот 1913 года необходимостью сохранить Эдирне в составе империи, оказались в неудобном положении и свергнутые ими либералы были полны решимости расквитаться с оппонентами. Спустя всего несколько дней после [[Лондонский мирный договор (1913)|подписания мирного договора]] великий визирь Махмуд Шевкет-паша был застрелен боевиками. Члены «Единения и прогресса» умело воспользовались ситуацией и в ходе начавшейся «чистки» устранили либералов с политической арены. В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря. Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране. === Беренсе донъя һуғышы === Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы. 2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]<ref>{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}</ref>. [[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]] Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]]. Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]]. Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года<ref>{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}</ref>. Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию<ref name="петросян">{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}</ref>. --> === Империяның тарҡалыуы === <!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции. [[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]] [[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом. [[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]]. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}} * [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]] * [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи]. {{Библиоинформация}} {{^|12px}} {{Османская империя в темах}} {{История Турции}} [[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]] [[Категория:Ғосман империяһы тарихы]] if1jhs9fc6vjsjn7fq91ged0om1gcqy 1147325 1147323 2022-07-27T12:08:01Z Akkashka 14326 /* Черногориялағы һуғыш */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған. == Империяның барлыҡҡа килеүе == [[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]] Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= "gug_144-145"}} XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған<ref name="gug_144-145" />. XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана<ref name="gug_144-145" />. Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай. Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән. Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә. Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала. [[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]] Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән. 1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән == Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) == * 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу. * 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу. == Бөйөк империя осоро == Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә. Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған. [[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]] Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай. === Косово ҡырындағы алыш === 1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай<ref>{{книга |автор = Чиркович Сима. |заглавие = История сербов |место = М. |издательство = Весь мир |год = 2009 |страницы = 109 |isbn = 978-5-7777-0431-3 }}</ref>. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған. ==== Моратты үлтереү ==== Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан. Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға. === XV быуат башы === Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән. 1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата. Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була. Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола. Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә. [[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]] Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай. Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған. '''Константинополде алыу''' [[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]] Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән. Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған. Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә === Баҫып алыуҙары === Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған. Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән. Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән. 1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына Отрантоны ҡалдырған. Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә. === Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы === Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]] Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй. Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған. Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған. Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан. Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә. Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән. Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән. Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517). Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]] Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған. === Сөләймән I хакимлығы === [[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]] Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған. Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона. [[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]] 1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған. ==== Франция менән союз ==== Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй. 1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән. Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528). ==== Хәрби уңыштары ==== 1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була. 1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә. Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә. === Сәлим II хакимлығы === [[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]] <!-- Сын и наследник Сулеймана Великолепного [[Селим II]] ([[1566]]—74) вступил на престол, не имея нужды казнить братьев, так как об этом позаботился его отец, желая в угоду своей любимой последней жене обеспечить за ним престол. Селим царствовал благополучно и оставил своему сыну государство, не только не уменьшившееся территориально, но даже увеличившееся; этим, во многом, он был обязан уму и энергии своего зятя великого визиря Мехмеда Соколлу. Соколлу закончил покорение Аравии, которая ранее находилась только в слабой зависимости от Порты. [[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]] Он потребовал от Венеции уступки острова Кипра, что повлекло за собой войну между Османской империей и Венецией (1570—1573); османцы потерпели тяжёлое морское поражение при [[Битва при Лепанто|Лепанто]] ([[1571]]), но, несмотря на это, в конце войны захватили Кипр и смогли его удержать; кроме того, они обязали Венецию уплатить 300 тыс. дукатов военной контрибуции и платить дань за обладание о-вом Занте в размере 1500 дукатов. В 1574 г. османцы овладели [[Тунис]]ом, который ранее принадлежал испанцам; Алжир и Триполи уже ранее признавали свою зависимость от Османов. Соколлу задумывал два великих дела: соединение Дона и Волги каналом, которое, по его мнению, должно было упрочить власть Османской империи в Крыму и вновь подчинить ей [[Астраханское ханство]], уже завоёванное Москвой, — и прорытие [[Суэцкий перешеек|Суэцкого перешейка]]. Осуществить это было, однако, не по силам османскому правительству. При Селиме II состоялась [[османская экспедиция в Ачех]], приведшая к установлению долговременных связей между Османской империей и этим отдалённым малайским султанатом. Одновременно при этом султане из династии Османов наступил период «женского султаната», когда женщины из гарема приобрели фактическую власть в Османской империи. --> === Морат III һәм Меһмет III хакимлығы === <!-- Во время царствования [[Мурад III|Мурада III]] (1574—1595) Османская империя вышла победительницей из упорной войны с Персией, захватив весь Западный Иран и Кавказ. Однако фактическая власть в империи принадлежала его матери Нурбану и сам упадок империи османов усилился. Сын Мурада [[Мехмед III]] (1595—1603) при вступлении на престол казнил 19 братьев. Однако он фактически не интересовался государственными делами. При нём государством в значительной степени управляла его мать Сафие — султан через посредство великих визирей, часто сменявших друг друга. Усиленная порча монеты и возвышение податей не раз приводили к восстаниям в различных частях государства, в частности, к смуте Джелали. Царствование Мехмеда было наполнено войной с Австрией, которая началась ещё при Мураде в [[1593]] г. и окончилась только в [[1606]] г., уже при [[Ахмед I|Ахмеде I]] (1603—17). Окончилась она Ситваторокским миром [[1606]] г., знаменующим поворот во взаимных отношениях между Османской империей и Европой. Никакой новой дани не было наложено на Австрию; напротив, она освободилась от прежней дани за Венгрию, единовременно выплатив контрибуцию в 200 000 [[флорин]]ов. В Трансильвании правителем был признан враждебный Австрии [[Стефан Бочкай]] с его мужским потомством. [[Молдавия|Молдавию]], [[Молдавские войны магнатов|неоднократно пытавшуюся выйти]] из [[вассалитет]]а, удалось отстоять в ходе пограничных конфликтов с [[Речь Посполитая|Речью Посполитой]] и [[Габсбурги|Габсбургами]]. С этого времени территории Османского государства более не расширялась иначе, как на короткий срок. Печальные последствия для Османской империи имела война с Персией 1603—18 гг., в которой турки понесли несколько серьёзных поражений и должны были уступить Восточно-Грузинские земли, Восточную Армению, Ширван, Карабах, Азербайджан с Тавризом и некоторые другие местности. == Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) == Правление [[Ахмед I|Ахмеда I]], при котором было подавлено восстание Джелали, привело к тому, что сложилась дилемма насчет вступления на трон. Его брат [[Мустафа I]] (1617—1618), психически больной человек, вскоре был низложен, и на престол вступил старший сын Ахмеда [[Осман II]] (1618—1622). После неудачной Хотинской войны с Польшей он сделал попытку заменить корпус янычар и провести другие реформы, однако в 1622 году его свергли и убили. На престол был вновь возведён Мустафа I и вновь через несколько месяцев свергнут с престола, а через несколько лет умер в застенках кафеса, вероятно, от [[отравление|отравления]]. Младший брат Османа, [[Мурад IV]] (1623—1640), намерен был, казалось, восстановить прежнее величие Османской империи. Хотя первые годы его правления выдались неспокойными, а власть в империи до 1632 года принадлежала его матери Кёсем — султан. Это был жестокий и жадный тиран, напоминавший Селима Явуза, но вместе с тем способный администратор и энергичный воин. По исчислениям, точность которых не может быть удостоверена, при нём казнено до 25 000 чел. Нередко он казнил богатых людей исключительно для того, чтобы конфисковать их имущество. В частности, был казнен впервые в истории Османского государства шейх-уль-ислам. При нем была война с Польшей 1633—1634 гг. Он вновь отвоевал в войне с персами ([[1623]]—[[1639]]) [[Тавриз]], [[Ереван]] и [[Багдад]]; ему удалось также нанести поражение венецианцам и заключить с ними выгодный мир. Он усмирил опасное восстание [[друзы|друзов Леванта]] (1623—1637); но восстание [[крымские татары|крымских татар]] почти вовсе освободило их от османской власти. Опустошения Черноморского побережья, производимые казаками, остались для них безнаказанными. Во внутреннем управлении Мурад стремился ввести некоторый порядок и некоторую экономию в финансах; однако все его попытки оказались неосуществимыми. При этом он казнил своих братьев Баязида, Касыма и Сулеймана и намеревался передать османский трон крымскому хану. При его брате и наследнике [[Ибрагим I|Ибрагиме Дели (Безумном)]] (1640—1648), при котором государственными делами вновь заведовал гарем, были потеряны все приобретения его предшественника. В частности, при нем началась затяжная Кандийская война с Венецией. Сам султан с ведома Кёсем — султан был свергнут, а затем и задушен янычарами, возведшими на престол его семилетнего сына [[Мехмед IV|Мехмеда IV]] (1648—1687). Фактическими правителями государства в первое время царствования последнего были Кёсем и её невестка Турхан; все государственные должности замещались их ставленниками, управление находилось в полном расстройстве, финансы достигли крайнего упадка. Несмотря на это, османскому флоту удалось нанести серьёзное морское поражение Венеции и прорвать блокаду Дарданелл, которая с переменным успехом держалась с 1654 г. --> === 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === [[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]] <!--В [[1656 год]]у пост великого визиря захватил энергичный человек Мехмет — паша Кёпрюлю, который сумел усилить дисциплину армии и нанести несколько поражений врагам. Австрия должна была заключить в [[1664 год]]у не особенно для неё выгодный мир в Васваре; в [[1669 год]]у турки завоевали [[Крит]], а в [[1672 год]]у, по миру в [[Бучач]]е, получили от [[Речь Посполитая|Речи Посполитой]] [[Подолия|Подолию]] и даже часть [[Украина|Украины]]. Этот мир вызвал негодование народа и [[Сейм Речи Посполитой|сейма]], и война началась снова. В ней приняла участие и Россия; зато на стороне османов стояла значительная часть казаков во главе с гетманом [[Дорошенко, Петр|Дорошенко]]. Во время войны умер великий визирь Ахмет-паша Кёпрюлю после 15-летнего управления страной (1661—1676). Война, шедшая с переменным успехом, окончилась [[Бахчисарайское перемирие|Бахчисарайским перемирием]], заключённым в [[1681 год]]у на 20 лет, на начале [[статус-кво]]; [[Западная Украина]], представлявшая после войны настоящую пустыню, и Подолия остались в руках турок. Османы легко согласились на мир, так как у них на очереди стояла война с Австрией, которую предпринял преемник Ахмет-паши Кара-Мустафа Кёпрюлю. Османцам удалось проникнуть до Вены и осадить её (с 24 июля до 12 сентября [[1683 год]]а), но осаду пришлось снять, когда польский [[король]] [[Ян Собеский]] заключил союз с Австрией, поспешил на помощь Вене и одержал около неё [[Венская битва|блестящую победу над османским войском]]. В [[Белград]]е Кара-Мустафу встретили посланцы от султана, имевшие приказ доставить в [[Константинополь]] голову неспособного полководца, что и было исполнено. В [[1684 год]]у к коалиции [[Австрия|Австрии]] и [[Речь Посполита|Речи Посполитой]] против Османской империи примкнула и [[Венеция]], позднее и [[Россия]]. В ходе войны, в которой османам уже пришлось не нападать, а защищаться на собственной территории, в [[1687 год]]у великий визирь Сулейман-паша был разбит при [[Мохач]]е. Поражение османских войск вызвало раздражение [[янычары|янычар]], которые оставались в Константинополе, бунтуя и грабя. Под угрозой восстания, [[Мехмед IV]] послал им голову Сулеймана, но это не спасло его самого: янычары низвергли его при помощи фетвы муфтия и насильно возвели на престол его брата, [[Сулейман II|Сулеймана II]] (1687—1691), человека преданного пьянству и совершенно неспособного к управлению. Война продолжалась при нём и при его братьях, Ахмеде II (1691—1695) и Мустафе II (1695—1703). Венецианцы овладели Мореей; австрийцы взяли Белград (вскоре опять доставшийся османам) и все значительные крепости Венгрии, Славонии, Трансильвании; поляки заняли значительную часть Молдавии. В [[1699 год]]у война была закончена [[Карловицкий мир|Карловицким мирным договором]], который был первым, по которому Османская империя не получала ни дани, ни временной контрибуции. Значение его существенно превосходило значение [[Житваторокский мир|Ситваторокского мира]]. Стало для всех ясно, что военное могущество Османов вовсе не велико и что внутренние неурядицы расшатывают их государство всё более и более. В самой империи Карловицкий мир вызвал среди более образованной части населения сознание необходимости некоторых реформ. Это сознание уже ранее имели [[Кёпрюлю]] — семья, давшая государству в течение 2-й половины XVII и начала [[XVIII век]]а 5 великих визирей, принадлежавших к самым замечательным государственным людям Османской империи. Уже в [[1690 год]]у вел. визирь Кёпрюлю Мустафа издал [[Низами-Джедид]] ({{lang-ota|Nizam-ı Cedid}} — «Новый порядок»), установивший максимальные нормы поголовных податей, взимаемых с христиан; но закон этот не имел практического применения. После Карловицкого мира христианам в Сербии и Банате были прощены подати за год; высшее правительство в Константинополе стало по временам заботиться о защите христиан от поборов и других притеснений. Недостаточные для того, чтобы примирить христиан с турецким гнётом, эти меры раздражали янычар и турок. === Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Послы во [[Топкапы|дворце Топкапы]]]] Брат и наследник Мустафы, [[Ахмед III]] (1703—1730), возведённый на трон восстанием янычар, обнаружил неожиданную смелость и самостоятельность. Он арестовал и спешно казнил многих офицеров войска янычар и отрешил от должности и сослал посаженного ими великого визиря (садр-азам) Ахмеда-пашу. Новый великий визирь Дамад-Гассан паша усмирил восстания в разных местах государства, покровительствовал иностранным купцам, основывал школы. Скоро он был свергнут вследствие интриги, исходившей из гарема, и визири стали сменяться с поразительной быстротой; некоторые оставались во власти не более двух недель. Османская империя не воспользовалась даже затруднениями, испытанными Россией во время [[Великая Северная война|Северной войны]]. Только в [[1709 год]]у она приняла бежавшего из-под Полтавы короля Швеции [[Карл XII|Карла XII]] и под влиянием его убеждений начала войну с Россией. К этому времени в османских правящих кругах уже существовала партия, которая мечтала не о войне с Россией, а о союзе с ней против Австрии; во главе этой партии стоял вел. визирь Нуман Кеприлу, и его падение, бывшее делом Карла XII, послужило сигналом к войне. Положение [[Пётр I|Петра I]], окружённого на Пруте 200 000 армией турок и татар, было крайне опасно. Гибель Петра была неизбежна, но великий визирь Балтаджи-Мехмед поддался подкупу и выпустил Петра за маловажную сравнительно уступку Азова (1711). Партия войны свергла Балтаджи-Мехмеда и сослала на [[Лемнос]], но Россия дипломатическим путём добилась от Османской империи удаления Карла XII, для чего пришлось прибегнуть к силе. В [[1714 год|1714]]—[[1718 год]]ах османы вели войну с Венецией и в [[1716]]—[[1718 год]]ах с Австрией. По [[Пассаровицкий мир|Пассаровицкому миру]] ([[1718 год]])а Османская империя получила обратно Морею, но отдала Австрии Белград с значительной частью Сербии, Банат, часть Валахии. В [[1722 год]]у, воспользовавшись прекращением династии и последовавшими затем смутами в Персии, османы начали [[религиозная война|религиозную войну]] против [[шиит]]ов, которой они надеялись вознаградить себя за потери в Европе. Несколько поражений в этой войне и вторжение персов на османскую территорию вызвало новое восстание в Константинополе: Ахмед был низложен, и на престол возведён его племянник, сын [[Мустафа II|Мустафы II]], [[Махмуд I]]. --> === Мәхмүт I хакимлығы === <!--При [[Махмуд I|Махмуде I]] (1730—1754), составлявшем своей мягкостью и человечностью исключение в ряду османских султанов (он не убил свергнутого султана и его сыновей и вообще избегал казней), продолжалась война с Персией, не имевшая определённых результатов. Война с Австрией окончилась [[Белградский мир|Белградским миром]] (1739), по которому турки получили Сербию с Белградом и Орсовой. Успешнее действовала против османов Россия, но заключение австрийцами сепаратного мира заставило и русских пойти на уступки; из своих завоеваний Россия сохранила только [[Азов]], но с обязательством срыть укрепления. В царствование Махмуда Ибрагимом Басмаджи была основана первая турецкая [[типография]]. Муфтий после некоторых колебаний дал фетву, которой во имя интересов просвещения благословлял начинание, а султан гатти-шерифом разрешил его. Было запрещено только печатать [[Коран]] и священные книги. В первый период существования типографии в ней было напечатано 15 сочинений (словари арабский и персидский, несколько книг по истории государства Османов и всеобщей географии, военное искусство, политическая экономия и т. д.). После смерти Ибрагима Басмаджи типография закрылась, новая возникла только в [[1784 год]]у. [[Махмуд I|Махмуду I]], умершему естественной смертью, наследовал его брат [[Осман III]] (1754—1757), царствование которого протекло мирно и который умер так же, как и его брат. == Реформаларға ынтылыш (1757—1839) == Осману наследовал [[Мустафа III]] (1757—74), сын [[Ахмед III|Ахмеда III]]. По вступлении на престол он твёрдо выразил намерение изменить политику Османской империи и восстановить блеск её оружия. Он задумывал довольно обширные реформы (между прочим, прорытие каналов через [[Суэцкий перешеек]] и через Малую Азию), открыто недолюбливал [[рабство]] и отпустил на волю значительное число невольников. Всеобщее недовольство, и раньше не бывшее новостью в Османской империи, было особенно усилено двумя случаями: неизвестно кем был ограблен и уничтожен караван правоверных, возвращавшихся из [[Мекка|Мекки]], и турецкий адмиральский корабль был захвачен отрядом морских разбойников греческой национальности. Всё это свидетельствовало о крайней слабости государственной власти. Для урегулирования финансов [[Мустафа III]] начал с экономии в собственном дворце, но вместе с тем допустил порчу монеты. При покровительстве Мустафы была открыта в Константинополе первая публичная [[библиотека]], несколько [[школа|школ]] и [[больница|больниц]]. Он очень охотно заключил в [[1761 год]]у договор с [[Пруссия|Пруссией]], которым предоставлял прусским торговым кораблям свободное плавание в османских водах; прусские подданные в Османской империи были подчинены юрисдикции своих консулов. Россия и Австрия предлагали Мустафе 100 000 [[дукат]]ов за отмену прав, данных Пруссии, но безуспешно: Мустафа желал возможно более сблизить своё государство с европейской цивилизацией. Дальше попытки реформ не пошли. В [[1768 год]]у султан должен был объявить [[Русско-турецкая война 1768—1774|войну]] России, длившуюся 6 лет и окончившуюся [[Кючук-Кайнарджийский мирный договор|Кучук-Кайнарджийским миром 1774 года]]. Мир был заключён уже при брате и наследнике Мустафы, [[Абдул-Хамид I|Абдул-Хамиде I]] (1774—1789). --> === Абдулхәмит I хакимлығы === <!--Империя в это время чуть ли не повсеместно находилась в состоянии брожения. Греки, возбуждённые Орловым, волновались, но, оставленные русскими без помощи, сравнительно быстро и легко были усмирены и жестоко наказаны. Ахмед-паша Багдадский объявил себя независимым; [[Тахер]], поддерживаемый арабскими кочевниками, принял звание шейха [[Галилея|Галилеи]] и [[Акра|Акры]]; [[Египет]] под властью [[Мухаммад Бей Абу аль-Дахаб|Мухаммад Бея]] и не думал уплачивать дани; [[Северная Албания]], которой управлял [[Бушатлия, Махмуд|Махмуд, паша Скутарийский]], находилась в состоянии полного восстания; [[Али-паша Тепеленский|Али, паша Янинский]], явно стремился к основанию самостоятельного царства. Всё царствование Адбул-Хамида было занято усмирением этих восстаний, которое не могло быть достигнуто вследствие отсутствия у османского правительства денег и дисциплинированного войска. К этому присоединилась новая [[Русско-турецкая война 1787—1792|война с Россией и Австрией]] (1787—1791), опять неудачная для османов. Она окончилась [[Ясский мирный договор|Ясским миром с Россией (1792)]], по которому Россия окончательно приобрела [[Крым]] и пространство между Бугом и Днестром, и Систовским миром с Австрией (1791). Последний был сравнительно благоприятен для Османской империи, так как её главный враг, [[Иосиф II (император Священной Римской империи)|Иосиф II]], умер, а [[Леопольд II (император Священной Римской империи)|Леопольд II]] направлял всё своё внимание на Францию. Австрия возвратила Османам большую часть сделанных ею в эту войну приобретений. Мир был заключён уже при племяннике Абдул Хамида, [[Селим III|Селиме III]] (1789—1807). Кроме территориальных потерь, война внесла в жизнь Османского государства одно существенное изменение: перед её началом (1785) империя заключила свой первый государственный долг, сперва внутренний, гарантированный некоторыми государственными доходами. === Сәлим III хакимлығы === Султан [[Селим III]] первым осознал глубокий кризис Османской империи и приступил к реформированию военной и государственной организации страны. Энергичными мерами правительство очистило [[Эгейское море]] от пиратов; оно покровительствовало торговле и народному образованию. Главное его внимание было обращено на армию. [[Янычары]] доказали свою почти полную бесполезность на войне, в то же время держа страну в периоды мира в состоянии анархии. Их формирования султан намеревался заменить армией европейского образца, но поскольку было очевидно, что сразу невозможно заменить всю старую систему, то реформаторы уделили определённое внимание улучшению положения традиционных формирований. В ряду других реформ султана были мероприятия по усилению боеспособности артиллерии и флота. Правительство озаботилось переводом на [[османский язык]] лучших иностранных сочинений по [[тактика|тактике]] и [[фортификация|фортификации]]; пригласило на преподавательские места в артиллерийском и морском училищах французских офицеров; при первом из них основало библиотеку иностранных сочинений по военным наукам. Были улучшены мастерские для отливки пушек; военные суда нового образца заказывались во Франции. Это все были предварительные меры. [[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|[[Сәлим III]] солтан]] Султан явно желал перейти к реорганизации внутреннего строя армии; он установил для неё новую форму и стал вводить более строгую [[Дисциплина (поведение)|дисциплину]]; янычар нововведения не коснулись. В это время Порте пришлось столкнуться с двумя серьёзными вызовами: во-первых, восстание [[видин]]ского паши [[Пасван-Оглу]] (1797), который явно пренебрегал приказами, исходившими от правительства, во-вторых — [[Египетский поход Бонапарта|египетская экспедиция]] [[Наполеон I|Наполеона]]. Кучук-Гуссейн двинулся против Пасван-Оглу и вёл с ним настоящую войну, не имевшую определённого результата. Правительство вступило наконец в переговоры с мятежным наместником и признало его пожизненные права на управление Видинским пашалыком, в действительности — на началах почти полной независимости. В 1798 году Франция под руководством генерала Бонапарта начала вторжение а [[Египет]], потом и в [[Сирия|Сирию]]. На сторону Османской империи стала [[Великобритания]], уничтожившая французский флот в [[Битва при Абукире (1798)|битве при Абукире]]. Экспедиция не имела для османов серьёзных результатов. Формально Египет остался во власти Османской империи, фактически — во власти [[мамлюки|мамлюков]]. Едва окончилась война с французами (1801), как началось восстание [[янычары|янычар]] в [[Белград]]е, недовольных реформами в армии. Притеснения с их стороны вызвали народное движение в [[Сербия|Сербии]] (1804) под начальством [[Карагеоргий|Карагеоргия]]. Правительство сперва поддерживало движение, но скоро оно вылилось в форму настоящего народного восстания, и Османской империи пришлось начать военные действия (см. [[Битва при Иванковац]]). Дело осложнилось [[Русско-турецкая война 1806—1812|войной]], начатой Россией (1806—1812). Реформы пришлось вновь отложить: великий визирь и другие высшие чиновники и военные находились на театре военных действий. --> ==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ==== <!--В [[Стамбул]]е оставался лишь [[каймакам]] (помощник великого визиря) и заместители министров. [[Шейх-уль-ислам]] воспользовался этим моментом для заговора против султана. В заговоре приняли участие улемы и [[янычары]], среди которых распространялись слухи о намерении султана расформировать их, распределив по полкам регулярной армии. К заговору примкнул и каймакам. В назначенный день отряд янычар неожиданно напал на гарнизон постоянного войска, стоявший в столице, и произвёл среди него резню. Другая часть янычар окружила дворец Селима и требовала от него казни ненавистных им лиц. Селим имел мужество отказаться. Он был арестован и посажен под стражу. Султаном был провозглашён сын Абдул-Хамида, [[Мустафа IV]] (1807—1808). Резня в городе продолжалась два дня. От имени бессильного Мустафы управляли шейх-уль-ислам и каймакам. Но и у Селима оставались свои приверженцы. Во время переворота Кабакчи Мустафы, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] (паша болгарского города Рущук) и его приверженцы начали переговоры по поводу возврата султана Селима III на престол. Наконец, с 16-тысячной армией, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] отправился в Стамбул, отправив ранее туда Хаджи Али Агу, который убил Кабакчи Мустафу (19 июля 1808 года). Мустафа Байрактар со своей армией, уничтожив довольно большое количество мятежников, прибыл в Высокую Порту. Султан [[Мустафа IV]], узнав, что Мустафа желает вернуть трон султану Селиму III, приказал убить Селима и брата шах-заде Махмуда. Султан был убит немедленно, а шах-заде Махмуд при помощи своих рабов и слуг был освобождён. Мустафа Байрактар, убрав с трона Мустафу IV, объявил султаном [[Махмуд II|Махмуда II]]. Последний сделал его садр-и-азамом — великим визирем. === Мәхмүт II идаралығы === Не уступая Селиму в энергии и в понимании необходимости реформ, [[Махмуд II|Махмуд]] был гораздо более жестким, чем Селим: злой, мстительный, он в большей степени руководствовался личными страстями, которые умерялись скорее политической дальновидностью, чем действительным стремлением ко благу страны. Почва для нововведений была уже несколько подготовлена, способность не задумываться над средствами тоже благоприятствовала Махмуду, и потому его деятельность оставила всё же более следов, чем деятельность Селима. Своим великим визирем он назначил Байрактара, распорядившегося избиением участников заговора против Селима и других политических противников. Жизнь самого Мустафы была на время пощажена. Как первую реформу, Байрактар наметил реорганизацию корпуса янычар, но он имел неосторожность отправить часть своего войска на театр военных действий; у него оставалось только 7000 солдат. 6000 янычар совершили на них неожиданное нападение и двинулись к дворцу с целью освободить Мустафу IV. Байрактар, с небольшим отрядом запершийся во дворце, выбросил им труп Мустафы, а затем взорвал часть дворца на воздух и похоронил себя в развалинах. Через несколько часов подоспело верное правительству трехтысячное войско с Рамиз-пашой во главе, разбило янычар и истребило значительную их часть. Махмуд решил отложить реформу до окончания войны с Россией, завершившейся в [[1812]] г. [[Бухарестский мирный договор (1812)|Бухарестским миром]]. [[Венский конгресс]] внёс некоторые изменения в положение Османской империи или, правильнее, определил точнее и утвердил в теории и на географических картах то, что уже имело место в действительности. [[Далмация]] и [[Иллирия]] были утверждены за Австрией, [[Бессарабия]] за Россией; семь [[Ионические острова|Ионических островов]] получили самоуправление под английским протекторатом; английские суда получили право свободного прохода через [[Дарданеллы]]. Даже на оставшейся у империи территории правительство не чувствовало уверенности. В Сербии в 1817 году началось восстание, окончившееся в 1829 году лишь после признания Сербии по [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольскому миру]] отдельным вассальным государством, с собственным князем во главе. В 1820 году началось восстание [[Али-паша Тепеленский|Али-паши Янинского]]. Вследствие измены его собственных сыновей он был разбит, взят в плен и казнён; но значительная часть его армии образовала кадры греческих повстанцев. В 1821 году восстание, переросшее в [[Греческая война за независимость|войну за независимость]], началось в Греции. После вмешательства России, Франции и Англии и несчастной для Османской империи [[Наваринское сражение|Наваринской (морской) битвы]] (1827), в которой погиб турецкий и египетский флот, османцы потеряли Грецию. --> ==== Хәрби юғалтыуҙар ==== <!--Избавления от янычар и дервишей (1826) не спасли турок от поражения как в войне с сербами, так и в войне с греками. За этими двумя войнами и в связи с ними последовала [[Русско-турецкая война (1828—1829)|война с Россией]] (1828—1829), окончившаяся [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольским миром 1829 года]]. Османская империя потеряла почти всю [[Княжество Сербия|Сербию]], [[Молдавия|Молдавию]], [[Валахия|Валахию]], [[Греция|Грецию]], восточное побережье [[Чёрное море|Чёрного моря]]. Вслед за тем от Османской империи отложился [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]], [[хедив]] Египта (1831—1833 и 1839). В борьбе с последним империя понесла такие удары, которыми было поставлено на карту самое её существование; но её дважды (1833 и 1839) спасло неожиданное заступничество России, вызванное опасением со стороны [[Николай I|Николая I]] новой европейской войны, которая, вероятно, была бы вызвана распадом Османского государства. Впрочем, это заступничество принесло России и реальные выгоды: по миру в Гункьяр Скелесси (1833) Османская империя предоставила русским судам проход через Дарданеллы, закрыв его для Англии. Одновременно французы решили отнять у османцев [[Алжир]] (с 1830 года), и ранее, впрочем, бывший лишь в номинальной зависимости от империи. ==== Гражданлыҡ реформалары ==== [[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Махмуд II]] начинает модернизацию в 1839 г.]] Войны не остановили реформаторских замыслов Махмуда; частные преобразования в армии продолжались во все время его царствования. Он заботился также о поднятии уровня образования в народе; при нём (1831) стала выходить на французском языке первая в Османской империи газета, имевшая официальный характер («Moniteur ottoman»). С конца 1831 года начала выходить первая официальная газета на турецком языке «[[Таквим-и векаи]]». Подобно Петру Великому, быть может, даже сознательно подражая ему, Махмуд стремился ввести европейские нравы в народе; он сам носил европейский костюм и поощрял к тому своих чиновников, запрещал ношение [[тюрбан]]а, устраивал празднества в Константинополе и в других городах с [[фейерверк]]ами, с европейской музыкой и вообще по европейскому образцу. До важнейших реформ гражданского строя, задуманных им, он не дожил; они были уже делом его наследника. Но и то немногое, что он сделал, шло вразрез с религиозными чувствами мусульманского населения. Он стал чеканить монету со своим изображением, что прямо запрещено в Коране (известия о том, будто и предыдущие султаны снимали с себя портреты, подлежит большому сомнению). В течение всего его царствования в разных частях государства, особенно в Константинополе, беспрестанно происходили бунты мусульман, вызванные религиозными чувствами; правительство расправлялось с ними крайне жестоко: иногда в несколько дней в Босфор бросалось по 4000 трупов. При этом Махмуд не стеснялся подвергать казни даже [[улем]]ов и [[дервиш]]ей, которые вообще были его ожесточёнными врагами. В царствование Махмуда было особенно много пожаров в Стамбуле, частью происходивших от поджогов; народ объяснял их Божьим наказанием за грехи султана. ==== Хакимлығы һөҙөмтәләре ==== Истребление [[янычары|янычар]], сначала повредившее Османской империи, лишив её хотя и плохого, но все-таки не бесполезного войска, по прошествии нескольких лет оказалось в высшей степени благодетельным: вооруженные силы Порты почти сравнялись с европейскими регулярными армиями, что было наглядно доказано в [[Крымская война|Крымскую кампанию]] и ещё более во время русско-турецкой войны 1877—1878 годов, а также в войне с Грецией 1897 года. Территориальное сокращение, в особенности потеря Греции, оказалось для империи тоже скорее выгодным, чем вредным. Исторически османы никогда не допускали к военной службе христиан; между тем, области со сплошным христианским населением ([[Греция]] и [[Сербия]]), не увеличивая турецкой армии, в то же время требовали от неё значительных военных гарнизонов, которые не могли быть пущены в ход в случае острой необходимости. В особенности это применимо к Греции, которая ввиду растянутой морской границы не представляла даже стратегических выгод для Османской империи, более сильной на суше, чем на море. Потеря территорий сократила государственные доходы империи, но в царствование Махмуда несколько оживилась торговля Османской империи с европейскими государствами, несколько поднялась производительность страны ([[хлеб]], [[табак]], [[Виноград культурный|виноград]], [[розовое масло]] и др.). Таким образом, несмотря на все внешние поражения, несмотря даже на страшную [[Битва при Незибе|битву при Низибе]], в которой [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]] уничтожил значительную османскую армию и за которой последовала потеря целого флота, Махмуд оставил Абдул-Меджиду государство скорее усиленное, чем ослабленное. Усилено оно было ещё и тем, что отныне интерес европейских держав был теснее связан с сохранением Османского государства. Необычайно поднялось значение [[Босфор]]а и Дарданелл; европейские державы чувствовали, что захват Константинополя одной из них нанесёт непоправимый удар остальным, и поэтому сохранение слабой Османской империи считали для себя более выгодным. --> == Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) == <!--Махмуду наследовал его 16-летний сын [[Абдул-Меджид]], не отличавшийся его энергией и непреклонностью, но зато бывший более культурным и мягким по своему характеру человеком. Несмотря на всё, сделанное Махмудом, битва при Низибе могла бы окончательно погубить Османскую империю, если бы Россия, Англия, Австрия и Пруссия не заключили союза для охраны целости Порты ([[1840]]); они составили трактат, в силу которого египетский вице-король сохранял на наследственном начале Египет, но обязывался немедленно очистить Сирию, а в случае отказа должен был лишиться всех своих владений. Союз этот вызвал негодование во Франции, поддерживавшей Мухаммеда Али, и Тьер сделал даже приготовления к войне; однако [[Луи-Филипп]] на неё не решился. Несмотря на неравенство сил, Мухаммед Али готов был сопротивляться; но английская эскадра бомбардировала [[Бейрут]], сожгла египетский флот и высадила в Сирию корпус в 9000 чел., который при помощи [[маронит]]ов нанёс несколько поражений египтянам. Мухаммед Али уступил; Османская империя была спасена, и Абдул-Меджид, поддерживаемый Хозревом-пашой, Решидом-пашой и другими сподвижниками отца, приступил к реформам. === Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат === 3 ноября 1839 года Абдул-Меджид издал так наз. [[Гюльханейский хатти-шериф]] (Гюльханэ — «жилище роз», название площади, где был объявлен [[Хатт-и-шериф]]) — общеимперский указ, определявший принципы, которым намеревалось следовать правительство: * обеспечение всем подданным совершенной безопасности относительно их жизни, чести и имущества; * правильный способ распределения и взимания налогов; * столь же правильный способ набора солдат. Признавалось необходимым изменить распределение податей в смысле их уравнительности и отказаться от системы сдачи их на откуп, определить расходы на сухопутные и морские силы; установлялась публичность [[судопроизводство|судопроизводства]]. Все эти льготы распространялись на всех подданных султана без различия вероисповеданий. Сам султан принёс присягу на верность хатти-шерифу. Оставалось осуществить обещание на самом деле. --> === Гумайюн === <!-- После [[Крымская война|Крымской войны]] султан опубликовал новый гатти-шериф [[гумайюн]] ([[1856]]), в котором подтверждались и подробнее развивались принципы первого; особенно настаивалось на [[Социальное равенство|равенстве]] всех подданных, без различия вероисповедания и национальности. После этого гатти-шерифа был отменён старинный закон о смертной казни за переход из ислама в другую религию. Однако большая часть этих постановлений оставалась только на бумаге. Высшее правительство частью было не в силах справиться с своеволием низших чиновников, частью и само не хотело прибегать к некоторым мерам, обещанным в гатти-шерифах, как, например, к назначению христиан на разные должности. Однажды оно сделало попытку вербовать солдат из христиан, но это вызвало недовольство и среди мусульман, и среди христиан, тем более, что правительство при производстве в офицеры не решалось отказаться от религиозных принципов ([[1847]]); скоро эта мера была отменена. Массовые убийства [[маронит]]ов в Сирии ([[1845]] и др.) подтверждали, что веротерпимость по-прежнему была чужда Османской империи. В течение царствования Абдул-Меджида были улучшены [[дорога|дороги]], построено множество [[мост]]ов, проведено несколько [[телеграф]]ных линий, [[почта]] организована по европейскому образцу. События [[1848]] г. вовсе не отозвались в Османской империи; только [[Революция 1848—1849 годов в Венгрии|венгерская революция]] побудила османское правительство сделать попытку восстановить своё господство на Дунае, но поражение венгров рассеяло его надежды. Когда [[Кошут, Лайош|Кошут]] с товарищами спаслись на турецкой территории, то Австрия и Россия обратились к султану Абдул-Меджиду с требованием их выдачи. Султан ответил, что религия запрещает ему нарушить долг гостеприимства. === Ҡырым һуғышы === [[1853]]—[[1856]] гг. были временем новой [[Восточная война|Восточной войны]], закончившейся в 1856 г. [[Парижский мирный договор (1856)|Парижским миром]]. На [[Парижский конгресс]] был на началах равноправности допущен представитель Османской империи, и этим самым империя признана членом европейского концерна. Однако это признание имело скорее формальный характер, чем действительный. Прежде всего Османская империя, участие которой в войне было весьма велико и которая доказала увеличение своей боевой способности сравнительно с первой четвертью XIX или с концом XVIII в., в действительности получила от войны очень мало; срытие русских крепостей на северном побережье Чёрного моря имело для неё ничтожное значение, а потеря Россией права держать военный флот на Чёрном море не могла быть продолжительна и была отменена уже в 1871 г. Далее, консульская юрисдикция была сохранена и доказывала, что Европа всё же смотрит на империю Османов как на государство варварское. После войны европейские державы стали заводить на территории империи свои почтовые учреждения, независимые от османских. Война не только не увеличила власти Османской империи над вассальными государствами, но ослабила её; дунайские княжества в [[1861]] г. объединились в одно государство [[Румыния|Румынию]], а в Сербии дружественные Турции [[Обреновичи]] были низвергнуты и заменены дружественными России [[Карагеоргиевичи]]; несколько позже Европа принудила империю удалить из Сербии свои гарнизоны ([[1867]]). Во время Восточной кампании Османская империя сделала заём в Англии в 7 млн [[фунт стерлингов|фунтов стерлингов]]; в 1858,1860 и 1861 гг. пришлось сделать новые займы. В то же время правительство выпустило значительное количество бумажных денег, курс которых скоро и сильно пал. В связи с другими событиями это вызвало торговый кризис [[1861]] г., тяжело отразившийся на народонаселении. --> == Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) == Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй. Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла. Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән. === Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү === Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған. Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән. Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған<ref>{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}</ref>. 1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була. Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы. === Черногориялағы һуғыш === 1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына. === Криттағы ихтилал === 1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына. Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән. === Дәүләт түңкәрелеше === 1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. <!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --> Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти». 1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла. == [[Абдулхәмит II]] == <!-- Уже в конце царствования Абдул-Азиза началось [[Боснийско-Герцеговинское восстание|восстание в Герцеговине и Боснии]], вызванное крайне тяжёлым положением населения этих областей, частью обязанного отбывать [[барщина|барщину]] на полях крупных землевладельцев-мусульман, частью лично свободного, но совершенно бесправного, угнетаемого непомерными поборами и в то же время постоянно подогреваемого в своей ненависти к туркам близким соседством свободных [[черногорцы|черногорцев]]. Весной [[1875]] г. некоторые общины обратились к султану с просьбой уменьшить налог на баранов и налог, уплачиваемый христианами взамен воинской повинности, и организовать полицию из христиан. Им даже не ответили. Тогда их жители взялись за оружие. Движение быстро охватило всю Герцеговину и распространилось на Боснию; [[Никшич]] был осаждён повстанцами. Из Черногории и Сербии на помощь повстанцам двинулись отряды добровольцев. Движение вызвало большой интерес за границей, особенно в [[Россия|России]] и в [[Австрия|Австрии]]; последняя обратилась к [[Порта|Порте]] с требованием религиозной равноправности, понижения налогов, пересмотра законов о недвижимой собственности и проч. Султан немедленно обещал всё это исполнить (февраль 1876), но повстанцы не соглашались положить оружие, пока не будут выведены османские войска из Герцеговины. Брожение перешло и на Болгарию, где османцы в виде ответа произвели страшную резню (см. [[Болгария]]), вызвавшую негодование во всей Европе (брошюра [[Гладстон, Уильям Эварт|Гладстона]] о зверствах в Болгарии), были поголовно вырезаны целые селения, до грудных детей включительно. Болгарское восстание было потоплено в крови, но герцеговинское и боснийское продолжалось и в 1876 г. и вызвало наконец вмешательство Сербии и Черногории (1876—1877 г; см. [[Сербско-турецкая война (1876—1877)|Сербо-черногорско-турецкая война]]). 6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления. В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.). [[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]] Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался. === 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков. === Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар === Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено. [[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]] В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]]. В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен. Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]<ref>{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}</ref>; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства. 14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела. [[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]] В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок. В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями. В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию. Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции. В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования. --> == XX быуат == <!-- В XX веке на окраинах империи усилились сепаратистские настроения. Османская империя начала постепенно терять свои территории, уступая технологическому превосходству Запада. === Йәш төрөктәр революцияһы === [[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|Демонстрация в районе [[Султанахмет]], Стамбул, 1908 год]] [[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Османская открытка в ознаменование младотурецкой революции]] В начале XX века в [[Османская империя|Османской империи]] появилось политическое движение [[Младотурки|младотурков]], которое было вдохновлено основанной в 1831 году подпольной организацией [[Молодая Италия]]. В 1908 году состоялась [[младотурецкая революция]], ведущую роль в которой сыграло общество «[[Единение и прогресс|Иттихад ве таракки]]» («Единение и прогресс», ''иттихадисты''). Султан [[Абдул-Хамид II]] согласился восстановить конституцию 1876 года и созвать парламент. В 1909 году абсолютная власть монарха была [[Контрпереворот 1909 года|восстановлена мятежниками]], но вскоре они потерпели поражение и парламент избрал новым султаном [[Мехмед V|Мехмеда V]] — брата Абдул-Хамида II. Будущий триумвир [[Энвер-паша|Энвер Исмаил]] принимал активное участие в революции 1908 года и был одним из лидеров «Единения и прогресса». [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] также отличился во время революции и принял участие в подавлении контрпереворота 1909 года. [[Мехмед Талаат-паша|Мехмед Талаат]] был другом Энвера Исмаила и после революции был избран депутатом парламента ''(меджлис-и умуми)'' от [[Эдирне]]. Воспользовавшись сложившейся ситуацией после революции младотурков, в октябре 1908 года [[Австро-Венгрия]] аннексировала [[Босния и Герцеговина|Боснию и Герцеговину]], что в дальнейшем привело к [[Боснийский кризис|Боснийскому кризису]]. В 1911 году началась [[Итало-турецкая война|война между Италией и Османской империей]], которая привела к потере турками [[Триполитания|Триполитании]], [[Киренаика|Киренаики]] и архипелага [[Додеканес]] в Эгейском море. Вслед за этой войной, продемонстрировавшей слабость турецкой армии, последовала война Османской империи с [[Балканский союз|Балканским союзом]]. === Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше === В октябре 1912 года началась [[Первая Балканская война]] между Османской империей и членами [[Балканский союз|Балканского союза]] — [[Третье Болгарское царство|Болгарией]], [[Королевство Сербия|Сербией]], [[Королевство Греция|Грецией]] и [[Королевство Черногория|Черногорией]]. Превосходящие по численности войска Союза добились быстрого успеха над находящимися в невыгодном стратегическом положении турками. [[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|[[Энвер-паша]] принимает иностранных представителей после [[Государственный переворот в Османской империи (1913)|переворота 1913 года.]]]] В январе 1913 года [[Единение и прогресс|иттихадист]] [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], убеждённый в том, что великий визирь [[Мехмед Камиль-паша|Камиль-паша]] и кабинет министров готовы заключить унизительный мир с Балканским союзом, устроил государственный переворот. По требованию Энвера султан [[Мехмед V]] назначил нового великого визиря, которым стал [[Махмуд Шевкет-паша]]. В новом правительстве получили портфели лишь трое умеренных представителей партии «Единение и прогресс». После истечения срока перемирия в феврале 1913 года война на Балканах возобновилась. Не имея возможности помочь своим городам в Европе, Османская империя была вынуждена наблюдать, как они постепенно переходят в руки союзников. В конце марта защитники [[Эдирне]] капитулировали и сдали город болгарам. После поражения, вызвавшего глубокий национальный кризис в стране, великий визирь немедленно объявил о готовности заключить мирный договор. В итоге Османская империя уступила членам Балканского союза 155,4 тыс. м² своей территории с 4 млн населения, потеряв почти все европейские владения. --> === Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы === <!-- Иттихадисты, которые оправдывали государственный переворот 1913 года необходимостью сохранить Эдирне в составе империи, оказались в неудобном положении и свергнутые ими либералы были полны решимости расквитаться с оппонентами. Спустя всего несколько дней после [[Лондонский мирный договор (1913)|подписания мирного договора]] великий визирь Махмуд Шевкет-паша был застрелен боевиками. Члены «Единения и прогресса» умело воспользовались ситуацией и в ходе начавшейся «чистки» устранили либералов с политической арены. В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря. Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране. === Беренсе донъя һуғышы === Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы. 2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]<ref>{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}</ref>. [[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]] Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]]. Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]]. Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года<ref>{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}</ref>. Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию<ref name="петросян">{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}</ref>. --> === Империяның тарҡалыуы === <!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции. [[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]] [[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом. [[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]]. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}} * [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]] * [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи]. {{Библиоинформация}} {{^|12px}} {{Османская империя в темах}} {{История Турции}} [[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]] [[Категория:Ғосман империяһы тарихы]] j9vmhv2d8f3qefpq8i5ig8ivw9v3mtq 1147330 1147325 2022-07-27T16:12:52Z Akkashka 14326 /* Сәлим II хакимлығы */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған. == Империяның барлыҡҡа килеүе == [[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]] Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= "gug_144-145"}} XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған<ref name="gug_144-145" />. XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана<ref name="gug_144-145" />. Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай. Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән. Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә. Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала. [[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]] Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән. 1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән == Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) == * 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу. * 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу. == Бөйөк империя осоро == Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә. Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған. [[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]] Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай. === Косово ҡырындағы алыш === 1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай<ref>{{книга |автор = Чиркович Сима. |заглавие = История сербов |место = М. |издательство = Весь мир |год = 2009 |страницы = 109 |isbn = 978-5-7777-0431-3 }}</ref>. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған. ==== Моратты үлтереү ==== Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан. Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға. === XV быуат башы === Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән. 1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата. Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була. Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола. Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә. [[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]] Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай. Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған. '''Константинополде алыу''' [[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]] Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән. Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған. Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә === Баҫып алыуҙары === Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған. Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән. Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән. 1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына Отрантоны ҡалдырған. Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә. === Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы === Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]] Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй. Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған. Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған. Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан. Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә. Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән. Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән. Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517). Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]] Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған. === Сөләймән I хакимлығы === [[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]] Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған. Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона. [[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]] 1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған. ==== Франция менән союз ==== Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй. 1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән. Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528). ==== Хәрби уңыштары ==== 1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була. 1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә. Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә. === Сәлим II хакимлығы === [[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]] Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай. [[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]] Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне. Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған. === Морат III һәм Меһмет III хакимлығы === <!-- Во время царствования [[Мурад III|Мурада III]] (1574—1595) Османская империя вышла победительницей из упорной войны с Персией, захватив весь Западный Иран и Кавказ. Однако фактическая власть в империи принадлежала его матери Нурбану и сам упадок империи османов усилился. Сын Мурада [[Мехмед III]] (1595—1603) при вступлении на престол казнил 19 братьев. Однако он фактически не интересовался государственными делами. При нём государством в значительной степени управляла его мать Сафие — султан через посредство великих визирей, часто сменявших друг друга. Усиленная порча монеты и возвышение податей не раз приводили к восстаниям в различных частях государства, в частности, к смуте Джелали. Царствование Мехмеда было наполнено войной с Австрией, которая началась ещё при Мураде в [[1593]] г. и окончилась только в [[1606]] г., уже при [[Ахмед I|Ахмеде I]] (1603—17). Окончилась она Ситваторокским миром [[1606]] г., знаменующим поворот во взаимных отношениях между Османской империей и Европой. Никакой новой дани не было наложено на Австрию; напротив, она освободилась от прежней дани за Венгрию, единовременно выплатив контрибуцию в 200 000 [[флорин]]ов. В Трансильвании правителем был признан враждебный Австрии [[Стефан Бочкай]] с его мужским потомством. [[Молдавия|Молдавию]], [[Молдавские войны магнатов|неоднократно пытавшуюся выйти]] из [[вассалитет]]а, удалось отстоять в ходе пограничных конфликтов с [[Речь Посполитая|Речью Посполитой]] и [[Габсбурги|Габсбургами]]. С этого времени территории Османского государства более не расширялась иначе, как на короткий срок. Печальные последствия для Османской империи имела война с Персией 1603—18 гг., в которой турки понесли несколько серьёзных поражений и должны были уступить Восточно-Грузинские земли, Восточную Армению, Ширван, Карабах, Азербайджан с Тавризом и некоторые другие местности. == Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) == Правление [[Ахмед I|Ахмеда I]], при котором было подавлено восстание Джелали, привело к тому, что сложилась дилемма насчет вступления на трон. Его брат [[Мустафа I]] (1617—1618), психически больной человек, вскоре был низложен, и на престол вступил старший сын Ахмеда [[Осман II]] (1618—1622). После неудачной Хотинской войны с Польшей он сделал попытку заменить корпус янычар и провести другие реформы, однако в 1622 году его свергли и убили. На престол был вновь возведён Мустафа I и вновь через несколько месяцев свергнут с престола, а через несколько лет умер в застенках кафеса, вероятно, от [[отравление|отравления]]. Младший брат Османа, [[Мурад IV]] (1623—1640), намерен был, казалось, восстановить прежнее величие Османской империи. Хотя первые годы его правления выдались неспокойными, а власть в империи до 1632 года принадлежала его матери Кёсем — султан. Это был жестокий и жадный тиран, напоминавший Селима Явуза, но вместе с тем способный администратор и энергичный воин. По исчислениям, точность которых не может быть удостоверена, при нём казнено до 25 000 чел. Нередко он казнил богатых людей исключительно для того, чтобы конфисковать их имущество. В частности, был казнен впервые в истории Османского государства шейх-уль-ислам. При нем была война с Польшей 1633—1634 гг. Он вновь отвоевал в войне с персами ([[1623]]—[[1639]]) [[Тавриз]], [[Ереван]] и [[Багдад]]; ему удалось также нанести поражение венецианцам и заключить с ними выгодный мир. Он усмирил опасное восстание [[друзы|друзов Леванта]] (1623—1637); но восстание [[крымские татары|крымских татар]] почти вовсе освободило их от османской власти. Опустошения Черноморского побережья, производимые казаками, остались для них безнаказанными. Во внутреннем управлении Мурад стремился ввести некоторый порядок и некоторую экономию в финансах; однако все его попытки оказались неосуществимыми. При этом он казнил своих братьев Баязида, Касыма и Сулеймана и намеревался передать османский трон крымскому хану. При его брате и наследнике [[Ибрагим I|Ибрагиме Дели (Безумном)]] (1640—1648), при котором государственными делами вновь заведовал гарем, были потеряны все приобретения его предшественника. В частности, при нем началась затяжная Кандийская война с Венецией. Сам султан с ведома Кёсем — султан был свергнут, а затем и задушен янычарами, возведшими на престол его семилетнего сына [[Мехмед IV|Мехмеда IV]] (1648—1687). Фактическими правителями государства в первое время царствования последнего были Кёсем и её невестка Турхан; все государственные должности замещались их ставленниками, управление находилось в полном расстройстве, финансы достигли крайнего упадка. Несмотря на это, османскому флоту удалось нанести серьёзное морское поражение Венеции и прорвать блокаду Дарданелл, которая с переменным успехом держалась с 1654 г. --> === 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === [[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]] <!--В [[1656 год]]у пост великого визиря захватил энергичный человек Мехмет — паша Кёпрюлю, который сумел усилить дисциплину армии и нанести несколько поражений врагам. Австрия должна была заключить в [[1664 год]]у не особенно для неё выгодный мир в Васваре; в [[1669 год]]у турки завоевали [[Крит]], а в [[1672 год]]у, по миру в [[Бучач]]е, получили от [[Речь Посполитая|Речи Посполитой]] [[Подолия|Подолию]] и даже часть [[Украина|Украины]]. Этот мир вызвал негодование народа и [[Сейм Речи Посполитой|сейма]], и война началась снова. В ней приняла участие и Россия; зато на стороне османов стояла значительная часть казаков во главе с гетманом [[Дорошенко, Петр|Дорошенко]]. Во время войны умер великий визирь Ахмет-паша Кёпрюлю после 15-летнего управления страной (1661—1676). Война, шедшая с переменным успехом, окончилась [[Бахчисарайское перемирие|Бахчисарайским перемирием]], заключённым в [[1681 год]]у на 20 лет, на начале [[статус-кво]]; [[Западная Украина]], представлявшая после войны настоящую пустыню, и Подолия остались в руках турок. Османы легко согласились на мир, так как у них на очереди стояла война с Австрией, которую предпринял преемник Ахмет-паши Кара-Мустафа Кёпрюлю. Османцам удалось проникнуть до Вены и осадить её (с 24 июля до 12 сентября [[1683 год]]а), но осаду пришлось снять, когда польский [[король]] [[Ян Собеский]] заключил союз с Австрией, поспешил на помощь Вене и одержал около неё [[Венская битва|блестящую победу над османским войском]]. В [[Белград]]е Кара-Мустафу встретили посланцы от султана, имевшие приказ доставить в [[Константинополь]] голову неспособного полководца, что и было исполнено. В [[1684 год]]у к коалиции [[Австрия|Австрии]] и [[Речь Посполита|Речи Посполитой]] против Османской империи примкнула и [[Венеция]], позднее и [[Россия]]. В ходе войны, в которой османам уже пришлось не нападать, а защищаться на собственной территории, в [[1687 год]]у великий визирь Сулейман-паша был разбит при [[Мохач]]е. Поражение османских войск вызвало раздражение [[янычары|янычар]], которые оставались в Константинополе, бунтуя и грабя. Под угрозой восстания, [[Мехмед IV]] послал им голову Сулеймана, но это не спасло его самого: янычары низвергли его при помощи фетвы муфтия и насильно возвели на престол его брата, [[Сулейман II|Сулеймана II]] (1687—1691), человека преданного пьянству и совершенно неспособного к управлению. Война продолжалась при нём и при его братьях, Ахмеде II (1691—1695) и Мустафе II (1695—1703). Венецианцы овладели Мореей; австрийцы взяли Белград (вскоре опять доставшийся османам) и все значительные крепости Венгрии, Славонии, Трансильвании; поляки заняли значительную часть Молдавии. В [[1699 год]]у война была закончена [[Карловицкий мир|Карловицким мирным договором]], который был первым, по которому Османская империя не получала ни дани, ни временной контрибуции. Значение его существенно превосходило значение [[Житваторокский мир|Ситваторокского мира]]. Стало для всех ясно, что военное могущество Османов вовсе не велико и что внутренние неурядицы расшатывают их государство всё более и более. В самой империи Карловицкий мир вызвал среди более образованной части населения сознание необходимости некоторых реформ. Это сознание уже ранее имели [[Кёпрюлю]] — семья, давшая государству в течение 2-й половины XVII и начала [[XVIII век]]а 5 великих визирей, принадлежавших к самым замечательным государственным людям Османской империи. Уже в [[1690 год]]у вел. визирь Кёпрюлю Мустафа издал [[Низами-Джедид]] ({{lang-ota|Nizam-ı Cedid}} — «Новый порядок»), установивший максимальные нормы поголовных податей, взимаемых с христиан; но закон этот не имел практического применения. После Карловицкого мира христианам в Сербии и Банате были прощены подати за год; высшее правительство в Константинополе стало по временам заботиться о защите христиан от поборов и других притеснений. Недостаточные для того, чтобы примирить христиан с турецким гнётом, эти меры раздражали янычар и турок. === Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Послы во [[Топкапы|дворце Топкапы]]]] Брат и наследник Мустафы, [[Ахмед III]] (1703—1730), возведённый на трон восстанием янычар, обнаружил неожиданную смелость и самостоятельность. Он арестовал и спешно казнил многих офицеров войска янычар и отрешил от должности и сослал посаженного ими великого визиря (садр-азам) Ахмеда-пашу. Новый великий визирь Дамад-Гассан паша усмирил восстания в разных местах государства, покровительствовал иностранным купцам, основывал школы. Скоро он был свергнут вследствие интриги, исходившей из гарема, и визири стали сменяться с поразительной быстротой; некоторые оставались во власти не более двух недель. Османская империя не воспользовалась даже затруднениями, испытанными Россией во время [[Великая Северная война|Северной войны]]. Только в [[1709 год]]у она приняла бежавшего из-под Полтавы короля Швеции [[Карл XII|Карла XII]] и под влиянием его убеждений начала войну с Россией. К этому времени в османских правящих кругах уже существовала партия, которая мечтала не о войне с Россией, а о союзе с ней против Австрии; во главе этой партии стоял вел. визирь Нуман Кеприлу, и его падение, бывшее делом Карла XII, послужило сигналом к войне. Положение [[Пётр I|Петра I]], окружённого на Пруте 200 000 армией турок и татар, было крайне опасно. Гибель Петра была неизбежна, но великий визирь Балтаджи-Мехмед поддался подкупу и выпустил Петра за маловажную сравнительно уступку Азова (1711). Партия войны свергла Балтаджи-Мехмеда и сослала на [[Лемнос]], но Россия дипломатическим путём добилась от Османской империи удаления Карла XII, для чего пришлось прибегнуть к силе. В [[1714 год|1714]]—[[1718 год]]ах османы вели войну с Венецией и в [[1716]]—[[1718 год]]ах с Австрией. По [[Пассаровицкий мир|Пассаровицкому миру]] ([[1718 год]])а Османская империя получила обратно Морею, но отдала Австрии Белград с значительной частью Сербии, Банат, часть Валахии. В [[1722 год]]у, воспользовавшись прекращением династии и последовавшими затем смутами в Персии, османы начали [[религиозная война|религиозную войну]] против [[шиит]]ов, которой они надеялись вознаградить себя за потери в Европе. Несколько поражений в этой войне и вторжение персов на османскую территорию вызвало новое восстание в Константинополе: Ахмед был низложен, и на престол возведён его племянник, сын [[Мустафа II|Мустафы II]], [[Махмуд I]]. --> === Мәхмүт I хакимлығы === <!--При [[Махмуд I|Махмуде I]] (1730—1754), составлявшем своей мягкостью и человечностью исключение в ряду османских султанов (он не убил свергнутого султана и его сыновей и вообще избегал казней), продолжалась война с Персией, не имевшая определённых результатов. Война с Австрией окончилась [[Белградский мир|Белградским миром]] (1739), по которому турки получили Сербию с Белградом и Орсовой. Успешнее действовала против османов Россия, но заключение австрийцами сепаратного мира заставило и русских пойти на уступки; из своих завоеваний Россия сохранила только [[Азов]], но с обязательством срыть укрепления. В царствование Махмуда Ибрагимом Басмаджи была основана первая турецкая [[типография]]. Муфтий после некоторых колебаний дал фетву, которой во имя интересов просвещения благословлял начинание, а султан гатти-шерифом разрешил его. Было запрещено только печатать [[Коран]] и священные книги. В первый период существования типографии в ней было напечатано 15 сочинений (словари арабский и персидский, несколько книг по истории государства Османов и всеобщей географии, военное искусство, политическая экономия и т. д.). После смерти Ибрагима Басмаджи типография закрылась, новая возникла только в [[1784 год]]у. [[Махмуд I|Махмуду I]], умершему естественной смертью, наследовал его брат [[Осман III]] (1754—1757), царствование которого протекло мирно и который умер так же, как и его брат. == Реформаларға ынтылыш (1757—1839) == Осману наследовал [[Мустафа III]] (1757—74), сын [[Ахмед III|Ахмеда III]]. По вступлении на престол он твёрдо выразил намерение изменить политику Османской империи и восстановить блеск её оружия. Он задумывал довольно обширные реформы (между прочим, прорытие каналов через [[Суэцкий перешеек]] и через Малую Азию), открыто недолюбливал [[рабство]] и отпустил на волю значительное число невольников. Всеобщее недовольство, и раньше не бывшее новостью в Османской империи, было особенно усилено двумя случаями: неизвестно кем был ограблен и уничтожен караван правоверных, возвращавшихся из [[Мекка|Мекки]], и турецкий адмиральский корабль был захвачен отрядом морских разбойников греческой национальности. Всё это свидетельствовало о крайней слабости государственной власти. Для урегулирования финансов [[Мустафа III]] начал с экономии в собственном дворце, но вместе с тем допустил порчу монеты. При покровительстве Мустафы была открыта в Константинополе первая публичная [[библиотека]], несколько [[школа|школ]] и [[больница|больниц]]. Он очень охотно заключил в [[1761 год]]у договор с [[Пруссия|Пруссией]], которым предоставлял прусским торговым кораблям свободное плавание в османских водах; прусские подданные в Османской империи были подчинены юрисдикции своих консулов. Россия и Австрия предлагали Мустафе 100 000 [[дукат]]ов за отмену прав, данных Пруссии, но безуспешно: Мустафа желал возможно более сблизить своё государство с европейской цивилизацией. Дальше попытки реформ не пошли. В [[1768 год]]у султан должен был объявить [[Русско-турецкая война 1768—1774|войну]] России, длившуюся 6 лет и окончившуюся [[Кючук-Кайнарджийский мирный договор|Кучук-Кайнарджийским миром 1774 года]]. Мир был заключён уже при брате и наследнике Мустафы, [[Абдул-Хамид I|Абдул-Хамиде I]] (1774—1789). --> === Абдулхәмит I хакимлығы === <!--Империя в это время чуть ли не повсеместно находилась в состоянии брожения. Греки, возбуждённые Орловым, волновались, но, оставленные русскими без помощи, сравнительно быстро и легко были усмирены и жестоко наказаны. Ахмед-паша Багдадский объявил себя независимым; [[Тахер]], поддерживаемый арабскими кочевниками, принял звание шейха [[Галилея|Галилеи]] и [[Акра|Акры]]; [[Египет]] под властью [[Мухаммад Бей Абу аль-Дахаб|Мухаммад Бея]] и не думал уплачивать дани; [[Северная Албания]], которой управлял [[Бушатлия, Махмуд|Махмуд, паша Скутарийский]], находилась в состоянии полного восстания; [[Али-паша Тепеленский|Али, паша Янинский]], явно стремился к основанию самостоятельного царства. Всё царствование Адбул-Хамида было занято усмирением этих восстаний, которое не могло быть достигнуто вследствие отсутствия у османского правительства денег и дисциплинированного войска. К этому присоединилась новая [[Русско-турецкая война 1787—1792|война с Россией и Австрией]] (1787—1791), опять неудачная для османов. Она окончилась [[Ясский мирный договор|Ясским миром с Россией (1792)]], по которому Россия окончательно приобрела [[Крым]] и пространство между Бугом и Днестром, и Систовским миром с Австрией (1791). Последний был сравнительно благоприятен для Османской империи, так как её главный враг, [[Иосиф II (император Священной Римской империи)|Иосиф II]], умер, а [[Леопольд II (император Священной Римской империи)|Леопольд II]] направлял всё своё внимание на Францию. Австрия возвратила Османам большую часть сделанных ею в эту войну приобретений. Мир был заключён уже при племяннике Абдул Хамида, [[Селим III|Селиме III]] (1789—1807). Кроме территориальных потерь, война внесла в жизнь Османского государства одно существенное изменение: перед её началом (1785) империя заключила свой первый государственный долг, сперва внутренний, гарантированный некоторыми государственными доходами. === Сәлим III хакимлығы === Султан [[Селим III]] первым осознал глубокий кризис Османской империи и приступил к реформированию военной и государственной организации страны. Энергичными мерами правительство очистило [[Эгейское море]] от пиратов; оно покровительствовало торговле и народному образованию. Главное его внимание было обращено на армию. [[Янычары]] доказали свою почти полную бесполезность на войне, в то же время держа страну в периоды мира в состоянии анархии. Их формирования султан намеревался заменить армией европейского образца, но поскольку было очевидно, что сразу невозможно заменить всю старую систему, то реформаторы уделили определённое внимание улучшению положения традиционных формирований. В ряду других реформ султана были мероприятия по усилению боеспособности артиллерии и флота. Правительство озаботилось переводом на [[османский язык]] лучших иностранных сочинений по [[тактика|тактике]] и [[фортификация|фортификации]]; пригласило на преподавательские места в артиллерийском и морском училищах французских офицеров; при первом из них основало библиотеку иностранных сочинений по военным наукам. Были улучшены мастерские для отливки пушек; военные суда нового образца заказывались во Франции. Это все были предварительные меры. [[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|[[Сәлим III]] солтан]] Султан явно желал перейти к реорганизации внутреннего строя армии; он установил для неё новую форму и стал вводить более строгую [[Дисциплина (поведение)|дисциплину]]; янычар нововведения не коснулись. В это время Порте пришлось столкнуться с двумя серьёзными вызовами: во-первых, восстание [[видин]]ского паши [[Пасван-Оглу]] (1797), который явно пренебрегал приказами, исходившими от правительства, во-вторых — [[Египетский поход Бонапарта|египетская экспедиция]] [[Наполеон I|Наполеона]]. Кучук-Гуссейн двинулся против Пасван-Оглу и вёл с ним настоящую войну, не имевшую определённого результата. Правительство вступило наконец в переговоры с мятежным наместником и признало его пожизненные права на управление Видинским пашалыком, в действительности — на началах почти полной независимости. В 1798 году Франция под руководством генерала Бонапарта начала вторжение а [[Египет]], потом и в [[Сирия|Сирию]]. На сторону Османской империи стала [[Великобритания]], уничтожившая французский флот в [[Битва при Абукире (1798)|битве при Абукире]]. Экспедиция не имела для османов серьёзных результатов. Формально Египет остался во власти Османской империи, фактически — во власти [[мамлюки|мамлюков]]. Едва окончилась война с французами (1801), как началось восстание [[янычары|янычар]] в [[Белград]]е, недовольных реформами в армии. Притеснения с их стороны вызвали народное движение в [[Сербия|Сербии]] (1804) под начальством [[Карагеоргий|Карагеоргия]]. Правительство сперва поддерживало движение, но скоро оно вылилось в форму настоящего народного восстания, и Османской империи пришлось начать военные действия (см. [[Битва при Иванковац]]). Дело осложнилось [[Русско-турецкая война 1806—1812|войной]], начатой Россией (1806—1812). Реформы пришлось вновь отложить: великий визирь и другие высшие чиновники и военные находились на театре военных действий. --> ==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ==== <!--В [[Стамбул]]е оставался лишь [[каймакам]] (помощник великого визиря) и заместители министров. [[Шейх-уль-ислам]] воспользовался этим моментом для заговора против султана. В заговоре приняли участие улемы и [[янычары]], среди которых распространялись слухи о намерении султана расформировать их, распределив по полкам регулярной армии. К заговору примкнул и каймакам. В назначенный день отряд янычар неожиданно напал на гарнизон постоянного войска, стоявший в столице, и произвёл среди него резню. Другая часть янычар окружила дворец Селима и требовала от него казни ненавистных им лиц. Селим имел мужество отказаться. Он был арестован и посажен под стражу. Султаном был провозглашён сын Абдул-Хамида, [[Мустафа IV]] (1807—1808). Резня в городе продолжалась два дня. От имени бессильного Мустафы управляли шейх-уль-ислам и каймакам. Но и у Селима оставались свои приверженцы. Во время переворота Кабакчи Мустафы, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] (паша болгарского города Рущук) и его приверженцы начали переговоры по поводу возврата султана Селима III на престол. Наконец, с 16-тысячной армией, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] отправился в Стамбул, отправив ранее туда Хаджи Али Агу, который убил Кабакчи Мустафу (19 июля 1808 года). Мустафа Байрактар со своей армией, уничтожив довольно большое количество мятежников, прибыл в Высокую Порту. Султан [[Мустафа IV]], узнав, что Мустафа желает вернуть трон султану Селиму III, приказал убить Селима и брата шах-заде Махмуда. Султан был убит немедленно, а шах-заде Махмуд при помощи своих рабов и слуг был освобождён. Мустафа Байрактар, убрав с трона Мустафу IV, объявил султаном [[Махмуд II|Махмуда II]]. Последний сделал его садр-и-азамом — великим визирем. === Мәхмүт II идаралығы === Не уступая Селиму в энергии и в понимании необходимости реформ, [[Махмуд II|Махмуд]] был гораздо более жестким, чем Селим: злой, мстительный, он в большей степени руководствовался личными страстями, которые умерялись скорее политической дальновидностью, чем действительным стремлением ко благу страны. Почва для нововведений была уже несколько подготовлена, способность не задумываться над средствами тоже благоприятствовала Махмуду, и потому его деятельность оставила всё же более следов, чем деятельность Селима. Своим великим визирем он назначил Байрактара, распорядившегося избиением участников заговора против Селима и других политических противников. Жизнь самого Мустафы была на время пощажена. Как первую реформу, Байрактар наметил реорганизацию корпуса янычар, но он имел неосторожность отправить часть своего войска на театр военных действий; у него оставалось только 7000 солдат. 6000 янычар совершили на них неожиданное нападение и двинулись к дворцу с целью освободить Мустафу IV. Байрактар, с небольшим отрядом запершийся во дворце, выбросил им труп Мустафы, а затем взорвал часть дворца на воздух и похоронил себя в развалинах. Через несколько часов подоспело верное правительству трехтысячное войско с Рамиз-пашой во главе, разбило янычар и истребило значительную их часть. Махмуд решил отложить реформу до окончания войны с Россией, завершившейся в [[1812]] г. [[Бухарестский мирный договор (1812)|Бухарестским миром]]. [[Венский конгресс]] внёс некоторые изменения в положение Османской империи или, правильнее, определил точнее и утвердил в теории и на географических картах то, что уже имело место в действительности. [[Далмация]] и [[Иллирия]] были утверждены за Австрией, [[Бессарабия]] за Россией; семь [[Ионические острова|Ионических островов]] получили самоуправление под английским протекторатом; английские суда получили право свободного прохода через [[Дарданеллы]]. Даже на оставшейся у империи территории правительство не чувствовало уверенности. В Сербии в 1817 году началось восстание, окончившееся в 1829 году лишь после признания Сербии по [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольскому миру]] отдельным вассальным государством, с собственным князем во главе. В 1820 году началось восстание [[Али-паша Тепеленский|Али-паши Янинского]]. Вследствие измены его собственных сыновей он был разбит, взят в плен и казнён; но значительная часть его армии образовала кадры греческих повстанцев. В 1821 году восстание, переросшее в [[Греческая война за независимость|войну за независимость]], началось в Греции. После вмешательства России, Франции и Англии и несчастной для Османской империи [[Наваринское сражение|Наваринской (морской) битвы]] (1827), в которой погиб турецкий и египетский флот, османцы потеряли Грецию. --> ==== Хәрби юғалтыуҙар ==== <!--Избавления от янычар и дервишей (1826) не спасли турок от поражения как в войне с сербами, так и в войне с греками. За этими двумя войнами и в связи с ними последовала [[Русско-турецкая война (1828—1829)|война с Россией]] (1828—1829), окончившаяся [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольским миром 1829 года]]. Османская империя потеряла почти всю [[Княжество Сербия|Сербию]], [[Молдавия|Молдавию]], [[Валахия|Валахию]], [[Греция|Грецию]], восточное побережье [[Чёрное море|Чёрного моря]]. Вслед за тем от Османской империи отложился [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]], [[хедив]] Египта (1831—1833 и 1839). В борьбе с последним империя понесла такие удары, которыми было поставлено на карту самое её существование; но её дважды (1833 и 1839) спасло неожиданное заступничество России, вызванное опасением со стороны [[Николай I|Николая I]] новой европейской войны, которая, вероятно, была бы вызвана распадом Османского государства. Впрочем, это заступничество принесло России и реальные выгоды: по миру в Гункьяр Скелесси (1833) Османская империя предоставила русским судам проход через Дарданеллы, закрыв его для Англии. Одновременно французы решили отнять у османцев [[Алжир]] (с 1830 года), и ранее, впрочем, бывший лишь в номинальной зависимости от империи. ==== Гражданлыҡ реформалары ==== [[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Махмуд II]] начинает модернизацию в 1839 г.]] Войны не остановили реформаторских замыслов Махмуда; частные преобразования в армии продолжались во все время его царствования. Он заботился также о поднятии уровня образования в народе; при нём (1831) стала выходить на французском языке первая в Османской империи газета, имевшая официальный характер («Moniteur ottoman»). С конца 1831 года начала выходить первая официальная газета на турецком языке «[[Таквим-и векаи]]». Подобно Петру Великому, быть может, даже сознательно подражая ему, Махмуд стремился ввести европейские нравы в народе; он сам носил европейский костюм и поощрял к тому своих чиновников, запрещал ношение [[тюрбан]]а, устраивал празднества в Константинополе и в других городах с [[фейерверк]]ами, с европейской музыкой и вообще по европейскому образцу. До важнейших реформ гражданского строя, задуманных им, он не дожил; они были уже делом его наследника. Но и то немногое, что он сделал, шло вразрез с религиозными чувствами мусульманского населения. Он стал чеканить монету со своим изображением, что прямо запрещено в Коране (известия о том, будто и предыдущие султаны снимали с себя портреты, подлежит большому сомнению). В течение всего его царствования в разных частях государства, особенно в Константинополе, беспрестанно происходили бунты мусульман, вызванные религиозными чувствами; правительство расправлялось с ними крайне жестоко: иногда в несколько дней в Босфор бросалось по 4000 трупов. При этом Махмуд не стеснялся подвергать казни даже [[улем]]ов и [[дервиш]]ей, которые вообще были его ожесточёнными врагами. В царствование Махмуда было особенно много пожаров в Стамбуле, частью происходивших от поджогов; народ объяснял их Божьим наказанием за грехи султана. ==== Хакимлығы һөҙөмтәләре ==== Истребление [[янычары|янычар]], сначала повредившее Османской империи, лишив её хотя и плохого, но все-таки не бесполезного войска, по прошествии нескольких лет оказалось в высшей степени благодетельным: вооруженные силы Порты почти сравнялись с европейскими регулярными армиями, что было наглядно доказано в [[Крымская война|Крымскую кампанию]] и ещё более во время русско-турецкой войны 1877—1878 годов, а также в войне с Грецией 1897 года. Территориальное сокращение, в особенности потеря Греции, оказалось для империи тоже скорее выгодным, чем вредным. Исторически османы никогда не допускали к военной службе христиан; между тем, области со сплошным христианским населением ([[Греция]] и [[Сербия]]), не увеличивая турецкой армии, в то же время требовали от неё значительных военных гарнизонов, которые не могли быть пущены в ход в случае острой необходимости. В особенности это применимо к Греции, которая ввиду растянутой морской границы не представляла даже стратегических выгод для Османской империи, более сильной на суше, чем на море. Потеря территорий сократила государственные доходы империи, но в царствование Махмуда несколько оживилась торговля Османской империи с европейскими государствами, несколько поднялась производительность страны ([[хлеб]], [[табак]], [[Виноград культурный|виноград]], [[розовое масло]] и др.). Таким образом, несмотря на все внешние поражения, несмотря даже на страшную [[Битва при Незибе|битву при Низибе]], в которой [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]] уничтожил значительную османскую армию и за которой последовала потеря целого флота, Махмуд оставил Абдул-Меджиду государство скорее усиленное, чем ослабленное. Усилено оно было ещё и тем, что отныне интерес европейских держав был теснее связан с сохранением Османского государства. Необычайно поднялось значение [[Босфор]]а и Дарданелл; европейские державы чувствовали, что захват Константинополя одной из них нанесёт непоправимый удар остальным, и поэтому сохранение слабой Османской империи считали для себя более выгодным. --> == Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) == <!--Махмуду наследовал его 16-летний сын [[Абдул-Меджид]], не отличавшийся его энергией и непреклонностью, но зато бывший более культурным и мягким по своему характеру человеком. Несмотря на всё, сделанное Махмудом, битва при Низибе могла бы окончательно погубить Османскую империю, если бы Россия, Англия, Австрия и Пруссия не заключили союза для охраны целости Порты ([[1840]]); они составили трактат, в силу которого египетский вице-король сохранял на наследственном начале Египет, но обязывался немедленно очистить Сирию, а в случае отказа должен был лишиться всех своих владений. Союз этот вызвал негодование во Франции, поддерживавшей Мухаммеда Али, и Тьер сделал даже приготовления к войне; однако [[Луи-Филипп]] на неё не решился. Несмотря на неравенство сил, Мухаммед Али готов был сопротивляться; но английская эскадра бомбардировала [[Бейрут]], сожгла египетский флот и высадила в Сирию корпус в 9000 чел., который при помощи [[маронит]]ов нанёс несколько поражений египтянам. Мухаммед Али уступил; Османская империя была спасена, и Абдул-Меджид, поддерживаемый Хозревом-пашой, Решидом-пашой и другими сподвижниками отца, приступил к реформам. === Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат === 3 ноября 1839 года Абдул-Меджид издал так наз. [[Гюльханейский хатти-шериф]] (Гюльханэ — «жилище роз», название площади, где был объявлен [[Хатт-и-шериф]]) — общеимперский указ, определявший принципы, которым намеревалось следовать правительство: * обеспечение всем подданным совершенной безопасности относительно их жизни, чести и имущества; * правильный способ распределения и взимания налогов; * столь же правильный способ набора солдат. Признавалось необходимым изменить распределение податей в смысле их уравнительности и отказаться от системы сдачи их на откуп, определить расходы на сухопутные и морские силы; установлялась публичность [[судопроизводство|судопроизводства]]. Все эти льготы распространялись на всех подданных султана без различия вероисповеданий. Сам султан принёс присягу на верность хатти-шерифу. Оставалось осуществить обещание на самом деле. --> === Гумайюн === <!-- После [[Крымская война|Крымской войны]] султан опубликовал новый гатти-шериф [[гумайюн]] ([[1856]]), в котором подтверждались и подробнее развивались принципы первого; особенно настаивалось на [[Социальное равенство|равенстве]] всех подданных, без различия вероисповедания и национальности. После этого гатти-шерифа был отменён старинный закон о смертной казни за переход из ислама в другую религию. Однако большая часть этих постановлений оставалась только на бумаге. Высшее правительство частью было не в силах справиться с своеволием низших чиновников, частью и само не хотело прибегать к некоторым мерам, обещанным в гатти-шерифах, как, например, к назначению христиан на разные должности. Однажды оно сделало попытку вербовать солдат из христиан, но это вызвало недовольство и среди мусульман, и среди христиан, тем более, что правительство при производстве в офицеры не решалось отказаться от религиозных принципов ([[1847]]); скоро эта мера была отменена. Массовые убийства [[маронит]]ов в Сирии ([[1845]] и др.) подтверждали, что веротерпимость по-прежнему была чужда Османской империи. В течение царствования Абдул-Меджида были улучшены [[дорога|дороги]], построено множество [[мост]]ов, проведено несколько [[телеграф]]ных линий, [[почта]] организована по европейскому образцу. События [[1848]] г. вовсе не отозвались в Османской империи; только [[Революция 1848—1849 годов в Венгрии|венгерская революция]] побудила османское правительство сделать попытку восстановить своё господство на Дунае, но поражение венгров рассеяло его надежды. Когда [[Кошут, Лайош|Кошут]] с товарищами спаслись на турецкой территории, то Австрия и Россия обратились к султану Абдул-Меджиду с требованием их выдачи. Султан ответил, что религия запрещает ему нарушить долг гостеприимства. === Ҡырым һуғышы === [[1853]]—[[1856]] гг. были временем новой [[Восточная война|Восточной войны]], закончившейся в 1856 г. [[Парижский мирный договор (1856)|Парижским миром]]. На [[Парижский конгресс]] был на началах равноправности допущен представитель Османской империи, и этим самым империя признана членом европейского концерна. Однако это признание имело скорее формальный характер, чем действительный. Прежде всего Османская империя, участие которой в войне было весьма велико и которая доказала увеличение своей боевой способности сравнительно с первой четвертью XIX или с концом XVIII в., в действительности получила от войны очень мало; срытие русских крепостей на северном побережье Чёрного моря имело для неё ничтожное значение, а потеря Россией права держать военный флот на Чёрном море не могла быть продолжительна и была отменена уже в 1871 г. Далее, консульская юрисдикция была сохранена и доказывала, что Европа всё же смотрит на империю Османов как на государство варварское. После войны европейские державы стали заводить на территории империи свои почтовые учреждения, независимые от османских. Война не только не увеличила власти Османской империи над вассальными государствами, но ослабила её; дунайские княжества в [[1861]] г. объединились в одно государство [[Румыния|Румынию]], а в Сербии дружественные Турции [[Обреновичи]] были низвергнуты и заменены дружественными России [[Карагеоргиевичи]]; несколько позже Европа принудила империю удалить из Сербии свои гарнизоны ([[1867]]). Во время Восточной кампании Османская империя сделала заём в Англии в 7 млн [[фунт стерлингов|фунтов стерлингов]]; в 1858,1860 и 1861 гг. пришлось сделать новые займы. В то же время правительство выпустило значительное количество бумажных денег, курс которых скоро и сильно пал. В связи с другими событиями это вызвало торговый кризис [[1861]] г., тяжело отразившийся на народонаселении. --> == Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) == Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй. Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла. Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән. === Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү === Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған. Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән. Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған<ref>{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}</ref>. 1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була. Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы. === Черногориялағы һуғыш === 1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына. === Криттағы ихтилал === 1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына. Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән. === Дәүләт түңкәрелеше === 1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. <!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --> Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти». 1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла. == [[Абдулхәмит II]] == <!-- Уже в конце царствования Абдул-Азиза началось [[Боснийско-Герцеговинское восстание|восстание в Герцеговине и Боснии]], вызванное крайне тяжёлым положением населения этих областей, частью обязанного отбывать [[барщина|барщину]] на полях крупных землевладельцев-мусульман, частью лично свободного, но совершенно бесправного, угнетаемого непомерными поборами и в то же время постоянно подогреваемого в своей ненависти к туркам близким соседством свободных [[черногорцы|черногорцев]]. Весной [[1875]] г. некоторые общины обратились к султану с просьбой уменьшить налог на баранов и налог, уплачиваемый христианами взамен воинской повинности, и организовать полицию из христиан. Им даже не ответили. Тогда их жители взялись за оружие. Движение быстро охватило всю Герцеговину и распространилось на Боснию; [[Никшич]] был осаждён повстанцами. Из Черногории и Сербии на помощь повстанцам двинулись отряды добровольцев. Движение вызвало большой интерес за границей, особенно в [[Россия|России]] и в [[Австрия|Австрии]]; последняя обратилась к [[Порта|Порте]] с требованием религиозной равноправности, понижения налогов, пересмотра законов о недвижимой собственности и проч. Султан немедленно обещал всё это исполнить (февраль 1876), но повстанцы не соглашались положить оружие, пока не будут выведены османские войска из Герцеговины. Брожение перешло и на Болгарию, где османцы в виде ответа произвели страшную резню (см. [[Болгария]]), вызвавшую негодование во всей Европе (брошюра [[Гладстон, Уильям Эварт|Гладстона]] о зверствах в Болгарии), были поголовно вырезаны целые селения, до грудных детей включительно. Болгарское восстание было потоплено в крови, но герцеговинское и боснийское продолжалось и в 1876 г. и вызвало наконец вмешательство Сербии и Черногории (1876—1877 г; см. [[Сербско-турецкая война (1876—1877)|Сербо-черногорско-турецкая война]]). 6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления. В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.). [[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]] Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался. === 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков. === Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар === Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено. [[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]] В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]]. В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен. Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]<ref>{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}</ref>; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства. 14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела. [[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]] В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок. В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями. В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию. Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции. В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования. --> == XX быуат == <!-- В XX веке на окраинах империи усилились сепаратистские настроения. Османская империя начала постепенно терять свои территории, уступая технологическому превосходству Запада. === Йәш төрөктәр революцияһы === [[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|Демонстрация в районе [[Султанахмет]], Стамбул, 1908 год]] [[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Османская открытка в ознаменование младотурецкой революции]] В начале XX века в [[Османская империя|Османской империи]] появилось политическое движение [[Младотурки|младотурков]], которое было вдохновлено основанной в 1831 году подпольной организацией [[Молодая Италия]]. В 1908 году состоялась [[младотурецкая революция]], ведущую роль в которой сыграло общество «[[Единение и прогресс|Иттихад ве таракки]]» («Единение и прогресс», ''иттихадисты''). Султан [[Абдул-Хамид II]] согласился восстановить конституцию 1876 года и созвать парламент. В 1909 году абсолютная власть монарха была [[Контрпереворот 1909 года|восстановлена мятежниками]], но вскоре они потерпели поражение и парламент избрал новым султаном [[Мехмед V|Мехмеда V]] — брата Абдул-Хамида II. Будущий триумвир [[Энвер-паша|Энвер Исмаил]] принимал активное участие в революции 1908 года и был одним из лидеров «Единения и прогресса». [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] также отличился во время революции и принял участие в подавлении контрпереворота 1909 года. [[Мехмед Талаат-паша|Мехмед Талаат]] был другом Энвера Исмаила и после революции был избран депутатом парламента ''(меджлис-и умуми)'' от [[Эдирне]]. Воспользовавшись сложившейся ситуацией после революции младотурков, в октябре 1908 года [[Австро-Венгрия]] аннексировала [[Босния и Герцеговина|Боснию и Герцеговину]], что в дальнейшем привело к [[Боснийский кризис|Боснийскому кризису]]. В 1911 году началась [[Итало-турецкая война|война между Италией и Османской империей]], которая привела к потере турками [[Триполитания|Триполитании]], [[Киренаика|Киренаики]] и архипелага [[Додеканес]] в Эгейском море. Вслед за этой войной, продемонстрировавшей слабость турецкой армии, последовала война Османской империи с [[Балканский союз|Балканским союзом]]. === Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше === В октябре 1912 года началась [[Первая Балканская война]] между Османской империей и членами [[Балканский союз|Балканского союза]] — [[Третье Болгарское царство|Болгарией]], [[Королевство Сербия|Сербией]], [[Королевство Греция|Грецией]] и [[Королевство Черногория|Черногорией]]. Превосходящие по численности войска Союза добились быстрого успеха над находящимися в невыгодном стратегическом положении турками. [[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|[[Энвер-паша]] принимает иностранных представителей после [[Государственный переворот в Османской империи (1913)|переворота 1913 года.]]]] В январе 1913 года [[Единение и прогресс|иттихадист]] [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], убеждённый в том, что великий визирь [[Мехмед Камиль-паша|Камиль-паша]] и кабинет министров готовы заключить унизительный мир с Балканским союзом, устроил государственный переворот. По требованию Энвера султан [[Мехмед V]] назначил нового великого визиря, которым стал [[Махмуд Шевкет-паша]]. В новом правительстве получили портфели лишь трое умеренных представителей партии «Единение и прогресс». После истечения срока перемирия в феврале 1913 года война на Балканах возобновилась. Не имея возможности помочь своим городам в Европе, Османская империя была вынуждена наблюдать, как они постепенно переходят в руки союзников. В конце марта защитники [[Эдирне]] капитулировали и сдали город болгарам. После поражения, вызвавшего глубокий национальный кризис в стране, великий визирь немедленно объявил о готовности заключить мирный договор. В итоге Османская империя уступила членам Балканского союза 155,4 тыс. м² своей территории с 4 млн населения, потеряв почти все европейские владения. --> === Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы === <!-- Иттихадисты, которые оправдывали государственный переворот 1913 года необходимостью сохранить Эдирне в составе империи, оказались в неудобном положении и свергнутые ими либералы были полны решимости расквитаться с оппонентами. Спустя всего несколько дней после [[Лондонский мирный договор (1913)|подписания мирного договора]] великий визирь Махмуд Шевкет-паша был застрелен боевиками. Члены «Единения и прогресса» умело воспользовались ситуацией и в ходе начавшейся «чистки» устранили либералов с политической арены. В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря. Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране. === Беренсе донъя һуғышы === Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы. 2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]<ref>{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}</ref>. [[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]] Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]]. Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]]. Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года<ref>{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}</ref>. Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию<ref name="петросян">{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}</ref>. --> === Империяның тарҡалыуы === <!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции. [[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]] [[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом. [[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]]. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}} * [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]] * [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи]. {{Библиоинформация}} {{^|12px}} {{Османская империя в темах}} {{История Турции}} [[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]] [[Категория:Ғосман империяһы тарихы]] lgccgok9tr3946qnjsblszheccyultm 1147334 1147330 2022-07-27T17:33:49Z Akkashka 14326 /* Морат III һәм Меһмет III хакимлығы */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған. == Империяның барлыҡҡа килеүе == [[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]] Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= "gug_144-145"}} XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған<ref name="gug_144-145" />. XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана<ref name="gug_144-145" />. Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай. Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән. Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә. Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала. [[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]] Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән. 1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән == Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) == * 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу. * 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу. == Бөйөк империя осоро == Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә. Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған. [[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]] Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай. === Косово ҡырындағы алыш === 1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай<ref>{{книга |автор = Чиркович Сима. |заглавие = История сербов |место = М. |издательство = Весь мир |год = 2009 |страницы = 109 |isbn = 978-5-7777-0431-3 }}</ref>. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған. ==== Моратты үлтереү ==== Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан. Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға. === XV быуат башы === Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән. 1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата. Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була. Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола. Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә. [[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]] Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай. Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған. '''Константинополде алыу''' [[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]] Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән. Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған. Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә === Баҫып алыуҙары === Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған. Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән. Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән. 1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына Отрантоны ҡалдырған. Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә. === Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы === Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]] Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй. Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған. Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған. Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан. Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә. Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән. Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән. Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517). Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]] Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған. === Сөләймән I хакимлығы === [[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]] Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған. Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона. [[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]] 1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған. ==== Франция менән союз ==== Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй. 1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән. Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528). ==== Хәрби уңыштары ==== 1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була. 1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә. Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә. === Сәлим II хакимлығы === [[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]] Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай. [[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]] Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне. Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған. === Морат III һәм Меһмет III хакимлығы === Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан. Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән. Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш-Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән Тавризды һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙан яҙырға тейеш була. == Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) == Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә. Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған. Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй. Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла. === 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === [[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]] <!--В [[1656 год]]у пост великого визиря захватил энергичный человек Мехмет — паша Кёпрюлю, который сумел усилить дисциплину армии и нанести несколько поражений врагам. Австрия должна была заключить в [[1664 год]]у не особенно для неё выгодный мир в Васваре; в [[1669 год]]у турки завоевали [[Крит]], а в [[1672 год]]у, по миру в [[Бучач]]е, получили от [[Речь Посполитая|Речи Посполитой]] [[Подолия|Подолию]] и даже часть [[Украина|Украины]]. Этот мир вызвал негодование народа и [[Сейм Речи Посполитой|сейма]], и война началась снова. В ней приняла участие и Россия; зато на стороне османов стояла значительная часть казаков во главе с гетманом [[Дорошенко, Петр|Дорошенко]]. Во время войны умер великий визирь Ахмет-паша Кёпрюлю после 15-летнего управления страной (1661—1676). Война, шедшая с переменным успехом, окончилась [[Бахчисарайское перемирие|Бахчисарайским перемирием]], заключённым в [[1681 год]]у на 20 лет, на начале [[статус-кво]]; [[Западная Украина]], представлявшая после войны настоящую пустыню, и Подолия остались в руках турок. Османы легко согласились на мир, так как у них на очереди стояла война с Австрией, которую предпринял преемник Ахмет-паши Кара-Мустафа Кёпрюлю. Османцам удалось проникнуть до Вены и осадить её (с 24 июля до 12 сентября [[1683 год]]а), но осаду пришлось снять, когда польский [[король]] [[Ян Собеский]] заключил союз с Австрией, поспешил на помощь Вене и одержал около неё [[Венская битва|блестящую победу над османским войском]]. В [[Белград]]е Кара-Мустафу встретили посланцы от султана, имевшие приказ доставить в [[Константинополь]] голову неспособного полководца, что и было исполнено. В [[1684 год]]у к коалиции [[Австрия|Австрии]] и [[Речь Посполита|Речи Посполитой]] против Османской империи примкнула и [[Венеция]], позднее и [[Россия]]. В ходе войны, в которой османам уже пришлось не нападать, а защищаться на собственной территории, в [[1687 год]]у великий визирь Сулейман-паша был разбит при [[Мохач]]е. Поражение османских войск вызвало раздражение [[янычары|янычар]], которые оставались в Константинополе, бунтуя и грабя. Под угрозой восстания, [[Мехмед IV]] послал им голову Сулеймана, но это не спасло его самого: янычары низвергли его при помощи фетвы муфтия и насильно возвели на престол его брата, [[Сулейман II|Сулеймана II]] (1687—1691), человека преданного пьянству и совершенно неспособного к управлению. Война продолжалась при нём и при его братьях, Ахмеде II (1691—1695) и Мустафе II (1695—1703). Венецианцы овладели Мореей; австрийцы взяли Белград (вскоре опять доставшийся османам) и все значительные крепости Венгрии, Славонии, Трансильвании; поляки заняли значительную часть Молдавии. В [[1699 год]]у война была закончена [[Карловицкий мир|Карловицким мирным договором]], который был первым, по которому Османская империя не получала ни дани, ни временной контрибуции. Значение его существенно превосходило значение [[Житваторокский мир|Ситваторокского мира]]. Стало для всех ясно, что военное могущество Османов вовсе не велико и что внутренние неурядицы расшатывают их государство всё более и более. В самой империи Карловицкий мир вызвал среди более образованной части населения сознание необходимости некоторых реформ. Это сознание уже ранее имели [[Кёпрюлю]] — семья, давшая государству в течение 2-й половины XVII и начала [[XVIII век]]а 5 великих визирей, принадлежавших к самым замечательным государственным людям Османской империи. Уже в [[1690 год]]у вел. визирь Кёпрюлю Мустафа издал [[Низами-Джедид]] ({{lang-ota|Nizam-ı Cedid}} — «Новый порядок»), установивший максимальные нормы поголовных податей, взимаемых с христиан; но закон этот не имел практического применения. После Карловицкого мира христианам в Сербии и Банате были прощены подати за год; высшее правительство в Константинополе стало по временам заботиться о защите христиан от поборов и других притеснений. Недостаточные для того, чтобы примирить христиан с турецким гнётом, эти меры раздражали янычар и турок. === Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Послы во [[Топкапы|дворце Топкапы]]]] Брат и наследник Мустафы, [[Ахмед III]] (1703—1730), возведённый на трон восстанием янычар, обнаружил неожиданную смелость и самостоятельность. Он арестовал и спешно казнил многих офицеров войска янычар и отрешил от должности и сослал посаженного ими великого визиря (садр-азам) Ахмеда-пашу. Новый великий визирь Дамад-Гассан паша усмирил восстания в разных местах государства, покровительствовал иностранным купцам, основывал школы. Скоро он был свергнут вследствие интриги, исходившей из гарема, и визири стали сменяться с поразительной быстротой; некоторые оставались во власти не более двух недель. Османская империя не воспользовалась даже затруднениями, испытанными Россией во время [[Великая Северная война|Северной войны]]. Только в [[1709 год]]у она приняла бежавшего из-под Полтавы короля Швеции [[Карл XII|Карла XII]] и под влиянием его убеждений начала войну с Россией. К этому времени в османских правящих кругах уже существовала партия, которая мечтала не о войне с Россией, а о союзе с ней против Австрии; во главе этой партии стоял вел. визирь Нуман Кеприлу, и его падение, бывшее делом Карла XII, послужило сигналом к войне. Положение [[Пётр I|Петра I]], окружённого на Пруте 200 000 армией турок и татар, было крайне опасно. Гибель Петра была неизбежна, но великий визирь Балтаджи-Мехмед поддался подкупу и выпустил Петра за маловажную сравнительно уступку Азова (1711). Партия войны свергла Балтаджи-Мехмеда и сослала на [[Лемнос]], но Россия дипломатическим путём добилась от Османской империи удаления Карла XII, для чего пришлось прибегнуть к силе. В [[1714 год|1714]]—[[1718 год]]ах османы вели войну с Венецией и в [[1716]]—[[1718 год]]ах с Австрией. По [[Пассаровицкий мир|Пассаровицкому миру]] ([[1718 год]])а Османская империя получила обратно Морею, но отдала Австрии Белград с значительной частью Сербии, Банат, часть Валахии. В [[1722 год]]у, воспользовавшись прекращением династии и последовавшими затем смутами в Персии, османы начали [[религиозная война|религиозную войну]] против [[шиит]]ов, которой они надеялись вознаградить себя за потери в Европе. Несколько поражений в этой войне и вторжение персов на османскую территорию вызвало новое восстание в Константинополе: Ахмед был низложен, и на престол возведён его племянник, сын [[Мустафа II|Мустафы II]], [[Махмуд I]]. --> === Мәхмүт I хакимлығы === <!--При [[Махмуд I|Махмуде I]] (1730—1754), составлявшем своей мягкостью и человечностью исключение в ряду османских султанов (он не убил свергнутого султана и его сыновей и вообще избегал казней), продолжалась война с Персией, не имевшая определённых результатов. Война с Австрией окончилась [[Белградский мир|Белградским миром]] (1739), по которому турки получили Сербию с Белградом и Орсовой. Успешнее действовала против османов Россия, но заключение австрийцами сепаратного мира заставило и русских пойти на уступки; из своих завоеваний Россия сохранила только [[Азов]], но с обязательством срыть укрепления. В царствование Махмуда Ибрагимом Басмаджи была основана первая турецкая [[типография]]. Муфтий после некоторых колебаний дал фетву, которой во имя интересов просвещения благословлял начинание, а султан гатти-шерифом разрешил его. Было запрещено только печатать [[Коран]] и священные книги. В первый период существования типографии в ней было напечатано 15 сочинений (словари арабский и персидский, несколько книг по истории государства Османов и всеобщей географии, военное искусство, политическая экономия и т. д.). После смерти Ибрагима Басмаджи типография закрылась, новая возникла только в [[1784 год]]у. [[Махмуд I|Махмуду I]], умершему естественной смертью, наследовал его брат [[Осман III]] (1754—1757), царствование которого протекло мирно и который умер так же, как и его брат. == Реформаларға ынтылыш (1757—1839) == Осману наследовал [[Мустафа III]] (1757—74), сын [[Ахмед III|Ахмеда III]]. По вступлении на престол он твёрдо выразил намерение изменить политику Османской империи и восстановить блеск её оружия. Он задумывал довольно обширные реформы (между прочим, прорытие каналов через [[Суэцкий перешеек]] и через Малую Азию), открыто недолюбливал [[рабство]] и отпустил на волю значительное число невольников. Всеобщее недовольство, и раньше не бывшее новостью в Османской империи, было особенно усилено двумя случаями: неизвестно кем был ограблен и уничтожен караван правоверных, возвращавшихся из [[Мекка|Мекки]], и турецкий адмиральский корабль был захвачен отрядом морских разбойников греческой национальности. Всё это свидетельствовало о крайней слабости государственной власти. Для урегулирования финансов [[Мустафа III]] начал с экономии в собственном дворце, но вместе с тем допустил порчу монеты. При покровительстве Мустафы была открыта в Константинополе первая публичная [[библиотека]], несколько [[школа|школ]] и [[больница|больниц]]. Он очень охотно заключил в [[1761 год]]у договор с [[Пруссия|Пруссией]], которым предоставлял прусским торговым кораблям свободное плавание в османских водах; прусские подданные в Османской империи были подчинены юрисдикции своих консулов. Россия и Австрия предлагали Мустафе 100 000 [[дукат]]ов за отмену прав, данных Пруссии, но безуспешно: Мустафа желал возможно более сблизить своё государство с европейской цивилизацией. Дальше попытки реформ не пошли. В [[1768 год]]у султан должен был объявить [[Русско-турецкая война 1768—1774|войну]] России, длившуюся 6 лет и окончившуюся [[Кючук-Кайнарджийский мирный договор|Кучук-Кайнарджийским миром 1774 года]]. Мир был заключён уже при брате и наследнике Мустафы, [[Абдул-Хамид I|Абдул-Хамиде I]] (1774—1789). --> === Абдулхәмит I хакимлығы === <!--Империя в это время чуть ли не повсеместно находилась в состоянии брожения. Греки, возбуждённые Орловым, волновались, но, оставленные русскими без помощи, сравнительно быстро и легко были усмирены и жестоко наказаны. Ахмед-паша Багдадский объявил себя независимым; [[Тахер]], поддерживаемый арабскими кочевниками, принял звание шейха [[Галилея|Галилеи]] и [[Акра|Акры]]; [[Египет]] под властью [[Мухаммад Бей Абу аль-Дахаб|Мухаммад Бея]] и не думал уплачивать дани; [[Северная Албания]], которой управлял [[Бушатлия, Махмуд|Махмуд, паша Скутарийский]], находилась в состоянии полного восстания; [[Али-паша Тепеленский|Али, паша Янинский]], явно стремился к основанию самостоятельного царства. Всё царствование Адбул-Хамида было занято усмирением этих восстаний, которое не могло быть достигнуто вследствие отсутствия у османского правительства денег и дисциплинированного войска. К этому присоединилась новая [[Русско-турецкая война 1787—1792|война с Россией и Австрией]] (1787—1791), опять неудачная для османов. Она окончилась [[Ясский мирный договор|Ясским миром с Россией (1792)]], по которому Россия окончательно приобрела [[Крым]] и пространство между Бугом и Днестром, и Систовским миром с Австрией (1791). Последний был сравнительно благоприятен для Османской империи, так как её главный враг, [[Иосиф II (император Священной Римской империи)|Иосиф II]], умер, а [[Леопольд II (император Священной Римской империи)|Леопольд II]] направлял всё своё внимание на Францию. Австрия возвратила Османам большую часть сделанных ею в эту войну приобретений. Мир был заключён уже при племяннике Абдул Хамида, [[Селим III|Селиме III]] (1789—1807). Кроме территориальных потерь, война внесла в жизнь Османского государства одно существенное изменение: перед её началом (1785) империя заключила свой первый государственный долг, сперва внутренний, гарантированный некоторыми государственными доходами. === Сәлим III хакимлығы === Султан [[Селим III]] первым осознал глубокий кризис Османской империи и приступил к реформированию военной и государственной организации страны. Энергичными мерами правительство очистило [[Эгейское море]] от пиратов; оно покровительствовало торговле и народному образованию. Главное его внимание было обращено на армию. [[Янычары]] доказали свою почти полную бесполезность на войне, в то же время держа страну в периоды мира в состоянии анархии. Их формирования султан намеревался заменить армией европейского образца, но поскольку было очевидно, что сразу невозможно заменить всю старую систему, то реформаторы уделили определённое внимание улучшению положения традиционных формирований. В ряду других реформ султана были мероприятия по усилению боеспособности артиллерии и флота. Правительство озаботилось переводом на [[османский язык]] лучших иностранных сочинений по [[тактика|тактике]] и [[фортификация|фортификации]]; пригласило на преподавательские места в артиллерийском и морском училищах французских офицеров; при первом из них основало библиотеку иностранных сочинений по военным наукам. Были улучшены мастерские для отливки пушек; военные суда нового образца заказывались во Франции. Это все были предварительные меры. [[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|[[Сәлим III]] солтан]] Султан явно желал перейти к реорганизации внутреннего строя армии; он установил для неё новую форму и стал вводить более строгую [[Дисциплина (поведение)|дисциплину]]; янычар нововведения не коснулись. В это время Порте пришлось столкнуться с двумя серьёзными вызовами: во-первых, восстание [[видин]]ского паши [[Пасван-Оглу]] (1797), который явно пренебрегал приказами, исходившими от правительства, во-вторых — [[Египетский поход Бонапарта|египетская экспедиция]] [[Наполеон I|Наполеона]]. Кучук-Гуссейн двинулся против Пасван-Оглу и вёл с ним настоящую войну, не имевшую определённого результата. Правительство вступило наконец в переговоры с мятежным наместником и признало его пожизненные права на управление Видинским пашалыком, в действительности — на началах почти полной независимости. В 1798 году Франция под руководством генерала Бонапарта начала вторжение а [[Египет]], потом и в [[Сирия|Сирию]]. На сторону Османской империи стала [[Великобритания]], уничтожившая французский флот в [[Битва при Абукире (1798)|битве при Абукире]]. Экспедиция не имела для османов серьёзных результатов. Формально Египет остался во власти Османской империи, фактически — во власти [[мамлюки|мамлюков]]. Едва окончилась война с французами (1801), как началось восстание [[янычары|янычар]] в [[Белград]]е, недовольных реформами в армии. Притеснения с их стороны вызвали народное движение в [[Сербия|Сербии]] (1804) под начальством [[Карагеоргий|Карагеоргия]]. Правительство сперва поддерживало движение, но скоро оно вылилось в форму настоящего народного восстания, и Османской империи пришлось начать военные действия (см. [[Битва при Иванковац]]). Дело осложнилось [[Русско-турецкая война 1806—1812|войной]], начатой Россией (1806—1812). Реформы пришлось вновь отложить: великий визирь и другие высшие чиновники и военные находились на театре военных действий. --> ==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ==== <!--В [[Стамбул]]е оставался лишь [[каймакам]] (помощник великого визиря) и заместители министров. [[Шейх-уль-ислам]] воспользовался этим моментом для заговора против султана. В заговоре приняли участие улемы и [[янычары]], среди которых распространялись слухи о намерении султана расформировать их, распределив по полкам регулярной армии. К заговору примкнул и каймакам. В назначенный день отряд янычар неожиданно напал на гарнизон постоянного войска, стоявший в столице, и произвёл среди него резню. Другая часть янычар окружила дворец Селима и требовала от него казни ненавистных им лиц. Селим имел мужество отказаться. Он был арестован и посажен под стражу. Султаном был провозглашён сын Абдул-Хамида, [[Мустафа IV]] (1807—1808). Резня в городе продолжалась два дня. От имени бессильного Мустафы управляли шейх-уль-ислам и каймакам. Но и у Селима оставались свои приверженцы. Во время переворота Кабакчи Мустафы, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] (паша болгарского города Рущук) и его приверженцы начали переговоры по поводу возврата султана Селима III на престол. Наконец, с 16-тысячной армией, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] отправился в Стамбул, отправив ранее туда Хаджи Али Агу, который убил Кабакчи Мустафу (19 июля 1808 года). Мустафа Байрактар со своей армией, уничтожив довольно большое количество мятежников, прибыл в Высокую Порту. Султан [[Мустафа IV]], узнав, что Мустафа желает вернуть трон султану Селиму III, приказал убить Селима и брата шах-заде Махмуда. Султан был убит немедленно, а шах-заде Махмуд при помощи своих рабов и слуг был освобождён. Мустафа Байрактар, убрав с трона Мустафу IV, объявил султаном [[Махмуд II|Махмуда II]]. Последний сделал его садр-и-азамом — великим визирем. === Мәхмүт II идаралығы === Не уступая Селиму в энергии и в понимании необходимости реформ, [[Махмуд II|Махмуд]] был гораздо более жестким, чем Селим: злой, мстительный, он в большей степени руководствовался личными страстями, которые умерялись скорее политической дальновидностью, чем действительным стремлением ко благу страны. Почва для нововведений была уже несколько подготовлена, способность не задумываться над средствами тоже благоприятствовала Махмуду, и потому его деятельность оставила всё же более следов, чем деятельность Селима. Своим великим визирем он назначил Байрактара, распорядившегося избиением участников заговора против Селима и других политических противников. Жизнь самого Мустафы была на время пощажена. Как первую реформу, Байрактар наметил реорганизацию корпуса янычар, но он имел неосторожность отправить часть своего войска на театр военных действий; у него оставалось только 7000 солдат. 6000 янычар совершили на них неожиданное нападение и двинулись к дворцу с целью освободить Мустафу IV. Байрактар, с небольшим отрядом запершийся во дворце, выбросил им труп Мустафы, а затем взорвал часть дворца на воздух и похоронил себя в развалинах. Через несколько часов подоспело верное правительству трехтысячное войско с Рамиз-пашой во главе, разбило янычар и истребило значительную их часть. Махмуд решил отложить реформу до окончания войны с Россией, завершившейся в [[1812]] г. [[Бухарестский мирный договор (1812)|Бухарестским миром]]. [[Венский конгресс]] внёс некоторые изменения в положение Османской империи или, правильнее, определил точнее и утвердил в теории и на географических картах то, что уже имело место в действительности. [[Далмация]] и [[Иллирия]] были утверждены за Австрией, [[Бессарабия]] за Россией; семь [[Ионические острова|Ионических островов]] получили самоуправление под английским протекторатом; английские суда получили право свободного прохода через [[Дарданеллы]]. Даже на оставшейся у империи территории правительство не чувствовало уверенности. В Сербии в 1817 году началось восстание, окончившееся в 1829 году лишь после признания Сербии по [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольскому миру]] отдельным вассальным государством, с собственным князем во главе. В 1820 году началось восстание [[Али-паша Тепеленский|Али-паши Янинского]]. Вследствие измены его собственных сыновей он был разбит, взят в плен и казнён; но значительная часть его армии образовала кадры греческих повстанцев. В 1821 году восстание, переросшее в [[Греческая война за независимость|войну за независимость]], началось в Греции. После вмешательства России, Франции и Англии и несчастной для Османской империи [[Наваринское сражение|Наваринской (морской) битвы]] (1827), в которой погиб турецкий и египетский флот, османцы потеряли Грецию. --> ==== Хәрби юғалтыуҙар ==== <!--Избавления от янычар и дервишей (1826) не спасли турок от поражения как в войне с сербами, так и в войне с греками. За этими двумя войнами и в связи с ними последовала [[Русско-турецкая война (1828—1829)|война с Россией]] (1828—1829), окончившаяся [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольским миром 1829 года]]. Османская империя потеряла почти всю [[Княжество Сербия|Сербию]], [[Молдавия|Молдавию]], [[Валахия|Валахию]], [[Греция|Грецию]], восточное побережье [[Чёрное море|Чёрного моря]]. Вслед за тем от Османской империи отложился [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]], [[хедив]] Египта (1831—1833 и 1839). В борьбе с последним империя понесла такие удары, которыми было поставлено на карту самое её существование; но её дважды (1833 и 1839) спасло неожиданное заступничество России, вызванное опасением со стороны [[Николай I|Николая I]] новой европейской войны, которая, вероятно, была бы вызвана распадом Османского государства. Впрочем, это заступничество принесло России и реальные выгоды: по миру в Гункьяр Скелесси (1833) Османская империя предоставила русским судам проход через Дарданеллы, закрыв его для Англии. Одновременно французы решили отнять у османцев [[Алжир]] (с 1830 года), и ранее, впрочем, бывший лишь в номинальной зависимости от империи. ==== Гражданлыҡ реформалары ==== [[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Махмуд II]] начинает модернизацию в 1839 г.]] Войны не остановили реформаторских замыслов Махмуда; частные преобразования в армии продолжались во все время его царствования. Он заботился также о поднятии уровня образования в народе; при нём (1831) стала выходить на французском языке первая в Османской империи газета, имевшая официальный характер («Moniteur ottoman»). С конца 1831 года начала выходить первая официальная газета на турецком языке «[[Таквим-и векаи]]». Подобно Петру Великому, быть может, даже сознательно подражая ему, Махмуд стремился ввести европейские нравы в народе; он сам носил европейский костюм и поощрял к тому своих чиновников, запрещал ношение [[тюрбан]]а, устраивал празднества в Константинополе и в других городах с [[фейерверк]]ами, с европейской музыкой и вообще по европейскому образцу. До важнейших реформ гражданского строя, задуманных им, он не дожил; они были уже делом его наследника. Но и то немногое, что он сделал, шло вразрез с религиозными чувствами мусульманского населения. Он стал чеканить монету со своим изображением, что прямо запрещено в Коране (известия о том, будто и предыдущие султаны снимали с себя портреты, подлежит большому сомнению). В течение всего его царствования в разных частях государства, особенно в Константинополе, беспрестанно происходили бунты мусульман, вызванные религиозными чувствами; правительство расправлялось с ними крайне жестоко: иногда в несколько дней в Босфор бросалось по 4000 трупов. При этом Махмуд не стеснялся подвергать казни даже [[улем]]ов и [[дервиш]]ей, которые вообще были его ожесточёнными врагами. В царствование Махмуда было особенно много пожаров в Стамбуле, частью происходивших от поджогов; народ объяснял их Божьим наказанием за грехи султана. ==== Хакимлығы һөҙөмтәләре ==== Истребление [[янычары|янычар]], сначала повредившее Османской империи, лишив её хотя и плохого, но все-таки не бесполезного войска, по прошествии нескольких лет оказалось в высшей степени благодетельным: вооруженные силы Порты почти сравнялись с европейскими регулярными армиями, что было наглядно доказано в [[Крымская война|Крымскую кампанию]] и ещё более во время русско-турецкой войны 1877—1878 годов, а также в войне с Грецией 1897 года. Территориальное сокращение, в особенности потеря Греции, оказалось для империи тоже скорее выгодным, чем вредным. Исторически османы никогда не допускали к военной службе христиан; между тем, области со сплошным христианским населением ([[Греция]] и [[Сербия]]), не увеличивая турецкой армии, в то же время требовали от неё значительных военных гарнизонов, которые не могли быть пущены в ход в случае острой необходимости. В особенности это применимо к Греции, которая ввиду растянутой морской границы не представляла даже стратегических выгод для Османской империи, более сильной на суше, чем на море. Потеря территорий сократила государственные доходы империи, но в царствование Махмуда несколько оживилась торговля Османской империи с европейскими государствами, несколько поднялась производительность страны ([[хлеб]], [[табак]], [[Виноград культурный|виноград]], [[розовое масло]] и др.). Таким образом, несмотря на все внешние поражения, несмотря даже на страшную [[Битва при Незибе|битву при Низибе]], в которой [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]] уничтожил значительную османскую армию и за которой последовала потеря целого флота, Махмуд оставил Абдул-Меджиду государство скорее усиленное, чем ослабленное. Усилено оно было ещё и тем, что отныне интерес европейских держав был теснее связан с сохранением Османского государства. Необычайно поднялось значение [[Босфор]]а и Дарданелл; европейские державы чувствовали, что захват Константинополя одной из них нанесёт непоправимый удар остальным, и поэтому сохранение слабой Османской империи считали для себя более выгодным. --> == Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) == <!--Махмуду наследовал его 16-летний сын [[Абдул-Меджид]], не отличавшийся его энергией и непреклонностью, но зато бывший более культурным и мягким по своему характеру человеком. Несмотря на всё, сделанное Махмудом, битва при Низибе могла бы окончательно погубить Османскую империю, если бы Россия, Англия, Австрия и Пруссия не заключили союза для охраны целости Порты ([[1840]]); они составили трактат, в силу которого египетский вице-король сохранял на наследственном начале Египет, но обязывался немедленно очистить Сирию, а в случае отказа должен был лишиться всех своих владений. Союз этот вызвал негодование во Франции, поддерживавшей Мухаммеда Али, и Тьер сделал даже приготовления к войне; однако [[Луи-Филипп]] на неё не решился. Несмотря на неравенство сил, Мухаммед Али готов был сопротивляться; но английская эскадра бомбардировала [[Бейрут]], сожгла египетский флот и высадила в Сирию корпус в 9000 чел., который при помощи [[маронит]]ов нанёс несколько поражений египтянам. Мухаммед Али уступил; Османская империя была спасена, и Абдул-Меджид, поддерживаемый Хозревом-пашой, Решидом-пашой и другими сподвижниками отца, приступил к реформам. === Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат === 3 ноября 1839 года Абдул-Меджид издал так наз. [[Гюльханейский хатти-шериф]] (Гюльханэ — «жилище роз», название площади, где был объявлен [[Хатт-и-шериф]]) — общеимперский указ, определявший принципы, которым намеревалось следовать правительство: * обеспечение всем подданным совершенной безопасности относительно их жизни, чести и имущества; * правильный способ распределения и взимания налогов; * столь же правильный способ набора солдат. Признавалось необходимым изменить распределение податей в смысле их уравнительности и отказаться от системы сдачи их на откуп, определить расходы на сухопутные и морские силы; установлялась публичность [[судопроизводство|судопроизводства]]. Все эти льготы распространялись на всех подданных султана без различия вероисповеданий. Сам султан принёс присягу на верность хатти-шерифу. Оставалось осуществить обещание на самом деле. --> === Гумайюн === <!-- После [[Крымская война|Крымской войны]] султан опубликовал новый гатти-шериф [[гумайюн]] ([[1856]]), в котором подтверждались и подробнее развивались принципы первого; особенно настаивалось на [[Социальное равенство|равенстве]] всех подданных, без различия вероисповедания и национальности. После этого гатти-шерифа был отменён старинный закон о смертной казни за переход из ислама в другую религию. Однако большая часть этих постановлений оставалась только на бумаге. Высшее правительство частью было не в силах справиться с своеволием низших чиновников, частью и само не хотело прибегать к некоторым мерам, обещанным в гатти-шерифах, как, например, к назначению христиан на разные должности. Однажды оно сделало попытку вербовать солдат из христиан, но это вызвало недовольство и среди мусульман, и среди христиан, тем более, что правительство при производстве в офицеры не решалось отказаться от религиозных принципов ([[1847]]); скоро эта мера была отменена. Массовые убийства [[маронит]]ов в Сирии ([[1845]] и др.) подтверждали, что веротерпимость по-прежнему была чужда Османской империи. В течение царствования Абдул-Меджида были улучшены [[дорога|дороги]], построено множество [[мост]]ов, проведено несколько [[телеграф]]ных линий, [[почта]] организована по европейскому образцу. События [[1848]] г. вовсе не отозвались в Османской империи; только [[Революция 1848—1849 годов в Венгрии|венгерская революция]] побудила османское правительство сделать попытку восстановить своё господство на Дунае, но поражение венгров рассеяло его надежды. Когда [[Кошут, Лайош|Кошут]] с товарищами спаслись на турецкой территории, то Австрия и Россия обратились к султану Абдул-Меджиду с требованием их выдачи. Султан ответил, что религия запрещает ему нарушить долг гостеприимства. === Ҡырым һуғышы === [[1853]]—[[1856]] гг. были временем новой [[Восточная война|Восточной войны]], закончившейся в 1856 г. [[Парижский мирный договор (1856)|Парижским миром]]. На [[Парижский конгресс]] был на началах равноправности допущен представитель Османской империи, и этим самым империя признана членом европейского концерна. Однако это признание имело скорее формальный характер, чем действительный. Прежде всего Османская империя, участие которой в войне было весьма велико и которая доказала увеличение своей боевой способности сравнительно с первой четвертью XIX или с концом XVIII в., в действительности получила от войны очень мало; срытие русских крепостей на северном побережье Чёрного моря имело для неё ничтожное значение, а потеря Россией права держать военный флот на Чёрном море не могла быть продолжительна и была отменена уже в 1871 г. Далее, консульская юрисдикция была сохранена и доказывала, что Европа всё же смотрит на империю Османов как на государство варварское. После войны европейские державы стали заводить на территории империи свои почтовые учреждения, независимые от османских. Война не только не увеличила власти Османской империи над вассальными государствами, но ослабила её; дунайские княжества в [[1861]] г. объединились в одно государство [[Румыния|Румынию]], а в Сербии дружественные Турции [[Обреновичи]] были низвергнуты и заменены дружественными России [[Карагеоргиевичи]]; несколько позже Европа принудила империю удалить из Сербии свои гарнизоны ([[1867]]). Во время Восточной кампании Османская империя сделала заём в Англии в 7 млн [[фунт стерлингов|фунтов стерлингов]]; в 1858,1860 и 1861 гг. пришлось сделать новые займы. В то же время правительство выпустило значительное количество бумажных денег, курс которых скоро и сильно пал. В связи с другими событиями это вызвало торговый кризис [[1861]] г., тяжело отразившийся на народонаселении. --> == Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) == Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй. Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла. Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән. === Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү === Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған. Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән. Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған<ref>{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}</ref>. 1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була. Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы. === Черногориялағы һуғыш === 1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына. === Криттағы ихтилал === 1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына. Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән. === Дәүләт түңкәрелеше === 1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. <!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --> Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти». 1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла. == [[Абдулхәмит II]] == <!-- Уже в конце царствования Абдул-Азиза началось [[Боснийско-Герцеговинское восстание|восстание в Герцеговине и Боснии]], вызванное крайне тяжёлым положением населения этих областей, частью обязанного отбывать [[барщина|барщину]] на полях крупных землевладельцев-мусульман, частью лично свободного, но совершенно бесправного, угнетаемого непомерными поборами и в то же время постоянно подогреваемого в своей ненависти к туркам близким соседством свободных [[черногорцы|черногорцев]]. Весной [[1875]] г. некоторые общины обратились к султану с просьбой уменьшить налог на баранов и налог, уплачиваемый христианами взамен воинской повинности, и организовать полицию из христиан. Им даже не ответили. Тогда их жители взялись за оружие. Движение быстро охватило всю Герцеговину и распространилось на Боснию; [[Никшич]] был осаждён повстанцами. Из Черногории и Сербии на помощь повстанцам двинулись отряды добровольцев. Движение вызвало большой интерес за границей, особенно в [[Россия|России]] и в [[Австрия|Австрии]]; последняя обратилась к [[Порта|Порте]] с требованием религиозной равноправности, понижения налогов, пересмотра законов о недвижимой собственности и проч. Султан немедленно обещал всё это исполнить (февраль 1876), но повстанцы не соглашались положить оружие, пока не будут выведены османские войска из Герцеговины. Брожение перешло и на Болгарию, где османцы в виде ответа произвели страшную резню (см. [[Болгария]]), вызвавшую негодование во всей Европе (брошюра [[Гладстон, Уильям Эварт|Гладстона]] о зверствах в Болгарии), были поголовно вырезаны целые селения, до грудных детей включительно. Болгарское восстание было потоплено в крови, но герцеговинское и боснийское продолжалось и в 1876 г. и вызвало наконец вмешательство Сербии и Черногории (1876—1877 г; см. [[Сербско-турецкая война (1876—1877)|Сербо-черногорско-турецкая война]]). 6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления. В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.). [[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]] Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался. === 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков. === Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар === Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено. [[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]] В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]]. В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен. Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]<ref>{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}</ref>; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства. 14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела. [[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]] В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок. В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями. В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию. Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции. В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования. --> == XX быуат == <!-- В XX веке на окраинах империи усилились сепаратистские настроения. Османская империя начала постепенно терять свои территории, уступая технологическому превосходству Запада. === Йәш төрөктәр революцияһы === [[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|Демонстрация в районе [[Султанахмет]], Стамбул, 1908 год]] [[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Османская открытка в ознаменование младотурецкой революции]] В начале XX века в [[Османская империя|Османской империи]] появилось политическое движение [[Младотурки|младотурков]], которое было вдохновлено основанной в 1831 году подпольной организацией [[Молодая Италия]]. В 1908 году состоялась [[младотурецкая революция]], ведущую роль в которой сыграло общество «[[Единение и прогресс|Иттихад ве таракки]]» («Единение и прогресс», ''иттихадисты''). Султан [[Абдул-Хамид II]] согласился восстановить конституцию 1876 года и созвать парламент. В 1909 году абсолютная власть монарха была [[Контрпереворот 1909 года|восстановлена мятежниками]], но вскоре они потерпели поражение и парламент избрал новым султаном [[Мехмед V|Мехмеда V]] — брата Абдул-Хамида II. Будущий триумвир [[Энвер-паша|Энвер Исмаил]] принимал активное участие в революции 1908 года и был одним из лидеров «Единения и прогресса». [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] также отличился во время революции и принял участие в подавлении контрпереворота 1909 года. [[Мехмед Талаат-паша|Мехмед Талаат]] был другом Энвера Исмаила и после революции был избран депутатом парламента ''(меджлис-и умуми)'' от [[Эдирне]]. Воспользовавшись сложившейся ситуацией после революции младотурков, в октябре 1908 года [[Австро-Венгрия]] аннексировала [[Босния и Герцеговина|Боснию и Герцеговину]], что в дальнейшем привело к [[Боснийский кризис|Боснийскому кризису]]. В 1911 году началась [[Итало-турецкая война|война между Италией и Османской империей]], которая привела к потере турками [[Триполитания|Триполитании]], [[Киренаика|Киренаики]] и архипелага [[Додеканес]] в Эгейском море. Вслед за этой войной, продемонстрировавшей слабость турецкой армии, последовала война Османской империи с [[Балканский союз|Балканским союзом]]. === Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше === В октябре 1912 года началась [[Первая Балканская война]] между Османской империей и членами [[Балканский союз|Балканского союза]] — [[Третье Болгарское царство|Болгарией]], [[Королевство Сербия|Сербией]], [[Королевство Греция|Грецией]] и [[Королевство Черногория|Черногорией]]. Превосходящие по численности войска Союза добились быстрого успеха над находящимися в невыгодном стратегическом положении турками. [[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|[[Энвер-паша]] принимает иностранных представителей после [[Государственный переворот в Османской империи (1913)|переворота 1913 года.]]]] В январе 1913 года [[Единение и прогресс|иттихадист]] [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], убеждённый в том, что великий визирь [[Мехмед Камиль-паша|Камиль-паша]] и кабинет министров готовы заключить унизительный мир с Балканским союзом, устроил государственный переворот. По требованию Энвера султан [[Мехмед V]] назначил нового великого визиря, которым стал [[Махмуд Шевкет-паша]]. В новом правительстве получили портфели лишь трое умеренных представителей партии «Единение и прогресс». После истечения срока перемирия в феврале 1913 года война на Балканах возобновилась. Не имея возможности помочь своим городам в Европе, Османская империя была вынуждена наблюдать, как они постепенно переходят в руки союзников. В конце марта защитники [[Эдирне]] капитулировали и сдали город болгарам. После поражения, вызвавшего глубокий национальный кризис в стране, великий визирь немедленно объявил о готовности заключить мирный договор. В итоге Османская империя уступила членам Балканского союза 155,4 тыс. м² своей территории с 4 млн населения, потеряв почти все европейские владения. --> === Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы === <!-- Иттихадисты, которые оправдывали государственный переворот 1913 года необходимостью сохранить Эдирне в составе империи, оказались в неудобном положении и свергнутые ими либералы были полны решимости расквитаться с оппонентами. Спустя всего несколько дней после [[Лондонский мирный договор (1913)|подписания мирного договора]] великий визирь Махмуд Шевкет-паша был застрелен боевиками. Члены «Единения и прогресса» умело воспользовались ситуацией и в ходе начавшейся «чистки» устранили либералов с политической арены. В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря. Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране. === Беренсе донъя һуғышы === Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы. 2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]<ref>{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}</ref>. [[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]] Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]]. Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]]. Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года<ref>{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}</ref>. Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию<ref name="петросян">{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}</ref>. --> === Империяның тарҡалыуы === <!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции. [[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]] [[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом. [[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]]. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}} * [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]] * [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи]. {{Библиоинформация}} {{^|12px}} {{Османская империя в темах}} {{История Турции}} [[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]] [[Категория:Ғосман империяһы тарихы]] 47c3bfhpmd1wblae3e5vk9f1w5q9jx6 1147335 1147334 2022-07-27T17:36:09Z Akkashka 14326 /* Морат III һәм Меһмет III хакимлығы */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған. == Империяның барлыҡҡа килеүе == [[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]] Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= "gug_144-145"}} XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған<ref name="gug_144-145" />. XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана<ref name="gug_144-145" />. Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай. Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән. Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә. Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала. [[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]] Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән. 1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән == Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) == * 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу. * 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу. == Бөйөк империя осоро == Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә. Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған. [[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]] Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай. === Косово ҡырындағы алыш === 1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай<ref>{{книга |автор = Чиркович Сима. |заглавие = История сербов |место = М. |издательство = Весь мир |год = 2009 |страницы = 109 |isbn = 978-5-7777-0431-3 }}</ref>. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған. ==== Моратты үлтереү ==== Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан. Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға. === XV быуат башы === Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән. 1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата. Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була. Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола. Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә. [[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]] Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай. Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған. '''Константинополде алыу''' [[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]] Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән. Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған. Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә === Баҫып алыуҙары === Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған. Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән. Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән. 1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына Отрантоны ҡалдырған. Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә. === Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы === Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]] Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй. Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған. Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған. Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан. Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә. Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән. Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән. Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517). Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]] Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған. === Сөләймән I хакимлығы === [[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]] Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған. Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона. [[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]] 1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған. ==== Франция менән союз ==== Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй. 1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән. Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528). ==== Хәрби уңыштары ==== 1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була. 1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә. Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә. === Сәлим II хакимлығы === [[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]] Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай. [[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]] Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне. Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған. === Морат III һәм Меһмет III хакимлығы === Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан. Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән. Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була. == Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) == Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә. Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған. Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй. Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла. === 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === [[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]] <!--В [[1656 год]]у пост великого визиря захватил энергичный человек Мехмет — паша Кёпрюлю, который сумел усилить дисциплину армии и нанести несколько поражений врагам. Австрия должна была заключить в [[1664 год]]у не особенно для неё выгодный мир в Васваре; в [[1669 год]]у турки завоевали [[Крит]], а в [[1672 год]]у, по миру в [[Бучач]]е, получили от [[Речь Посполитая|Речи Посполитой]] [[Подолия|Подолию]] и даже часть [[Украина|Украины]]. Этот мир вызвал негодование народа и [[Сейм Речи Посполитой|сейма]], и война началась снова. В ней приняла участие и Россия; зато на стороне османов стояла значительная часть казаков во главе с гетманом [[Дорошенко, Петр|Дорошенко]]. Во время войны умер великий визирь Ахмет-паша Кёпрюлю после 15-летнего управления страной (1661—1676). Война, шедшая с переменным успехом, окончилась [[Бахчисарайское перемирие|Бахчисарайским перемирием]], заключённым в [[1681 год]]у на 20 лет, на начале [[статус-кво]]; [[Западная Украина]], представлявшая после войны настоящую пустыню, и Подолия остались в руках турок. Османы легко согласились на мир, так как у них на очереди стояла война с Австрией, которую предпринял преемник Ахмет-паши Кара-Мустафа Кёпрюлю. Османцам удалось проникнуть до Вены и осадить её (с 24 июля до 12 сентября [[1683 год]]а), но осаду пришлось снять, когда польский [[король]] [[Ян Собеский]] заключил союз с Австрией, поспешил на помощь Вене и одержал около неё [[Венская битва|блестящую победу над османским войском]]. В [[Белград]]е Кара-Мустафу встретили посланцы от султана, имевшие приказ доставить в [[Константинополь]] голову неспособного полководца, что и было исполнено. В [[1684 год]]у к коалиции [[Австрия|Австрии]] и [[Речь Посполита|Речи Посполитой]] против Османской империи примкнула и [[Венеция]], позднее и [[Россия]]. В ходе войны, в которой османам уже пришлось не нападать, а защищаться на собственной территории, в [[1687 год]]у великий визирь Сулейман-паша был разбит при [[Мохач]]е. Поражение османских войск вызвало раздражение [[янычары|янычар]], которые оставались в Константинополе, бунтуя и грабя. Под угрозой восстания, [[Мехмед IV]] послал им голову Сулеймана, но это не спасло его самого: янычары низвергли его при помощи фетвы муфтия и насильно возвели на престол его брата, [[Сулейман II|Сулеймана II]] (1687—1691), человека преданного пьянству и совершенно неспособного к управлению. Война продолжалась при нём и при его братьях, Ахмеде II (1691—1695) и Мустафе II (1695—1703). Венецианцы овладели Мореей; австрийцы взяли Белград (вскоре опять доставшийся османам) и все значительные крепости Венгрии, Славонии, Трансильвании; поляки заняли значительную часть Молдавии. В [[1699 год]]у война была закончена [[Карловицкий мир|Карловицким мирным договором]], который был первым, по которому Османская империя не получала ни дани, ни временной контрибуции. Значение его существенно превосходило значение [[Житваторокский мир|Ситваторокского мира]]. Стало для всех ясно, что военное могущество Османов вовсе не велико и что внутренние неурядицы расшатывают их государство всё более и более. В самой империи Карловицкий мир вызвал среди более образованной части населения сознание необходимости некоторых реформ. Это сознание уже ранее имели [[Кёпрюлю]] — семья, давшая государству в течение 2-й половины XVII и начала [[XVIII век]]а 5 великих визирей, принадлежавших к самым замечательным государственным людям Османской империи. Уже в [[1690 год]]у вел. визирь Кёпрюлю Мустафа издал [[Низами-Джедид]] ({{lang-ota|Nizam-ı Cedid}} — «Новый порядок»), установивший максимальные нормы поголовных податей, взимаемых с христиан; но закон этот не имел практического применения. После Карловицкого мира христианам в Сербии и Банате были прощены подати за год; высшее правительство в Константинополе стало по временам заботиться о защите христиан от поборов и других притеснений. Недостаточные для того, чтобы примирить христиан с турецким гнётом, эти меры раздражали янычар и турок. === Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Послы во [[Топкапы|дворце Топкапы]]]] Брат и наследник Мустафы, [[Ахмед III]] (1703—1730), возведённый на трон восстанием янычар, обнаружил неожиданную смелость и самостоятельность. Он арестовал и спешно казнил многих офицеров войска янычар и отрешил от должности и сослал посаженного ими великого визиря (садр-азам) Ахмеда-пашу. Новый великий визирь Дамад-Гассан паша усмирил восстания в разных местах государства, покровительствовал иностранным купцам, основывал школы. Скоро он был свергнут вследствие интриги, исходившей из гарема, и визири стали сменяться с поразительной быстротой; некоторые оставались во власти не более двух недель. Османская империя не воспользовалась даже затруднениями, испытанными Россией во время [[Великая Северная война|Северной войны]]. Только в [[1709 год]]у она приняла бежавшего из-под Полтавы короля Швеции [[Карл XII|Карла XII]] и под влиянием его убеждений начала войну с Россией. К этому времени в османских правящих кругах уже существовала партия, которая мечтала не о войне с Россией, а о союзе с ней против Австрии; во главе этой партии стоял вел. визирь Нуман Кеприлу, и его падение, бывшее делом Карла XII, послужило сигналом к войне. Положение [[Пётр I|Петра I]], окружённого на Пруте 200 000 армией турок и татар, было крайне опасно. Гибель Петра была неизбежна, но великий визирь Балтаджи-Мехмед поддался подкупу и выпустил Петра за маловажную сравнительно уступку Азова (1711). Партия войны свергла Балтаджи-Мехмеда и сослала на [[Лемнос]], но Россия дипломатическим путём добилась от Османской империи удаления Карла XII, для чего пришлось прибегнуть к силе. В [[1714 год|1714]]—[[1718 год]]ах османы вели войну с Венецией и в [[1716]]—[[1718 год]]ах с Австрией. По [[Пассаровицкий мир|Пассаровицкому миру]] ([[1718 год]])а Османская империя получила обратно Морею, но отдала Австрии Белград с значительной частью Сербии, Банат, часть Валахии. В [[1722 год]]у, воспользовавшись прекращением династии и последовавшими затем смутами в Персии, османы начали [[религиозная война|религиозную войну]] против [[шиит]]ов, которой они надеялись вознаградить себя за потери в Европе. Несколько поражений в этой войне и вторжение персов на османскую территорию вызвало новое восстание в Константинополе: Ахмед был низложен, и на престол возведён его племянник, сын [[Мустафа II|Мустафы II]], [[Махмуд I]]. --> === Мәхмүт I хакимлығы === <!--При [[Махмуд I|Махмуде I]] (1730—1754), составлявшем своей мягкостью и человечностью исключение в ряду османских султанов (он не убил свергнутого султана и его сыновей и вообще избегал казней), продолжалась война с Персией, не имевшая определённых результатов. Война с Австрией окончилась [[Белградский мир|Белградским миром]] (1739), по которому турки получили Сербию с Белградом и Орсовой. Успешнее действовала против османов Россия, но заключение австрийцами сепаратного мира заставило и русских пойти на уступки; из своих завоеваний Россия сохранила только [[Азов]], но с обязательством срыть укрепления. В царствование Махмуда Ибрагимом Басмаджи была основана первая турецкая [[типография]]. Муфтий после некоторых колебаний дал фетву, которой во имя интересов просвещения благословлял начинание, а султан гатти-шерифом разрешил его. Было запрещено только печатать [[Коран]] и священные книги. В первый период существования типографии в ней было напечатано 15 сочинений (словари арабский и персидский, несколько книг по истории государства Османов и всеобщей географии, военное искусство, политическая экономия и т. д.). После смерти Ибрагима Басмаджи типография закрылась, новая возникла только в [[1784 год]]у. [[Махмуд I|Махмуду I]], умершему естественной смертью, наследовал его брат [[Осман III]] (1754—1757), царствование которого протекло мирно и который умер так же, как и его брат. == Реформаларға ынтылыш (1757—1839) == Осману наследовал [[Мустафа III]] (1757—74), сын [[Ахмед III|Ахмеда III]]. По вступлении на престол он твёрдо выразил намерение изменить политику Османской империи и восстановить блеск её оружия. Он задумывал довольно обширные реформы (между прочим, прорытие каналов через [[Суэцкий перешеек]] и через Малую Азию), открыто недолюбливал [[рабство]] и отпустил на волю значительное число невольников. Всеобщее недовольство, и раньше не бывшее новостью в Османской империи, было особенно усилено двумя случаями: неизвестно кем был ограблен и уничтожен караван правоверных, возвращавшихся из [[Мекка|Мекки]], и турецкий адмиральский корабль был захвачен отрядом морских разбойников греческой национальности. Всё это свидетельствовало о крайней слабости государственной власти. Для урегулирования финансов [[Мустафа III]] начал с экономии в собственном дворце, но вместе с тем допустил порчу монеты. При покровительстве Мустафы была открыта в Константинополе первая публичная [[библиотека]], несколько [[школа|школ]] и [[больница|больниц]]. Он очень охотно заключил в [[1761 год]]у договор с [[Пруссия|Пруссией]], которым предоставлял прусским торговым кораблям свободное плавание в османских водах; прусские подданные в Османской империи были подчинены юрисдикции своих консулов. Россия и Австрия предлагали Мустафе 100 000 [[дукат]]ов за отмену прав, данных Пруссии, но безуспешно: Мустафа желал возможно более сблизить своё государство с европейской цивилизацией. Дальше попытки реформ не пошли. В [[1768 год]]у султан должен был объявить [[Русско-турецкая война 1768—1774|войну]] России, длившуюся 6 лет и окончившуюся [[Кючук-Кайнарджийский мирный договор|Кучук-Кайнарджийским миром 1774 года]]. Мир был заключён уже при брате и наследнике Мустафы, [[Абдул-Хамид I|Абдул-Хамиде I]] (1774—1789). --> === Абдулхәмит I хакимлығы === <!--Империя в это время чуть ли не повсеместно находилась в состоянии брожения. Греки, возбуждённые Орловым, волновались, но, оставленные русскими без помощи, сравнительно быстро и легко были усмирены и жестоко наказаны. Ахмед-паша Багдадский объявил себя независимым; [[Тахер]], поддерживаемый арабскими кочевниками, принял звание шейха [[Галилея|Галилеи]] и [[Акра|Акры]]; [[Египет]] под властью [[Мухаммад Бей Абу аль-Дахаб|Мухаммад Бея]] и не думал уплачивать дани; [[Северная Албания]], которой управлял [[Бушатлия, Махмуд|Махмуд, паша Скутарийский]], находилась в состоянии полного восстания; [[Али-паша Тепеленский|Али, паша Янинский]], явно стремился к основанию самостоятельного царства. Всё царствование Адбул-Хамида было занято усмирением этих восстаний, которое не могло быть достигнуто вследствие отсутствия у османского правительства денег и дисциплинированного войска. К этому присоединилась новая [[Русско-турецкая война 1787—1792|война с Россией и Австрией]] (1787—1791), опять неудачная для османов. Она окончилась [[Ясский мирный договор|Ясским миром с Россией (1792)]], по которому Россия окончательно приобрела [[Крым]] и пространство между Бугом и Днестром, и Систовским миром с Австрией (1791). Последний был сравнительно благоприятен для Османской империи, так как её главный враг, [[Иосиф II (император Священной Римской империи)|Иосиф II]], умер, а [[Леопольд II (император Священной Римской империи)|Леопольд II]] направлял всё своё внимание на Францию. Австрия возвратила Османам большую часть сделанных ею в эту войну приобретений. Мир был заключён уже при племяннике Абдул Хамида, [[Селим III|Селиме III]] (1789—1807). Кроме территориальных потерь, война внесла в жизнь Османского государства одно существенное изменение: перед её началом (1785) империя заключила свой первый государственный долг, сперва внутренний, гарантированный некоторыми государственными доходами. === Сәлим III хакимлығы === Султан [[Селим III]] первым осознал глубокий кризис Османской империи и приступил к реформированию военной и государственной организации страны. Энергичными мерами правительство очистило [[Эгейское море]] от пиратов; оно покровительствовало торговле и народному образованию. Главное его внимание было обращено на армию. [[Янычары]] доказали свою почти полную бесполезность на войне, в то же время держа страну в периоды мира в состоянии анархии. Их формирования султан намеревался заменить армией европейского образца, но поскольку было очевидно, что сразу невозможно заменить всю старую систему, то реформаторы уделили определённое внимание улучшению положения традиционных формирований. В ряду других реформ султана были мероприятия по усилению боеспособности артиллерии и флота. Правительство озаботилось переводом на [[османский язык]] лучших иностранных сочинений по [[тактика|тактике]] и [[фортификация|фортификации]]; пригласило на преподавательские места в артиллерийском и морском училищах французских офицеров; при первом из них основало библиотеку иностранных сочинений по военным наукам. Были улучшены мастерские для отливки пушек; военные суда нового образца заказывались во Франции. Это все были предварительные меры. [[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|[[Сәлим III]] солтан]] Султан явно желал перейти к реорганизации внутреннего строя армии; он установил для неё новую форму и стал вводить более строгую [[Дисциплина (поведение)|дисциплину]]; янычар нововведения не коснулись. В это время Порте пришлось столкнуться с двумя серьёзными вызовами: во-первых, восстание [[видин]]ского паши [[Пасван-Оглу]] (1797), который явно пренебрегал приказами, исходившими от правительства, во-вторых — [[Египетский поход Бонапарта|египетская экспедиция]] [[Наполеон I|Наполеона]]. Кучук-Гуссейн двинулся против Пасван-Оглу и вёл с ним настоящую войну, не имевшую определённого результата. Правительство вступило наконец в переговоры с мятежным наместником и признало его пожизненные права на управление Видинским пашалыком, в действительности — на началах почти полной независимости. В 1798 году Франция под руководством генерала Бонапарта начала вторжение а [[Египет]], потом и в [[Сирия|Сирию]]. На сторону Османской империи стала [[Великобритания]], уничтожившая французский флот в [[Битва при Абукире (1798)|битве при Абукире]]. Экспедиция не имела для османов серьёзных результатов. Формально Египет остался во власти Османской империи, фактически — во власти [[мамлюки|мамлюков]]. Едва окончилась война с французами (1801), как началось восстание [[янычары|янычар]] в [[Белград]]е, недовольных реформами в армии. Притеснения с их стороны вызвали народное движение в [[Сербия|Сербии]] (1804) под начальством [[Карагеоргий|Карагеоргия]]. Правительство сперва поддерживало движение, но скоро оно вылилось в форму настоящего народного восстания, и Османской империи пришлось начать военные действия (см. [[Битва при Иванковац]]). Дело осложнилось [[Русско-турецкая война 1806—1812|войной]], начатой Россией (1806—1812). Реформы пришлось вновь отложить: великий визирь и другие высшие чиновники и военные находились на театре военных действий. --> ==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ==== <!--В [[Стамбул]]е оставался лишь [[каймакам]] (помощник великого визиря) и заместители министров. [[Шейх-уль-ислам]] воспользовался этим моментом для заговора против султана. В заговоре приняли участие улемы и [[янычары]], среди которых распространялись слухи о намерении султана расформировать их, распределив по полкам регулярной армии. К заговору примкнул и каймакам. В назначенный день отряд янычар неожиданно напал на гарнизон постоянного войска, стоявший в столице, и произвёл среди него резню. Другая часть янычар окружила дворец Селима и требовала от него казни ненавистных им лиц. Селим имел мужество отказаться. Он был арестован и посажен под стражу. Султаном был провозглашён сын Абдул-Хамида, [[Мустафа IV]] (1807—1808). Резня в городе продолжалась два дня. От имени бессильного Мустафы управляли шейх-уль-ислам и каймакам. Но и у Селима оставались свои приверженцы. Во время переворота Кабакчи Мустафы, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] (паша болгарского города Рущук) и его приверженцы начали переговоры по поводу возврата султана Селима III на престол. Наконец, с 16-тысячной армией, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] отправился в Стамбул, отправив ранее туда Хаджи Али Агу, который убил Кабакчи Мустафу (19 июля 1808 года). Мустафа Байрактар со своей армией, уничтожив довольно большое количество мятежников, прибыл в Высокую Порту. Султан [[Мустафа IV]], узнав, что Мустафа желает вернуть трон султану Селиму III, приказал убить Селима и брата шах-заде Махмуда. Султан был убит немедленно, а шах-заде Махмуд при помощи своих рабов и слуг был освобождён. Мустафа Байрактар, убрав с трона Мустафу IV, объявил султаном [[Махмуд II|Махмуда II]]. Последний сделал его садр-и-азамом — великим визирем. === Мәхмүт II идаралығы === Не уступая Селиму в энергии и в понимании необходимости реформ, [[Махмуд II|Махмуд]] был гораздо более жестким, чем Селим: злой, мстительный, он в большей степени руководствовался личными страстями, которые умерялись скорее политической дальновидностью, чем действительным стремлением ко благу страны. Почва для нововведений была уже несколько подготовлена, способность не задумываться над средствами тоже благоприятствовала Махмуду, и потому его деятельность оставила всё же более следов, чем деятельность Селима. Своим великим визирем он назначил Байрактара, распорядившегося избиением участников заговора против Селима и других политических противников. Жизнь самого Мустафы была на время пощажена. Как первую реформу, Байрактар наметил реорганизацию корпуса янычар, но он имел неосторожность отправить часть своего войска на театр военных действий; у него оставалось только 7000 солдат. 6000 янычар совершили на них неожиданное нападение и двинулись к дворцу с целью освободить Мустафу IV. Байрактар, с небольшим отрядом запершийся во дворце, выбросил им труп Мустафы, а затем взорвал часть дворца на воздух и похоронил себя в развалинах. Через несколько часов подоспело верное правительству трехтысячное войско с Рамиз-пашой во главе, разбило янычар и истребило значительную их часть. Махмуд решил отложить реформу до окончания войны с Россией, завершившейся в [[1812]] г. [[Бухарестский мирный договор (1812)|Бухарестским миром]]. [[Венский конгресс]] внёс некоторые изменения в положение Османской империи или, правильнее, определил точнее и утвердил в теории и на географических картах то, что уже имело место в действительности. [[Далмация]] и [[Иллирия]] были утверждены за Австрией, [[Бессарабия]] за Россией; семь [[Ионические острова|Ионических островов]] получили самоуправление под английским протекторатом; английские суда получили право свободного прохода через [[Дарданеллы]]. Даже на оставшейся у империи территории правительство не чувствовало уверенности. В Сербии в 1817 году началось восстание, окончившееся в 1829 году лишь после признания Сербии по [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольскому миру]] отдельным вассальным государством, с собственным князем во главе. В 1820 году началось восстание [[Али-паша Тепеленский|Али-паши Янинского]]. Вследствие измены его собственных сыновей он был разбит, взят в плен и казнён; но значительная часть его армии образовала кадры греческих повстанцев. В 1821 году восстание, переросшее в [[Греческая война за независимость|войну за независимость]], началось в Греции. После вмешательства России, Франции и Англии и несчастной для Османской империи [[Наваринское сражение|Наваринской (морской) битвы]] (1827), в которой погиб турецкий и египетский флот, османцы потеряли Грецию. --> ==== Хәрби юғалтыуҙар ==== <!--Избавления от янычар и дервишей (1826) не спасли турок от поражения как в войне с сербами, так и в войне с греками. За этими двумя войнами и в связи с ними последовала [[Русско-турецкая война (1828—1829)|война с Россией]] (1828—1829), окончившаяся [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольским миром 1829 года]]. Османская империя потеряла почти всю [[Княжество Сербия|Сербию]], [[Молдавия|Молдавию]], [[Валахия|Валахию]], [[Греция|Грецию]], восточное побережье [[Чёрное море|Чёрного моря]]. Вслед за тем от Османской империи отложился [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]], [[хедив]] Египта (1831—1833 и 1839). В борьбе с последним империя понесла такие удары, которыми было поставлено на карту самое её существование; но её дважды (1833 и 1839) спасло неожиданное заступничество России, вызванное опасением со стороны [[Николай I|Николая I]] новой европейской войны, которая, вероятно, была бы вызвана распадом Османского государства. Впрочем, это заступничество принесло России и реальные выгоды: по миру в Гункьяр Скелесси (1833) Османская империя предоставила русским судам проход через Дарданеллы, закрыв его для Англии. Одновременно французы решили отнять у османцев [[Алжир]] (с 1830 года), и ранее, впрочем, бывший лишь в номинальной зависимости от империи. ==== Гражданлыҡ реформалары ==== [[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Махмуд II]] начинает модернизацию в 1839 г.]] Войны не остановили реформаторских замыслов Махмуда; частные преобразования в армии продолжались во все время его царствования. Он заботился также о поднятии уровня образования в народе; при нём (1831) стала выходить на французском языке первая в Османской империи газета, имевшая официальный характер («Moniteur ottoman»). С конца 1831 года начала выходить первая официальная газета на турецком языке «[[Таквим-и векаи]]». Подобно Петру Великому, быть может, даже сознательно подражая ему, Махмуд стремился ввести европейские нравы в народе; он сам носил европейский костюм и поощрял к тому своих чиновников, запрещал ношение [[тюрбан]]а, устраивал празднества в Константинополе и в других городах с [[фейерверк]]ами, с европейской музыкой и вообще по европейскому образцу. До важнейших реформ гражданского строя, задуманных им, он не дожил; они были уже делом его наследника. Но и то немногое, что он сделал, шло вразрез с религиозными чувствами мусульманского населения. Он стал чеканить монету со своим изображением, что прямо запрещено в Коране (известия о том, будто и предыдущие султаны снимали с себя портреты, подлежит большому сомнению). В течение всего его царствования в разных частях государства, особенно в Константинополе, беспрестанно происходили бунты мусульман, вызванные религиозными чувствами; правительство расправлялось с ними крайне жестоко: иногда в несколько дней в Босфор бросалось по 4000 трупов. При этом Махмуд не стеснялся подвергать казни даже [[улем]]ов и [[дервиш]]ей, которые вообще были его ожесточёнными врагами. В царствование Махмуда было особенно много пожаров в Стамбуле, частью происходивших от поджогов; народ объяснял их Божьим наказанием за грехи султана. ==== Хакимлығы һөҙөмтәләре ==== Истребление [[янычары|янычар]], сначала повредившее Османской империи, лишив её хотя и плохого, но все-таки не бесполезного войска, по прошествии нескольких лет оказалось в высшей степени благодетельным: вооруженные силы Порты почти сравнялись с европейскими регулярными армиями, что было наглядно доказано в [[Крымская война|Крымскую кампанию]] и ещё более во время русско-турецкой войны 1877—1878 годов, а также в войне с Грецией 1897 года. Территориальное сокращение, в особенности потеря Греции, оказалось для империи тоже скорее выгодным, чем вредным. Исторически османы никогда не допускали к военной службе христиан; между тем, области со сплошным христианским населением ([[Греция]] и [[Сербия]]), не увеличивая турецкой армии, в то же время требовали от неё значительных военных гарнизонов, которые не могли быть пущены в ход в случае острой необходимости. В особенности это применимо к Греции, которая ввиду растянутой морской границы не представляла даже стратегических выгод для Османской империи, более сильной на суше, чем на море. Потеря территорий сократила государственные доходы империи, но в царствование Махмуда несколько оживилась торговля Османской империи с европейскими государствами, несколько поднялась производительность страны ([[хлеб]], [[табак]], [[Виноград культурный|виноград]], [[розовое масло]] и др.). Таким образом, несмотря на все внешние поражения, несмотря даже на страшную [[Битва при Незибе|битву при Низибе]], в которой [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]] уничтожил значительную османскую армию и за которой последовала потеря целого флота, Махмуд оставил Абдул-Меджиду государство скорее усиленное, чем ослабленное. Усилено оно было ещё и тем, что отныне интерес европейских держав был теснее связан с сохранением Османского государства. Необычайно поднялось значение [[Босфор]]а и Дарданелл; европейские державы чувствовали, что захват Константинополя одной из них нанесёт непоправимый удар остальным, и поэтому сохранение слабой Османской империи считали для себя более выгодным. --> == Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) == <!--Махмуду наследовал его 16-летний сын [[Абдул-Меджид]], не отличавшийся его энергией и непреклонностью, но зато бывший более культурным и мягким по своему характеру человеком. Несмотря на всё, сделанное Махмудом, битва при Низибе могла бы окончательно погубить Османскую империю, если бы Россия, Англия, Австрия и Пруссия не заключили союза для охраны целости Порты ([[1840]]); они составили трактат, в силу которого египетский вице-король сохранял на наследственном начале Египет, но обязывался немедленно очистить Сирию, а в случае отказа должен был лишиться всех своих владений. Союз этот вызвал негодование во Франции, поддерживавшей Мухаммеда Али, и Тьер сделал даже приготовления к войне; однако [[Луи-Филипп]] на неё не решился. Несмотря на неравенство сил, Мухаммед Али готов был сопротивляться; но английская эскадра бомбардировала [[Бейрут]], сожгла египетский флот и высадила в Сирию корпус в 9000 чел., который при помощи [[маронит]]ов нанёс несколько поражений египтянам. Мухаммед Али уступил; Османская империя была спасена, и Абдул-Меджид, поддерживаемый Хозревом-пашой, Решидом-пашой и другими сподвижниками отца, приступил к реформам. === Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат === 3 ноября 1839 года Абдул-Меджид издал так наз. [[Гюльханейский хатти-шериф]] (Гюльханэ — «жилище роз», название площади, где был объявлен [[Хатт-и-шериф]]) — общеимперский указ, определявший принципы, которым намеревалось следовать правительство: * обеспечение всем подданным совершенной безопасности относительно их жизни, чести и имущества; * правильный способ распределения и взимания налогов; * столь же правильный способ набора солдат. Признавалось необходимым изменить распределение податей в смысле их уравнительности и отказаться от системы сдачи их на откуп, определить расходы на сухопутные и морские силы; установлялась публичность [[судопроизводство|судопроизводства]]. Все эти льготы распространялись на всех подданных султана без различия вероисповеданий. Сам султан принёс присягу на верность хатти-шерифу. Оставалось осуществить обещание на самом деле. --> === Гумайюн === <!-- После [[Крымская война|Крымской войны]] султан опубликовал новый гатти-шериф [[гумайюн]] ([[1856]]), в котором подтверждались и подробнее развивались принципы первого; особенно настаивалось на [[Социальное равенство|равенстве]] всех подданных, без различия вероисповедания и национальности. После этого гатти-шерифа был отменён старинный закон о смертной казни за переход из ислама в другую религию. Однако большая часть этих постановлений оставалась только на бумаге. Высшее правительство частью было не в силах справиться с своеволием низших чиновников, частью и само не хотело прибегать к некоторым мерам, обещанным в гатти-шерифах, как, например, к назначению христиан на разные должности. Однажды оно сделало попытку вербовать солдат из христиан, но это вызвало недовольство и среди мусульман, и среди христиан, тем более, что правительство при производстве в офицеры не решалось отказаться от религиозных принципов ([[1847]]); скоро эта мера была отменена. Массовые убийства [[маронит]]ов в Сирии ([[1845]] и др.) подтверждали, что веротерпимость по-прежнему была чужда Османской империи. В течение царствования Абдул-Меджида были улучшены [[дорога|дороги]], построено множество [[мост]]ов, проведено несколько [[телеграф]]ных линий, [[почта]] организована по европейскому образцу. События [[1848]] г. вовсе не отозвались в Османской империи; только [[Революция 1848—1849 годов в Венгрии|венгерская революция]] побудила османское правительство сделать попытку восстановить своё господство на Дунае, но поражение венгров рассеяло его надежды. Когда [[Кошут, Лайош|Кошут]] с товарищами спаслись на турецкой территории, то Австрия и Россия обратились к султану Абдул-Меджиду с требованием их выдачи. Султан ответил, что религия запрещает ему нарушить долг гостеприимства. === Ҡырым һуғышы === [[1853]]—[[1856]] гг. были временем новой [[Восточная война|Восточной войны]], закончившейся в 1856 г. [[Парижский мирный договор (1856)|Парижским миром]]. На [[Парижский конгресс]] был на началах равноправности допущен представитель Османской империи, и этим самым империя признана членом европейского концерна. Однако это признание имело скорее формальный характер, чем действительный. Прежде всего Османская империя, участие которой в войне было весьма велико и которая доказала увеличение своей боевой способности сравнительно с первой четвертью XIX или с концом XVIII в., в действительности получила от войны очень мало; срытие русских крепостей на северном побережье Чёрного моря имело для неё ничтожное значение, а потеря Россией права держать военный флот на Чёрном море не могла быть продолжительна и была отменена уже в 1871 г. Далее, консульская юрисдикция была сохранена и доказывала, что Европа всё же смотрит на империю Османов как на государство варварское. После войны европейские державы стали заводить на территории империи свои почтовые учреждения, независимые от османских. Война не только не увеличила власти Османской империи над вассальными государствами, но ослабила её; дунайские княжества в [[1861]] г. объединились в одно государство [[Румыния|Румынию]], а в Сербии дружественные Турции [[Обреновичи]] были низвергнуты и заменены дружественными России [[Карагеоргиевичи]]; несколько позже Европа принудила империю удалить из Сербии свои гарнизоны ([[1867]]). Во время Восточной кампании Османская империя сделала заём в Англии в 7 млн [[фунт стерлингов|фунтов стерлингов]]; в 1858,1860 и 1861 гг. пришлось сделать новые займы. В то же время правительство выпустило значительное количество бумажных денег, курс которых скоро и сильно пал. В связи с другими событиями это вызвало торговый кризис [[1861]] г., тяжело отразившийся на народонаселении. --> == Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) == Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй. Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла. Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән. === Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү === Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған. Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән. Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған<ref>{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}</ref>. 1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була. Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы. === Черногориялағы һуғыш === 1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына. === Криттағы ихтилал === 1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына. Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән. === Дәүләт түңкәрелеше === 1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. <!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --> Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти». 1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла. == [[Абдулхәмит II]] == <!-- Уже в конце царствования Абдул-Азиза началось [[Боснийско-Герцеговинское восстание|восстание в Герцеговине и Боснии]], вызванное крайне тяжёлым положением населения этих областей, частью обязанного отбывать [[барщина|барщину]] на полях крупных землевладельцев-мусульман, частью лично свободного, но совершенно бесправного, угнетаемого непомерными поборами и в то же время постоянно подогреваемого в своей ненависти к туркам близким соседством свободных [[черногорцы|черногорцев]]. Весной [[1875]] г. некоторые общины обратились к султану с просьбой уменьшить налог на баранов и налог, уплачиваемый христианами взамен воинской повинности, и организовать полицию из христиан. Им даже не ответили. Тогда их жители взялись за оружие. Движение быстро охватило всю Герцеговину и распространилось на Боснию; [[Никшич]] был осаждён повстанцами. Из Черногории и Сербии на помощь повстанцам двинулись отряды добровольцев. Движение вызвало большой интерес за границей, особенно в [[Россия|России]] и в [[Австрия|Австрии]]; последняя обратилась к [[Порта|Порте]] с требованием религиозной равноправности, понижения налогов, пересмотра законов о недвижимой собственности и проч. Султан немедленно обещал всё это исполнить (февраль 1876), но повстанцы не соглашались положить оружие, пока не будут выведены османские войска из Герцеговины. Брожение перешло и на Болгарию, где османцы в виде ответа произвели страшную резню (см. [[Болгария]]), вызвавшую негодование во всей Европе (брошюра [[Гладстон, Уильям Эварт|Гладстона]] о зверствах в Болгарии), были поголовно вырезаны целые селения, до грудных детей включительно. Болгарское восстание было потоплено в крови, но герцеговинское и боснийское продолжалось и в 1876 г. и вызвало наконец вмешательство Сербии и Черногории (1876—1877 г; см. [[Сербско-турецкая война (1876—1877)|Сербо-черногорско-турецкая война]]). 6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления. В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.). [[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]] Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался. === 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков. === Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар === Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено. [[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]] В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]]. В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен. Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]<ref>{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}</ref>; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства. 14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела. [[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]] В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок. В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями. В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию. Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции. В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования. --> == XX быуат == <!-- В XX веке на окраинах империи усилились сепаратистские настроения. Османская империя начала постепенно терять свои территории, уступая технологическому превосходству Запада. === Йәш төрөктәр революцияһы === [[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|Демонстрация в районе [[Султанахмет]], Стамбул, 1908 год]] [[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Османская открытка в ознаменование младотурецкой революции]] В начале XX века в [[Османская империя|Османской империи]] появилось политическое движение [[Младотурки|младотурков]], которое было вдохновлено основанной в 1831 году подпольной организацией [[Молодая Италия]]. В 1908 году состоялась [[младотурецкая революция]], ведущую роль в которой сыграло общество «[[Единение и прогресс|Иттихад ве таракки]]» («Единение и прогресс», ''иттихадисты''). Султан [[Абдул-Хамид II]] согласился восстановить конституцию 1876 года и созвать парламент. В 1909 году абсолютная власть монарха была [[Контрпереворот 1909 года|восстановлена мятежниками]], но вскоре они потерпели поражение и парламент избрал новым султаном [[Мехмед V|Мехмеда V]] — брата Абдул-Хамида II. Будущий триумвир [[Энвер-паша|Энвер Исмаил]] принимал активное участие в революции 1908 года и был одним из лидеров «Единения и прогресса». [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] также отличился во время революции и принял участие в подавлении контрпереворота 1909 года. [[Мехмед Талаат-паша|Мехмед Талаат]] был другом Энвера Исмаила и после революции был избран депутатом парламента ''(меджлис-и умуми)'' от [[Эдирне]]. Воспользовавшись сложившейся ситуацией после революции младотурков, в октябре 1908 года [[Австро-Венгрия]] аннексировала [[Босния и Герцеговина|Боснию и Герцеговину]], что в дальнейшем привело к [[Боснийский кризис|Боснийскому кризису]]. В 1911 году началась [[Итало-турецкая война|война между Италией и Османской империей]], которая привела к потере турками [[Триполитания|Триполитании]], [[Киренаика|Киренаики]] и архипелага [[Додеканес]] в Эгейском море. Вслед за этой войной, продемонстрировавшей слабость турецкой армии, последовала война Османской империи с [[Балканский союз|Балканским союзом]]. === Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше === В октябре 1912 года началась [[Первая Балканская война]] между Османской империей и членами [[Балканский союз|Балканского союза]] — [[Третье Болгарское царство|Болгарией]], [[Королевство Сербия|Сербией]], [[Королевство Греция|Грецией]] и [[Королевство Черногория|Черногорией]]. Превосходящие по численности войска Союза добились быстрого успеха над находящимися в невыгодном стратегическом положении турками. [[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|[[Энвер-паша]] принимает иностранных представителей после [[Государственный переворот в Османской империи (1913)|переворота 1913 года.]]]] В январе 1913 года [[Единение и прогресс|иттихадист]] [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], убеждённый в том, что великий визирь [[Мехмед Камиль-паша|Камиль-паша]] и кабинет министров готовы заключить унизительный мир с Балканским союзом, устроил государственный переворот. По требованию Энвера султан [[Мехмед V]] назначил нового великого визиря, которым стал [[Махмуд Шевкет-паша]]. В новом правительстве получили портфели лишь трое умеренных представителей партии «Единение и прогресс». После истечения срока перемирия в феврале 1913 года война на Балканах возобновилась. Не имея возможности помочь своим городам в Европе, Османская империя была вынуждена наблюдать, как они постепенно переходят в руки союзников. В конце марта защитники [[Эдирне]] капитулировали и сдали город болгарам. После поражения, вызвавшего глубокий национальный кризис в стране, великий визирь немедленно объявил о готовности заключить мирный договор. В итоге Османская империя уступила членам Балканского союза 155,4 тыс. м² своей территории с 4 млн населения, потеряв почти все европейские владения. --> === Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы === <!-- Иттихадисты, которые оправдывали государственный переворот 1913 года необходимостью сохранить Эдирне в составе империи, оказались в неудобном положении и свергнутые ими либералы были полны решимости расквитаться с оппонентами. Спустя всего несколько дней после [[Лондонский мирный договор (1913)|подписания мирного договора]] великий визирь Махмуд Шевкет-паша был застрелен боевиками. Члены «Единения и прогресса» умело воспользовались ситуацией и в ходе начавшейся «чистки» устранили либералов с политической арены. В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря. Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране. === Беренсе донъя һуғышы === Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы. 2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]<ref>{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}</ref>. [[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]] Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]]. Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]]. Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года<ref>{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}</ref>. Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию<ref name="петросян">{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}</ref>. --> === Империяның тарҡалыуы === <!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции. [[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]] [[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом. [[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]]. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}} * [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]] * [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи]. {{Библиоинформация}} {{^|12px}} {{Османская империя в темах}} {{История Турции}} [[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]] [[Категория:Ғосман империяһы тарихы]] esnur2n02jjlvntwiyeq8klqkztjrzj 1147358 1147335 2022-07-27T18:49:01Z Akkashka 14326 /* 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған. == Империяның барлыҡҡа килеүе == [[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]] Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= "gug_144-145"}} XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған<ref name="gug_144-145" />. XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана<ref name="gug_144-145" />. Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай. Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән. Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә. Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала. [[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]] Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән. 1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән == Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) == * 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу. * 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу. == Бөйөк империя осоро == Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә. Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған. [[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]] Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай. === Косово ҡырындағы алыш === 1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай<ref>{{книга |автор = Чиркович Сима. |заглавие = История сербов |место = М. |издательство = Весь мир |год = 2009 |страницы = 109 |isbn = 978-5-7777-0431-3 }}</ref>. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған. ==== Моратты үлтереү ==== Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан. Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға. === XV быуат башы === Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән. 1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата. Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була. Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола. Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә. [[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]] Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай. Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған. '''Константинополде алыу''' [[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]] Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән. Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған. Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә === Баҫып алыуҙары === Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған. Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән. Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән. 1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына Отрантоны ҡалдырған. Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә. === Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы === Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]] Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй. Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған. Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған. Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан. Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә. Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән. Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән. Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517). Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]] Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған. === Сөләймән I хакимлығы === [[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]] Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған. Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона. [[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]] 1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған. ==== Франция менән союз ==== Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй. 1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән. Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528). ==== Хәрби уңыштары ==== 1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була. 1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә. Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә. === Сәлим II хакимлығы === [[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]] Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай. [[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]] Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне. Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған. === Морат III һәм Меһмет III хакимлығы === Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан. Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән. Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була. == Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) == Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә. Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған. Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй. Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла. === 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === [[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]] <!--В [[1656 год]]у пост великого визиря захватил энергичный человек Мехмет — паша Кёпрюлю, который сумел усилить дисциплину армии и нанести несколько поражений врагам. Австрия должна была заключить в [[1664 год]]у не особенно для неё выгодный мир в Васваре; в [[1669 год]]у турки завоевали [[Крит]], а в [[1672 год]]у, по миру в [[Бучач]]е, получили от [[Речь Посполитая|Речи Посполитой]] [[Подолия|Подолию]] и даже часть [[Украина|Украины]]. Этот мир вызвал негодование народа и [[Сейм Речи Посполитой|сейма]], и война началась снова. В ней приняла участие и Россия; зато на стороне османов стояла значительная часть казаков во главе с гетманом [[Дорошенко, Петр|Дорошенко]]. Во время войны умер великий визирь Ахмет-паша Кёпрюлю после 15-летнего управления страной (1661—1676). Война, шедшая с переменным успехом, окончилась [[Бахчисарайское перемирие|Бахчисарайским перемирием]], заключённым в [[1681 год]]у на 20 лет, на начале [[статус-кво]]; [[Западная Украина]], представлявшая после войны настоящую пустыню, и Подолия остались в руках турок. Османы легко согласились на мир, так как у них на очереди стояла война с Австрией, которую предпринял преемник Ахмет-паши Кара-Мустафа Кёпрюлю. Османцам удалось проникнуть до Вены и осадить её (с 24 июля до 12 сентября [[1683 год]]а), но осаду пришлось снять, когда польский [[король]] [[Ян Собеский]] заключил союз с Австрией, поспешил на помощь Вене и одержал около неё [[Венская битва|блестящую победу над османским войском]]. В [[Белград]]е Кара-Мустафу встретили посланцы от султана, имевшие приказ доставить в [[Константинополь]] голову неспособного полководца, что и было исполнено. В [[1684 год]]у к коалиции [[Австрия|Австрии]] и [[Речь Посполита|Речи Посполитой]] против Османской империи примкнула и [[Венеция]], позднее и [[Россия]]. В ходе войны, в которой османам уже пришлось не нападать, а защищаться на собственной территории, в [[1687 год]]у великий визирь Сулейман-паша был разбит при [[Мохач]]е. Поражение османских войск вызвало раздражение [[янычары|янычар]], которые оставались в Константинополе, бунтуя и грабя. Под угрозой восстания, [[Мехмед IV]] послал им голову Сулеймана, но это не спасло его самого: янычары низвергли его при помощи фетвы муфтия и насильно возвели на престол его брата, [[Сулейман II|Сулеймана II]] (1687—1691), человека преданного пьянству и совершенно неспособного к управлению. Война продолжалась при нём и при его братьях, Ахмеде II (1691—1695) и Мустафе II (1695—1703). Венецианцы овладели Мореей; австрийцы взяли Белград (вскоре опять доставшийся османам) и все значительные крепости Венгрии, Славонии, Трансильвании; поляки заняли значительную часть Молдавии. В [[1699 год]]у война была закончена [[Карловицкий мир|Карловицким мирным договором]], который был первым, по которому Османская империя не получала ни дани, ни временной контрибуции. Значение его существенно превосходило значение [[Житваторокский мир|Ситваторокского мира]]. Стало для всех ясно, что военное могущество Османов вовсе не велико и что внутренние неурядицы расшатывают их государство всё более и более. Империяның үҙендә Карловицкий тыныыыслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт кешеләренә ҡараған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid  — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты - ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек булмаған саралар янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан. === Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Послы во [[Топкапы|дворце Топкапы]]]] Брат и наследник Мустафы, [[Ахмед III]] (1703—1730), возведённый на трон восстанием янычар, обнаружил неожиданную смелость и самостоятельность. Он арестовал и спешно казнил многих офицеров войска янычар и отрешил от должности и сослал посаженного ими великого визиря (садр-азам) Ахмеда-пашу. Новый великий визирь Дамад-Гассан паша усмирил восстания в разных местах государства, покровительствовал иностранным купцам, основывал школы. Скоро он был свергнут вследствие интриги, исходившей из гарема, и визири стали сменяться с поразительной быстротой; некоторые оставались во власти не более двух недель. Османская империя не воспользовалась даже затруднениями, испытанными Россией во время [[Великая Северная война|Северной войны]]. Только в [[1709 год]]у она приняла бежавшего из-под Полтавы короля Швеции [[Карл XII|Карла XII]] и под влиянием его убеждений начала войну с Россией. К этому времени в османских правящих кругах уже существовала партия, которая мечтала не о войне с Россией, а о союзе с ней против Австрии; во главе этой партии стоял вел. визирь Нуман Кеприлу, и его падение, бывшее делом Карла XII, послужило сигналом к войне. Положение [[Пётр I|Петра I]], окружённого на Пруте 200 000 армией турок и татар, было крайне опасно. Гибель Петра была неизбежна, но великий визирь Балтаджи-Мехмед поддался подкупу и выпустил Петра за маловажную сравнительно уступку Азова (1711). Партия войны свергла Балтаджи-Мехмеда и сослала на [[Лемнос]], но Россия дипломатическим путём добилась от Османской империи удаления Карла XII, для чего пришлось прибегнуть к силе. В [[1714 год|1714]]—[[1718 год]]ах османы вели войну с Венецией и в [[1716]]—[[1718 год]]ах с Австрией. По [[Пассаровицкий мир|Пассаровицкому миру]] ([[1718 год]])а Османская империя получила обратно Морею, но отдала Австрии Белград с значительной частью Сербии, Банат, часть Валахии. В [[1722 год]]у, воспользовавшись прекращением династии и последовавшими затем смутами в Персии, османы начали [[религиозная война|религиозную войну]] против [[шиит]]ов, которой они надеялись вознаградить себя за потери в Европе. Несколько поражений в этой войне и вторжение персов на османскую территорию вызвало новое восстание в Константинополе: Ахмед был низложен, и на престол возведён его племянник, сын [[Мустафа II|Мустафы II]], [[Махмуд I]]. --> === Мәхмүт I хакимлығы === <!--При [[Махмуд I|Махмуде I]] (1730—1754), составлявшем своей мягкостью и человечностью исключение в ряду османских султанов (он не убил свергнутого султана и его сыновей и вообще избегал казней), продолжалась война с Персией, не имевшая определённых результатов. Война с Австрией окончилась [[Белградский мир|Белградским миром]] (1739), по которому турки получили Сербию с Белградом и Орсовой. Успешнее действовала против османов Россия, но заключение австрийцами сепаратного мира заставило и русских пойти на уступки; из своих завоеваний Россия сохранила только [[Азов]], но с обязательством срыть укрепления. В царствование Махмуда Ибрагимом Басмаджи была основана первая турецкая [[типография]]. Муфтий после некоторых колебаний дал фетву, которой во имя интересов просвещения благословлял начинание, а султан гатти-шерифом разрешил его. Было запрещено только печатать [[Коран]] и священные книги. В первый период существования типографии в ней было напечатано 15 сочинений (словари арабский и персидский, несколько книг по истории государства Османов и всеобщей географии, военное искусство, политическая экономия и т. д.). После смерти Ибрагима Басмаджи типография закрылась, новая возникла только в [[1784 год]]у. [[Махмуд I|Махмуду I]], умершему естественной смертью, наследовал его брат [[Осман III]] (1754—1757), царствование которого протекло мирно и который умер так же, как и его брат. == Реформаларға ынтылыш (1757—1839) == Осману наследовал [[Мустафа III]] (1757—74), сын [[Ахмед III|Ахмеда III]]. По вступлении на престол он твёрдо выразил намерение изменить политику Османской империи и восстановить блеск её оружия. Он задумывал довольно обширные реформы (между прочим, прорытие каналов через [[Суэцкий перешеек]] и через Малую Азию), открыто недолюбливал [[рабство]] и отпустил на волю значительное число невольников. Всеобщее недовольство, и раньше не бывшее новостью в Османской империи, было особенно усилено двумя случаями: неизвестно кем был ограблен и уничтожен караван правоверных, возвращавшихся из [[Мекка|Мекки]], и турецкий адмиральский корабль был захвачен отрядом морских разбойников греческой национальности. Всё это свидетельствовало о крайней слабости государственной власти. Для урегулирования финансов [[Мустафа III]] начал с экономии в собственном дворце, но вместе с тем допустил порчу монеты. При покровительстве Мустафы была открыта в Константинополе первая публичная [[библиотека]], несколько [[школа|школ]] и [[больница|больниц]]. Он очень охотно заключил в [[1761 год]]у договор с [[Пруссия|Пруссией]], которым предоставлял прусским торговым кораблям свободное плавание в османских водах; прусские подданные в Османской империи были подчинены юрисдикции своих консулов. Россия и Австрия предлагали Мустафе 100 000 [[дукат]]ов за отмену прав, данных Пруссии, но безуспешно: Мустафа желал возможно более сблизить своё государство с европейской цивилизацией. Дальше попытки реформ не пошли. В [[1768 год]]у султан должен был объявить [[Русско-турецкая война 1768—1774|войну]] России, длившуюся 6 лет и окончившуюся [[Кючук-Кайнарджийский мирный договор|Кучук-Кайнарджийским миром 1774 года]]. Мир был заключён уже при брате и наследнике Мустафы, [[Абдул-Хамид I|Абдул-Хамиде I]] (1774—1789). --> === Абдулхәмит I хакимлығы === <!--Империя в это время чуть ли не повсеместно находилась в состоянии брожения. Греки, возбуждённые Орловым, волновались, но, оставленные русскими без помощи, сравнительно быстро и легко были усмирены и жестоко наказаны. Ахмед-паша Багдадский объявил себя независимым; [[Тахер]], поддерживаемый арабскими кочевниками, принял звание шейха [[Галилея|Галилеи]] и [[Акра|Акры]]; [[Египет]] под властью [[Мухаммад Бей Абу аль-Дахаб|Мухаммад Бея]] и не думал уплачивать дани; [[Северная Албания]], которой управлял [[Бушатлия, Махмуд|Махмуд, паша Скутарийский]], находилась в состоянии полного восстания; [[Али-паша Тепеленский|Али, паша Янинский]], явно стремился к основанию самостоятельного царства. Всё царствование Адбул-Хамида было занято усмирением этих восстаний, которое не могло быть достигнуто вследствие отсутствия у османского правительства денег и дисциплинированного войска. К этому присоединилась новая [[Русско-турецкая война 1787—1792|война с Россией и Австрией]] (1787—1791), опять неудачная для османов. Она окончилась [[Ясский мирный договор|Ясским миром с Россией (1792)]], по которому Россия окончательно приобрела [[Крым]] и пространство между Бугом и Днестром, и Систовским миром с Австрией (1791). Последний был сравнительно благоприятен для Османской империи, так как её главный враг, [[Иосиф II (император Священной Римской империи)|Иосиф II]], умер, а [[Леопольд II (император Священной Римской империи)|Леопольд II]] направлял всё своё внимание на Францию. Австрия возвратила Османам большую часть сделанных ею в эту войну приобретений. Мир был заключён уже при племяннике Абдул Хамида, [[Селим III|Селиме III]] (1789—1807). Кроме территориальных потерь, война внесла в жизнь Османского государства одно существенное изменение: перед её началом (1785) империя заключила свой первый государственный долг, сперва внутренний, гарантированный некоторыми государственными доходами. === Сәлим III хакимлығы === Султан [[Селим III]] первым осознал глубокий кризис Османской империи и приступил к реформированию военной и государственной организации страны. Энергичными мерами правительство очистило [[Эгейское море]] от пиратов; оно покровительствовало торговле и народному образованию. Главное его внимание было обращено на армию. [[Янычары]] доказали свою почти полную бесполезность на войне, в то же время держа страну в периоды мира в состоянии анархии. Их формирования султан намеревался заменить армией европейского образца, но поскольку было очевидно, что сразу невозможно заменить всю старую систему, то реформаторы уделили определённое внимание улучшению положения традиционных формирований. В ряду других реформ султана были мероприятия по усилению боеспособности артиллерии и флота. Правительство озаботилось переводом на [[османский язык]] лучших иностранных сочинений по [[тактика|тактике]] и [[фортификация|фортификации]]; пригласило на преподавательские места в артиллерийском и морском училищах французских офицеров; при первом из них основало библиотеку иностранных сочинений по военным наукам. Были улучшены мастерские для отливки пушек; военные суда нового образца заказывались во Франции. Это все были предварительные меры. [[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|[[Сәлим III]] солтан]] Султан явно желал перейти к реорганизации внутреннего строя армии; он установил для неё новую форму и стал вводить более строгую [[Дисциплина (поведение)|дисциплину]]; янычар нововведения не коснулись. В это время Порте пришлось столкнуться с двумя серьёзными вызовами: во-первых, восстание [[видин]]ского паши [[Пасван-Оглу]] (1797), который явно пренебрегал приказами, исходившими от правительства, во-вторых — [[Египетский поход Бонапарта|египетская экспедиция]] [[Наполеон I|Наполеона]]. Кучук-Гуссейн двинулся против Пасван-Оглу и вёл с ним настоящую войну, не имевшую определённого результата. Правительство вступило наконец в переговоры с мятежным наместником и признало его пожизненные права на управление Видинским пашалыком, в действительности — на началах почти полной независимости. В 1798 году Франция под руководством генерала Бонапарта начала вторжение а [[Египет]], потом и в [[Сирия|Сирию]]. На сторону Османской империи стала [[Великобритания]], уничтожившая французский флот в [[Битва при Абукире (1798)|битве при Абукире]]. Экспедиция не имела для османов серьёзных результатов. Формально Египет остался во власти Османской империи, фактически — во власти [[мамлюки|мамлюков]]. Едва окончилась война с французами (1801), как началось восстание [[янычары|янычар]] в [[Белград]]е, недовольных реформами в армии. Притеснения с их стороны вызвали народное движение в [[Сербия|Сербии]] (1804) под начальством [[Карагеоргий|Карагеоргия]]. Правительство сперва поддерживало движение, но скоро оно вылилось в форму настоящего народного восстания, и Османской империи пришлось начать военные действия (см. [[Битва при Иванковац]]). Дело осложнилось [[Русско-турецкая война 1806—1812|войной]], начатой Россией (1806—1812). Реформы пришлось вновь отложить: великий визирь и другие высшие чиновники и военные находились на театре военных действий. --> ==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ==== <!--В [[Стамбул]]е оставался лишь [[каймакам]] (помощник великого визиря) и заместители министров. [[Шейх-уль-ислам]] воспользовался этим моментом для заговора против султана. В заговоре приняли участие улемы и [[янычары]], среди которых распространялись слухи о намерении султана расформировать их, распределив по полкам регулярной армии. К заговору примкнул и каймакам. В назначенный день отряд янычар неожиданно напал на гарнизон постоянного войска, стоявший в столице, и произвёл среди него резню. Другая часть янычар окружила дворец Селима и требовала от него казни ненавистных им лиц. Селим имел мужество отказаться. Он был арестован и посажен под стражу. Султаном был провозглашён сын Абдул-Хамида, [[Мустафа IV]] (1807—1808). Резня в городе продолжалась два дня. От имени бессильного Мустафы управляли шейх-уль-ислам и каймакам. Но и у Селима оставались свои приверженцы. Во время переворота Кабакчи Мустафы, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] (паша болгарского города Рущук) и его приверженцы начали переговоры по поводу возврата султана Селима III на престол. Наконец, с 16-тысячной армией, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] отправился в Стамбул, отправив ранее туда Хаджи Али Агу, который убил Кабакчи Мустафу (19 июля 1808 года). Мустафа Байрактар со своей армией, уничтожив довольно большое количество мятежников, прибыл в Высокую Порту. Султан [[Мустафа IV]], узнав, что Мустафа желает вернуть трон султану Селиму III, приказал убить Селима и брата шах-заде Махмуда. Султан был убит немедленно, а шах-заде Махмуд при помощи своих рабов и слуг был освобождён. Мустафа Байрактар, убрав с трона Мустафу IV, объявил султаном [[Махмуд II|Махмуда II]]. Последний сделал его садр-и-азамом — великим визирем. === Мәхмүт II идаралығы === Не уступая Селиму в энергии и в понимании необходимости реформ, [[Махмуд II|Махмуд]] был гораздо более жестким, чем Селим: злой, мстительный, он в большей степени руководствовался личными страстями, которые умерялись скорее политической дальновидностью, чем действительным стремлением ко благу страны. Почва для нововведений была уже несколько подготовлена, способность не задумываться над средствами тоже благоприятствовала Махмуду, и потому его деятельность оставила всё же более следов, чем деятельность Селима. Своим великим визирем он назначил Байрактара, распорядившегося избиением участников заговора против Селима и других политических противников. Жизнь самого Мустафы была на время пощажена. Как первую реформу, Байрактар наметил реорганизацию корпуса янычар, но он имел неосторожность отправить часть своего войска на театр военных действий; у него оставалось только 7000 солдат. 6000 янычар совершили на них неожиданное нападение и двинулись к дворцу с целью освободить Мустафу IV. Байрактар, с небольшим отрядом запершийся во дворце, выбросил им труп Мустафы, а затем взорвал часть дворца на воздух и похоронил себя в развалинах. Через несколько часов подоспело верное правительству трехтысячное войско с Рамиз-пашой во главе, разбило янычар и истребило значительную их часть. Махмуд решил отложить реформу до окончания войны с Россией, завершившейся в [[1812]] г. [[Бухарестский мирный договор (1812)|Бухарестским миром]]. [[Венский конгресс]] внёс некоторые изменения в положение Османской империи или, правильнее, определил точнее и утвердил в теории и на географических картах то, что уже имело место в действительности. [[Далмация]] и [[Иллирия]] были утверждены за Австрией, [[Бессарабия]] за Россией; семь [[Ионические острова|Ионических островов]] получили самоуправление под английским протекторатом; английские суда получили право свободного прохода через [[Дарданеллы]]. Даже на оставшейся у империи территории правительство не чувствовало уверенности. В Сербии в 1817 году началось восстание, окончившееся в 1829 году лишь после признания Сербии по [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольскому миру]] отдельным вассальным государством, с собственным князем во главе. В 1820 году началось восстание [[Али-паша Тепеленский|Али-паши Янинского]]. Вследствие измены его собственных сыновей он был разбит, взят в плен и казнён; но значительная часть его армии образовала кадры греческих повстанцев. В 1821 году восстание, переросшее в [[Греческая война за независимость|войну за независимость]], началось в Греции. После вмешательства России, Франции и Англии и несчастной для Османской империи [[Наваринское сражение|Наваринской (морской) битвы]] (1827), в которой погиб турецкий и египетский флот, османцы потеряли Грецию. --> ==== Хәрби юғалтыуҙар ==== <!--Избавления от янычар и дервишей (1826) не спасли турок от поражения как в войне с сербами, так и в войне с греками. За этими двумя войнами и в связи с ними последовала [[Русско-турецкая война (1828—1829)|война с Россией]] (1828—1829), окончившаяся [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольским миром 1829 года]]. Османская империя потеряла почти всю [[Княжество Сербия|Сербию]], [[Молдавия|Молдавию]], [[Валахия|Валахию]], [[Греция|Грецию]], восточное побережье [[Чёрное море|Чёрного моря]]. Вслед за тем от Османской империи отложился [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]], [[хедив]] Египта (1831—1833 и 1839). В борьбе с последним империя понесла такие удары, которыми было поставлено на карту самое её существование; но её дважды (1833 и 1839) спасло неожиданное заступничество России, вызванное опасением со стороны [[Николай I|Николая I]] новой европейской войны, которая, вероятно, была бы вызвана распадом Османского государства. Впрочем, это заступничество принесло России и реальные выгоды: по миру в Гункьяр Скелесси (1833) Османская империя предоставила русским судам проход через Дарданеллы, закрыв его для Англии. Одновременно французы решили отнять у османцев [[Алжир]] (с 1830 года), и ранее, впрочем, бывший лишь в номинальной зависимости от империи. ==== Гражданлыҡ реформалары ==== [[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Махмуд II]] начинает модернизацию в 1839 г.]] Войны не остановили реформаторских замыслов Махмуда; частные преобразования в армии продолжались во все время его царствования. Он заботился также о поднятии уровня образования в народе; при нём (1831) стала выходить на французском языке первая в Османской империи газета, имевшая официальный характер («Moniteur ottoman»). С конца 1831 года начала выходить первая официальная газета на турецком языке «[[Таквим-и векаи]]». Подобно Петру Великому, быть может, даже сознательно подражая ему, Махмуд стремился ввести европейские нравы в народе; он сам носил европейский костюм и поощрял к тому своих чиновников, запрещал ношение [[тюрбан]]а, устраивал празднества в Константинополе и в других городах с [[фейерверк]]ами, с европейской музыкой и вообще по европейскому образцу. До важнейших реформ гражданского строя, задуманных им, он не дожил; они были уже делом его наследника. Но и то немногое, что он сделал, шло вразрез с религиозными чувствами мусульманского населения. Он стал чеканить монету со своим изображением, что прямо запрещено в Коране (известия о том, будто и предыдущие султаны снимали с себя портреты, подлежит большому сомнению). В течение всего его царствования в разных частях государства, особенно в Константинополе, беспрестанно происходили бунты мусульман, вызванные религиозными чувствами; правительство расправлялось с ними крайне жестоко: иногда в несколько дней в Босфор бросалось по 4000 трупов. При этом Махмуд не стеснялся подвергать казни даже [[улем]]ов и [[дервиш]]ей, которые вообще были его ожесточёнными врагами. В царствование Махмуда было особенно много пожаров в Стамбуле, частью происходивших от поджогов; народ объяснял их Божьим наказанием за грехи султана. ==== Хакимлығы һөҙөмтәләре ==== Истребление [[янычары|янычар]], сначала повредившее Османской империи, лишив её хотя и плохого, но все-таки не бесполезного войска, по прошествии нескольких лет оказалось в высшей степени благодетельным: вооруженные силы Порты почти сравнялись с европейскими регулярными армиями, что было наглядно доказано в [[Крымская война|Крымскую кампанию]] и ещё более во время русско-турецкой войны 1877—1878 годов, а также в войне с Грецией 1897 года. Территориальное сокращение, в особенности потеря Греции, оказалось для империи тоже скорее выгодным, чем вредным. Исторически османы никогда не допускали к военной службе христиан; между тем, области со сплошным христианским населением ([[Греция]] и [[Сербия]]), не увеличивая турецкой армии, в то же время требовали от неё значительных военных гарнизонов, которые не могли быть пущены в ход в случае острой необходимости. В особенности это применимо к Греции, которая ввиду растянутой морской границы не представляла даже стратегических выгод для Османской империи, более сильной на суше, чем на море. Потеря территорий сократила государственные доходы империи, но в царствование Махмуда несколько оживилась торговля Османской империи с европейскими государствами, несколько поднялась производительность страны ([[хлеб]], [[табак]], [[Виноград культурный|виноград]], [[розовое масло]] и др.). Таким образом, несмотря на все внешние поражения, несмотря даже на страшную [[Битва при Незибе|битву при Низибе]], в которой [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]] уничтожил значительную османскую армию и за которой последовала потеря целого флота, Махмуд оставил Абдул-Меджиду государство скорее усиленное, чем ослабленное. Усилено оно было ещё и тем, что отныне интерес европейских держав был теснее связан с сохранением Османского государства. Необычайно поднялось значение [[Босфор]]а и Дарданелл; европейские державы чувствовали, что захват Константинополя одной из них нанесёт непоправимый удар остальным, и поэтому сохранение слабой Османской империи считали для себя более выгодным. --> == Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) == <!--Махмуду наследовал его 16-летний сын [[Абдул-Меджид]], не отличавшийся его энергией и непреклонностью, но зато бывший более культурным и мягким по своему характеру человеком. Несмотря на всё, сделанное Махмудом, битва при Низибе могла бы окончательно погубить Османскую империю, если бы Россия, Англия, Австрия и Пруссия не заключили союза для охраны целости Порты ([[1840]]); они составили трактат, в силу которого египетский вице-король сохранял на наследственном начале Египет, но обязывался немедленно очистить Сирию, а в случае отказа должен был лишиться всех своих владений. Союз этот вызвал негодование во Франции, поддерживавшей Мухаммеда Али, и Тьер сделал даже приготовления к войне; однако [[Луи-Филипп]] на неё не решился. Несмотря на неравенство сил, Мухаммед Али готов был сопротивляться; но английская эскадра бомбардировала [[Бейрут]], сожгла египетский флот и высадила в Сирию корпус в 9000 чел., который при помощи [[маронит]]ов нанёс несколько поражений египтянам. Мухаммед Али уступил; Османская империя была спасена, и Абдул-Меджид, поддерживаемый Хозревом-пашой, Решидом-пашой и другими сподвижниками отца, приступил к реформам. === Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат === 3 ноября 1839 года Абдул-Меджид издал так наз. [[Гюльханейский хатти-шериф]] (Гюльханэ — «жилище роз», название площади, где был объявлен [[Хатт-и-шериф]]) — общеимперский указ, определявший принципы, которым намеревалось следовать правительство: * обеспечение всем подданным совершенной безопасности относительно их жизни, чести и имущества; * правильный способ распределения и взимания налогов; * столь же правильный способ набора солдат. Признавалось необходимым изменить распределение податей в смысле их уравнительности и отказаться от системы сдачи их на откуп, определить расходы на сухопутные и морские силы; установлялась публичность [[судопроизводство|судопроизводства]]. Все эти льготы распространялись на всех подданных султана без различия вероисповеданий. Сам султан принёс присягу на верность хатти-шерифу. Оставалось осуществить обещание на самом деле. --> === Гумайюн === <!-- После [[Крымская война|Крымской войны]] султан опубликовал новый гатти-шериф [[гумайюн]] ([[1856]]), в котором подтверждались и подробнее развивались принципы первого; особенно настаивалось на [[Социальное равенство|равенстве]] всех подданных, без различия вероисповедания и национальности. После этого гатти-шерифа был отменён старинный закон о смертной казни за переход из ислама в другую религию. Однако большая часть этих постановлений оставалась только на бумаге. Высшее правительство частью было не в силах справиться с своеволием низших чиновников, частью и само не хотело прибегать к некоторым мерам, обещанным в гатти-шерифах, как, например, к назначению христиан на разные должности. Однажды оно сделало попытку вербовать солдат из христиан, но это вызвало недовольство и среди мусульман, и среди христиан, тем более, что правительство при производстве в офицеры не решалось отказаться от религиозных принципов ([[1847]]); скоро эта мера была отменена. Массовые убийства [[маронит]]ов в Сирии ([[1845]] и др.) подтверждали, что веротерпимость по-прежнему была чужда Османской империи. В течение царствования Абдул-Меджида были улучшены [[дорога|дороги]], построено множество [[мост]]ов, проведено несколько [[телеграф]]ных линий, [[почта]] организована по европейскому образцу. События [[1848]] г. вовсе не отозвались в Османской империи; только [[Революция 1848—1849 годов в Венгрии|венгерская революция]] побудила османское правительство сделать попытку восстановить своё господство на Дунае, но поражение венгров рассеяло его надежды. Когда [[Кошут, Лайош|Кошут]] с товарищами спаслись на турецкой территории, то Австрия и Россия обратились к султану Абдул-Меджиду с требованием их выдачи. Султан ответил, что религия запрещает ему нарушить долг гостеприимства. === Ҡырым һуғышы === [[1853]]—[[1856]] гг. были временем новой [[Восточная война|Восточной войны]], закончившейся в 1856 г. [[Парижский мирный договор (1856)|Парижским миром]]. На [[Парижский конгресс]] был на началах равноправности допущен представитель Османской империи, и этим самым империя признана членом европейского концерна. Однако это признание имело скорее формальный характер, чем действительный. Прежде всего Османская империя, участие которой в войне было весьма велико и которая доказала увеличение своей боевой способности сравнительно с первой четвертью XIX или с концом XVIII в., в действительности получила от войны очень мало; срытие русских крепостей на северном побережье Чёрного моря имело для неё ничтожное значение, а потеря Россией права держать военный флот на Чёрном море не могла быть продолжительна и была отменена уже в 1871 г. Далее, консульская юрисдикция была сохранена и доказывала, что Европа всё же смотрит на империю Османов как на государство варварское. После войны европейские державы стали заводить на территории империи свои почтовые учреждения, независимые от османских. Война не только не увеличила власти Османской империи над вассальными государствами, но ослабила её; дунайские княжества в [[1861]] г. объединились в одно государство [[Румыния|Румынию]], а в Сербии дружественные Турции [[Обреновичи]] были низвергнуты и заменены дружественными России [[Карагеоргиевичи]]; несколько позже Европа принудила империю удалить из Сербии свои гарнизоны ([[1867]]). Во время Восточной кампании Османская империя сделала заём в Англии в 7 млн [[фунт стерлингов|фунтов стерлингов]]; в 1858,1860 и 1861 гг. пришлось сделать новые займы. В то же время правительство выпустило значительное количество бумажных денег, курс которых скоро и сильно пал. В связи с другими событиями это вызвало торговый кризис [[1861]] г., тяжело отразившийся на народонаселении. --> == Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) == Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй. Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла. Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән. === Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү === Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған. Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән. Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған<ref>{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}</ref>. 1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була. Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы. === Черногориялағы һуғыш === 1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына. === Криттағы ихтилал === 1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына. Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән. === Дәүләт түңкәрелеше === 1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. <!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --> Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти». 1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла. == [[Абдулхәмит II]] == <!-- Уже в конце царствования Абдул-Азиза началось [[Боснийско-Герцеговинское восстание|восстание в Герцеговине и Боснии]], вызванное крайне тяжёлым положением населения этих областей, частью обязанного отбывать [[барщина|барщину]] на полях крупных землевладельцев-мусульман, частью лично свободного, но совершенно бесправного, угнетаемого непомерными поборами и в то же время постоянно подогреваемого в своей ненависти к туркам близким соседством свободных [[черногорцы|черногорцев]]. Весной [[1875]] г. некоторые общины обратились к султану с просьбой уменьшить налог на баранов и налог, уплачиваемый христианами взамен воинской повинности, и организовать полицию из христиан. Им даже не ответили. Тогда их жители взялись за оружие. Движение быстро охватило всю Герцеговину и распространилось на Боснию; [[Никшич]] был осаждён повстанцами. Из Черногории и Сербии на помощь повстанцам двинулись отряды добровольцев. Движение вызвало большой интерес за границей, особенно в [[Россия|России]] и в [[Австрия|Австрии]]; последняя обратилась к [[Порта|Порте]] с требованием религиозной равноправности, понижения налогов, пересмотра законов о недвижимой собственности и проч. Султан немедленно обещал всё это исполнить (февраль 1876), но повстанцы не соглашались положить оружие, пока не будут выведены османские войска из Герцеговины. Брожение перешло и на Болгарию, где османцы в виде ответа произвели страшную резню (см. [[Болгария]]), вызвавшую негодование во всей Европе (брошюра [[Гладстон, Уильям Эварт|Гладстона]] о зверствах в Болгарии), были поголовно вырезаны целые селения, до грудных детей включительно. Болгарское восстание было потоплено в крови, но герцеговинское и боснийское продолжалось и в 1876 г. и вызвало наконец вмешательство Сербии и Черногории (1876—1877 г; см. [[Сербско-турецкая война (1876—1877)|Сербо-черногорско-турецкая война]]). 6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления. В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.). [[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]] Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался. === 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков. === Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар === Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено. [[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]] В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]]. В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен. Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]<ref>{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}</ref>; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства. 14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела. [[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]] В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок. В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями. В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию. Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции. В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования. --> == XX быуат == <!-- В XX веке на окраинах империи усилились сепаратистские настроения. Османская империя начала постепенно терять свои территории, уступая технологическому превосходству Запада. === Йәш төрөктәр революцияһы === [[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|Демонстрация в районе [[Султанахмет]], Стамбул, 1908 год]] [[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Османская открытка в ознаменование младотурецкой революции]] В начале XX века в [[Османская империя|Османской империи]] появилось политическое движение [[Младотурки|младотурков]], которое было вдохновлено основанной в 1831 году подпольной организацией [[Молодая Италия]]. В 1908 году состоялась [[младотурецкая революция]], ведущую роль в которой сыграло общество «[[Единение и прогресс|Иттихад ве таракки]]» («Единение и прогресс», ''иттихадисты''). Султан [[Абдул-Хамид II]] согласился восстановить конституцию 1876 года и созвать парламент. В 1909 году абсолютная власть монарха была [[Контрпереворот 1909 года|восстановлена мятежниками]], но вскоре они потерпели поражение и парламент избрал новым султаном [[Мехмед V|Мехмеда V]] — брата Абдул-Хамида II. Будущий триумвир [[Энвер-паша|Энвер Исмаил]] принимал активное участие в революции 1908 года и был одним из лидеров «Единения и прогресса». [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] также отличился во время революции и принял участие в подавлении контрпереворота 1909 года. [[Мехмед Талаат-паша|Мехмед Талаат]] был другом Энвера Исмаила и после революции был избран депутатом парламента ''(меджлис-и умуми)'' от [[Эдирне]]. Воспользовавшись сложившейся ситуацией после революции младотурков, в октябре 1908 года [[Австро-Венгрия]] аннексировала [[Босния и Герцеговина|Боснию и Герцеговину]], что в дальнейшем привело к [[Боснийский кризис|Боснийскому кризису]]. В 1911 году началась [[Итало-турецкая война|война между Италией и Османской империей]], которая привела к потере турками [[Триполитания|Триполитании]], [[Киренаика|Киренаики]] и архипелага [[Додеканес]] в Эгейском море. Вслед за этой войной, продемонстрировавшей слабость турецкой армии, последовала война Османской империи с [[Балканский союз|Балканским союзом]]. === Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше === В октябре 1912 года началась [[Первая Балканская война]] между Османской империей и членами [[Балканский союз|Балканского союза]] — [[Третье Болгарское царство|Болгарией]], [[Королевство Сербия|Сербией]], [[Королевство Греция|Грецией]] и [[Королевство Черногория|Черногорией]]. Превосходящие по численности войска Союза добились быстрого успеха над находящимися в невыгодном стратегическом положении турками. [[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|[[Энвер-паша]] принимает иностранных представителей после [[Государственный переворот в Османской империи (1913)|переворота 1913 года.]]]] В январе 1913 года [[Единение и прогресс|иттихадист]] [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], убеждённый в том, что великий визирь [[Мехмед Камиль-паша|Камиль-паша]] и кабинет министров готовы заключить унизительный мир с Балканским союзом, устроил государственный переворот. По требованию Энвера султан [[Мехмед V]] назначил нового великого визиря, которым стал [[Махмуд Шевкет-паша]]. В новом правительстве получили портфели лишь трое умеренных представителей партии «Единение и прогресс». После истечения срока перемирия в феврале 1913 года война на Балканах возобновилась. Не имея возможности помочь своим городам в Европе, Османская империя была вынуждена наблюдать, как они постепенно переходят в руки союзников. В конце марта защитники [[Эдирне]] капитулировали и сдали город болгарам. После поражения, вызвавшего глубокий национальный кризис в стране, великий визирь немедленно объявил о готовности заключить мирный договор. В итоге Османская империя уступила членам Балканского союза 155,4 тыс. м² своей территории с 4 млн населения, потеряв почти все европейские владения. --> === Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы === <!-- Иттихадисты, которые оправдывали государственный переворот 1913 года необходимостью сохранить Эдирне в составе империи, оказались в неудобном положении и свергнутые ими либералы были полны решимости расквитаться с оппонентами. Спустя всего несколько дней после [[Лондонский мирный договор (1913)|подписания мирного договора]] великий визирь Махмуд Шевкет-паша был застрелен боевиками. Члены «Единения и прогресса» умело воспользовались ситуацией и в ходе начавшейся «чистки» устранили либералов с политической арены. В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря. Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране. === Беренсе донъя һуғышы === Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы. 2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]<ref>{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}</ref>. [[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]] Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]]. Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]]. Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года<ref>{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}</ref>. Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию<ref name="петросян">{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}</ref>. --> === Империяның тарҡалыуы === <!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции. [[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]] [[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом. [[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]]. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}} * [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]] * [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи]. {{Библиоинформация}} {{^|12px}} {{Османская империя в темах}} {{История Турции}} [[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]] [[Категория:Ғосман империяһы тарихы]] 7za15tai4vt8sxp816i426mgvqojutn 1147360 1147358 2022-07-27T18:54:50Z Akkashka 14326 /* 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған. == Империяның барлыҡҡа килеүе == [[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]] Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= "gug_144-145"}} XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған<ref name="gug_144-145" />. XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана<ref name="gug_144-145" />. Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай. Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән. Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә. Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала. [[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]] Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән. 1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән == Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) == * 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу. * 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу. == Бөйөк империя осоро == Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә. Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған. [[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]] Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай. === Косово ҡырындағы алыш === 1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай<ref>{{книга |автор = Чиркович Сима. |заглавие = История сербов |место = М. |издательство = Весь мир |год = 2009 |страницы = 109 |isbn = 978-5-7777-0431-3 }}</ref>. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған. ==== Моратты үлтереү ==== Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан. Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға. === XV быуат башы === Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән. 1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата. Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була. Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола. Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә. [[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]] Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай. Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған. '''Константинополде алыу''' [[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]] Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән. Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған. Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә === Баҫып алыуҙары === Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған. Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән. Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән. 1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына Отрантоны ҡалдырған. Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә. === Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы === Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]] Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй. Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған. Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған. Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан. Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә. Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән. Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән. Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517). Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]] Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған. === Сөләймән I хакимлығы === [[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]] Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған. Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона. [[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]] 1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған. ==== Франция менән союз ==== Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй. 1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән. Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528). ==== Хәрби уңыштары ==== 1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була. 1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә. Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә. === Сәлим II хакимлығы === [[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]] Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай. [[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]] Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне. Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған. === Морат III һәм Меһмет III хакимлығы === Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан. Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән. Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була. == Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) == Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә. Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған. Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй. Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла. === 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === [[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]] 1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған. Этот мир вызвал негодование народа и [[Сейм Речи Посполитой|сейма]], и война началась снова. В ней приняла участие и Россия; зато на стороне османов стояла значительная часть казаков во главе с гетманом [[Дорошенко, Петр|Дорошенко]]. Во время войны умер великий визирь Ахмет-паша Кёпрюлю после 15-летнего управления страной (1661—1676). Война, шедшая с переменным успехом, окончилась [[Бахчисарайское перемирие|Бахчисарайским перемирием]], заключённым в [[1681 год]]у на 20 лет, на начале [[статус-кво]]; [[Западная Украина]], представлявшая после войны настоящую пустыню, и Подолия остались в руках турок. Османы легко согласились на мир, так как у них на очереди стояла война с Австрией, которую предпринял преемник Ахмет-паши Кара-Мустафа Кёпрюлю. Османцам удалось проникнуть до Вены и осадить её (с 24 июля до 12 сентября [[1683 год]]а), но осаду пришлось снять, когда польский [[король]] [[Ян Собеский]] заключил союз с Австрией, поспешил на помощь Вене и одержал около неё [[Венская битва|блестящую победу над османским войском]]. В [[Белград]]е Кара-Мустафу встретили посланцы от султана, имевшие приказ доставить в [[Константинополь]] голову неспособного полководца, что и было исполнено. В [[1684 год]]у к коалиции [[Австрия|Австрии]] и [[Речь Посполита|Речи Посполитой]] против Османской империи примкнула и [[Венеция]], позднее и [[Россия]]. В ходе войны, в которой османам уже пришлось не нападать, а защищаться на собственной территории, в [[1687 год]]у великий визирь Сулейман-паша был разбит при [[Мохач]]е. Поражение османских войск вызвало раздражение [[янычары|янычар]], которые оставались в Константинополе, бунтуя и грабя. Под угрозой восстания, [[Мехмед IV]] послал им голову Сулеймана, но это не спасло его самого: янычары низвергли его при помощи фетвы муфтия и насильно возвели на престол его брата, [[Сулейман II|Сулеймана II]] (1687—1691), человека преданного пьянству и совершенно неспособного к управлению. Война продолжалась при нём и при его братьях, Ахмеде II (1691—1695) и Мустафе II (1695—1703). Венецианцы овладели Мореей; австрийцы взяли Белград (вскоре опять доставшийся османам) и все значительные крепости Венгрии, Славонии, Трансильвании; поляки заняли значительную часть Молдавии. В [[1699 год]]у война была закончена [[Карловицкий мир|Карловицким мирным договором]], который был первым, по которому Османская империя не получала ни дани, ни временной контрибуции. Значение его существенно превосходило значение [[Житваторокский мир|Ситваторокского мира]]. Стало для всех ясно, что военное могущество Османов вовсе не велико и что внутренние неурядицы расшатывают их государство всё более и более. Империяның үҙендә Карловицкий тыныыыслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт кешеләренә ҡараған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек булмаған саралар янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан. === Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Послы во [[Топкапы|дворце Топкапы]]]] <!-- Брат и наследник Мустафы, [[Ахмед III]] (1703—1730), возведённый на трон восстанием янычар, обнаружил неожиданную смелость и самостоятельность. Он арестовал и спешно казнил многих офицеров войска янычар и отрешил от должности и сослал посаженного ими великого визиря (садр-азам) Ахмеда-пашу. Новый великий визирь Дамад-Гассан паша усмирил восстания в разных местах государства, покровительствовал иностранным купцам, основывал школы. Скоро он был свергнут вследствие интриги, исходившей из гарема, и визири стали сменяться с поразительной быстротой; некоторые оставались во власти не более двух недель. Османская империя не воспользовалась даже затруднениями, испытанными Россией во время [[Великая Северная война|Северной войны]]. Только в [[1709 год]]у она приняла бежавшего из-под Полтавы короля Швеции [[Карл XII|Карла XII]] и под влиянием его убеждений начала войну с Россией. К этому времени в османских правящих кругах уже существовала партия, которая мечтала не о войне с Россией, а о союзе с ней против Австрии; во главе этой партии стоял вел. визирь Нуман Кеприлу, и его падение, бывшее делом Карла XII, послужило сигналом к войне. Положение [[Пётр I|Петра I]], окружённого на Пруте 200 000 армией турок и татар, было крайне опасно. Гибель Петра была неизбежна, но великий визирь Балтаджи-Мехмед поддался подкупу и выпустил Петра за маловажную сравнительно уступку Азова (1711). Партия войны свергла Балтаджи-Мехмеда и сослала на [[Лемнос]], но Россия дипломатическим путём добилась от Османской империи удаления Карла XII, для чего пришлось прибегнуть к силе. В [[1714 год|1714]]—[[1718 год]]ах османы вели войну с Венецией и в [[1716]]—[[1718 год]]ах с Австрией. По [[Пассаровицкий мир|Пассаровицкому миру]] ([[1718 год]])а Османская империя получила обратно Морею, но отдала Австрии Белград с значительной частью Сербии, Банат, часть Валахии. В [[1722 год]]у, воспользовавшись прекращением династии и последовавшими затем смутами в Персии, османы начали [[религиозная война|религиозную войну]] против [[шиит]]ов, которой они надеялись вознаградить себя за потери в Европе. Несколько поражений в этой войне и вторжение персов на османскую территорию вызвало новое восстание в Константинополе: Ахмед был низложен, и на престол возведён его племянник, сын [[Мустафа II|Мустафы II]], [[Махмуд I]]. --> === Мәхмүт I хакимлығы === <!--При [[Махмуд I|Махмуде I]] (1730—1754), составлявшем своей мягкостью и человечностью исключение в ряду османских султанов (он не убил свергнутого султана и его сыновей и вообще избегал казней), продолжалась война с Персией, не имевшая определённых результатов. Война с Австрией окончилась [[Белградский мир|Белградским миром]] (1739), по которому турки получили Сербию с Белградом и Орсовой. Успешнее действовала против османов Россия, но заключение австрийцами сепаратного мира заставило и русских пойти на уступки; из своих завоеваний Россия сохранила только [[Азов]], но с обязательством срыть укрепления. В царствование Махмуда Ибрагимом Басмаджи была основана первая турецкая [[типография]]. Муфтий после некоторых колебаний дал фетву, которой во имя интересов просвещения благословлял начинание, а султан гатти-шерифом разрешил его. Было запрещено только печатать [[Коран]] и священные книги. В первый период существования типографии в ней было напечатано 15 сочинений (словари арабский и персидский, несколько книг по истории государства Османов и всеобщей географии, военное искусство, политическая экономия и т. д.). После смерти Ибрагима Басмаджи типография закрылась, новая возникла только в [[1784 год]]у. [[Махмуд I|Махмуду I]], умершему естественной смертью, наследовал его брат [[Осман III]] (1754—1757), царствование которого протекло мирно и который умер так же, как и его брат. == Реформаларға ынтылыш (1757—1839) == Осману наследовал [[Мустафа III]] (1757—74), сын [[Ахмед III|Ахмеда III]]. По вступлении на престол он твёрдо выразил намерение изменить политику Османской империи и восстановить блеск её оружия. Он задумывал довольно обширные реформы (между прочим, прорытие каналов через [[Суэцкий перешеек]] и через Малую Азию), открыто недолюбливал [[рабство]] и отпустил на волю значительное число невольников. Всеобщее недовольство, и раньше не бывшее новостью в Османской империи, было особенно усилено двумя случаями: неизвестно кем был ограблен и уничтожен караван правоверных, возвращавшихся из [[Мекка|Мекки]], и турецкий адмиральский корабль был захвачен отрядом морских разбойников греческой национальности. Всё это свидетельствовало о крайней слабости государственной власти. Для урегулирования финансов [[Мустафа III]] начал с экономии в собственном дворце, но вместе с тем допустил порчу монеты. При покровительстве Мустафы была открыта в Константинополе первая публичная [[библиотека]], несколько [[школа|школ]] и [[больница|больниц]]. Он очень охотно заключил в [[1761 год]]у договор с [[Пруссия|Пруссией]], которым предоставлял прусским торговым кораблям свободное плавание в османских водах; прусские подданные в Османской империи были подчинены юрисдикции своих консулов. Россия и Австрия предлагали Мустафе 100 000 [[дукат]]ов за отмену прав, данных Пруссии, но безуспешно: Мустафа желал возможно более сблизить своё государство с европейской цивилизацией. Дальше попытки реформ не пошли. В [[1768 год]]у султан должен был объявить [[Русско-турецкая война 1768—1774|войну]] России, длившуюся 6 лет и окончившуюся [[Кючук-Кайнарджийский мирный договор|Кучук-Кайнарджийским миром 1774 года]]. Мир был заключён уже при брате и наследнике Мустафы, [[Абдул-Хамид I|Абдул-Хамиде I]] (1774—1789). --> === Абдулхәмит I хакимлығы === <!--Империя в это время чуть ли не повсеместно находилась в состоянии брожения. Греки, возбуждённые Орловым, волновались, но, оставленные русскими без помощи, сравнительно быстро и легко были усмирены и жестоко наказаны. Ахмед-паша Багдадский объявил себя независимым; [[Тахер]], поддерживаемый арабскими кочевниками, принял звание шейха [[Галилея|Галилеи]] и [[Акра|Акры]]; [[Египет]] под властью [[Мухаммад Бей Абу аль-Дахаб|Мухаммад Бея]] и не думал уплачивать дани; [[Северная Албания]], которой управлял [[Бушатлия, Махмуд|Махмуд, паша Скутарийский]], находилась в состоянии полного восстания; [[Али-паша Тепеленский|Али, паша Янинский]], явно стремился к основанию самостоятельного царства. Всё царствование Адбул-Хамида было занято усмирением этих восстаний, которое не могло быть достигнуто вследствие отсутствия у османского правительства денег и дисциплинированного войска. К этому присоединилась новая [[Русско-турецкая война 1787—1792|война с Россией и Австрией]] (1787—1791), опять неудачная для османов. Она окончилась [[Ясский мирный договор|Ясским миром с Россией (1792)]], по которому Россия окончательно приобрела [[Крым]] и пространство между Бугом и Днестром, и Систовским миром с Австрией (1791). Последний был сравнительно благоприятен для Османской империи, так как её главный враг, [[Иосиф II (император Священной Римской империи)|Иосиф II]], умер, а [[Леопольд II (император Священной Римской империи)|Леопольд II]] направлял всё своё внимание на Францию. Австрия возвратила Османам большую часть сделанных ею в эту войну приобретений. Мир был заключён уже при племяннике Абдул Хамида, [[Селим III|Селиме III]] (1789—1807). Кроме территориальных потерь, война внесла в жизнь Османского государства одно существенное изменение: перед её началом (1785) империя заключила свой первый государственный долг, сперва внутренний, гарантированный некоторыми государственными доходами. === Сәлим III хакимлығы === Султан [[Селим III]] первым осознал глубокий кризис Османской империи и приступил к реформированию военной и государственной организации страны. Энергичными мерами правительство очистило [[Эгейское море]] от пиратов; оно покровительствовало торговле и народному образованию. Главное его внимание было обращено на армию. [[Янычары]] доказали свою почти полную бесполезность на войне, в то же время держа страну в периоды мира в состоянии анархии. Их формирования султан намеревался заменить армией европейского образца, но поскольку было очевидно, что сразу невозможно заменить всю старую систему, то реформаторы уделили определённое внимание улучшению положения традиционных формирований. В ряду других реформ султана были мероприятия по усилению боеспособности артиллерии и флота. Правительство озаботилось переводом на [[османский язык]] лучших иностранных сочинений по [[тактика|тактике]] и [[фортификация|фортификации]]; пригласило на преподавательские места в артиллерийском и морском училищах французских офицеров; при первом из них основало библиотеку иностранных сочинений по военным наукам. Были улучшены мастерские для отливки пушек; военные суда нового образца заказывались во Франции. Это все были предварительные меры. [[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|[[Сәлим III]] солтан]] Султан явно желал перейти к реорганизации внутреннего строя армии; он установил для неё новую форму и стал вводить более строгую [[Дисциплина (поведение)|дисциплину]]; янычар нововведения не коснулись. В это время Порте пришлось столкнуться с двумя серьёзными вызовами: во-первых, восстание [[видин]]ского паши [[Пасван-Оглу]] (1797), который явно пренебрегал приказами, исходившими от правительства, во-вторых — [[Египетский поход Бонапарта|египетская экспедиция]] [[Наполеон I|Наполеона]]. Кучук-Гуссейн двинулся против Пасван-Оглу и вёл с ним настоящую войну, не имевшую определённого результата. Правительство вступило наконец в переговоры с мятежным наместником и признало его пожизненные права на управление Видинским пашалыком, в действительности — на началах почти полной независимости. В 1798 году Франция под руководством генерала Бонапарта начала вторжение а [[Египет]], потом и в [[Сирия|Сирию]]. На сторону Османской империи стала [[Великобритания]], уничтожившая французский флот в [[Битва при Абукире (1798)|битве при Абукире]]. Экспедиция не имела для османов серьёзных результатов. Формально Египет остался во власти Османской империи, фактически — во власти [[мамлюки|мамлюков]]. Едва окончилась война с французами (1801), как началось восстание [[янычары|янычар]] в [[Белград]]е, недовольных реформами в армии. Притеснения с их стороны вызвали народное движение в [[Сербия|Сербии]] (1804) под начальством [[Карагеоргий|Карагеоргия]]. Правительство сперва поддерживало движение, но скоро оно вылилось в форму настоящего народного восстания, и Османской империи пришлось начать военные действия (см. [[Битва при Иванковац]]). Дело осложнилось [[Русско-турецкая война 1806—1812|войной]], начатой Россией (1806—1812). Реформы пришлось вновь отложить: великий визирь и другие высшие чиновники и военные находились на театре военных действий. --> ==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ==== <!--В [[Стамбул]]е оставался лишь [[каймакам]] (помощник великого визиря) и заместители министров. [[Шейх-уль-ислам]] воспользовался этим моментом для заговора против султана. В заговоре приняли участие улемы и [[янычары]], среди которых распространялись слухи о намерении султана расформировать их, распределив по полкам регулярной армии. К заговору примкнул и каймакам. В назначенный день отряд янычар неожиданно напал на гарнизон постоянного войска, стоявший в столице, и произвёл среди него резню. Другая часть янычар окружила дворец Селима и требовала от него казни ненавистных им лиц. Селим имел мужество отказаться. Он был арестован и посажен под стражу. Султаном был провозглашён сын Абдул-Хамида, [[Мустафа IV]] (1807—1808). Резня в городе продолжалась два дня. От имени бессильного Мустафы управляли шейх-уль-ислам и каймакам. Но и у Селима оставались свои приверженцы. Во время переворота Кабакчи Мустафы, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] (паша болгарского города Рущук) и его приверженцы начали переговоры по поводу возврата султана Селима III на престол. Наконец, с 16-тысячной армией, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] отправился в Стамбул, отправив ранее туда Хаджи Али Агу, который убил Кабакчи Мустафу (19 июля 1808 года). Мустафа Байрактар со своей армией, уничтожив довольно большое количество мятежников, прибыл в Высокую Порту. Султан [[Мустафа IV]], узнав, что Мустафа желает вернуть трон султану Селиму III, приказал убить Селима и брата шах-заде Махмуда. Султан был убит немедленно, а шах-заде Махмуд при помощи своих рабов и слуг был освобождён. Мустафа Байрактар, убрав с трона Мустафу IV, объявил султаном [[Махмуд II|Махмуда II]]. Последний сделал его садр-и-азамом — великим визирем. === Мәхмүт II идаралығы === Не уступая Селиму в энергии и в понимании необходимости реформ, [[Махмуд II|Махмуд]] был гораздо более жестким, чем Селим: злой, мстительный, он в большей степени руководствовался личными страстями, которые умерялись скорее политической дальновидностью, чем действительным стремлением ко благу страны. Почва для нововведений была уже несколько подготовлена, способность не задумываться над средствами тоже благоприятствовала Махмуду, и потому его деятельность оставила всё же более следов, чем деятельность Селима. Своим великим визирем он назначил Байрактара, распорядившегося избиением участников заговора против Селима и других политических противников. Жизнь самого Мустафы была на время пощажена. Как первую реформу, Байрактар наметил реорганизацию корпуса янычар, но он имел неосторожность отправить часть своего войска на театр военных действий; у него оставалось только 7000 солдат. 6000 янычар совершили на них неожиданное нападение и двинулись к дворцу с целью освободить Мустафу IV. Байрактар, с небольшим отрядом запершийся во дворце, выбросил им труп Мустафы, а затем взорвал часть дворца на воздух и похоронил себя в развалинах. Через несколько часов подоспело верное правительству трехтысячное войско с Рамиз-пашой во главе, разбило янычар и истребило значительную их часть. Махмуд решил отложить реформу до окончания войны с Россией, завершившейся в [[1812]] г. [[Бухарестский мирный договор (1812)|Бухарестским миром]]. [[Венский конгресс]] внёс некоторые изменения в положение Османской империи или, правильнее, определил точнее и утвердил в теории и на географических картах то, что уже имело место в действительности. [[Далмация]] и [[Иллирия]] были утверждены за Австрией, [[Бессарабия]] за Россией; семь [[Ионические острова|Ионических островов]] получили самоуправление под английским протекторатом; английские суда получили право свободного прохода через [[Дарданеллы]]. Даже на оставшейся у империи территории правительство не чувствовало уверенности. В Сербии в 1817 году началось восстание, окончившееся в 1829 году лишь после признания Сербии по [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольскому миру]] отдельным вассальным государством, с собственным князем во главе. В 1820 году началось восстание [[Али-паша Тепеленский|Али-паши Янинского]]. Вследствие измены его собственных сыновей он был разбит, взят в плен и казнён; но значительная часть его армии образовала кадры греческих повстанцев. В 1821 году восстание, переросшее в [[Греческая война за независимость|войну за независимость]], началось в Греции. После вмешательства России, Франции и Англии и несчастной для Османской империи [[Наваринское сражение|Наваринской (морской) битвы]] (1827), в которой погиб турецкий и египетский флот, османцы потеряли Грецию. --> ==== Хәрби юғалтыуҙар ==== <!--Избавления от янычар и дервишей (1826) не спасли турок от поражения как в войне с сербами, так и в войне с греками. За этими двумя войнами и в связи с ними последовала [[Русско-турецкая война (1828—1829)|война с Россией]] (1828—1829), окончившаяся [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольским миром 1829 года]]. Османская империя потеряла почти всю [[Княжество Сербия|Сербию]], [[Молдавия|Молдавию]], [[Валахия|Валахию]], [[Греция|Грецию]], восточное побережье [[Чёрное море|Чёрного моря]]. Вслед за тем от Османской империи отложился [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]], [[хедив]] Египта (1831—1833 и 1839). В борьбе с последним империя понесла такие удары, которыми было поставлено на карту самое её существование; но её дважды (1833 и 1839) спасло неожиданное заступничество России, вызванное опасением со стороны [[Николай I|Николая I]] новой европейской войны, которая, вероятно, была бы вызвана распадом Османского государства. Впрочем, это заступничество принесло России и реальные выгоды: по миру в Гункьяр Скелесси (1833) Османская империя предоставила русским судам проход через Дарданеллы, закрыв его для Англии. Одновременно французы решили отнять у османцев [[Алжир]] (с 1830 года), и ранее, впрочем, бывший лишь в номинальной зависимости от империи. ==== Гражданлыҡ реформалары ==== [[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Махмуд II]] начинает модернизацию в 1839 г.]] Войны не остановили реформаторских замыслов Махмуда; частные преобразования в армии продолжались во все время его царствования. Он заботился также о поднятии уровня образования в народе; при нём (1831) стала выходить на французском языке первая в Османской империи газета, имевшая официальный характер («Moniteur ottoman»). С конца 1831 года начала выходить первая официальная газета на турецком языке «[[Таквим-и векаи]]». Подобно Петру Великому, быть может, даже сознательно подражая ему, Махмуд стремился ввести европейские нравы в народе; он сам носил европейский костюм и поощрял к тому своих чиновников, запрещал ношение [[тюрбан]]а, устраивал празднества в Константинополе и в других городах с [[фейерверк]]ами, с европейской музыкой и вообще по европейскому образцу. До важнейших реформ гражданского строя, задуманных им, он не дожил; они были уже делом его наследника. Но и то немногое, что он сделал, шло вразрез с религиозными чувствами мусульманского населения. Он стал чеканить монету со своим изображением, что прямо запрещено в Коране (известия о том, будто и предыдущие султаны снимали с себя портреты, подлежит большому сомнению). В течение всего его царствования в разных частях государства, особенно в Константинополе, беспрестанно происходили бунты мусульман, вызванные религиозными чувствами; правительство расправлялось с ними крайне жестоко: иногда в несколько дней в Босфор бросалось по 4000 трупов. При этом Махмуд не стеснялся подвергать казни даже [[улем]]ов и [[дервиш]]ей, которые вообще были его ожесточёнными врагами. В царствование Махмуда было особенно много пожаров в Стамбуле, частью происходивших от поджогов; народ объяснял их Божьим наказанием за грехи султана. ==== Хакимлығы һөҙөмтәләре ==== Истребление [[янычары|янычар]], сначала повредившее Османской империи, лишив её хотя и плохого, но все-таки не бесполезного войска, по прошествии нескольких лет оказалось в высшей степени благодетельным: вооруженные силы Порты почти сравнялись с европейскими регулярными армиями, что было наглядно доказано в [[Крымская война|Крымскую кампанию]] и ещё более во время русско-турецкой войны 1877—1878 годов, а также в войне с Грецией 1897 года. Территориальное сокращение, в особенности потеря Греции, оказалось для империи тоже скорее выгодным, чем вредным. Исторически османы никогда не допускали к военной службе христиан; между тем, области со сплошным христианским населением ([[Греция]] и [[Сербия]]), не увеличивая турецкой армии, в то же время требовали от неё значительных военных гарнизонов, которые не могли быть пущены в ход в случае острой необходимости. В особенности это применимо к Греции, которая ввиду растянутой морской границы не представляла даже стратегических выгод для Османской империи, более сильной на суше, чем на море. Потеря территорий сократила государственные доходы империи, но в царствование Махмуда несколько оживилась торговля Османской империи с европейскими государствами, несколько поднялась производительность страны ([[хлеб]], [[табак]], [[Виноград культурный|виноград]], [[розовое масло]] и др.). Таким образом, несмотря на все внешние поражения, несмотря даже на страшную [[Битва при Незибе|битву при Низибе]], в которой [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]] уничтожил значительную османскую армию и за которой последовала потеря целого флота, Махмуд оставил Абдул-Меджиду государство скорее усиленное, чем ослабленное. Усилено оно было ещё и тем, что отныне интерес европейских держав был теснее связан с сохранением Османского государства. Необычайно поднялось значение [[Босфор]]а и Дарданелл; европейские державы чувствовали, что захват Константинополя одной из них нанесёт непоправимый удар остальным, и поэтому сохранение слабой Османской империи считали для себя более выгодным. --> == Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) == <!--Махмуду наследовал его 16-летний сын [[Абдул-Меджид]], не отличавшийся его энергией и непреклонностью, но зато бывший более культурным и мягким по своему характеру человеком. Несмотря на всё, сделанное Махмудом, битва при Низибе могла бы окончательно погубить Османскую империю, если бы Россия, Англия, Австрия и Пруссия не заключили союза для охраны целости Порты ([[1840]]); они составили трактат, в силу которого египетский вице-король сохранял на наследственном начале Египет, но обязывался немедленно очистить Сирию, а в случае отказа должен был лишиться всех своих владений. Союз этот вызвал негодование во Франции, поддерживавшей Мухаммеда Али, и Тьер сделал даже приготовления к войне; однако [[Луи-Филипп]] на неё не решился. Несмотря на неравенство сил, Мухаммед Али готов был сопротивляться; но английская эскадра бомбардировала [[Бейрут]], сожгла египетский флот и высадила в Сирию корпус в 9000 чел., который при помощи [[маронит]]ов нанёс несколько поражений египтянам. Мухаммед Али уступил; Османская империя была спасена, и Абдул-Меджид, поддерживаемый Хозревом-пашой, Решидом-пашой и другими сподвижниками отца, приступил к реформам. === Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат === 3 ноября 1839 года Абдул-Меджид издал так наз. [[Гюльханейский хатти-шериф]] (Гюльханэ — «жилище роз», название площади, где был объявлен [[Хатт-и-шериф]]) — общеимперский указ, определявший принципы, которым намеревалось следовать правительство: * обеспечение всем подданным совершенной безопасности относительно их жизни, чести и имущества; * правильный способ распределения и взимания налогов; * столь же правильный способ набора солдат. Признавалось необходимым изменить распределение податей в смысле их уравнительности и отказаться от системы сдачи их на откуп, определить расходы на сухопутные и морские силы; установлялась публичность [[судопроизводство|судопроизводства]]. Все эти льготы распространялись на всех подданных султана без различия вероисповеданий. Сам султан принёс присягу на верность хатти-шерифу. Оставалось осуществить обещание на самом деле. --> === Гумайюн === <!-- После [[Крымская война|Крымской войны]] султан опубликовал новый гатти-шериф [[гумайюн]] ([[1856]]), в котором подтверждались и подробнее развивались принципы первого; особенно настаивалось на [[Социальное равенство|равенстве]] всех подданных, без различия вероисповедания и национальности. После этого гатти-шерифа был отменён старинный закон о смертной казни за переход из ислама в другую религию. Однако большая часть этих постановлений оставалась только на бумаге. Высшее правительство частью было не в силах справиться с своеволием низших чиновников, частью и само не хотело прибегать к некоторым мерам, обещанным в гатти-шерифах, как, например, к назначению христиан на разные должности. Однажды оно сделало попытку вербовать солдат из христиан, но это вызвало недовольство и среди мусульман, и среди христиан, тем более, что правительство при производстве в офицеры не решалось отказаться от религиозных принципов ([[1847]]); скоро эта мера была отменена. Массовые убийства [[маронит]]ов в Сирии ([[1845]] и др.) подтверждали, что веротерпимость по-прежнему была чужда Османской империи. В течение царствования Абдул-Меджида были улучшены [[дорога|дороги]], построено множество [[мост]]ов, проведено несколько [[телеграф]]ных линий, [[почта]] организована по европейскому образцу. События [[1848]] г. вовсе не отозвались в Османской империи; только [[Революция 1848—1849 годов в Венгрии|венгерская революция]] побудила османское правительство сделать попытку восстановить своё господство на Дунае, но поражение венгров рассеяло его надежды. Когда [[Кошут, Лайош|Кошут]] с товарищами спаслись на турецкой территории, то Австрия и Россия обратились к султану Абдул-Меджиду с требованием их выдачи. Султан ответил, что религия запрещает ему нарушить долг гостеприимства. === Ҡырым һуғышы === [[1853]]—[[1856]] гг. были временем новой [[Восточная война|Восточной войны]], закончившейся в 1856 г. [[Парижский мирный договор (1856)|Парижским миром]]. На [[Парижский конгресс]] был на началах равноправности допущен представитель Османской империи, и этим самым империя признана членом европейского концерна. Однако это признание имело скорее формальный характер, чем действительный. Прежде всего Османская империя, участие которой в войне было весьма велико и которая доказала увеличение своей боевой способности сравнительно с первой четвертью XIX или с концом XVIII в., в действительности получила от войны очень мало; срытие русских крепостей на северном побережье Чёрного моря имело для неё ничтожное значение, а потеря Россией права держать военный флот на Чёрном море не могла быть продолжительна и была отменена уже в 1871 г. Далее, консульская юрисдикция была сохранена и доказывала, что Европа всё же смотрит на империю Османов как на государство варварское. После войны европейские державы стали заводить на территории империи свои почтовые учреждения, независимые от османских. Война не только не увеличила власти Османской империи над вассальными государствами, но ослабила её; дунайские княжества в [[1861]] г. объединились в одно государство [[Румыния|Румынию]], а в Сербии дружественные Турции [[Обреновичи]] были низвергнуты и заменены дружественными России [[Карагеоргиевичи]]; несколько позже Европа принудила империю удалить из Сербии свои гарнизоны ([[1867]]). Во время Восточной кампании Османская империя сделала заём в Англии в 7 млн [[фунт стерлингов|фунтов стерлингов]]; в 1858,1860 и 1861 гг. пришлось сделать новые займы. В то же время правительство выпустило значительное количество бумажных денег, курс которых скоро и сильно пал. В связи с другими событиями это вызвало торговый кризис [[1861]] г., тяжело отразившийся на народонаселении. --> == Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) == Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй. Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла. Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән. === Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү === Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған. Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән. Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған<ref>{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}</ref>. 1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була. Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы. === Черногориялағы һуғыш === 1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына. === Криттағы ихтилал === 1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына. Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән. === Дәүләт түңкәрелеше === 1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. <!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --> Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти». 1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла. == [[Абдулхәмит II]] == <!-- Уже в конце царствования Абдул-Азиза началось [[Боснийско-Герцеговинское восстание|восстание в Герцеговине и Боснии]], вызванное крайне тяжёлым положением населения этих областей, частью обязанного отбывать [[барщина|барщину]] на полях крупных землевладельцев-мусульман, частью лично свободного, но совершенно бесправного, угнетаемого непомерными поборами и в то же время постоянно подогреваемого в своей ненависти к туркам близким соседством свободных [[черногорцы|черногорцев]]. Весной [[1875]] г. некоторые общины обратились к султану с просьбой уменьшить налог на баранов и налог, уплачиваемый христианами взамен воинской повинности, и организовать полицию из христиан. Им даже не ответили. Тогда их жители взялись за оружие. Движение быстро охватило всю Герцеговину и распространилось на Боснию; [[Никшич]] был осаждён повстанцами. Из Черногории и Сербии на помощь повстанцам двинулись отряды добровольцев. Движение вызвало большой интерес за границей, особенно в [[Россия|России]] и в [[Австрия|Австрии]]; последняя обратилась к [[Порта|Порте]] с требованием религиозной равноправности, понижения налогов, пересмотра законов о недвижимой собственности и проч. Султан немедленно обещал всё это исполнить (февраль 1876), но повстанцы не соглашались положить оружие, пока не будут выведены османские войска из Герцеговины. Брожение перешло и на Болгарию, где османцы в виде ответа произвели страшную резню (см. [[Болгария]]), вызвавшую негодование во всей Европе (брошюра [[Гладстон, Уильям Эварт|Гладстона]] о зверствах в Болгарии), были поголовно вырезаны целые селения, до грудных детей включительно. Болгарское восстание было потоплено в крови, но герцеговинское и боснийское продолжалось и в 1876 г. и вызвало наконец вмешательство Сербии и Черногории (1876—1877 г; см. [[Сербско-турецкая война (1876—1877)|Сербо-черногорско-турецкая война]]). 6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления. В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.). [[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]] Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался. === 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков. === Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар === Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено. [[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]] В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]]. В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен. Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]<ref>{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}</ref>; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства. 14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела. [[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]] В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок. В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями. В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию. Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции. В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования. --> == XX быуат == <!-- В XX веке на окраинах империи усилились сепаратистские настроения. Османская империя начала постепенно терять свои территории, уступая технологическому превосходству Запада. === Йәш төрөктәр революцияһы === [[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|Демонстрация в районе [[Султанахмет]], Стамбул, 1908 год]] [[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Османская открытка в ознаменование младотурецкой революции]] В начале XX века в [[Османская империя|Османской империи]] появилось политическое движение [[Младотурки|младотурков]], которое было вдохновлено основанной в 1831 году подпольной организацией [[Молодая Италия]]. В 1908 году состоялась [[младотурецкая революция]], ведущую роль в которой сыграло общество «[[Единение и прогресс|Иттихад ве таракки]]» («Единение и прогресс», ''иттихадисты''). Султан [[Абдул-Хамид II]] согласился восстановить конституцию 1876 года и созвать парламент. В 1909 году абсолютная власть монарха была [[Контрпереворот 1909 года|восстановлена мятежниками]], но вскоре они потерпели поражение и парламент избрал новым султаном [[Мехмед V|Мехмеда V]] — брата Абдул-Хамида II. Будущий триумвир [[Энвер-паша|Энвер Исмаил]] принимал активное участие в революции 1908 года и был одним из лидеров «Единения и прогресса». [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] также отличился во время революции и принял участие в подавлении контрпереворота 1909 года. [[Мехмед Талаат-паша|Мехмед Талаат]] был другом Энвера Исмаила и после революции был избран депутатом парламента ''(меджлис-и умуми)'' от [[Эдирне]]. Воспользовавшись сложившейся ситуацией после революции младотурков, в октябре 1908 года [[Австро-Венгрия]] аннексировала [[Босния и Герцеговина|Боснию и Герцеговину]], что в дальнейшем привело к [[Боснийский кризис|Боснийскому кризису]]. В 1911 году началась [[Итало-турецкая война|война между Италией и Османской империей]], которая привела к потере турками [[Триполитания|Триполитании]], [[Киренаика|Киренаики]] и архипелага [[Додеканес]] в Эгейском море. Вслед за этой войной, продемонстрировавшей слабость турецкой армии, последовала война Османской империи с [[Балканский союз|Балканским союзом]]. === Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше === В октябре 1912 года началась [[Первая Балканская война]] между Османской империей и членами [[Балканский союз|Балканского союза]] — [[Третье Болгарское царство|Болгарией]], [[Королевство Сербия|Сербией]], [[Королевство Греция|Грецией]] и [[Королевство Черногория|Черногорией]]. Превосходящие по численности войска Союза добились быстрого успеха над находящимися в невыгодном стратегическом положении турками. [[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|[[Энвер-паша]] принимает иностранных представителей после [[Государственный переворот в Османской империи (1913)|переворота 1913 года.]]]] В январе 1913 года [[Единение и прогресс|иттихадист]] [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], убеждённый в том, что великий визирь [[Мехмед Камиль-паша|Камиль-паша]] и кабинет министров готовы заключить унизительный мир с Балканским союзом, устроил государственный переворот. По требованию Энвера султан [[Мехмед V]] назначил нового великого визиря, которым стал [[Махмуд Шевкет-паша]]. В новом правительстве получили портфели лишь трое умеренных представителей партии «Единение и прогресс». После истечения срока перемирия в феврале 1913 года война на Балканах возобновилась. Не имея возможности помочь своим городам в Европе, Османская империя была вынуждена наблюдать, как они постепенно переходят в руки союзников. В конце марта защитники [[Эдирне]] капитулировали и сдали город болгарам. После поражения, вызвавшего глубокий национальный кризис в стране, великий визирь немедленно объявил о готовности заключить мирный договор. В итоге Османская империя уступила членам Балканского союза 155,4 тыс. м² своей территории с 4 млн населения, потеряв почти все европейские владения. --> === Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы === <!-- Иттихадисты, которые оправдывали государственный переворот 1913 года необходимостью сохранить Эдирне в составе империи, оказались в неудобном положении и свергнутые ими либералы были полны решимости расквитаться с оппонентами. Спустя всего несколько дней после [[Лондонский мирный договор (1913)|подписания мирного договора]] великий визирь Махмуд Шевкет-паша был застрелен боевиками. Члены «Единения и прогресса» умело воспользовались ситуацией и в ходе начавшейся «чистки» устранили либералов с политической арены. В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря. Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране. === Беренсе донъя һуғышы === Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы. 2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]<ref>{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}</ref>. [[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]] Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]]. Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]]. Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года<ref>{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}</ref>. Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию<ref name="петросян">{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}</ref>. --> === Империяның тарҡалыуы === <!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции. [[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]] [[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом. [[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]]. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}} * [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]] * [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи]. {{Библиоинформация}} {{^|12px}} {{Османская империя в темах}} {{История Турции}} [[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]] [[Категория:Ғосман империяһы тарихы]] t77xfungrg71as93hm11h1ttm8cf857 1147361 1147360 2022-07-27T19:01:46Z Akkashka 14326 /* 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған. == Империяның барлыҡҡа килеүе == [[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]] Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= "gug_144-145"}} XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған<ref name="gug_144-145" />. XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана<ref name="gug_144-145" />. Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай. Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән. Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә. Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала. [[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]] Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән. 1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән == Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) == * 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу. * 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу. == Бөйөк империя осоро == Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә. Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған. [[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]] Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай. === Косово ҡырындағы алыш === 1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай<ref>{{книга |автор = Чиркович Сима. |заглавие = История сербов |место = М. |издательство = Весь мир |год = 2009 |страницы = 109 |isbn = 978-5-7777-0431-3 }}</ref>. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған. ==== Моратты үлтереү ==== Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан. Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға. === XV быуат башы === Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән. 1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата. Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була. Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола. Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә. [[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]] Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай. Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған. '''Константинополде алыу''' [[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]] Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән. Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған. Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә === Баҫып алыуҙары === Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған. Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән. Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән. 1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына Отрантоны ҡалдырған. Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә. === Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы === Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]] Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй. Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған. Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған. Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан. Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә. Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән. Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән. Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517). Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]] Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған. === Сөләймән I хакимлығы === [[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]] Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған. Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона. [[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]] 1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған. ==== Франция менән союз ==== Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй. 1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән. Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528). ==== Хәрби уңыштары ==== 1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була. 1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә. Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә. === Сәлим II хакимлығы === [[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]] Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай. [[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]] Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне. Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған. === Морат III һәм Меһмет III хакимлығы === Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан. Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән. Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була. == Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) == Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә. Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған. Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй. Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла. === 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === [[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]] 1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған. Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған. Османы легко согласились на мир, так как у них на очереди стояла война с Австрией, которую предпринял преемник Ахмет-паши Кара-Мустафа Кёпрюлю. Османцам удалось проникнуть до Вены и осадить её (с 24 июля до 12 сентября [[1683 год]]а), но осаду пришлось снять, когда польский [[король]] [[Ян Собеский]] заключил союз с Австрией, поспешил на помощь Вене и одержал около неё [[Венская битва|блестящую победу над османским войском]]. В [[Белград]]е Кара-Мустафу встретили посланцы от султана, имевшие приказ доставить в [[Константинополь]] голову неспособного полководца, что и было исполнено. В [[1684 год]]у к коалиции [[Австрия|Австрии]] и [[Речь Посполита|Речи Посполитой]] против Османской империи примкнула и [[Венеция]], позднее и [[Россия]]. В ходе войны, в которой османам уже пришлось не нападать, а защищаться на собственной территории, в [[1687 год]]у великий визирь Сулейман-паша был разбит при [[Мохач]]е. Поражение османских войск вызвало раздражение [[янычары|янычар]], которые оставались в Константинополе, бунтуя и грабя. Под угрозой восстания, [[Мехмед IV]] послал им голову Сулеймана, но это не спасло его самого: янычары низвергли его при помощи фетвы муфтия и насильно возвели на престол его брата, [[Сулейман II|Сулеймана II]] (1687—1691), человека преданного пьянству и совершенно неспособного к управлению. Война продолжалась при нём и при его братьях, Ахмеде II (1691—1695) и Мустафе II (1695—1703). Венецианцы овладели Мореей; австрийцы взяли Белград (вскоре опять доставшийся османам) и все значительные крепости Венгрии, Славонии, Трансильвании; поляки заняли значительную часть Молдавии. В [[1699 год]]у война была закончена [[Карловицкий мир|Карловицким мирным договором]], который был первым, по которому Османская империя не получала ни дани, ни временной контрибуции. Значение его существенно превосходило значение [[Житваторокский мир|Ситваторокского мира]]. Стало для всех ясно, что военное могущество Османов вовсе не велико и что внутренние неурядицы расшатывают их государство всё более и более. Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт кешеләренә ҡараған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек булмаған саралар янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан. === Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Послы во [[Топкапы|дворце Топкапы]]]] <!-- Брат и наследник Мустафы, [[Ахмед III]] (1703—1730), возведённый на трон восстанием янычар, обнаружил неожиданную смелость и самостоятельность. Он арестовал и спешно казнил многих офицеров войска янычар и отрешил от должности и сослал посаженного ими великого визиря (садр-азам) Ахмеда-пашу. Новый великий визирь Дамад-Гассан паша усмирил восстания в разных местах государства, покровительствовал иностранным купцам, основывал школы. Скоро он был свергнут вследствие интриги, исходившей из гарема, и визири стали сменяться с поразительной быстротой; некоторые оставались во власти не более двух недель. Османская империя не воспользовалась даже затруднениями, испытанными Россией во время [[Великая Северная война|Северной войны]]. Только в [[1709 год]]у она приняла бежавшего из-под Полтавы короля Швеции [[Карл XII|Карла XII]] и под влиянием его убеждений начала войну с Россией. К этому времени в османских правящих кругах уже существовала партия, которая мечтала не о войне с Россией, а о союзе с ней против Австрии; во главе этой партии стоял вел. визирь Нуман Кеприлу, и его падение, бывшее делом Карла XII, послужило сигналом к войне. Положение [[Пётр I|Петра I]], окружённого на Пруте 200 000 армией турок и татар, было крайне опасно. Гибель Петра была неизбежна, но великий визирь Балтаджи-Мехмед поддался подкупу и выпустил Петра за маловажную сравнительно уступку Азова (1711). Партия войны свергла Балтаджи-Мехмеда и сослала на [[Лемнос]], но Россия дипломатическим путём добилась от Османской империи удаления Карла XII, для чего пришлось прибегнуть к силе. В [[1714 год|1714]]—[[1718 год]]ах османы вели войну с Венецией и в [[1716]]—[[1718 год]]ах с Австрией. По [[Пассаровицкий мир|Пассаровицкому миру]] ([[1718 год]])а Османская империя получила обратно Морею, но отдала Австрии Белград с значительной частью Сербии, Банат, часть Валахии. В [[1722 год]]у, воспользовавшись прекращением династии и последовавшими затем смутами в Персии, османы начали [[религиозная война|религиозную войну]] против [[шиит]]ов, которой они надеялись вознаградить себя за потери в Европе. Несколько поражений в этой войне и вторжение персов на османскую территорию вызвало новое восстание в Константинополе: Ахмед был низложен, и на престол возведён его племянник, сын [[Мустафа II|Мустафы II]], [[Махмуд I]]. --> === Мәхмүт I хакимлығы === <!--При [[Махмуд I|Махмуде I]] (1730—1754), составлявшем своей мягкостью и человечностью исключение в ряду османских султанов (он не убил свергнутого султана и его сыновей и вообще избегал казней), продолжалась война с Персией, не имевшая определённых результатов. Война с Австрией окончилась [[Белградский мир|Белградским миром]] (1739), по которому турки получили Сербию с Белградом и Орсовой. Успешнее действовала против османов Россия, но заключение австрийцами сепаратного мира заставило и русских пойти на уступки; из своих завоеваний Россия сохранила только [[Азов]], но с обязательством срыть укрепления. В царствование Махмуда Ибрагимом Басмаджи была основана первая турецкая [[типография]]. Муфтий после некоторых колебаний дал фетву, которой во имя интересов просвещения благословлял начинание, а султан гатти-шерифом разрешил его. Было запрещено только печатать [[Коран]] и священные книги. В первый период существования типографии в ней было напечатано 15 сочинений (словари арабский и персидский, несколько книг по истории государства Османов и всеобщей географии, военное искусство, политическая экономия и т. д.). После смерти Ибрагима Басмаджи типография закрылась, новая возникла только в [[1784 год]]у. [[Махмуд I|Махмуду I]], умершему естественной смертью, наследовал его брат [[Осман III]] (1754—1757), царствование которого протекло мирно и который умер так же, как и его брат. == Реформаларға ынтылыш (1757—1839) == Осману наследовал [[Мустафа III]] (1757—74), сын [[Ахмед III|Ахмеда III]]. По вступлении на престол он твёрдо выразил намерение изменить политику Османской империи и восстановить блеск её оружия. Он задумывал довольно обширные реформы (между прочим, прорытие каналов через [[Суэцкий перешеек]] и через Малую Азию), открыто недолюбливал [[рабство]] и отпустил на волю значительное число невольников. Всеобщее недовольство, и раньше не бывшее новостью в Османской империи, было особенно усилено двумя случаями: неизвестно кем был ограблен и уничтожен караван правоверных, возвращавшихся из [[Мекка|Мекки]], и турецкий адмиральский корабль был захвачен отрядом морских разбойников греческой национальности. Всё это свидетельствовало о крайней слабости государственной власти. Для урегулирования финансов [[Мустафа III]] начал с экономии в собственном дворце, но вместе с тем допустил порчу монеты. При покровительстве Мустафы была открыта в Константинополе первая публичная [[библиотека]], несколько [[школа|школ]] и [[больница|больниц]]. Он очень охотно заключил в [[1761 год]]у договор с [[Пруссия|Пруссией]], которым предоставлял прусским торговым кораблям свободное плавание в османских водах; прусские подданные в Османской империи были подчинены юрисдикции своих консулов. Россия и Австрия предлагали Мустафе 100 000 [[дукат]]ов за отмену прав, данных Пруссии, но безуспешно: Мустафа желал возможно более сблизить своё государство с европейской цивилизацией. Дальше попытки реформ не пошли. В [[1768 год]]у султан должен был объявить [[Русско-турецкая война 1768—1774|войну]] России, длившуюся 6 лет и окончившуюся [[Кючук-Кайнарджийский мирный договор|Кучук-Кайнарджийским миром 1774 года]]. Мир был заключён уже при брате и наследнике Мустафы, [[Абдул-Хамид I|Абдул-Хамиде I]] (1774—1789). --> === Абдулхәмит I хакимлығы === <!--Империя в это время чуть ли не повсеместно находилась в состоянии брожения. Греки, возбуждённые Орловым, волновались, но, оставленные русскими без помощи, сравнительно быстро и легко были усмирены и жестоко наказаны. Ахмед-паша Багдадский объявил себя независимым; [[Тахер]], поддерживаемый арабскими кочевниками, принял звание шейха [[Галилея|Галилеи]] и [[Акра|Акры]]; [[Египет]] под властью [[Мухаммад Бей Абу аль-Дахаб|Мухаммад Бея]] и не думал уплачивать дани; [[Северная Албания]], которой управлял [[Бушатлия, Махмуд|Махмуд, паша Скутарийский]], находилась в состоянии полного восстания; [[Али-паша Тепеленский|Али, паша Янинский]], явно стремился к основанию самостоятельного царства. Всё царствование Адбул-Хамида было занято усмирением этих восстаний, которое не могло быть достигнуто вследствие отсутствия у османского правительства денег и дисциплинированного войска. К этому присоединилась новая [[Русско-турецкая война 1787—1792|война с Россией и Австрией]] (1787—1791), опять неудачная для османов. Она окончилась [[Ясский мирный договор|Ясским миром с Россией (1792)]], по которому Россия окончательно приобрела [[Крым]] и пространство между Бугом и Днестром, и Систовским миром с Австрией (1791). Последний был сравнительно благоприятен для Османской империи, так как её главный враг, [[Иосиф II (император Священной Римской империи)|Иосиф II]], умер, а [[Леопольд II (император Священной Римской империи)|Леопольд II]] направлял всё своё внимание на Францию. Австрия возвратила Османам большую часть сделанных ею в эту войну приобретений. Мир был заключён уже при племяннике Абдул Хамида, [[Селим III|Селиме III]] (1789—1807). Кроме территориальных потерь, война внесла в жизнь Османского государства одно существенное изменение: перед её началом (1785) империя заключила свой первый государственный долг, сперва внутренний, гарантированный некоторыми государственными доходами. === Сәлим III хакимлығы === Султан [[Селим III]] первым осознал глубокий кризис Османской империи и приступил к реформированию военной и государственной организации страны. Энергичными мерами правительство очистило [[Эгейское море]] от пиратов; оно покровительствовало торговле и народному образованию. Главное его внимание было обращено на армию. [[Янычары]] доказали свою почти полную бесполезность на войне, в то же время держа страну в периоды мира в состоянии анархии. Их формирования султан намеревался заменить армией европейского образца, но поскольку было очевидно, что сразу невозможно заменить всю старую систему, то реформаторы уделили определённое внимание улучшению положения традиционных формирований. В ряду других реформ султана были мероприятия по усилению боеспособности артиллерии и флота. Правительство озаботилось переводом на [[османский язык]] лучших иностранных сочинений по [[тактика|тактике]] и [[фортификация|фортификации]]; пригласило на преподавательские места в артиллерийском и морском училищах французских офицеров; при первом из них основало библиотеку иностранных сочинений по военным наукам. Были улучшены мастерские для отливки пушек; военные суда нового образца заказывались во Франции. Это все были предварительные меры. [[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|[[Сәлим III]] солтан]] Султан явно желал перейти к реорганизации внутреннего строя армии; он установил для неё новую форму и стал вводить более строгую [[Дисциплина (поведение)|дисциплину]]; янычар нововведения не коснулись. В это время Порте пришлось столкнуться с двумя серьёзными вызовами: во-первых, восстание [[видин]]ского паши [[Пасван-Оглу]] (1797), который явно пренебрегал приказами, исходившими от правительства, во-вторых — [[Египетский поход Бонапарта|египетская экспедиция]] [[Наполеон I|Наполеона]]. Кучук-Гуссейн двинулся против Пасван-Оглу и вёл с ним настоящую войну, не имевшую определённого результата. Правительство вступило наконец в переговоры с мятежным наместником и признало его пожизненные права на управление Видинским пашалыком, в действительности — на началах почти полной независимости. В 1798 году Франция под руководством генерала Бонапарта начала вторжение а [[Египет]], потом и в [[Сирия|Сирию]]. На сторону Османской империи стала [[Великобритания]], уничтожившая французский флот в [[Битва при Абукире (1798)|битве при Абукире]]. Экспедиция не имела для османов серьёзных результатов. Формально Египет остался во власти Османской империи, фактически — во власти [[мамлюки|мамлюков]]. Едва окончилась война с французами (1801), как началось восстание [[янычары|янычар]] в [[Белград]]е, недовольных реформами в армии. Притеснения с их стороны вызвали народное движение в [[Сербия|Сербии]] (1804) под начальством [[Карагеоргий|Карагеоргия]]. Правительство сперва поддерживало движение, но скоро оно вылилось в форму настоящего народного восстания, и Османской империи пришлось начать военные действия (см. [[Битва при Иванковац]]). Дело осложнилось [[Русско-турецкая война 1806—1812|войной]], начатой Россией (1806—1812). Реформы пришлось вновь отложить: великий визирь и другие высшие чиновники и военные находились на театре военных действий. --> ==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ==== <!--В [[Стамбул]]е оставался лишь [[каймакам]] (помощник великого визиря) и заместители министров. [[Шейх-уль-ислам]] воспользовался этим моментом для заговора против султана. В заговоре приняли участие улемы и [[янычары]], среди которых распространялись слухи о намерении султана расформировать их, распределив по полкам регулярной армии. К заговору примкнул и каймакам. В назначенный день отряд янычар неожиданно напал на гарнизон постоянного войска, стоявший в столице, и произвёл среди него резню. Другая часть янычар окружила дворец Селима и требовала от него казни ненавистных им лиц. Селим имел мужество отказаться. Он был арестован и посажен под стражу. Султаном был провозглашён сын Абдул-Хамида, [[Мустафа IV]] (1807—1808). Резня в городе продолжалась два дня. От имени бессильного Мустафы управляли шейх-уль-ислам и каймакам. Но и у Селима оставались свои приверженцы. Во время переворота Кабакчи Мустафы, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] (паша болгарского города Рущук) и его приверженцы начали переговоры по поводу возврата султана Селима III на престол. Наконец, с 16-тысячной армией, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] отправился в Стамбул, отправив ранее туда Хаджи Али Агу, который убил Кабакчи Мустафу (19 июля 1808 года). Мустафа Байрактар со своей армией, уничтожив довольно большое количество мятежников, прибыл в Высокую Порту. Султан [[Мустафа IV]], узнав, что Мустафа желает вернуть трон султану Селиму III, приказал убить Селима и брата шах-заде Махмуда. Султан был убит немедленно, а шах-заде Махмуд при помощи своих рабов и слуг был освобождён. Мустафа Байрактар, убрав с трона Мустафу IV, объявил султаном [[Махмуд II|Махмуда II]]. Последний сделал его садр-и-азамом — великим визирем. === Мәхмүт II идаралығы === Не уступая Селиму в энергии и в понимании необходимости реформ, [[Махмуд II|Махмуд]] был гораздо более жестким, чем Селим: злой, мстительный, он в большей степени руководствовался личными страстями, которые умерялись скорее политической дальновидностью, чем действительным стремлением ко благу страны. Почва для нововведений была уже несколько подготовлена, способность не задумываться над средствами тоже благоприятствовала Махмуду, и потому его деятельность оставила всё же более следов, чем деятельность Селима. Своим великим визирем он назначил Байрактара, распорядившегося избиением участников заговора против Селима и других политических противников. Жизнь самого Мустафы была на время пощажена. Как первую реформу, Байрактар наметил реорганизацию корпуса янычар, но он имел неосторожность отправить часть своего войска на театр военных действий; у него оставалось только 7000 солдат. 6000 янычар совершили на них неожиданное нападение и двинулись к дворцу с целью освободить Мустафу IV. Байрактар, с небольшим отрядом запершийся во дворце, выбросил им труп Мустафы, а затем взорвал часть дворца на воздух и похоронил себя в развалинах. Через несколько часов подоспело верное правительству трехтысячное войско с Рамиз-пашой во главе, разбило янычар и истребило значительную их часть. Махмуд решил отложить реформу до окончания войны с Россией, завершившейся в [[1812]] г. [[Бухарестский мирный договор (1812)|Бухарестским миром]]. [[Венский конгресс]] внёс некоторые изменения в положение Османской империи или, правильнее, определил точнее и утвердил в теории и на географических картах то, что уже имело место в действительности. [[Далмация]] и [[Иллирия]] были утверждены за Австрией, [[Бессарабия]] за Россией; семь [[Ионические острова|Ионических островов]] получили самоуправление под английским протекторатом; английские суда получили право свободного прохода через [[Дарданеллы]]. Даже на оставшейся у империи территории правительство не чувствовало уверенности. В Сербии в 1817 году началось восстание, окончившееся в 1829 году лишь после признания Сербии по [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольскому миру]] отдельным вассальным государством, с собственным князем во главе. В 1820 году началось восстание [[Али-паша Тепеленский|Али-паши Янинского]]. Вследствие измены его собственных сыновей он был разбит, взят в плен и казнён; но значительная часть его армии образовала кадры греческих повстанцев. В 1821 году восстание, переросшее в [[Греческая война за независимость|войну за независимость]], началось в Греции. После вмешательства России, Франции и Англии и несчастной для Османской империи [[Наваринское сражение|Наваринской (морской) битвы]] (1827), в которой погиб турецкий и египетский флот, османцы потеряли Грецию. --> ==== Хәрби юғалтыуҙар ==== <!--Избавления от янычар и дервишей (1826) не спасли турок от поражения как в войне с сербами, так и в войне с греками. За этими двумя войнами и в связи с ними последовала [[Русско-турецкая война (1828—1829)|война с Россией]] (1828—1829), окончившаяся [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольским миром 1829 года]]. Османская империя потеряла почти всю [[Княжество Сербия|Сербию]], [[Молдавия|Молдавию]], [[Валахия|Валахию]], [[Греция|Грецию]], восточное побережье [[Чёрное море|Чёрного моря]]. Вслед за тем от Османской империи отложился [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]], [[хедив]] Египта (1831—1833 и 1839). В борьбе с последним империя понесла такие удары, которыми было поставлено на карту самое её существование; но её дважды (1833 и 1839) спасло неожиданное заступничество России, вызванное опасением со стороны [[Николай I|Николая I]] новой европейской войны, которая, вероятно, была бы вызвана распадом Османского государства. Впрочем, это заступничество принесло России и реальные выгоды: по миру в Гункьяр Скелесси (1833) Османская империя предоставила русским судам проход через Дарданеллы, закрыв его для Англии. Одновременно французы решили отнять у османцев [[Алжир]] (с 1830 года), и ранее, впрочем, бывший лишь в номинальной зависимости от империи. ==== Гражданлыҡ реформалары ==== [[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Махмуд II]] начинает модернизацию в 1839 г.]] Войны не остановили реформаторских замыслов Махмуда; частные преобразования в армии продолжались во все время его царствования. Он заботился также о поднятии уровня образования в народе; при нём (1831) стала выходить на французском языке первая в Османской империи газета, имевшая официальный характер («Moniteur ottoman»). С конца 1831 года начала выходить первая официальная газета на турецком языке «[[Таквим-и векаи]]». Подобно Петру Великому, быть может, даже сознательно подражая ему, Махмуд стремился ввести европейские нравы в народе; он сам носил европейский костюм и поощрял к тому своих чиновников, запрещал ношение [[тюрбан]]а, устраивал празднества в Константинополе и в других городах с [[фейерверк]]ами, с европейской музыкой и вообще по европейскому образцу. До важнейших реформ гражданского строя, задуманных им, он не дожил; они были уже делом его наследника. Но и то немногое, что он сделал, шло вразрез с религиозными чувствами мусульманского населения. Он стал чеканить монету со своим изображением, что прямо запрещено в Коране (известия о том, будто и предыдущие султаны снимали с себя портреты, подлежит большому сомнению). В течение всего его царствования в разных частях государства, особенно в Константинополе, беспрестанно происходили бунты мусульман, вызванные религиозными чувствами; правительство расправлялось с ними крайне жестоко: иногда в несколько дней в Босфор бросалось по 4000 трупов. При этом Махмуд не стеснялся подвергать казни даже [[улем]]ов и [[дервиш]]ей, которые вообще были его ожесточёнными врагами. В царствование Махмуда было особенно много пожаров в Стамбуле, частью происходивших от поджогов; народ объяснял их Божьим наказанием за грехи султана. ==== Хакимлығы һөҙөмтәләре ==== Истребление [[янычары|янычар]], сначала повредившее Османской империи, лишив её хотя и плохого, но все-таки не бесполезного войска, по прошествии нескольких лет оказалось в высшей степени благодетельным: вооруженные силы Порты почти сравнялись с европейскими регулярными армиями, что было наглядно доказано в [[Крымская война|Крымскую кампанию]] и ещё более во время русско-турецкой войны 1877—1878 годов, а также в войне с Грецией 1897 года. Территориальное сокращение, в особенности потеря Греции, оказалось для империи тоже скорее выгодным, чем вредным. Исторически османы никогда не допускали к военной службе христиан; между тем, области со сплошным христианским населением ([[Греция]] и [[Сербия]]), не увеличивая турецкой армии, в то же время требовали от неё значительных военных гарнизонов, которые не могли быть пущены в ход в случае острой необходимости. В особенности это применимо к Греции, которая ввиду растянутой морской границы не представляла даже стратегических выгод для Османской империи, более сильной на суше, чем на море. Потеря территорий сократила государственные доходы империи, но в царствование Махмуда несколько оживилась торговля Османской империи с европейскими государствами, несколько поднялась производительность страны ([[хлеб]], [[табак]], [[Виноград культурный|виноград]], [[розовое масло]] и др.). Таким образом, несмотря на все внешние поражения, несмотря даже на страшную [[Битва при Незибе|битву при Низибе]], в которой [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]] уничтожил значительную османскую армию и за которой последовала потеря целого флота, Махмуд оставил Абдул-Меджиду государство скорее усиленное, чем ослабленное. Усилено оно было ещё и тем, что отныне интерес европейских держав был теснее связан с сохранением Османского государства. Необычайно поднялось значение [[Босфор]]а и Дарданелл; европейские державы чувствовали, что захват Константинополя одной из них нанесёт непоправимый удар остальным, и поэтому сохранение слабой Османской империи считали для себя более выгодным. --> == Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) == <!--Махмуду наследовал его 16-летний сын [[Абдул-Меджид]], не отличавшийся его энергией и непреклонностью, но зато бывший более культурным и мягким по своему характеру человеком. Несмотря на всё, сделанное Махмудом, битва при Низибе могла бы окончательно погубить Османскую империю, если бы Россия, Англия, Австрия и Пруссия не заключили союза для охраны целости Порты ([[1840]]); они составили трактат, в силу которого египетский вице-король сохранял на наследственном начале Египет, но обязывался немедленно очистить Сирию, а в случае отказа должен был лишиться всех своих владений. Союз этот вызвал негодование во Франции, поддерживавшей Мухаммеда Али, и Тьер сделал даже приготовления к войне; однако [[Луи-Филипп]] на неё не решился. Несмотря на неравенство сил, Мухаммед Али готов был сопротивляться; но английская эскадра бомбардировала [[Бейрут]], сожгла египетский флот и высадила в Сирию корпус в 9000 чел., который при помощи [[маронит]]ов нанёс несколько поражений египтянам. Мухаммед Али уступил; Османская империя была спасена, и Абдул-Меджид, поддерживаемый Хозревом-пашой, Решидом-пашой и другими сподвижниками отца, приступил к реформам. === Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат === 3 ноября 1839 года Абдул-Меджид издал так наз. [[Гюльханейский хатти-шериф]] (Гюльханэ — «жилище роз», название площади, где был объявлен [[Хатт-и-шериф]]) — общеимперский указ, определявший принципы, которым намеревалось следовать правительство: * обеспечение всем подданным совершенной безопасности относительно их жизни, чести и имущества; * правильный способ распределения и взимания налогов; * столь же правильный способ набора солдат. Признавалось необходимым изменить распределение податей в смысле их уравнительности и отказаться от системы сдачи их на откуп, определить расходы на сухопутные и морские силы; установлялась публичность [[судопроизводство|судопроизводства]]. Все эти льготы распространялись на всех подданных султана без различия вероисповеданий. Сам султан принёс присягу на верность хатти-шерифу. Оставалось осуществить обещание на самом деле. --> === Гумайюн === <!-- После [[Крымская война|Крымской войны]] султан опубликовал новый гатти-шериф [[гумайюн]] ([[1856]]), в котором подтверждались и подробнее развивались принципы первого; особенно настаивалось на [[Социальное равенство|равенстве]] всех подданных, без различия вероисповедания и национальности. После этого гатти-шерифа был отменён старинный закон о смертной казни за переход из ислама в другую религию. Однако большая часть этих постановлений оставалась только на бумаге. Высшее правительство частью было не в силах справиться с своеволием низших чиновников, частью и само не хотело прибегать к некоторым мерам, обещанным в гатти-шерифах, как, например, к назначению христиан на разные должности. Однажды оно сделало попытку вербовать солдат из христиан, но это вызвало недовольство и среди мусульман, и среди христиан, тем более, что правительство при производстве в офицеры не решалось отказаться от религиозных принципов ([[1847]]); скоро эта мера была отменена. Массовые убийства [[маронит]]ов в Сирии ([[1845]] и др.) подтверждали, что веротерпимость по-прежнему была чужда Османской империи. В течение царствования Абдул-Меджида были улучшены [[дорога|дороги]], построено множество [[мост]]ов, проведено несколько [[телеграф]]ных линий, [[почта]] организована по европейскому образцу. События [[1848]] г. вовсе не отозвались в Османской империи; только [[Революция 1848—1849 годов в Венгрии|венгерская революция]] побудила османское правительство сделать попытку восстановить своё господство на Дунае, но поражение венгров рассеяло его надежды. Когда [[Кошут, Лайош|Кошут]] с товарищами спаслись на турецкой территории, то Австрия и Россия обратились к султану Абдул-Меджиду с требованием их выдачи. Султан ответил, что религия запрещает ему нарушить долг гостеприимства. === Ҡырым һуғышы === [[1853]]—[[1856]] гг. были временем новой [[Восточная война|Восточной войны]], закончившейся в 1856 г. [[Парижский мирный договор (1856)|Парижским миром]]. На [[Парижский конгресс]] был на началах равноправности допущен представитель Османской империи, и этим самым империя признана членом европейского концерна. Однако это признание имело скорее формальный характер, чем действительный. Прежде всего Османская империя, участие которой в войне было весьма велико и которая доказала увеличение своей боевой способности сравнительно с первой четвертью XIX или с концом XVIII в., в действительности получила от войны очень мало; срытие русских крепостей на северном побережье Чёрного моря имело для неё ничтожное значение, а потеря Россией права держать военный флот на Чёрном море не могла быть продолжительна и была отменена уже в 1871 г. Далее, консульская юрисдикция была сохранена и доказывала, что Европа всё же смотрит на империю Османов как на государство варварское. После войны европейские державы стали заводить на территории империи свои почтовые учреждения, независимые от османских. Война не только не увеличила власти Османской империи над вассальными государствами, но ослабила её; дунайские княжества в [[1861]] г. объединились в одно государство [[Румыния|Румынию]], а в Сербии дружественные Турции [[Обреновичи]] были низвергнуты и заменены дружественными России [[Карагеоргиевичи]]; несколько позже Европа принудила империю удалить из Сербии свои гарнизоны ([[1867]]). Во время Восточной кампании Османская империя сделала заём в Англии в 7 млн [[фунт стерлингов|фунтов стерлингов]]; в 1858,1860 и 1861 гг. пришлось сделать новые займы. В то же время правительство выпустило значительное количество бумажных денег, курс которых скоро и сильно пал. В связи с другими событиями это вызвало торговый кризис [[1861]] г., тяжело отразившийся на народонаселении. --> == Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) == Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй. Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла. Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән. === Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү === Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған. Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән. Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған<ref>{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}</ref>. 1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була. Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы. === Черногориялағы һуғыш === 1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына. === Криттағы ихтилал === 1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына. Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән. === Дәүләт түңкәрелеше === 1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. <!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --> Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти». 1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла. == [[Абдулхәмит II]] == <!-- Уже в конце царствования Абдул-Азиза началось [[Боснийско-Герцеговинское восстание|восстание в Герцеговине и Боснии]], вызванное крайне тяжёлым положением населения этих областей, частью обязанного отбывать [[барщина|барщину]] на полях крупных землевладельцев-мусульман, частью лично свободного, но совершенно бесправного, угнетаемого непомерными поборами и в то же время постоянно подогреваемого в своей ненависти к туркам близким соседством свободных [[черногорцы|черногорцев]]. Весной [[1875]] г. некоторые общины обратились к султану с просьбой уменьшить налог на баранов и налог, уплачиваемый христианами взамен воинской повинности, и организовать полицию из христиан. Им даже не ответили. Тогда их жители взялись за оружие. Движение быстро охватило всю Герцеговину и распространилось на Боснию; [[Никшич]] был осаждён повстанцами. Из Черногории и Сербии на помощь повстанцам двинулись отряды добровольцев. Движение вызвало большой интерес за границей, особенно в [[Россия|России]] и в [[Австрия|Австрии]]; последняя обратилась к [[Порта|Порте]] с требованием религиозной равноправности, понижения налогов, пересмотра законов о недвижимой собственности и проч. Султан немедленно обещал всё это исполнить (февраль 1876), но повстанцы не соглашались положить оружие, пока не будут выведены османские войска из Герцеговины. Брожение перешло и на Болгарию, где османцы в виде ответа произвели страшную резню (см. [[Болгария]]), вызвавшую негодование во всей Европе (брошюра [[Гладстон, Уильям Эварт|Гладстона]] о зверствах в Болгарии), были поголовно вырезаны целые селения, до грудных детей включительно. Болгарское восстание было потоплено в крови, но герцеговинское и боснийское продолжалось и в 1876 г. и вызвало наконец вмешательство Сербии и Черногории (1876—1877 г; см. [[Сербско-турецкая война (1876—1877)|Сербо-черногорско-турецкая война]]). 6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления. В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.). [[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]] Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался. === 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков. === Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар === Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено. [[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]] В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]]. В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен. Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]<ref>{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}</ref>; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства. 14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела. [[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]] В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок. В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями. В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию. Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции. В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования. --> == XX быуат == <!-- В XX веке на окраинах империи усилились сепаратистские настроения. Османская империя начала постепенно терять свои территории, уступая технологическому превосходству Запада. === Йәш төрөктәр революцияһы === [[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|Демонстрация в районе [[Султанахмет]], Стамбул, 1908 год]] [[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Османская открытка в ознаменование младотурецкой революции]] В начале XX века в [[Османская империя|Османской империи]] появилось политическое движение [[Младотурки|младотурков]], которое было вдохновлено основанной в 1831 году подпольной организацией [[Молодая Италия]]. В 1908 году состоялась [[младотурецкая революция]], ведущую роль в которой сыграло общество «[[Единение и прогресс|Иттихад ве таракки]]» («Единение и прогресс», ''иттихадисты''). Султан [[Абдул-Хамид II]] согласился восстановить конституцию 1876 года и созвать парламент. В 1909 году абсолютная власть монарха была [[Контрпереворот 1909 года|восстановлена мятежниками]], но вскоре они потерпели поражение и парламент избрал новым султаном [[Мехмед V|Мехмеда V]] — брата Абдул-Хамида II. Будущий триумвир [[Энвер-паша|Энвер Исмаил]] принимал активное участие в революции 1908 года и был одним из лидеров «Единения и прогресса». [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] также отличился во время революции и принял участие в подавлении контрпереворота 1909 года. [[Мехмед Талаат-паша|Мехмед Талаат]] был другом Энвера Исмаила и после революции был избран депутатом парламента ''(меджлис-и умуми)'' от [[Эдирне]]. Воспользовавшись сложившейся ситуацией после революции младотурков, в октябре 1908 года [[Австро-Венгрия]] аннексировала [[Босния и Герцеговина|Боснию и Герцеговину]], что в дальнейшем привело к [[Боснийский кризис|Боснийскому кризису]]. В 1911 году началась [[Итало-турецкая война|война между Италией и Османской империей]], которая привела к потере турками [[Триполитания|Триполитании]], [[Киренаика|Киренаики]] и архипелага [[Додеканес]] в Эгейском море. Вслед за этой войной, продемонстрировавшей слабость турецкой армии, последовала война Османской империи с [[Балканский союз|Балканским союзом]]. === Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше === В октябре 1912 года началась [[Первая Балканская война]] между Османской империей и членами [[Балканский союз|Балканского союза]] — [[Третье Болгарское царство|Болгарией]], [[Королевство Сербия|Сербией]], [[Королевство Греция|Грецией]] и [[Королевство Черногория|Черногорией]]. Превосходящие по численности войска Союза добились быстрого успеха над находящимися в невыгодном стратегическом положении турками. [[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|[[Энвер-паша]] принимает иностранных представителей после [[Государственный переворот в Османской империи (1913)|переворота 1913 года.]]]] В январе 1913 года [[Единение и прогресс|иттихадист]] [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], убеждённый в том, что великий визирь [[Мехмед Камиль-паша|Камиль-паша]] и кабинет министров готовы заключить унизительный мир с Балканским союзом, устроил государственный переворот. По требованию Энвера султан [[Мехмед V]] назначил нового великого визиря, которым стал [[Махмуд Шевкет-паша]]. В новом правительстве получили портфели лишь трое умеренных представителей партии «Единение и прогресс». После истечения срока перемирия в феврале 1913 года война на Балканах возобновилась. Не имея возможности помочь своим городам в Европе, Османская империя была вынуждена наблюдать, как они постепенно переходят в руки союзников. В конце марта защитники [[Эдирне]] капитулировали и сдали город болгарам. После поражения, вызвавшего глубокий национальный кризис в стране, великий визирь немедленно объявил о готовности заключить мирный договор. В итоге Османская империя уступила членам Балканского союза 155,4 тыс. м² своей территории с 4 млн населения, потеряв почти все европейские владения. --> === Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы === <!-- Иттихадисты, которые оправдывали государственный переворот 1913 года необходимостью сохранить Эдирне в составе империи, оказались в неудобном положении и свергнутые ими либералы были полны решимости расквитаться с оппонентами. Спустя всего несколько дней после [[Лондонский мирный договор (1913)|подписания мирного договора]] великий визирь Махмуд Шевкет-паша был застрелен боевиками. Члены «Единения и прогресса» умело воспользовались ситуацией и в ходе начавшейся «чистки» устранили либералов с политической арены. В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря. Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране. === Беренсе донъя һуғышы === Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы. 2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]<ref>{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}</ref>. [[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]] Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]]. Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]]. Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года<ref>{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}</ref>. Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию<ref name="петросян">{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}</ref>. --> === Империяның тарҡалыуы === <!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции. [[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]] [[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом. [[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]]. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}} * [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]] * [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи]. {{Библиоинформация}} {{^|12px}} {{Османская империя в темах}} {{История Турции}} [[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]] [[Категория:Ғосман империяһы тарихы]] hkkz1zh2qdu90b6an9l7w6j5sccblq8 1147364 1147361 2022-07-27T19:23:27Z Akkashka 14326 /* 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған. == Империяның барлыҡҡа килеүе == [[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]] Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= "gug_144-145"}} XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған<ref name="gug_144-145" />. XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана<ref name="gug_144-145" />. Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай. Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән. Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә. Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала. [[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]] Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән. 1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән == Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) == * 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу. * 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу. == Бөйөк империя осоро == Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә. Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған. [[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]] Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай. === Косово ҡырындағы алыш === 1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай<ref>{{книга |автор = Чиркович Сима. |заглавие = История сербов |место = М. |издательство = Весь мир |год = 2009 |страницы = 109 |isbn = 978-5-7777-0431-3 }}</ref>. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған. ==== Моратты үлтереү ==== Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан. Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға. === XV быуат башы === Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән. 1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата. Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була. Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола. Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә. [[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]] Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай. Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған. '''Константинополде алыу''' [[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]] Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән. Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған. Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә === Баҫып алыуҙары === Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған. Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән. Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән. 1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына Отрантоны ҡалдырған. Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә. === Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы === Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]] Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй. Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған. Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған. Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан. Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә. Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән. Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән. Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517). Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]] Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған. === Сөләймән I хакимлығы === [[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]] Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған. Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона. [[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]] 1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған. ==== Франция менән союз ==== Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй. 1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән. Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528). ==== Хәрби уңыштары ==== 1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була. 1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә. Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә. === Сәлим II хакимлығы === [[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]] Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай. [[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]] Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне. Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған. === Морат III һәм Меһмет III хакимлығы === Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан. Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән. Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була. == Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) == Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә. Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған. Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй. Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла. === 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === [[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]] 1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған. Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған. Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла. Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, һуғыш барышында ҡустыһы, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән. В [[1699 год]]у война была закончена [[Карловицкий мир|Карловицким мирным договором]], который был первым, по которому Османская империя не получала ни дани, ни временной контрибуции. Значение его существенно превосходило значение [[Житваторокский мир|Ситваторокского мира]]. Стало для всех ясно, что военное могущество Османов вовсе не велико и что внутренние неурядицы расшатывают их государство всё более и более. Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт кешеләренә ҡараған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек булмаған саралар янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан. === Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Послы во [[Топкапы|дворце Топкапы]]]] <!-- Брат и наследник Мустафы, [[Ахмед III]] (1703—1730), возведённый на трон восстанием янычар, обнаружил неожиданную смелость и самостоятельность. Он арестовал и спешно казнил многих офицеров войска янычар и отрешил от должности и сослал посаженного ими великого визиря (садр-азам) Ахмеда-пашу. Новый великий визирь Дамад-Гассан паша усмирил восстания в разных местах государства, покровительствовал иностранным купцам, основывал школы. Скоро он был свергнут вследствие интриги, исходившей из гарема, и визири стали сменяться с поразительной быстротой; некоторые оставались во власти не более двух недель. Османская империя не воспользовалась даже затруднениями, испытанными Россией во время [[Великая Северная война|Северной войны]]. Только в [[1709 год]]у она приняла бежавшего из-под Полтавы короля Швеции [[Карл XII|Карла XII]] и под влиянием его убеждений начала войну с Россией. К этому времени в османских правящих кругах уже существовала партия, которая мечтала не о войне с Россией, а о союзе с ней против Австрии; во главе этой партии стоял вел. визирь Нуман Кеприлу, и его падение, бывшее делом Карла XII, послужило сигналом к войне. Положение [[Пётр I|Петра I]], окружённого на Пруте 200 000 армией турок и татар, было крайне опасно. Гибель Петра была неизбежна, но великий визирь Балтаджи-Мехмед поддался подкупу и выпустил Петра за маловажную сравнительно уступку Азова (1711). Партия войны свергла Балтаджи-Мехмеда и сослала на [[Лемнос]], но Россия дипломатическим путём добилась от Османской империи удаления Карла XII, для чего пришлось прибегнуть к силе. В [[1714 год|1714]]—[[1718 год]]ах османы вели войну с Венецией и в [[1716]]—[[1718 год]]ах с Австрией. По [[Пассаровицкий мир|Пассаровицкому миру]] ([[1718 год]])а Османская империя получила обратно Морею, но отдала Австрии Белград с значительной частью Сербии, Банат, часть Валахии. В [[1722 год]]у, воспользовавшись прекращением династии и последовавшими затем смутами в Персии, османы начали [[религиозная война|религиозную войну]] против [[шиит]]ов, которой они надеялись вознаградить себя за потери в Европе. Несколько поражений в этой войне и вторжение персов на османскую территорию вызвало новое восстание в Константинополе: Ахмед был низложен, и на престол возведён его племянник, сын [[Мустафа II|Мустафы II]], [[Махмуд I]]. --> === Мәхмүт I хакимлығы === <!--При [[Махмуд I|Махмуде I]] (1730—1754), составлявшем своей мягкостью и человечностью исключение в ряду османских султанов (он не убил свергнутого султана и его сыновей и вообще избегал казней), продолжалась война с Персией, не имевшая определённых результатов. Война с Австрией окончилась [[Белградский мир|Белградским миром]] (1739), по которому турки получили Сербию с Белградом и Орсовой. Успешнее действовала против османов Россия, но заключение австрийцами сепаратного мира заставило и русских пойти на уступки; из своих завоеваний Россия сохранила только [[Азов]], но с обязательством срыть укрепления. В царствование Махмуда Ибрагимом Басмаджи была основана первая турецкая [[типография]]. Муфтий после некоторых колебаний дал фетву, которой во имя интересов просвещения благословлял начинание, а султан гатти-шерифом разрешил его. Было запрещено только печатать [[Коран]] и священные книги. В первый период существования типографии в ней было напечатано 15 сочинений (словари арабский и персидский, несколько книг по истории государства Османов и всеобщей географии, военное искусство, политическая экономия и т. д.). После смерти Ибрагима Басмаджи типография закрылась, новая возникла только в [[1784 год]]у. [[Махмуд I|Махмуду I]], умершему естественной смертью, наследовал его брат [[Осман III]] (1754—1757), царствование которого протекло мирно и который умер так же, как и его брат. == Реформаларға ынтылыш (1757—1839) == Осману наследовал [[Мустафа III]] (1757—74), сын [[Ахмед III|Ахмеда III]]. По вступлении на престол он твёрдо выразил намерение изменить политику Османской империи и восстановить блеск её оружия. Он задумывал довольно обширные реформы (между прочим, прорытие каналов через [[Суэцкий перешеек]] и через Малую Азию), открыто недолюбливал [[рабство]] и отпустил на волю значительное число невольников. Всеобщее недовольство, и раньше не бывшее новостью в Османской империи, было особенно усилено двумя случаями: неизвестно кем был ограблен и уничтожен караван правоверных, возвращавшихся из [[Мекка|Мекки]], и турецкий адмиральский корабль был захвачен отрядом морских разбойников греческой национальности. Всё это свидетельствовало о крайней слабости государственной власти. Для урегулирования финансов [[Мустафа III]] начал с экономии в собственном дворце, но вместе с тем допустил порчу монеты. При покровительстве Мустафы была открыта в Константинополе первая публичная [[библиотека]], несколько [[школа|школ]] и [[больница|больниц]]. Он очень охотно заключил в [[1761 год]]у договор с [[Пруссия|Пруссией]], которым предоставлял прусским торговым кораблям свободное плавание в османских водах; прусские подданные в Османской империи были подчинены юрисдикции своих консулов. Россия и Австрия предлагали Мустафе 100 000 [[дукат]]ов за отмену прав, данных Пруссии, но безуспешно: Мустафа желал возможно более сблизить своё государство с европейской цивилизацией. Дальше попытки реформ не пошли. В [[1768 год]]у султан должен был объявить [[Русско-турецкая война 1768—1774|войну]] России, длившуюся 6 лет и окончившуюся [[Кючук-Кайнарджийский мирный договор|Кучук-Кайнарджийским миром 1774 года]]. Мир был заключён уже при брате и наследнике Мустафы, [[Абдул-Хамид I|Абдул-Хамиде I]] (1774—1789). --> === Абдулхәмит I хакимлығы === <!--Империя в это время чуть ли не повсеместно находилась в состоянии брожения. Греки, возбуждённые Орловым, волновались, но, оставленные русскими без помощи, сравнительно быстро и легко были усмирены и жестоко наказаны. Ахмед-паша Багдадский объявил себя независимым; [[Тахер]], поддерживаемый арабскими кочевниками, принял звание шейха [[Галилея|Галилеи]] и [[Акра|Акры]]; [[Египет]] под властью [[Мухаммад Бей Абу аль-Дахаб|Мухаммад Бея]] и не думал уплачивать дани; [[Северная Албания]], которой управлял [[Бушатлия, Махмуд|Махмуд, паша Скутарийский]], находилась в состоянии полного восстания; [[Али-паша Тепеленский|Али, паша Янинский]], явно стремился к основанию самостоятельного царства. Всё царствование Адбул-Хамида было занято усмирением этих восстаний, которое не могло быть достигнуто вследствие отсутствия у османского правительства денег и дисциплинированного войска. К этому присоединилась новая [[Русско-турецкая война 1787—1792|война с Россией и Австрией]] (1787—1791), опять неудачная для османов. Она окончилась [[Ясский мирный договор|Ясским миром с Россией (1792)]], по которому Россия окончательно приобрела [[Крым]] и пространство между Бугом и Днестром, и Систовским миром с Австрией (1791). Последний был сравнительно благоприятен для Османской империи, так как её главный враг, [[Иосиф II (император Священной Римской империи)|Иосиф II]], умер, а [[Леопольд II (император Священной Римской империи)|Леопольд II]] направлял всё своё внимание на Францию. Австрия возвратила Османам большую часть сделанных ею в эту войну приобретений. Мир был заключён уже при племяннике Абдул Хамида, [[Селим III|Селиме III]] (1789—1807). Кроме территориальных потерь, война внесла в жизнь Османского государства одно существенное изменение: перед её началом (1785) империя заключила свой первый государственный долг, сперва внутренний, гарантированный некоторыми государственными доходами. === Сәлим III хакимлығы === Султан [[Селим III]] первым осознал глубокий кризис Османской империи и приступил к реформированию военной и государственной организации страны. Энергичными мерами правительство очистило [[Эгейское море]] от пиратов; оно покровительствовало торговле и народному образованию. Главное его внимание было обращено на армию. [[Янычары]] доказали свою почти полную бесполезность на войне, в то же время держа страну в периоды мира в состоянии анархии. Их формирования султан намеревался заменить армией европейского образца, но поскольку было очевидно, что сразу невозможно заменить всю старую систему, то реформаторы уделили определённое внимание улучшению положения традиционных формирований. В ряду других реформ султана были мероприятия по усилению боеспособности артиллерии и флота. Правительство озаботилось переводом на [[османский язык]] лучших иностранных сочинений по [[тактика|тактике]] и [[фортификация|фортификации]]; пригласило на преподавательские места в артиллерийском и морском училищах французских офицеров; при первом из них основало библиотеку иностранных сочинений по военным наукам. Были улучшены мастерские для отливки пушек; военные суда нового образца заказывались во Франции. Это все были предварительные меры. [[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|[[Сәлим III]] солтан]] Султан явно желал перейти к реорганизации внутреннего строя армии; он установил для неё новую форму и стал вводить более строгую [[Дисциплина (поведение)|дисциплину]]; янычар нововведения не коснулись. В это время Порте пришлось столкнуться с двумя серьёзными вызовами: во-первых, восстание [[видин]]ского паши [[Пасван-Оглу]] (1797), который явно пренебрегал приказами, исходившими от правительства, во-вторых — [[Египетский поход Бонапарта|египетская экспедиция]] [[Наполеон I|Наполеона]]. Кучук-Гуссейн двинулся против Пасван-Оглу и вёл с ним настоящую войну, не имевшую определённого результата. Правительство вступило наконец в переговоры с мятежным наместником и признало его пожизненные права на управление Видинским пашалыком, в действительности — на началах почти полной независимости. В 1798 году Франция под руководством генерала Бонапарта начала вторжение а [[Египет]], потом и в [[Сирия|Сирию]]. На сторону Османской империи стала [[Великобритания]], уничтожившая французский флот в [[Битва при Абукире (1798)|битве при Абукире]]. Экспедиция не имела для османов серьёзных результатов. Формально Египет остался во власти Османской империи, фактически — во власти [[мамлюки|мамлюков]]. Едва окончилась война с французами (1801), как началось восстание [[янычары|янычар]] в [[Белград]]е, недовольных реформами в армии. Притеснения с их стороны вызвали народное движение в [[Сербия|Сербии]] (1804) под начальством [[Карагеоргий|Карагеоргия]]. Правительство сперва поддерживало движение, но скоро оно вылилось в форму настоящего народного восстания, и Османской империи пришлось начать военные действия (см. [[Битва при Иванковац]]). Дело осложнилось [[Русско-турецкая война 1806—1812|войной]], начатой Россией (1806—1812). Реформы пришлось вновь отложить: великий визирь и другие высшие чиновники и военные находились на театре военных действий. --> ==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ==== <!--В [[Стамбул]]е оставался лишь [[каймакам]] (помощник великого визиря) и заместители министров. [[Шейх-уль-ислам]] воспользовался этим моментом для заговора против султана. В заговоре приняли участие улемы и [[янычары]], среди которых распространялись слухи о намерении султана расформировать их, распределив по полкам регулярной армии. К заговору примкнул и каймакам. В назначенный день отряд янычар неожиданно напал на гарнизон постоянного войска, стоявший в столице, и произвёл среди него резню. Другая часть янычар окружила дворец Селима и требовала от него казни ненавистных им лиц. Селим имел мужество отказаться. Он был арестован и посажен под стражу. Султаном был провозглашён сын Абдул-Хамида, [[Мустафа IV]] (1807—1808). Резня в городе продолжалась два дня. От имени бессильного Мустафы управляли шейх-уль-ислам и каймакам. Но и у Селима оставались свои приверженцы. Во время переворота Кабакчи Мустафы, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] (паша болгарского города Рущук) и его приверженцы начали переговоры по поводу возврата султана Селима III на престол. Наконец, с 16-тысячной армией, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] отправился в Стамбул, отправив ранее туда Хаджи Али Агу, который убил Кабакчи Мустафу (19 июля 1808 года). Мустафа Байрактар со своей армией, уничтожив довольно большое количество мятежников, прибыл в Высокую Порту. Султан [[Мустафа IV]], узнав, что Мустафа желает вернуть трон султану Селиму III, приказал убить Селима и брата шах-заде Махмуда. Султан был убит немедленно, а шах-заде Махмуд при помощи своих рабов и слуг был освобождён. Мустафа Байрактар, убрав с трона Мустафу IV, объявил султаном [[Махмуд II|Махмуда II]]. Последний сделал его садр-и-азамом — великим визирем. === Мәхмүт II идаралығы === Не уступая Селиму в энергии и в понимании необходимости реформ, [[Махмуд II|Махмуд]] был гораздо более жестким, чем Селим: злой, мстительный, он в большей степени руководствовался личными страстями, которые умерялись скорее политической дальновидностью, чем действительным стремлением ко благу страны. Почва для нововведений была уже несколько подготовлена, способность не задумываться над средствами тоже благоприятствовала Махмуду, и потому его деятельность оставила всё же более следов, чем деятельность Селима. Своим великим визирем он назначил Байрактара, распорядившегося избиением участников заговора против Селима и других политических противников. Жизнь самого Мустафы была на время пощажена. Как первую реформу, Байрактар наметил реорганизацию корпуса янычар, но он имел неосторожность отправить часть своего войска на театр военных действий; у него оставалось только 7000 солдат. 6000 янычар совершили на них неожиданное нападение и двинулись к дворцу с целью освободить Мустафу IV. Байрактар, с небольшим отрядом запершийся во дворце, выбросил им труп Мустафы, а затем взорвал часть дворца на воздух и похоронил себя в развалинах. Через несколько часов подоспело верное правительству трехтысячное войско с Рамиз-пашой во главе, разбило янычар и истребило значительную их часть. Махмуд решил отложить реформу до окончания войны с Россией, завершившейся в [[1812]] г. [[Бухарестский мирный договор (1812)|Бухарестским миром]]. [[Венский конгресс]] внёс некоторые изменения в положение Османской империи или, правильнее, определил точнее и утвердил в теории и на географических картах то, что уже имело место в действительности. [[Далмация]] и [[Иллирия]] были утверждены за Австрией, [[Бессарабия]] за Россией; семь [[Ионические острова|Ионических островов]] получили самоуправление под английским протекторатом; английские суда получили право свободного прохода через [[Дарданеллы]]. Даже на оставшейся у империи территории правительство не чувствовало уверенности. В Сербии в 1817 году началось восстание, окончившееся в 1829 году лишь после признания Сербии по [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольскому миру]] отдельным вассальным государством, с собственным князем во главе. В 1820 году началось восстание [[Али-паша Тепеленский|Али-паши Янинского]]. Вследствие измены его собственных сыновей он был разбит, взят в плен и казнён; но значительная часть его армии образовала кадры греческих повстанцев. В 1821 году восстание, переросшее в [[Греческая война за независимость|войну за независимость]], началось в Греции. После вмешательства России, Франции и Англии и несчастной для Османской империи [[Наваринское сражение|Наваринской (морской) битвы]] (1827), в которой погиб турецкий и египетский флот, османцы потеряли Грецию. --> ==== Хәрби юғалтыуҙар ==== <!--Избавления от янычар и дервишей (1826) не спасли турок от поражения как в войне с сербами, так и в войне с греками. За этими двумя войнами и в связи с ними последовала [[Русско-турецкая война (1828—1829)|война с Россией]] (1828—1829), окончившаяся [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольским миром 1829 года]]. Османская империя потеряла почти всю [[Княжество Сербия|Сербию]], [[Молдавия|Молдавию]], [[Валахия|Валахию]], [[Греция|Грецию]], восточное побережье [[Чёрное море|Чёрного моря]]. Вслед за тем от Османской империи отложился [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]], [[хедив]] Египта (1831—1833 и 1839). В борьбе с последним империя понесла такие удары, которыми было поставлено на карту самое её существование; но её дважды (1833 и 1839) спасло неожиданное заступничество России, вызванное опасением со стороны [[Николай I|Николая I]] новой европейской войны, которая, вероятно, была бы вызвана распадом Османского государства. Впрочем, это заступничество принесло России и реальные выгоды: по миру в Гункьяр Скелесси (1833) Османская империя предоставила русским судам проход через Дарданеллы, закрыв его для Англии. Одновременно французы решили отнять у османцев [[Алжир]] (с 1830 года), и ранее, впрочем, бывший лишь в номинальной зависимости от империи. ==== Гражданлыҡ реформалары ==== [[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Махмуд II]] начинает модернизацию в 1839 г.]] Войны не остановили реформаторских замыслов Махмуда; частные преобразования в армии продолжались во все время его царствования. Он заботился также о поднятии уровня образования в народе; при нём (1831) стала выходить на французском языке первая в Османской империи газета, имевшая официальный характер («Moniteur ottoman»). С конца 1831 года начала выходить первая официальная газета на турецком языке «[[Таквим-и векаи]]». Подобно Петру Великому, быть может, даже сознательно подражая ему, Махмуд стремился ввести европейские нравы в народе; он сам носил европейский костюм и поощрял к тому своих чиновников, запрещал ношение [[тюрбан]]а, устраивал празднества в Константинополе и в других городах с [[фейерверк]]ами, с европейской музыкой и вообще по европейскому образцу. До важнейших реформ гражданского строя, задуманных им, он не дожил; они были уже делом его наследника. Но и то немногое, что он сделал, шло вразрез с религиозными чувствами мусульманского населения. Он стал чеканить монету со своим изображением, что прямо запрещено в Коране (известия о том, будто и предыдущие султаны снимали с себя портреты, подлежит большому сомнению). В течение всего его царствования в разных частях государства, особенно в Константинополе, беспрестанно происходили бунты мусульман, вызванные религиозными чувствами; правительство расправлялось с ними крайне жестоко: иногда в несколько дней в Босфор бросалось по 4000 трупов. При этом Махмуд не стеснялся подвергать казни даже [[улем]]ов и [[дервиш]]ей, которые вообще были его ожесточёнными врагами. В царствование Махмуда было особенно много пожаров в Стамбуле, частью происходивших от поджогов; народ объяснял их Божьим наказанием за грехи султана. ==== Хакимлығы һөҙөмтәләре ==== Истребление [[янычары|янычар]], сначала повредившее Османской империи, лишив её хотя и плохого, но все-таки не бесполезного войска, по прошествии нескольких лет оказалось в высшей степени благодетельным: вооруженные силы Порты почти сравнялись с европейскими регулярными армиями, что было наглядно доказано в [[Крымская война|Крымскую кампанию]] и ещё более во время русско-турецкой войны 1877—1878 годов, а также в войне с Грецией 1897 года. Территориальное сокращение, в особенности потеря Греции, оказалось для империи тоже скорее выгодным, чем вредным. Исторически османы никогда не допускали к военной службе христиан; между тем, области со сплошным христианским населением ([[Греция]] и [[Сербия]]), не увеличивая турецкой армии, в то же время требовали от неё значительных военных гарнизонов, которые не могли быть пущены в ход в случае острой необходимости. В особенности это применимо к Греции, которая ввиду растянутой морской границы не представляла даже стратегических выгод для Османской империи, более сильной на суше, чем на море. Потеря территорий сократила государственные доходы империи, но в царствование Махмуда несколько оживилась торговля Османской империи с европейскими государствами, несколько поднялась производительность страны ([[хлеб]], [[табак]], [[Виноград культурный|виноград]], [[розовое масло]] и др.). Таким образом, несмотря на все внешние поражения, несмотря даже на страшную [[Битва при Незибе|битву при Низибе]], в которой [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]] уничтожил значительную османскую армию и за которой последовала потеря целого флота, Махмуд оставил Абдул-Меджиду государство скорее усиленное, чем ослабленное. Усилено оно было ещё и тем, что отныне интерес европейских держав был теснее связан с сохранением Османского государства. Необычайно поднялось значение [[Босфор]]а и Дарданелл; европейские державы чувствовали, что захват Константинополя одной из них нанесёт непоправимый удар остальным, и поэтому сохранение слабой Османской империи считали для себя более выгодным. --> == Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) == <!--Махмуду наследовал его 16-летний сын [[Абдул-Меджид]], не отличавшийся его энергией и непреклонностью, но зато бывший более культурным и мягким по своему характеру человеком. Несмотря на всё, сделанное Махмудом, битва при Низибе могла бы окончательно погубить Османскую империю, если бы Россия, Англия, Австрия и Пруссия не заключили союза для охраны целости Порты ([[1840]]); они составили трактат, в силу которого египетский вице-король сохранял на наследственном начале Египет, но обязывался немедленно очистить Сирию, а в случае отказа должен был лишиться всех своих владений. Союз этот вызвал негодование во Франции, поддерживавшей Мухаммеда Али, и Тьер сделал даже приготовления к войне; однако [[Луи-Филипп]] на неё не решился. Несмотря на неравенство сил, Мухаммед Али готов был сопротивляться; но английская эскадра бомбардировала [[Бейрут]], сожгла египетский флот и высадила в Сирию корпус в 9000 чел., который при помощи [[маронит]]ов нанёс несколько поражений египтянам. Мухаммед Али уступил; Османская империя была спасена, и Абдул-Меджид, поддерживаемый Хозревом-пашой, Решидом-пашой и другими сподвижниками отца, приступил к реформам. === Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат === 3 ноября 1839 года Абдул-Меджид издал так наз. [[Гюльханейский хатти-шериф]] (Гюльханэ — «жилище роз», название площади, где был объявлен [[Хатт-и-шериф]]) — общеимперский указ, определявший принципы, которым намеревалось следовать правительство: * обеспечение всем подданным совершенной безопасности относительно их жизни, чести и имущества; * правильный способ распределения и взимания налогов; * столь же правильный способ набора солдат. Признавалось необходимым изменить распределение податей в смысле их уравнительности и отказаться от системы сдачи их на откуп, определить расходы на сухопутные и морские силы; установлялась публичность [[судопроизводство|судопроизводства]]. Все эти льготы распространялись на всех подданных султана без различия вероисповеданий. Сам султан принёс присягу на верность хатти-шерифу. Оставалось осуществить обещание на самом деле. --> === Гумайюн === <!-- После [[Крымская война|Крымской войны]] султан опубликовал новый гатти-шериф [[гумайюн]] ([[1856]]), в котором подтверждались и подробнее развивались принципы первого; особенно настаивалось на [[Социальное равенство|равенстве]] всех подданных, без различия вероисповедания и национальности. После этого гатти-шерифа был отменён старинный закон о смертной казни за переход из ислама в другую религию. Однако большая часть этих постановлений оставалась только на бумаге. Высшее правительство частью было не в силах справиться с своеволием низших чиновников, частью и само не хотело прибегать к некоторым мерам, обещанным в гатти-шерифах, как, например, к назначению христиан на разные должности. Однажды оно сделало попытку вербовать солдат из христиан, но это вызвало недовольство и среди мусульман, и среди христиан, тем более, что правительство при производстве в офицеры не решалось отказаться от религиозных принципов ([[1847]]); скоро эта мера была отменена. Массовые убийства [[маронит]]ов в Сирии ([[1845]] и др.) подтверждали, что веротерпимость по-прежнему была чужда Османской империи. В течение царствования Абдул-Меджида были улучшены [[дорога|дороги]], построено множество [[мост]]ов, проведено несколько [[телеграф]]ных линий, [[почта]] организована по европейскому образцу. События [[1848]] г. вовсе не отозвались в Османской империи; только [[Революция 1848—1849 годов в Венгрии|венгерская революция]] побудила османское правительство сделать попытку восстановить своё господство на Дунае, но поражение венгров рассеяло его надежды. Когда [[Кошут, Лайош|Кошут]] с товарищами спаслись на турецкой территории, то Австрия и Россия обратились к султану Абдул-Меджиду с требованием их выдачи. Султан ответил, что религия запрещает ему нарушить долг гостеприимства. === Ҡырым һуғышы === [[1853]]—[[1856]] гг. были временем новой [[Восточная война|Восточной войны]], закончившейся в 1856 г. [[Парижский мирный договор (1856)|Парижским миром]]. На [[Парижский конгресс]] был на началах равноправности допущен представитель Османской империи, и этим самым империя признана членом европейского концерна. Однако это признание имело скорее формальный характер, чем действительный. Прежде всего Османская империя, участие которой в войне было весьма велико и которая доказала увеличение своей боевой способности сравнительно с первой четвертью XIX или с концом XVIII в., в действительности получила от войны очень мало; срытие русских крепостей на северном побережье Чёрного моря имело для неё ничтожное значение, а потеря Россией права держать военный флот на Чёрном море не могла быть продолжительна и была отменена уже в 1871 г. Далее, консульская юрисдикция была сохранена и доказывала, что Европа всё же смотрит на империю Османов как на государство варварское. После войны европейские державы стали заводить на территории империи свои почтовые учреждения, независимые от османских. Война не только не увеличила власти Османской империи над вассальными государствами, но ослабила её; дунайские княжества в [[1861]] г. объединились в одно государство [[Румыния|Румынию]], а в Сербии дружественные Турции [[Обреновичи]] были низвергнуты и заменены дружественными России [[Карагеоргиевичи]]; несколько позже Европа принудила империю удалить из Сербии свои гарнизоны ([[1867]]). Во время Восточной кампании Османская империя сделала заём в Англии в 7 млн [[фунт стерлингов|фунтов стерлингов]]; в 1858,1860 и 1861 гг. пришлось сделать новые займы. В то же время правительство выпустило значительное количество бумажных денег, курс которых скоро и сильно пал. В связи с другими событиями это вызвало торговый кризис [[1861]] г., тяжело отразившийся на народонаселении. --> == Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) == Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй. Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла. Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән. === Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү === Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған. Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән. Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған<ref>{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}</ref>. 1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була. Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы. === Черногориялағы һуғыш === 1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына. === Криттағы ихтилал === 1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына. Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән. === Дәүләт түңкәрелеше === 1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. <!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --> Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти». 1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла. == [[Абдулхәмит II]] == <!-- Уже в конце царствования Абдул-Азиза началось [[Боснийско-Герцеговинское восстание|восстание в Герцеговине и Боснии]], вызванное крайне тяжёлым положением населения этих областей, частью обязанного отбывать [[барщина|барщину]] на полях крупных землевладельцев-мусульман, частью лично свободного, но совершенно бесправного, угнетаемого непомерными поборами и в то же время постоянно подогреваемого в своей ненависти к туркам близким соседством свободных [[черногорцы|черногорцев]]. Весной [[1875]] г. некоторые общины обратились к султану с просьбой уменьшить налог на баранов и налог, уплачиваемый христианами взамен воинской повинности, и организовать полицию из христиан. Им даже не ответили. Тогда их жители взялись за оружие. Движение быстро охватило всю Герцеговину и распространилось на Боснию; [[Никшич]] был осаждён повстанцами. Из Черногории и Сербии на помощь повстанцам двинулись отряды добровольцев. Движение вызвало большой интерес за границей, особенно в [[Россия|России]] и в [[Австрия|Австрии]]; последняя обратилась к [[Порта|Порте]] с требованием религиозной равноправности, понижения налогов, пересмотра законов о недвижимой собственности и проч. Султан немедленно обещал всё это исполнить (февраль 1876), но повстанцы не соглашались положить оружие, пока не будут выведены османские войска из Герцеговины. Брожение перешло и на Болгарию, где османцы в виде ответа произвели страшную резню (см. [[Болгария]]), вызвавшую негодование во всей Европе (брошюра [[Гладстон, Уильям Эварт|Гладстона]] о зверствах в Болгарии), были поголовно вырезаны целые селения, до грудных детей включительно. Болгарское восстание было потоплено в крови, но герцеговинское и боснийское продолжалось и в 1876 г. и вызвало наконец вмешательство Сербии и Черногории (1876—1877 г; см. [[Сербско-турецкая война (1876—1877)|Сербо-черногорско-турецкая война]]). 6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления. В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.). [[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]] Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался. === 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков. === Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар === Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено. [[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]] В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]]. В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен. Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]<ref>{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}</ref>; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства. 14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела. [[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]] В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок. В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями. В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию. Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции. В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования. --> == XX быуат == <!-- В XX веке на окраинах империи усилились сепаратистские настроения. Османская империя начала постепенно терять свои территории, уступая технологическому превосходству Запада. === Йәш төрөктәр революцияһы === [[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|Демонстрация в районе [[Султанахмет]], Стамбул, 1908 год]] [[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Османская открытка в ознаменование младотурецкой революции]] В начале XX века в [[Османская империя|Османской империи]] появилось политическое движение [[Младотурки|младотурков]], которое было вдохновлено основанной в 1831 году подпольной организацией [[Молодая Италия]]. В 1908 году состоялась [[младотурецкая революция]], ведущую роль в которой сыграло общество «[[Единение и прогресс|Иттихад ве таракки]]» («Единение и прогресс», ''иттихадисты''). Султан [[Абдул-Хамид II]] согласился восстановить конституцию 1876 года и созвать парламент. В 1909 году абсолютная власть монарха была [[Контрпереворот 1909 года|восстановлена мятежниками]], но вскоре они потерпели поражение и парламент избрал новым султаном [[Мехмед V|Мехмеда V]] — брата Абдул-Хамида II. Будущий триумвир [[Энвер-паша|Энвер Исмаил]] принимал активное участие в революции 1908 года и был одним из лидеров «Единения и прогресса». [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] также отличился во время революции и принял участие в подавлении контрпереворота 1909 года. [[Мехмед Талаат-паша|Мехмед Талаат]] был другом Энвера Исмаила и после революции был избран депутатом парламента ''(меджлис-и умуми)'' от [[Эдирне]]. Воспользовавшись сложившейся ситуацией после революции младотурков, в октябре 1908 года [[Австро-Венгрия]] аннексировала [[Босния и Герцеговина|Боснию и Герцеговину]], что в дальнейшем привело к [[Боснийский кризис|Боснийскому кризису]]. В 1911 году началась [[Итало-турецкая война|война между Италией и Османской империей]], которая привела к потере турками [[Триполитания|Триполитании]], [[Киренаика|Киренаики]] и архипелага [[Додеканес]] в Эгейском море. Вслед за этой войной, продемонстрировавшей слабость турецкой армии, последовала война Османской империи с [[Балканский союз|Балканским союзом]]. === Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше === В октябре 1912 года началась [[Первая Балканская война]] между Османской империей и членами [[Балканский союз|Балканского союза]] — [[Третье Болгарское царство|Болгарией]], [[Королевство Сербия|Сербией]], [[Королевство Греция|Грецией]] и [[Королевство Черногория|Черногорией]]. Превосходящие по численности войска Союза добились быстрого успеха над находящимися в невыгодном стратегическом положении турками. [[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|[[Энвер-паша]] принимает иностранных представителей после [[Государственный переворот в Османской империи (1913)|переворота 1913 года.]]]] В январе 1913 года [[Единение и прогресс|иттихадист]] [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], убеждённый в том, что великий визирь [[Мехмед Камиль-паша|Камиль-паша]] и кабинет министров готовы заключить унизительный мир с Балканским союзом, устроил государственный переворот. По требованию Энвера султан [[Мехмед V]] назначил нового великого визиря, которым стал [[Махмуд Шевкет-паша]]. В новом правительстве получили портфели лишь трое умеренных представителей партии «Единение и прогресс». После истечения срока перемирия в феврале 1913 года война на Балканах возобновилась. Не имея возможности помочь своим городам в Европе, Османская империя была вынуждена наблюдать, как они постепенно переходят в руки союзников. В конце марта защитники [[Эдирне]] капитулировали и сдали город болгарам. После поражения, вызвавшего глубокий национальный кризис в стране, великий визирь немедленно объявил о готовности заключить мирный договор. В итоге Османская империя уступила членам Балканского союза 155,4 тыс. м² своей территории с 4 млн населения, потеряв почти все европейские владения. --> === Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы === <!-- Иттихадисты, которые оправдывали государственный переворот 1913 года необходимостью сохранить Эдирне в составе империи, оказались в неудобном положении и свергнутые ими либералы были полны решимости расквитаться с оппонентами. Спустя всего несколько дней после [[Лондонский мирный договор (1913)|подписания мирного договора]] великий визирь Махмуд Шевкет-паша был застрелен боевиками. Члены «Единения и прогресса» умело воспользовались ситуацией и в ходе начавшейся «чистки» устранили либералов с политической арены. В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря. Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране. === Беренсе донъя һуғышы === Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы. 2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]<ref>{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}</ref>. [[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]] Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]]. Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]]. Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года<ref>{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}</ref>. Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию<ref name="петросян">{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}</ref>. --> === Империяның тарҡалыуы === <!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции. [[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]] [[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом. [[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]]. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}} * [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]] * [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи]. {{Библиоинформация}} {{^|12px}} {{Османская империя в темах}} {{История Турции}} [[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]] [[Категория:Ғосман империяһы тарихы]] sz5u50wdxt4y6lv21rip0a3qwxry55w 1147365 1147364 2022-07-27T19:27:22Z Akkashka 14326 /* 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған. == Империяның барлыҡҡа килеүе == [[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]] Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= "gug_144-145"}} XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған<ref name="gug_144-145" />. XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана<ref name="gug_144-145" />. Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай. Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән. Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә. Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала. [[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]] Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән. 1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән == Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) == * 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу. * 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу. == Бөйөк империя осоро == Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә. Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған. [[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]] Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай. === Косово ҡырындағы алыш === 1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай<ref>{{книга |автор = Чиркович Сима. |заглавие = История сербов |место = М. |издательство = Весь мир |год = 2009 |страницы = 109 |isbn = 978-5-7777-0431-3 }}</ref>. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған. ==== Моратты үлтереү ==== Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан. Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға. === XV быуат башы === Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән. 1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата. Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була. Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола. Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә. [[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]] Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай. Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған. '''Константинополде алыу''' [[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]] Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән. Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған. Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә === Баҫып алыуҙары === Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған. Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән. Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән. 1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына Отрантоны ҡалдырған. Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә. === Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы === Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]] Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй. Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған. Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған. Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан. Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә. Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән. Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән. Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517). Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]] Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған. === Сөләймән I хакимлығы === [[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]] Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған. Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона. [[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]] 1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған. ==== Франция менән союз ==== Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй. 1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән. Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528). ==== Хәрби уңыштары ==== 1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була. 1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә. Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә. === Сәлим II хакимлығы === [[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]] Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай. [[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]] Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне. Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған. === Морат III һәм Меһмет III хакимлығы === Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан. Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән. Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була. == Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) == Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә. Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған. Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй. Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла. === 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === [[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]] 1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған. Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған. Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла. Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, һуғыш барышында ҡустыһы, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән. 1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған. Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт кешеләренә ҡараған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек булмаған саралар янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан. === Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Послы во [[Топкапы|дворце Топкапы]]]] <!-- Брат и наследник Мустафы, [[Ахмед III]] (1703—1730), возведённый на трон восстанием янычар, обнаружил неожиданную смелость и самостоятельность. Он арестовал и спешно казнил многих офицеров войска янычар и отрешил от должности и сослал посаженного ими великого визиря (садр-азам) Ахмеда-пашу. Новый великий визирь Дамад-Гассан паша усмирил восстания в разных местах государства, покровительствовал иностранным купцам, основывал школы. Скоро он был свергнут вследствие интриги, исходившей из гарема, и визири стали сменяться с поразительной быстротой; некоторые оставались во власти не более двух недель. Османская империя не воспользовалась даже затруднениями, испытанными Россией во время [[Великая Северная война|Северной войны]]. Только в [[1709 год]]у она приняла бежавшего из-под Полтавы короля Швеции [[Карл XII|Карла XII]] и под влиянием его убеждений начала войну с Россией. К этому времени в османских правящих кругах уже существовала партия, которая мечтала не о войне с Россией, а о союзе с ней против Австрии; во главе этой партии стоял вел. визирь Нуман Кеприлу, и его падение, бывшее делом Карла XII, послужило сигналом к войне. Положение [[Пётр I|Петра I]], окружённого на Пруте 200 000 армией турок и татар, было крайне опасно. Гибель Петра была неизбежна, но великий визирь Балтаджи-Мехмед поддался подкупу и выпустил Петра за маловажную сравнительно уступку Азова (1711). Партия войны свергла Балтаджи-Мехмеда и сослала на [[Лемнос]], но Россия дипломатическим путём добилась от Османской империи удаления Карла XII, для чего пришлось прибегнуть к силе. В [[1714 год|1714]]—[[1718 год]]ах османы вели войну с Венецией и в [[1716]]—[[1718 год]]ах с Австрией. По [[Пассаровицкий мир|Пассаровицкому миру]] ([[1718 год]])а Османская империя получила обратно Морею, но отдала Австрии Белград с значительной частью Сербии, Банат, часть Валахии. В [[1722 год]]у, воспользовавшись прекращением династии и последовавшими затем смутами в Персии, османы начали [[религиозная война|религиозную войну]] против [[шиит]]ов, которой они надеялись вознаградить себя за потери в Европе. Несколько поражений в этой войне и вторжение персов на османскую территорию вызвало новое восстание в Константинополе: Ахмед был низложен, и на престол возведён его племянник, сын [[Мустафа II|Мустафы II]], [[Махмуд I]]. --> === Мәхмүт I хакимлығы === <!--При [[Махмуд I|Махмуде I]] (1730—1754), составлявшем своей мягкостью и человечностью исключение в ряду османских султанов (он не убил свергнутого султана и его сыновей и вообще избегал казней), продолжалась война с Персией, не имевшая определённых результатов. Война с Австрией окончилась [[Белградский мир|Белградским миром]] (1739), по которому турки получили Сербию с Белградом и Орсовой. Успешнее действовала против османов Россия, но заключение австрийцами сепаратного мира заставило и русских пойти на уступки; из своих завоеваний Россия сохранила только [[Азов]], но с обязательством срыть укрепления. В царствование Махмуда Ибрагимом Басмаджи была основана первая турецкая [[типография]]. Муфтий после некоторых колебаний дал фетву, которой во имя интересов просвещения благословлял начинание, а султан гатти-шерифом разрешил его. Было запрещено только печатать [[Коран]] и священные книги. В первый период существования типографии в ней было напечатано 15 сочинений (словари арабский и персидский, несколько книг по истории государства Османов и всеобщей географии, военное искусство, политическая экономия и т. д.). После смерти Ибрагима Басмаджи типография закрылась, новая возникла только в [[1784 год]]у. [[Махмуд I|Махмуду I]], умершему естественной смертью, наследовал его брат [[Осман III]] (1754—1757), царствование которого протекло мирно и который умер так же, как и его брат. == Реформаларға ынтылыш (1757—1839) == Осману наследовал [[Мустафа III]] (1757—74), сын [[Ахмед III|Ахмеда III]]. По вступлении на престол он твёрдо выразил намерение изменить политику Османской империи и восстановить блеск её оружия. Он задумывал довольно обширные реформы (между прочим, прорытие каналов через [[Суэцкий перешеек]] и через Малую Азию), открыто недолюбливал [[рабство]] и отпустил на волю значительное число невольников. Всеобщее недовольство, и раньше не бывшее новостью в Османской империи, было особенно усилено двумя случаями: неизвестно кем был ограблен и уничтожен караван правоверных, возвращавшихся из [[Мекка|Мекки]], и турецкий адмиральский корабль был захвачен отрядом морских разбойников греческой национальности. Всё это свидетельствовало о крайней слабости государственной власти. Для урегулирования финансов [[Мустафа III]] начал с экономии в собственном дворце, но вместе с тем допустил порчу монеты. При покровительстве Мустафы была открыта в Константинополе первая публичная [[библиотека]], несколько [[школа|школ]] и [[больница|больниц]]. Он очень охотно заключил в [[1761 год]]у договор с [[Пруссия|Пруссией]], которым предоставлял прусским торговым кораблям свободное плавание в османских водах; прусские подданные в Османской империи были подчинены юрисдикции своих консулов. Россия и Австрия предлагали Мустафе 100 000 [[дукат]]ов за отмену прав, данных Пруссии, но безуспешно: Мустафа желал возможно более сблизить своё государство с европейской цивилизацией. Дальше попытки реформ не пошли. В [[1768 год]]у султан должен был объявить [[Русско-турецкая война 1768—1774|войну]] России, длившуюся 6 лет и окончившуюся [[Кючук-Кайнарджийский мирный договор|Кучук-Кайнарджийским миром 1774 года]]. Мир был заключён уже при брате и наследнике Мустафы, [[Абдул-Хамид I|Абдул-Хамиде I]] (1774—1789). --> === Абдулхәмит I хакимлығы === <!--Империя в это время чуть ли не повсеместно находилась в состоянии брожения. Греки, возбуждённые Орловым, волновались, но, оставленные русскими без помощи, сравнительно быстро и легко были усмирены и жестоко наказаны. Ахмед-паша Багдадский объявил себя независимым; [[Тахер]], поддерживаемый арабскими кочевниками, принял звание шейха [[Галилея|Галилеи]] и [[Акра|Акры]]; [[Египет]] под властью [[Мухаммад Бей Абу аль-Дахаб|Мухаммад Бея]] и не думал уплачивать дани; [[Северная Албания]], которой управлял [[Бушатлия, Махмуд|Махмуд, паша Скутарийский]], находилась в состоянии полного восстания; [[Али-паша Тепеленский|Али, паша Янинский]], явно стремился к основанию самостоятельного царства. Всё царствование Адбул-Хамида было занято усмирением этих восстаний, которое не могло быть достигнуто вследствие отсутствия у османского правительства денег и дисциплинированного войска. К этому присоединилась новая [[Русско-турецкая война 1787—1792|война с Россией и Австрией]] (1787—1791), опять неудачная для османов. Она окончилась [[Ясский мирный договор|Ясским миром с Россией (1792)]], по которому Россия окончательно приобрела [[Крым]] и пространство между Бугом и Днестром, и Систовским миром с Австрией (1791). Последний был сравнительно благоприятен для Османской империи, так как её главный враг, [[Иосиф II (император Священной Римской империи)|Иосиф II]], умер, а [[Леопольд II (император Священной Римской империи)|Леопольд II]] направлял всё своё внимание на Францию. Австрия возвратила Османам большую часть сделанных ею в эту войну приобретений. Мир был заключён уже при племяннике Абдул Хамида, [[Селим III|Селиме III]] (1789—1807). Кроме территориальных потерь, война внесла в жизнь Османского государства одно существенное изменение: перед её началом (1785) империя заключила свой первый государственный долг, сперва внутренний, гарантированный некоторыми государственными доходами. === Сәлим III хакимлығы === Султан [[Селим III]] первым осознал глубокий кризис Османской империи и приступил к реформированию военной и государственной организации страны. Энергичными мерами правительство очистило [[Эгейское море]] от пиратов; оно покровительствовало торговле и народному образованию. Главное его внимание было обращено на армию. [[Янычары]] доказали свою почти полную бесполезность на войне, в то же время держа страну в периоды мира в состоянии анархии. Их формирования султан намеревался заменить армией европейского образца, но поскольку было очевидно, что сразу невозможно заменить всю старую систему, то реформаторы уделили определённое внимание улучшению положения традиционных формирований. В ряду других реформ султана были мероприятия по усилению боеспособности артиллерии и флота. Правительство озаботилось переводом на [[османский язык]] лучших иностранных сочинений по [[тактика|тактике]] и [[фортификация|фортификации]]; пригласило на преподавательские места в артиллерийском и морском училищах французских офицеров; при первом из них основало библиотеку иностранных сочинений по военным наукам. Были улучшены мастерские для отливки пушек; военные суда нового образца заказывались во Франции. Это все были предварительные меры. [[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|[[Сәлим III]] солтан]] Султан явно желал перейти к реорганизации внутреннего строя армии; он установил для неё новую форму и стал вводить более строгую [[Дисциплина (поведение)|дисциплину]]; янычар нововведения не коснулись. В это время Порте пришлось столкнуться с двумя серьёзными вызовами: во-первых, восстание [[видин]]ского паши [[Пасван-Оглу]] (1797), который явно пренебрегал приказами, исходившими от правительства, во-вторых — [[Египетский поход Бонапарта|египетская экспедиция]] [[Наполеон I|Наполеона]]. Кучук-Гуссейн двинулся против Пасван-Оглу и вёл с ним настоящую войну, не имевшую определённого результата. Правительство вступило наконец в переговоры с мятежным наместником и признало его пожизненные права на управление Видинским пашалыком, в действительности — на началах почти полной независимости. В 1798 году Франция под руководством генерала Бонапарта начала вторжение а [[Египет]], потом и в [[Сирия|Сирию]]. На сторону Османской империи стала [[Великобритания]], уничтожившая французский флот в [[Битва при Абукире (1798)|битве при Абукире]]. Экспедиция не имела для османов серьёзных результатов. Формально Египет остался во власти Османской империи, фактически — во власти [[мамлюки|мамлюков]]. Едва окончилась война с французами (1801), как началось восстание [[янычары|янычар]] в [[Белград]]е, недовольных реформами в армии. Притеснения с их стороны вызвали народное движение в [[Сербия|Сербии]] (1804) под начальством [[Карагеоргий|Карагеоргия]]. Правительство сперва поддерживало движение, но скоро оно вылилось в форму настоящего народного восстания, и Османской империи пришлось начать военные действия (см. [[Битва при Иванковац]]). Дело осложнилось [[Русско-турецкая война 1806—1812|войной]], начатой Россией (1806—1812). Реформы пришлось вновь отложить: великий визирь и другие высшие чиновники и военные находились на театре военных действий. --> ==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ==== <!--В [[Стамбул]]е оставался лишь [[каймакам]] (помощник великого визиря) и заместители министров. [[Шейх-уль-ислам]] воспользовался этим моментом для заговора против султана. В заговоре приняли участие улемы и [[янычары]], среди которых распространялись слухи о намерении султана расформировать их, распределив по полкам регулярной армии. К заговору примкнул и каймакам. В назначенный день отряд янычар неожиданно напал на гарнизон постоянного войска, стоявший в столице, и произвёл среди него резню. Другая часть янычар окружила дворец Селима и требовала от него казни ненавистных им лиц. Селим имел мужество отказаться. Он был арестован и посажен под стражу. Султаном был провозглашён сын Абдул-Хамида, [[Мустафа IV]] (1807—1808). Резня в городе продолжалась два дня. От имени бессильного Мустафы управляли шейх-уль-ислам и каймакам. Но и у Селима оставались свои приверженцы. Во время переворота Кабакчи Мустафы, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] (паша болгарского города Рущук) и его приверженцы начали переговоры по поводу возврата султана Селима III на престол. Наконец, с 16-тысячной армией, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] отправился в Стамбул, отправив ранее туда Хаджи Али Агу, который убил Кабакчи Мустафу (19 июля 1808 года). Мустафа Байрактар со своей армией, уничтожив довольно большое количество мятежников, прибыл в Высокую Порту. Султан [[Мустафа IV]], узнав, что Мустафа желает вернуть трон султану Селиму III, приказал убить Селима и брата шах-заде Махмуда. Султан был убит немедленно, а шах-заде Махмуд при помощи своих рабов и слуг был освобождён. Мустафа Байрактар, убрав с трона Мустафу IV, объявил султаном [[Махмуд II|Махмуда II]]. Последний сделал его садр-и-азамом — великим визирем. === Мәхмүт II идаралығы === Не уступая Селиму в энергии и в понимании необходимости реформ, [[Махмуд II|Махмуд]] был гораздо более жестким, чем Селим: злой, мстительный, он в большей степени руководствовался личными страстями, которые умерялись скорее политической дальновидностью, чем действительным стремлением ко благу страны. Почва для нововведений была уже несколько подготовлена, способность не задумываться над средствами тоже благоприятствовала Махмуду, и потому его деятельность оставила всё же более следов, чем деятельность Селима. Своим великим визирем он назначил Байрактара, распорядившегося избиением участников заговора против Селима и других политических противников. Жизнь самого Мустафы была на время пощажена. Как первую реформу, Байрактар наметил реорганизацию корпуса янычар, но он имел неосторожность отправить часть своего войска на театр военных действий; у него оставалось только 7000 солдат. 6000 янычар совершили на них неожиданное нападение и двинулись к дворцу с целью освободить Мустафу IV. Байрактар, с небольшим отрядом запершийся во дворце, выбросил им труп Мустафы, а затем взорвал часть дворца на воздух и похоронил себя в развалинах. Через несколько часов подоспело верное правительству трехтысячное войско с Рамиз-пашой во главе, разбило янычар и истребило значительную их часть. Махмуд решил отложить реформу до окончания войны с Россией, завершившейся в [[1812]] г. [[Бухарестский мирный договор (1812)|Бухарестским миром]]. [[Венский конгресс]] внёс некоторые изменения в положение Османской империи или, правильнее, определил точнее и утвердил в теории и на географических картах то, что уже имело место в действительности. [[Далмация]] и [[Иллирия]] были утверждены за Австрией, [[Бессарабия]] за Россией; семь [[Ионические острова|Ионических островов]] получили самоуправление под английским протекторатом; английские суда получили право свободного прохода через [[Дарданеллы]]. Даже на оставшейся у империи территории правительство не чувствовало уверенности. В Сербии в 1817 году началось восстание, окончившееся в 1829 году лишь после признания Сербии по [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольскому миру]] отдельным вассальным государством, с собственным князем во главе. В 1820 году началось восстание [[Али-паша Тепеленский|Али-паши Янинского]]. Вследствие измены его собственных сыновей он был разбит, взят в плен и казнён; но значительная часть его армии образовала кадры греческих повстанцев. В 1821 году восстание, переросшее в [[Греческая война за независимость|войну за независимость]], началось в Греции. После вмешательства России, Франции и Англии и несчастной для Османской империи [[Наваринское сражение|Наваринской (морской) битвы]] (1827), в которой погиб турецкий и египетский флот, османцы потеряли Грецию. --> ==== Хәрби юғалтыуҙар ==== <!--Избавления от янычар и дервишей (1826) не спасли турок от поражения как в войне с сербами, так и в войне с греками. За этими двумя войнами и в связи с ними последовала [[Русско-турецкая война (1828—1829)|война с Россией]] (1828—1829), окончившаяся [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольским миром 1829 года]]. Османская империя потеряла почти всю [[Княжество Сербия|Сербию]], [[Молдавия|Молдавию]], [[Валахия|Валахию]], [[Греция|Грецию]], восточное побережье [[Чёрное море|Чёрного моря]]. Вслед за тем от Османской империи отложился [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]], [[хедив]] Египта (1831—1833 и 1839). В борьбе с последним империя понесла такие удары, которыми было поставлено на карту самое её существование; но её дважды (1833 и 1839) спасло неожиданное заступничество России, вызванное опасением со стороны [[Николай I|Николая I]] новой европейской войны, которая, вероятно, была бы вызвана распадом Османского государства. Впрочем, это заступничество принесло России и реальные выгоды: по миру в Гункьяр Скелесси (1833) Османская империя предоставила русским судам проход через Дарданеллы, закрыв его для Англии. Одновременно французы решили отнять у османцев [[Алжир]] (с 1830 года), и ранее, впрочем, бывший лишь в номинальной зависимости от империи. ==== Гражданлыҡ реформалары ==== [[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Махмуд II]] начинает модернизацию в 1839 г.]] Войны не остановили реформаторских замыслов Махмуда; частные преобразования в армии продолжались во все время его царствования. Он заботился также о поднятии уровня образования в народе; при нём (1831) стала выходить на французском языке первая в Османской империи газета, имевшая официальный характер («Moniteur ottoman»). С конца 1831 года начала выходить первая официальная газета на турецком языке «[[Таквим-и векаи]]». Подобно Петру Великому, быть может, даже сознательно подражая ему, Махмуд стремился ввести европейские нравы в народе; он сам носил европейский костюм и поощрял к тому своих чиновников, запрещал ношение [[тюрбан]]а, устраивал празднества в Константинополе и в других городах с [[фейерверк]]ами, с европейской музыкой и вообще по европейскому образцу. До важнейших реформ гражданского строя, задуманных им, он не дожил; они были уже делом его наследника. Но и то немногое, что он сделал, шло вразрез с религиозными чувствами мусульманского населения. Он стал чеканить монету со своим изображением, что прямо запрещено в Коране (известия о том, будто и предыдущие султаны снимали с себя портреты, подлежит большому сомнению). В течение всего его царствования в разных частях государства, особенно в Константинополе, беспрестанно происходили бунты мусульман, вызванные религиозными чувствами; правительство расправлялось с ними крайне жестоко: иногда в несколько дней в Босфор бросалось по 4000 трупов. При этом Махмуд не стеснялся подвергать казни даже [[улем]]ов и [[дервиш]]ей, которые вообще были его ожесточёнными врагами. В царствование Махмуда было особенно много пожаров в Стамбуле, частью происходивших от поджогов; народ объяснял их Божьим наказанием за грехи султана. ==== Хакимлығы һөҙөмтәләре ==== Истребление [[янычары|янычар]], сначала повредившее Османской империи, лишив её хотя и плохого, но все-таки не бесполезного войска, по прошествии нескольких лет оказалось в высшей степени благодетельным: вооруженные силы Порты почти сравнялись с европейскими регулярными армиями, что было наглядно доказано в [[Крымская война|Крымскую кампанию]] и ещё более во время русско-турецкой войны 1877—1878 годов, а также в войне с Грецией 1897 года. Территориальное сокращение, в особенности потеря Греции, оказалось для империи тоже скорее выгодным, чем вредным. Исторически османы никогда не допускали к военной службе христиан; между тем, области со сплошным христианским населением ([[Греция]] и [[Сербия]]), не увеличивая турецкой армии, в то же время требовали от неё значительных военных гарнизонов, которые не могли быть пущены в ход в случае острой необходимости. В особенности это применимо к Греции, которая ввиду растянутой морской границы не представляла даже стратегических выгод для Османской империи, более сильной на суше, чем на море. Потеря территорий сократила государственные доходы империи, но в царствование Махмуда несколько оживилась торговля Османской империи с европейскими государствами, несколько поднялась производительность страны ([[хлеб]], [[табак]], [[Виноград культурный|виноград]], [[розовое масло]] и др.). Таким образом, несмотря на все внешние поражения, несмотря даже на страшную [[Битва при Незибе|битву при Низибе]], в которой [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]] уничтожил значительную османскую армию и за которой последовала потеря целого флота, Махмуд оставил Абдул-Меджиду государство скорее усиленное, чем ослабленное. Усилено оно было ещё и тем, что отныне интерес европейских держав был теснее связан с сохранением Османского государства. Необычайно поднялось значение [[Босфор]]а и Дарданелл; европейские державы чувствовали, что захват Константинополя одной из них нанесёт непоправимый удар остальным, и поэтому сохранение слабой Османской империи считали для себя более выгодным. --> == Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) == <!--Махмуду наследовал его 16-летний сын [[Абдул-Меджид]], не отличавшийся его энергией и непреклонностью, но зато бывший более культурным и мягким по своему характеру человеком. Несмотря на всё, сделанное Махмудом, битва при Низибе могла бы окончательно погубить Османскую империю, если бы Россия, Англия, Австрия и Пруссия не заключили союза для охраны целости Порты ([[1840]]); они составили трактат, в силу которого египетский вице-король сохранял на наследственном начале Египет, но обязывался немедленно очистить Сирию, а в случае отказа должен был лишиться всех своих владений. Союз этот вызвал негодование во Франции, поддерживавшей Мухаммеда Али, и Тьер сделал даже приготовления к войне; однако [[Луи-Филипп]] на неё не решился. Несмотря на неравенство сил, Мухаммед Али готов был сопротивляться; но английская эскадра бомбардировала [[Бейрут]], сожгла египетский флот и высадила в Сирию корпус в 9000 чел., который при помощи [[маронит]]ов нанёс несколько поражений египтянам. Мухаммед Али уступил; Османская империя была спасена, и Абдул-Меджид, поддерживаемый Хозревом-пашой, Решидом-пашой и другими сподвижниками отца, приступил к реформам. === Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат === 3 ноября 1839 года Абдул-Меджид издал так наз. [[Гюльханейский хатти-шериф]] (Гюльханэ — «жилище роз», название площади, где был объявлен [[Хатт-и-шериф]]) — общеимперский указ, определявший принципы, которым намеревалось следовать правительство: * обеспечение всем подданным совершенной безопасности относительно их жизни, чести и имущества; * правильный способ распределения и взимания налогов; * столь же правильный способ набора солдат. Признавалось необходимым изменить распределение податей в смысле их уравнительности и отказаться от системы сдачи их на откуп, определить расходы на сухопутные и морские силы; установлялась публичность [[судопроизводство|судопроизводства]]. Все эти льготы распространялись на всех подданных султана без различия вероисповеданий. Сам султан принёс присягу на верность хатти-шерифу. Оставалось осуществить обещание на самом деле. --> === Гумайюн === <!-- После [[Крымская война|Крымской войны]] султан опубликовал новый гатти-шериф [[гумайюн]] ([[1856]]), в котором подтверждались и подробнее развивались принципы первого; особенно настаивалось на [[Социальное равенство|равенстве]] всех подданных, без различия вероисповедания и национальности. После этого гатти-шерифа был отменён старинный закон о смертной казни за переход из ислама в другую религию. Однако большая часть этих постановлений оставалась только на бумаге. Высшее правительство частью было не в силах справиться с своеволием низших чиновников, частью и само не хотело прибегать к некоторым мерам, обещанным в гатти-шерифах, как, например, к назначению христиан на разные должности. Однажды оно сделало попытку вербовать солдат из христиан, но это вызвало недовольство и среди мусульман, и среди христиан, тем более, что правительство при производстве в офицеры не решалось отказаться от религиозных принципов ([[1847]]); скоро эта мера была отменена. Массовые убийства [[маронит]]ов в Сирии ([[1845]] и др.) подтверждали, что веротерпимость по-прежнему была чужда Османской империи. В течение царствования Абдул-Меджида были улучшены [[дорога|дороги]], построено множество [[мост]]ов, проведено несколько [[телеграф]]ных линий, [[почта]] организована по европейскому образцу. События [[1848]] г. вовсе не отозвались в Османской империи; только [[Революция 1848—1849 годов в Венгрии|венгерская революция]] побудила османское правительство сделать попытку восстановить своё господство на Дунае, но поражение венгров рассеяло его надежды. Когда [[Кошут, Лайош|Кошут]] с товарищами спаслись на турецкой территории, то Австрия и Россия обратились к султану Абдул-Меджиду с требованием их выдачи. Султан ответил, что религия запрещает ему нарушить долг гостеприимства. === Ҡырым һуғышы === [[1853]]—[[1856]] гг. были временем новой [[Восточная война|Восточной войны]], закончившейся в 1856 г. [[Парижский мирный договор (1856)|Парижским миром]]. На [[Парижский конгресс]] был на началах равноправности допущен представитель Османской империи, и этим самым империя признана членом европейского концерна. Однако это признание имело скорее формальный характер, чем действительный. Прежде всего Османская империя, участие которой в войне было весьма велико и которая доказала увеличение своей боевой способности сравнительно с первой четвертью XIX или с концом XVIII в., в действительности получила от войны очень мало; срытие русских крепостей на северном побережье Чёрного моря имело для неё ничтожное значение, а потеря Россией права держать военный флот на Чёрном море не могла быть продолжительна и была отменена уже в 1871 г. Далее, консульская юрисдикция была сохранена и доказывала, что Европа всё же смотрит на империю Османов как на государство варварское. После войны европейские державы стали заводить на территории империи свои почтовые учреждения, независимые от османских. Война не только не увеличила власти Османской империи над вассальными государствами, но ослабила её; дунайские княжества в [[1861]] г. объединились в одно государство [[Румыния|Румынию]], а в Сербии дружественные Турции [[Обреновичи]] были низвергнуты и заменены дружественными России [[Карагеоргиевичи]]; несколько позже Европа принудила империю удалить из Сербии свои гарнизоны ([[1867]]). Во время Восточной кампании Османская империя сделала заём в Англии в 7 млн [[фунт стерлингов|фунтов стерлингов]]; в 1858,1860 и 1861 гг. пришлось сделать новые займы. В то же время правительство выпустило значительное количество бумажных денег, курс которых скоро и сильно пал. В связи с другими событиями это вызвало торговый кризис [[1861]] г., тяжело отразившийся на народонаселении. --> == Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) == Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй. Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла. Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән. === Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү === Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған. Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән. Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған<ref>{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}</ref>. 1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була. Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы. === Черногориялағы һуғыш === 1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына. === Криттағы ихтилал === 1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына. Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән. === Дәүләт түңкәрелеше === 1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. <!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --> Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти». 1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла. == [[Абдулхәмит II]] == <!-- Уже в конце царствования Абдул-Азиза началось [[Боснийско-Герцеговинское восстание|восстание в Герцеговине и Боснии]], вызванное крайне тяжёлым положением населения этих областей, частью обязанного отбывать [[барщина|барщину]] на полях крупных землевладельцев-мусульман, частью лично свободного, но совершенно бесправного, угнетаемого непомерными поборами и в то же время постоянно подогреваемого в своей ненависти к туркам близким соседством свободных [[черногорцы|черногорцев]]. Весной [[1875]] г. некоторые общины обратились к султану с просьбой уменьшить налог на баранов и налог, уплачиваемый христианами взамен воинской повинности, и организовать полицию из христиан. Им даже не ответили. Тогда их жители взялись за оружие. Движение быстро охватило всю Герцеговину и распространилось на Боснию; [[Никшич]] был осаждён повстанцами. Из Черногории и Сербии на помощь повстанцам двинулись отряды добровольцев. Движение вызвало большой интерес за границей, особенно в [[Россия|России]] и в [[Австрия|Австрии]]; последняя обратилась к [[Порта|Порте]] с требованием религиозной равноправности, понижения налогов, пересмотра законов о недвижимой собственности и проч. Султан немедленно обещал всё это исполнить (февраль 1876), но повстанцы не соглашались положить оружие, пока не будут выведены османские войска из Герцеговины. Брожение перешло и на Болгарию, где османцы в виде ответа произвели страшную резню (см. [[Болгария]]), вызвавшую негодование во всей Европе (брошюра [[Гладстон, Уильям Эварт|Гладстона]] о зверствах в Болгарии), были поголовно вырезаны целые селения, до грудных детей включительно. Болгарское восстание было потоплено в крови, но герцеговинское и боснийское продолжалось и в 1876 г. и вызвало наконец вмешательство Сербии и Черногории (1876—1877 г; см. [[Сербско-турецкая война (1876—1877)|Сербо-черногорско-турецкая война]]). 6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления. В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.). [[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]] Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался. === 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков. === Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар === Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено. [[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]] В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]]. В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен. Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]<ref>{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}</ref>; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства. 14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела. [[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]] В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок. В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями. В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию. Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции. В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования. --> == XX быуат == <!-- В XX веке на окраинах империи усилились сепаратистские настроения. Османская империя начала постепенно терять свои территории, уступая технологическому превосходству Запада. === Йәш төрөктәр революцияһы === [[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|Демонстрация в районе [[Султанахмет]], Стамбул, 1908 год]] [[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Османская открытка в ознаменование младотурецкой революции]] В начале XX века в [[Османская империя|Османской империи]] появилось политическое движение [[Младотурки|младотурков]], которое было вдохновлено основанной в 1831 году подпольной организацией [[Молодая Италия]]. В 1908 году состоялась [[младотурецкая революция]], ведущую роль в которой сыграло общество «[[Единение и прогресс|Иттихад ве таракки]]» («Единение и прогресс», ''иттихадисты''). Султан [[Абдул-Хамид II]] согласился восстановить конституцию 1876 года и созвать парламент. В 1909 году абсолютная власть монарха была [[Контрпереворот 1909 года|восстановлена мятежниками]], но вскоре они потерпели поражение и парламент избрал новым султаном [[Мехмед V|Мехмеда V]] — брата Абдул-Хамида II. Будущий триумвир [[Энвер-паша|Энвер Исмаил]] принимал активное участие в революции 1908 года и был одним из лидеров «Единения и прогресса». [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] также отличился во время революции и принял участие в подавлении контрпереворота 1909 года. [[Мехмед Талаат-паша|Мехмед Талаат]] был другом Энвера Исмаила и после революции был избран депутатом парламента ''(меджлис-и умуми)'' от [[Эдирне]]. Воспользовавшись сложившейся ситуацией после революции младотурков, в октябре 1908 года [[Австро-Венгрия]] аннексировала [[Босния и Герцеговина|Боснию и Герцеговину]], что в дальнейшем привело к [[Боснийский кризис|Боснийскому кризису]]. В 1911 году началась [[Итало-турецкая война|война между Италией и Османской империей]], которая привела к потере турками [[Триполитания|Триполитании]], [[Киренаика|Киренаики]] и архипелага [[Додеканес]] в Эгейском море. Вслед за этой войной, продемонстрировавшей слабость турецкой армии, последовала война Османской империи с [[Балканский союз|Балканским союзом]]. === Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше === В октябре 1912 года началась [[Первая Балканская война]] между Османской империей и членами [[Балканский союз|Балканского союза]] — [[Третье Болгарское царство|Болгарией]], [[Королевство Сербия|Сербией]], [[Королевство Греция|Грецией]] и [[Королевство Черногория|Черногорией]]. Превосходящие по численности войска Союза добились быстрого успеха над находящимися в невыгодном стратегическом положении турками. [[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|[[Энвер-паша]] принимает иностранных представителей после [[Государственный переворот в Османской империи (1913)|переворота 1913 года.]]]] В январе 1913 года [[Единение и прогресс|иттихадист]] [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], убеждённый в том, что великий визирь [[Мехмед Камиль-паша|Камиль-паша]] и кабинет министров готовы заключить унизительный мир с Балканским союзом, устроил государственный переворот. По требованию Энвера султан [[Мехмед V]] назначил нового великого визиря, которым стал [[Махмуд Шевкет-паша]]. В новом правительстве получили портфели лишь трое умеренных представителей партии «Единение и прогресс». После истечения срока перемирия в феврале 1913 года война на Балканах возобновилась. Не имея возможности помочь своим городам в Европе, Османская империя была вынуждена наблюдать, как они постепенно переходят в руки союзников. В конце марта защитники [[Эдирне]] капитулировали и сдали город болгарам. После поражения, вызвавшего глубокий национальный кризис в стране, великий визирь немедленно объявил о готовности заключить мирный договор. В итоге Османская империя уступила членам Балканского союза 155,4 тыс. м² своей территории с 4 млн населения, потеряв почти все европейские владения. --> === Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы === <!-- Иттихадисты, которые оправдывали государственный переворот 1913 года необходимостью сохранить Эдирне в составе империи, оказались в неудобном положении и свергнутые ими либералы были полны решимости расквитаться с оппонентами. Спустя всего несколько дней после [[Лондонский мирный договор (1913)|подписания мирного договора]] великий визирь Махмуд Шевкет-паша был застрелен боевиками. Члены «Единения и прогресса» умело воспользовались ситуацией и в ходе начавшейся «чистки» устранили либералов с политической арены. В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря. Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране. === Беренсе донъя һуғышы === Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы. 2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]<ref>{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}</ref>. [[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]] Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]]. Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]]. Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года<ref>{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}</ref>. Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию<ref name="петросян">{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}</ref>. --> === Империяның тарҡалыуы === <!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции. [[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]] [[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом. [[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]]. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}} * [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]] * [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи]. {{Библиоинформация}} {{^|12px}} {{Османская империя в темах}} {{История Турции}} [[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]] [[Категория:Ғосман империяһы тарихы]] r5vo86xq15t9zg1c4zrszi70cvn9kmc 1147374 1147365 2022-07-28T03:26:34Z Akkashka 14326 /* 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған. == Империяның барлыҡҡа килеүе == [[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]] Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= "gug_144-145"}} XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған<ref name="gug_144-145" />. XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана<ref name="gug_144-145" />. Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай. Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән. Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә. Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала. [[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]] Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән. 1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән == Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) == * 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу. * 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу. == Бөйөк империя осоро == Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә. Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған. [[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]] Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай. === Косово ҡырындағы алыш === 1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай<ref>{{книга |автор = Чиркович Сима. |заглавие = История сербов |место = М. |издательство = Весь мир |год = 2009 |страницы = 109 |isbn = 978-5-7777-0431-3 }}</ref>. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған. ==== Моратты үлтереү ==== Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан. Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға. === XV быуат башы === Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән. 1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата. Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була. Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола. Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә. [[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]] Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай. Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған. '''Константинополде алыу''' [[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]] Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән. Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған. Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә === Баҫып алыуҙары === Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған. Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән. Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән. 1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына Отрантоны ҡалдырған. Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә. === Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы === Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]] Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй. Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған. Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған. Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан. Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә. Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән. Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән. Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517). Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]] Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған. === Сөләймән I хакимлығы === [[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]] Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған. Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона. [[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]] 1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған. ==== Франция менән союз ==== Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй. 1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән. Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528). ==== Хәрби уңыштары ==== 1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була. 1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә. Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә. === Сәлим II хакимлығы === [[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]] Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай. [[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]] Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне. Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған. === Морат III һәм Меһмет III хакимлығы === Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан. Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән. Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була. == Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) == Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә. Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған. Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй. Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла. === 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === [[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]] 1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған. Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған. Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла. Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, һуғыш барышында ҡустыһы, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән. 1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған. Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт кешеләренә ҡараған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан. === Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Послы во [[Топкапы|дворце Топкапы]]]] <!-- Брат и наследник Мустафы, [[Ахмед III]] (1703—1730), возведённый на трон восстанием янычар, обнаружил неожиданную смелость и самостоятельность. Он арестовал и спешно казнил многих офицеров войска янычар и отрешил от должности и сослал посаженного ими великого визиря (садр-азам) Ахмеда-пашу. Новый великий визирь Дамад-Гассан паша усмирил восстания в разных местах государства, покровительствовал иностранным купцам, основывал школы. Скоро он был свергнут вследствие интриги, исходившей из гарема, и визири стали сменяться с поразительной быстротой; некоторые оставались во власти не более двух недель. Османская империя не воспользовалась даже затруднениями, испытанными Россией во время [[Великая Северная война|Северной войны]]. Только в [[1709 год]]у она приняла бежавшего из-под Полтавы короля Швеции [[Карл XII|Карла XII]] и под влиянием его убеждений начала войну с Россией. К этому времени в османских правящих кругах уже существовала партия, которая мечтала не о войне с Россией, а о союзе с ней против Австрии; во главе этой партии стоял вел. визирь Нуман Кеприлу, и его падение, бывшее делом Карла XII, послужило сигналом к войне. Положение [[Пётр I|Петра I]], окружённого на Пруте 200 000 армией турок и татар, было крайне опасно. Гибель Петра была неизбежна, но великий визирь Балтаджи-Мехмед поддался подкупу и выпустил Петра за маловажную сравнительно уступку Азова (1711). Партия войны свергла Балтаджи-Мехмеда и сослала на [[Лемнос]], но Россия дипломатическим путём добилась от Османской империи удаления Карла XII, для чего пришлось прибегнуть к силе. В [[1714 год|1714]]—[[1718 год]]ах османы вели войну с Венецией и в [[1716]]—[[1718 год]]ах с Австрией. По [[Пассаровицкий мир|Пассаровицкому миру]] ([[1718 год]])а Османская империя получила обратно Морею, но отдала Австрии Белград с значительной частью Сербии, Банат, часть Валахии. В [[1722 год]]у, воспользовавшись прекращением династии и последовавшими затем смутами в Персии, османы начали [[религиозная война|религиозную войну]] против [[шиит]]ов, которой они надеялись вознаградить себя за потери в Европе. Несколько поражений в этой войне и вторжение персов на османскую территорию вызвало новое восстание в Константинополе: Ахмед был низложен, и на престол возведён его племянник, сын [[Мустафа II|Мустафы II]], [[Махмуд I]]. --> === Мәхмүт I хакимлығы === <!--При [[Махмуд I|Махмуде I]] (1730—1754), составлявшем своей мягкостью и человечностью исключение в ряду османских султанов (он не убил свергнутого султана и его сыновей и вообще избегал казней), продолжалась война с Персией, не имевшая определённых результатов. Война с Австрией окончилась [[Белградский мир|Белградским миром]] (1739), по которому турки получили Сербию с Белградом и Орсовой. Успешнее действовала против османов Россия, но заключение австрийцами сепаратного мира заставило и русских пойти на уступки; из своих завоеваний Россия сохранила только [[Азов]], но с обязательством срыть укрепления. В царствование Махмуда Ибрагимом Басмаджи была основана первая турецкая [[типография]]. Муфтий после некоторых колебаний дал фетву, которой во имя интересов просвещения благословлял начинание, а султан гатти-шерифом разрешил его. Было запрещено только печатать [[Коран]] и священные книги. В первый период существования типографии в ней было напечатано 15 сочинений (словари арабский и персидский, несколько книг по истории государства Османов и всеобщей географии, военное искусство, политическая экономия и т. д.). После смерти Ибрагима Басмаджи типография закрылась, новая возникла только в [[1784 год]]у. [[Махмуд I|Махмуду I]], умершему естественной смертью, наследовал его брат [[Осман III]] (1754—1757), царствование которого протекло мирно и который умер так же, как и его брат. == Реформаларға ынтылыш (1757—1839) == Осману наследовал [[Мустафа III]] (1757—74), сын [[Ахмед III|Ахмеда III]]. По вступлении на престол он твёрдо выразил намерение изменить политику Османской империи и восстановить блеск её оружия. Он задумывал довольно обширные реформы (между прочим, прорытие каналов через [[Суэцкий перешеек]] и через Малую Азию), открыто недолюбливал [[рабство]] и отпустил на волю значительное число невольников. Всеобщее недовольство, и раньше не бывшее новостью в Османской империи, было особенно усилено двумя случаями: неизвестно кем был ограблен и уничтожен караван правоверных, возвращавшихся из [[Мекка|Мекки]], и турецкий адмиральский корабль был захвачен отрядом морских разбойников греческой национальности. Всё это свидетельствовало о крайней слабости государственной власти. Для урегулирования финансов [[Мустафа III]] начал с экономии в собственном дворце, но вместе с тем допустил порчу монеты. При покровительстве Мустафы была открыта в Константинополе первая публичная [[библиотека]], несколько [[школа|школ]] и [[больница|больниц]]. Он очень охотно заключил в [[1761 год]]у договор с [[Пруссия|Пруссией]], которым предоставлял прусским торговым кораблям свободное плавание в османских водах; прусские подданные в Османской империи были подчинены юрисдикции своих консулов. Россия и Австрия предлагали Мустафе 100 000 [[дукат]]ов за отмену прав, данных Пруссии, но безуспешно: Мустафа желал возможно более сблизить своё государство с европейской цивилизацией. Дальше попытки реформ не пошли. В [[1768 год]]у султан должен был объявить [[Русско-турецкая война 1768—1774|войну]] России, длившуюся 6 лет и окончившуюся [[Кючук-Кайнарджийский мирный договор|Кучук-Кайнарджийским миром 1774 года]]. Мир был заключён уже при брате и наследнике Мустафы, [[Абдул-Хамид I|Абдул-Хамиде I]] (1774—1789). --> === Абдулхәмит I хакимлығы === <!--Империя в это время чуть ли не повсеместно находилась в состоянии брожения. Греки, возбуждённые Орловым, волновались, но, оставленные русскими без помощи, сравнительно быстро и легко были усмирены и жестоко наказаны. Ахмед-паша Багдадский объявил себя независимым; [[Тахер]], поддерживаемый арабскими кочевниками, принял звание шейха [[Галилея|Галилеи]] и [[Акра|Акры]]; [[Египет]] под властью [[Мухаммад Бей Абу аль-Дахаб|Мухаммад Бея]] и не думал уплачивать дани; [[Северная Албания]], которой управлял [[Бушатлия, Махмуд|Махмуд, паша Скутарийский]], находилась в состоянии полного восстания; [[Али-паша Тепеленский|Али, паша Янинский]], явно стремился к основанию самостоятельного царства. Всё царствование Адбул-Хамида было занято усмирением этих восстаний, которое не могло быть достигнуто вследствие отсутствия у османского правительства денег и дисциплинированного войска. К этому присоединилась новая [[Русско-турецкая война 1787—1792|война с Россией и Австрией]] (1787—1791), опять неудачная для османов. Она окончилась [[Ясский мирный договор|Ясским миром с Россией (1792)]], по которому Россия окончательно приобрела [[Крым]] и пространство между Бугом и Днестром, и Систовским миром с Австрией (1791). Последний был сравнительно благоприятен для Османской империи, так как её главный враг, [[Иосиф II (император Священной Римской империи)|Иосиф II]], умер, а [[Леопольд II (император Священной Римской империи)|Леопольд II]] направлял всё своё внимание на Францию. Австрия возвратила Османам большую часть сделанных ею в эту войну приобретений. Мир был заключён уже при племяннике Абдул Хамида, [[Селим III|Селиме III]] (1789—1807). Кроме территориальных потерь, война внесла в жизнь Османского государства одно существенное изменение: перед её началом (1785) империя заключила свой первый государственный долг, сперва внутренний, гарантированный некоторыми государственными доходами. === Сәлим III хакимлығы === Султан [[Селим III]] первым осознал глубокий кризис Османской империи и приступил к реформированию военной и государственной организации страны. Энергичными мерами правительство очистило [[Эгейское море]] от пиратов; оно покровительствовало торговле и народному образованию. Главное его внимание было обращено на армию. [[Янычары]] доказали свою почти полную бесполезность на войне, в то же время держа страну в периоды мира в состоянии анархии. Их формирования султан намеревался заменить армией европейского образца, но поскольку было очевидно, что сразу невозможно заменить всю старую систему, то реформаторы уделили определённое внимание улучшению положения традиционных формирований. В ряду других реформ султана были мероприятия по усилению боеспособности артиллерии и флота. Правительство озаботилось переводом на [[османский язык]] лучших иностранных сочинений по [[тактика|тактике]] и [[фортификация|фортификации]]; пригласило на преподавательские места в артиллерийском и морском училищах французских офицеров; при первом из них основало библиотеку иностранных сочинений по военным наукам. Были улучшены мастерские для отливки пушек; военные суда нового образца заказывались во Франции. Это все были предварительные меры. [[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|[[Сәлим III]] солтан]] Султан явно желал перейти к реорганизации внутреннего строя армии; он установил для неё новую форму и стал вводить более строгую [[Дисциплина (поведение)|дисциплину]]; янычар нововведения не коснулись. В это время Порте пришлось столкнуться с двумя серьёзными вызовами: во-первых, восстание [[видин]]ского паши [[Пасван-Оглу]] (1797), который явно пренебрегал приказами, исходившими от правительства, во-вторых — [[Египетский поход Бонапарта|египетская экспедиция]] [[Наполеон I|Наполеона]]. Кучук-Гуссейн двинулся против Пасван-Оглу и вёл с ним настоящую войну, не имевшую определённого результата. Правительство вступило наконец в переговоры с мятежным наместником и признало его пожизненные права на управление Видинским пашалыком, в действительности — на началах почти полной независимости. В 1798 году Франция под руководством генерала Бонапарта начала вторжение а [[Египет]], потом и в [[Сирия|Сирию]]. На сторону Османской империи стала [[Великобритания]], уничтожившая французский флот в [[Битва при Абукире (1798)|битве при Абукире]]. Экспедиция не имела для османов серьёзных результатов. Формально Египет остался во власти Османской империи, фактически — во власти [[мамлюки|мамлюков]]. Едва окончилась война с французами (1801), как началось восстание [[янычары|янычар]] в [[Белград]]е, недовольных реформами в армии. Притеснения с их стороны вызвали народное движение в [[Сербия|Сербии]] (1804) под начальством [[Карагеоргий|Карагеоргия]]. Правительство сперва поддерживало движение, но скоро оно вылилось в форму настоящего народного восстания, и Османской империи пришлось начать военные действия (см. [[Битва при Иванковац]]). Дело осложнилось [[Русско-турецкая война 1806—1812|войной]], начатой Россией (1806—1812). Реформы пришлось вновь отложить: великий визирь и другие высшие чиновники и военные находились на театре военных действий. --> ==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ==== <!--В [[Стамбул]]е оставался лишь [[каймакам]] (помощник великого визиря) и заместители министров. [[Шейх-уль-ислам]] воспользовался этим моментом для заговора против султана. В заговоре приняли участие улемы и [[янычары]], среди которых распространялись слухи о намерении султана расформировать их, распределив по полкам регулярной армии. К заговору примкнул и каймакам. В назначенный день отряд янычар неожиданно напал на гарнизон постоянного войска, стоявший в столице, и произвёл среди него резню. Другая часть янычар окружила дворец Селима и требовала от него казни ненавистных им лиц. Селим имел мужество отказаться. Он был арестован и посажен под стражу. Султаном был провозглашён сын Абдул-Хамида, [[Мустафа IV]] (1807—1808). Резня в городе продолжалась два дня. От имени бессильного Мустафы управляли шейх-уль-ислам и каймакам. Но и у Селима оставались свои приверженцы. Во время переворота Кабакчи Мустафы, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] (паша болгарского города Рущук) и его приверженцы начали переговоры по поводу возврата султана Селима III на престол. Наконец, с 16-тысячной армией, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] отправился в Стамбул, отправив ранее туда Хаджи Али Агу, который убил Кабакчи Мустафу (19 июля 1808 года). Мустафа Байрактар со своей армией, уничтожив довольно большое количество мятежников, прибыл в Высокую Порту. Султан [[Мустафа IV]], узнав, что Мустафа желает вернуть трон султану Селиму III, приказал убить Селима и брата шах-заде Махмуда. Султан был убит немедленно, а шах-заде Махмуд при помощи своих рабов и слуг был освобождён. Мустафа Байрактар, убрав с трона Мустафу IV, объявил султаном [[Махмуд II|Махмуда II]]. Последний сделал его садр-и-азамом — великим визирем. === Мәхмүт II идаралығы === Не уступая Селиму в энергии и в понимании необходимости реформ, [[Махмуд II|Махмуд]] был гораздо более жестким, чем Селим: злой, мстительный, он в большей степени руководствовался личными страстями, которые умерялись скорее политической дальновидностью, чем действительным стремлением ко благу страны. Почва для нововведений была уже несколько подготовлена, способность не задумываться над средствами тоже благоприятствовала Махмуду, и потому его деятельность оставила всё же более следов, чем деятельность Селима. Своим великим визирем он назначил Байрактара, распорядившегося избиением участников заговора против Селима и других политических противников. Жизнь самого Мустафы была на время пощажена. Как первую реформу, Байрактар наметил реорганизацию корпуса янычар, но он имел неосторожность отправить часть своего войска на театр военных действий; у него оставалось только 7000 солдат. 6000 янычар совершили на них неожиданное нападение и двинулись к дворцу с целью освободить Мустафу IV. Байрактар, с небольшим отрядом запершийся во дворце, выбросил им труп Мустафы, а затем взорвал часть дворца на воздух и похоронил себя в развалинах. Через несколько часов подоспело верное правительству трехтысячное войско с Рамиз-пашой во главе, разбило янычар и истребило значительную их часть. Махмуд решил отложить реформу до окончания войны с Россией, завершившейся в [[1812]] г. [[Бухарестский мирный договор (1812)|Бухарестским миром]]. [[Венский конгресс]] внёс некоторые изменения в положение Османской империи или, правильнее, определил точнее и утвердил в теории и на географических картах то, что уже имело место в действительности. [[Далмация]] и [[Иллирия]] были утверждены за Австрией, [[Бессарабия]] за Россией; семь [[Ионические острова|Ионических островов]] получили самоуправление под английским протекторатом; английские суда получили право свободного прохода через [[Дарданеллы]]. Даже на оставшейся у империи территории правительство не чувствовало уверенности. В Сербии в 1817 году началось восстание, окончившееся в 1829 году лишь после признания Сербии по [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольскому миру]] отдельным вассальным государством, с собственным князем во главе. В 1820 году началось восстание [[Али-паша Тепеленский|Али-паши Янинского]]. Вследствие измены его собственных сыновей он был разбит, взят в плен и казнён; но значительная часть его армии образовала кадры греческих повстанцев. В 1821 году восстание, переросшее в [[Греческая война за независимость|войну за независимость]], началось в Греции. После вмешательства России, Франции и Англии и несчастной для Османской империи [[Наваринское сражение|Наваринской (морской) битвы]] (1827), в которой погиб турецкий и египетский флот, османцы потеряли Грецию. --> ==== Хәрби юғалтыуҙар ==== <!--Избавления от янычар и дервишей (1826) не спасли турок от поражения как в войне с сербами, так и в войне с греками. За этими двумя войнами и в связи с ними последовала [[Русско-турецкая война (1828—1829)|война с Россией]] (1828—1829), окончившаяся [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольским миром 1829 года]]. Османская империя потеряла почти всю [[Княжество Сербия|Сербию]], [[Молдавия|Молдавию]], [[Валахия|Валахию]], [[Греция|Грецию]], восточное побережье [[Чёрное море|Чёрного моря]]. Вслед за тем от Османской империи отложился [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]], [[хедив]] Египта (1831—1833 и 1839). В борьбе с последним империя понесла такие удары, которыми было поставлено на карту самое её существование; но её дважды (1833 и 1839) спасло неожиданное заступничество России, вызванное опасением со стороны [[Николай I|Николая I]] новой европейской войны, которая, вероятно, была бы вызвана распадом Османского государства. Впрочем, это заступничество принесло России и реальные выгоды: по миру в Гункьяр Скелесси (1833) Османская империя предоставила русским судам проход через Дарданеллы, закрыв его для Англии. Одновременно французы решили отнять у османцев [[Алжир]] (с 1830 года), и ранее, впрочем, бывший лишь в номинальной зависимости от империи. ==== Гражданлыҡ реформалары ==== [[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Махмуд II]] начинает модернизацию в 1839 г.]] Войны не остановили реформаторских замыслов Махмуда; частные преобразования в армии продолжались во все время его царствования. Он заботился также о поднятии уровня образования в народе; при нём (1831) стала выходить на французском языке первая в Османской империи газета, имевшая официальный характер («Moniteur ottoman»). С конца 1831 года начала выходить первая официальная газета на турецком языке «[[Таквим-и векаи]]». Подобно Петру Великому, быть может, даже сознательно подражая ему, Махмуд стремился ввести европейские нравы в народе; он сам носил европейский костюм и поощрял к тому своих чиновников, запрещал ношение [[тюрбан]]а, устраивал празднества в Константинополе и в других городах с [[фейерверк]]ами, с европейской музыкой и вообще по европейскому образцу. До важнейших реформ гражданского строя, задуманных им, он не дожил; они были уже делом его наследника. Но и то немногое, что он сделал, шло вразрез с религиозными чувствами мусульманского населения. Он стал чеканить монету со своим изображением, что прямо запрещено в Коране (известия о том, будто и предыдущие султаны снимали с себя портреты, подлежит большому сомнению). В течение всего его царствования в разных частях государства, особенно в Константинополе, беспрестанно происходили бунты мусульман, вызванные религиозными чувствами; правительство расправлялось с ними крайне жестоко: иногда в несколько дней в Босфор бросалось по 4000 трупов. При этом Махмуд не стеснялся подвергать казни даже [[улем]]ов и [[дервиш]]ей, которые вообще были его ожесточёнными врагами. В царствование Махмуда было особенно много пожаров в Стамбуле, частью происходивших от поджогов; народ объяснял их Божьим наказанием за грехи султана. ==== Хакимлығы һөҙөмтәләре ==== Истребление [[янычары|янычар]], сначала повредившее Османской империи, лишив её хотя и плохого, но все-таки не бесполезного войска, по прошествии нескольких лет оказалось в высшей степени благодетельным: вооруженные силы Порты почти сравнялись с европейскими регулярными армиями, что было наглядно доказано в [[Крымская война|Крымскую кампанию]] и ещё более во время русско-турецкой войны 1877—1878 годов, а также в войне с Грецией 1897 года. Территориальное сокращение, в особенности потеря Греции, оказалось для империи тоже скорее выгодным, чем вредным. Исторически османы никогда не допускали к военной службе христиан; между тем, области со сплошным христианским населением ([[Греция]] и [[Сербия]]), не увеличивая турецкой армии, в то же время требовали от неё значительных военных гарнизонов, которые не могли быть пущены в ход в случае острой необходимости. В особенности это применимо к Греции, которая ввиду растянутой морской границы не представляла даже стратегических выгод для Османской империи, более сильной на суше, чем на море. Потеря территорий сократила государственные доходы империи, но в царствование Махмуда несколько оживилась торговля Османской империи с европейскими государствами, несколько поднялась производительность страны ([[хлеб]], [[табак]], [[Виноград культурный|виноград]], [[розовое масло]] и др.). Таким образом, несмотря на все внешние поражения, несмотря даже на страшную [[Битва при Незибе|битву при Низибе]], в которой [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]] уничтожил значительную османскую армию и за которой последовала потеря целого флота, Махмуд оставил Абдул-Меджиду государство скорее усиленное, чем ослабленное. Усилено оно было ещё и тем, что отныне интерес европейских держав был теснее связан с сохранением Османского государства. Необычайно поднялось значение [[Босфор]]а и Дарданелл; европейские державы чувствовали, что захват Константинополя одной из них нанесёт непоправимый удар остальным, и поэтому сохранение слабой Османской империи считали для себя более выгодным. --> == Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) == <!--Махмуду наследовал его 16-летний сын [[Абдул-Меджид]], не отличавшийся его энергией и непреклонностью, но зато бывший более культурным и мягким по своему характеру человеком. Несмотря на всё, сделанное Махмудом, битва при Низибе могла бы окончательно погубить Османскую империю, если бы Россия, Англия, Австрия и Пруссия не заключили союза для охраны целости Порты ([[1840]]); они составили трактат, в силу которого египетский вице-король сохранял на наследственном начале Египет, но обязывался немедленно очистить Сирию, а в случае отказа должен был лишиться всех своих владений. Союз этот вызвал негодование во Франции, поддерживавшей Мухаммеда Али, и Тьер сделал даже приготовления к войне; однако [[Луи-Филипп]] на неё не решился. Несмотря на неравенство сил, Мухаммед Али готов был сопротивляться; но английская эскадра бомбардировала [[Бейрут]], сожгла египетский флот и высадила в Сирию корпус в 9000 чел., который при помощи [[маронит]]ов нанёс несколько поражений египтянам. Мухаммед Али уступил; Османская империя была спасена, и Абдул-Меджид, поддерживаемый Хозревом-пашой, Решидом-пашой и другими сподвижниками отца, приступил к реформам. === Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат === 3 ноября 1839 года Абдул-Меджид издал так наз. [[Гюльханейский хатти-шериф]] (Гюльханэ — «жилище роз», название площади, где был объявлен [[Хатт-и-шериф]]) — общеимперский указ, определявший принципы, которым намеревалось следовать правительство: * обеспечение всем подданным совершенной безопасности относительно их жизни, чести и имущества; * правильный способ распределения и взимания налогов; * столь же правильный способ набора солдат. Признавалось необходимым изменить распределение податей в смысле их уравнительности и отказаться от системы сдачи их на откуп, определить расходы на сухопутные и морские силы; установлялась публичность [[судопроизводство|судопроизводства]]. Все эти льготы распространялись на всех подданных султана без различия вероисповеданий. Сам султан принёс присягу на верность хатти-шерифу. Оставалось осуществить обещание на самом деле. --> === Гумайюн === <!-- После [[Крымская война|Крымской войны]] султан опубликовал новый гатти-шериф [[гумайюн]] ([[1856]]), в котором подтверждались и подробнее развивались принципы первого; особенно настаивалось на [[Социальное равенство|равенстве]] всех подданных, без различия вероисповедания и национальности. После этого гатти-шерифа был отменён старинный закон о смертной казни за переход из ислама в другую религию. Однако большая часть этих постановлений оставалась только на бумаге. Высшее правительство частью было не в силах справиться с своеволием низших чиновников, частью и само не хотело прибегать к некоторым мерам, обещанным в гатти-шерифах, как, например, к назначению христиан на разные должности. Однажды оно сделало попытку вербовать солдат из христиан, но это вызвало недовольство и среди мусульман, и среди христиан, тем более, что правительство при производстве в офицеры не решалось отказаться от религиозных принципов ([[1847]]); скоро эта мера была отменена. Массовые убийства [[маронит]]ов в Сирии ([[1845]] и др.) подтверждали, что веротерпимость по-прежнему была чужда Османской империи. В течение царствования Абдул-Меджида были улучшены [[дорога|дороги]], построено множество [[мост]]ов, проведено несколько [[телеграф]]ных линий, [[почта]] организована по европейскому образцу. События [[1848]] г. вовсе не отозвались в Османской империи; только [[Революция 1848—1849 годов в Венгрии|венгерская революция]] побудила османское правительство сделать попытку восстановить своё господство на Дунае, но поражение венгров рассеяло его надежды. Когда [[Кошут, Лайош|Кошут]] с товарищами спаслись на турецкой территории, то Австрия и Россия обратились к султану Абдул-Меджиду с требованием их выдачи. Султан ответил, что религия запрещает ему нарушить долг гостеприимства. === Ҡырым һуғышы === [[1853]]—[[1856]] гг. были временем новой [[Восточная война|Восточной войны]], закончившейся в 1856 г. [[Парижский мирный договор (1856)|Парижским миром]]. На [[Парижский конгресс]] был на началах равноправности допущен представитель Османской империи, и этим самым империя признана членом европейского концерна. Однако это признание имело скорее формальный характер, чем действительный. Прежде всего Османская империя, участие которой в войне было весьма велико и которая доказала увеличение своей боевой способности сравнительно с первой четвертью XIX или с концом XVIII в., в действительности получила от войны очень мало; срытие русских крепостей на северном побережье Чёрного моря имело для неё ничтожное значение, а потеря Россией права держать военный флот на Чёрном море не могла быть продолжительна и была отменена уже в 1871 г. Далее, консульская юрисдикция была сохранена и доказывала, что Европа всё же смотрит на империю Османов как на государство варварское. После войны европейские державы стали заводить на территории империи свои почтовые учреждения, независимые от османских. Война не только не увеличила власти Османской империи над вассальными государствами, но ослабила её; дунайские княжества в [[1861]] г. объединились в одно государство [[Румыния|Румынию]], а в Сербии дружественные Турции [[Обреновичи]] были низвергнуты и заменены дружественными России [[Карагеоргиевичи]]; несколько позже Европа принудила империю удалить из Сербии свои гарнизоны ([[1867]]). Во время Восточной кампании Османская империя сделала заём в Англии в 7 млн [[фунт стерлингов|фунтов стерлингов]]; в 1858,1860 и 1861 гг. пришлось сделать новые займы. В то же время правительство выпустило значительное количество бумажных денег, курс которых скоро и сильно пал. В связи с другими событиями это вызвало торговый кризис [[1861]] г., тяжело отразившийся на народонаселении. --> == Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) == Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй. Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла. Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән. === Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү === Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған. Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән. Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған<ref>{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}</ref>. 1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була. Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы. === Черногориялағы һуғыш === 1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына. === Криттағы ихтилал === 1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына. Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән. === Дәүләт түңкәрелеше === 1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. <!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --> Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти». 1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла. == [[Абдулхәмит II]] == <!-- Уже в конце царствования Абдул-Азиза началось [[Боснийско-Герцеговинское восстание|восстание в Герцеговине и Боснии]], вызванное крайне тяжёлым положением населения этих областей, частью обязанного отбывать [[барщина|барщину]] на полях крупных землевладельцев-мусульман, частью лично свободного, но совершенно бесправного, угнетаемого непомерными поборами и в то же время постоянно подогреваемого в своей ненависти к туркам близким соседством свободных [[черногорцы|черногорцев]]. Весной [[1875]] г. некоторые общины обратились к султану с просьбой уменьшить налог на баранов и налог, уплачиваемый христианами взамен воинской повинности, и организовать полицию из христиан. Им даже не ответили. Тогда их жители взялись за оружие. Движение быстро охватило всю Герцеговину и распространилось на Боснию; [[Никшич]] был осаждён повстанцами. Из Черногории и Сербии на помощь повстанцам двинулись отряды добровольцев. Движение вызвало большой интерес за границей, особенно в [[Россия|России]] и в [[Австрия|Австрии]]; последняя обратилась к [[Порта|Порте]] с требованием религиозной равноправности, понижения налогов, пересмотра законов о недвижимой собственности и проч. Султан немедленно обещал всё это исполнить (февраль 1876), но повстанцы не соглашались положить оружие, пока не будут выведены османские войска из Герцеговины. Брожение перешло и на Болгарию, где османцы в виде ответа произвели страшную резню (см. [[Болгария]]), вызвавшую негодование во всей Европе (брошюра [[Гладстон, Уильям Эварт|Гладстона]] о зверствах в Болгарии), были поголовно вырезаны целые селения, до грудных детей включительно. Болгарское восстание было потоплено в крови, но герцеговинское и боснийское продолжалось и в 1876 г. и вызвало наконец вмешательство Сербии и Черногории (1876—1877 г; см. [[Сербско-турецкая война (1876—1877)|Сербо-черногорско-турецкая война]]). 6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления. В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.). [[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]] Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался. === 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков. === Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар === Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено. [[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]] В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]]. В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен. Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]<ref>{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}</ref>; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства. 14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела. [[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]] В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок. В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями. В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию. Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции. В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования. --> == XX быуат == <!-- В XX веке на окраинах империи усилились сепаратистские настроения. Османская империя начала постепенно терять свои территории, уступая технологическому превосходству Запада. === Йәш төрөктәр революцияһы === [[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|Демонстрация в районе [[Султанахмет]], Стамбул, 1908 год]] [[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Османская открытка в ознаменование младотурецкой революции]] В начале XX века в [[Османская империя|Османской империи]] появилось политическое движение [[Младотурки|младотурков]], которое было вдохновлено основанной в 1831 году подпольной организацией [[Молодая Италия]]. В 1908 году состоялась [[младотурецкая революция]], ведущую роль в которой сыграло общество «[[Единение и прогресс|Иттихад ве таракки]]» («Единение и прогресс», ''иттихадисты''). Султан [[Абдул-Хамид II]] согласился восстановить конституцию 1876 года и созвать парламент. В 1909 году абсолютная власть монарха была [[Контрпереворот 1909 года|восстановлена мятежниками]], но вскоре они потерпели поражение и парламент избрал новым султаном [[Мехмед V|Мехмеда V]] — брата Абдул-Хамида II. Будущий триумвир [[Энвер-паша|Энвер Исмаил]] принимал активное участие в революции 1908 года и был одним из лидеров «Единения и прогресса». [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] также отличился во время революции и принял участие в подавлении контрпереворота 1909 года. [[Мехмед Талаат-паша|Мехмед Талаат]] был другом Энвера Исмаила и после революции был избран депутатом парламента ''(меджлис-и умуми)'' от [[Эдирне]]. Воспользовавшись сложившейся ситуацией после революции младотурков, в октябре 1908 года [[Австро-Венгрия]] аннексировала [[Босния и Герцеговина|Боснию и Герцеговину]], что в дальнейшем привело к [[Боснийский кризис|Боснийскому кризису]]. В 1911 году началась [[Итало-турецкая война|война между Италией и Османской империей]], которая привела к потере турками [[Триполитания|Триполитании]], [[Киренаика|Киренаики]] и архипелага [[Додеканес]] в Эгейском море. Вслед за этой войной, продемонстрировавшей слабость турецкой армии, последовала война Османской империи с [[Балканский союз|Балканским союзом]]. === Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше === В октябре 1912 года началась [[Первая Балканская война]] между Османской империей и членами [[Балканский союз|Балканского союза]] — [[Третье Болгарское царство|Болгарией]], [[Королевство Сербия|Сербией]], [[Королевство Греция|Грецией]] и [[Королевство Черногория|Черногорией]]. Превосходящие по численности войска Союза добились быстрого успеха над находящимися в невыгодном стратегическом положении турками. [[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|[[Энвер-паша]] принимает иностранных представителей после [[Государственный переворот в Османской империи (1913)|переворота 1913 года.]]]] В январе 1913 года [[Единение и прогресс|иттихадист]] [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], убеждённый в том, что великий визирь [[Мехмед Камиль-паша|Камиль-паша]] и кабинет министров готовы заключить унизительный мир с Балканским союзом, устроил государственный переворот. По требованию Энвера султан [[Мехмед V]] назначил нового великого визиря, которым стал [[Махмуд Шевкет-паша]]. В новом правительстве получили портфели лишь трое умеренных представителей партии «Единение и прогресс». После истечения срока перемирия в феврале 1913 года война на Балканах возобновилась. Не имея возможности помочь своим городам в Европе, Османская империя была вынуждена наблюдать, как они постепенно переходят в руки союзников. В конце марта защитники [[Эдирне]] капитулировали и сдали город болгарам. После поражения, вызвавшего глубокий национальный кризис в стране, великий визирь немедленно объявил о готовности заключить мирный договор. В итоге Османская империя уступила членам Балканского союза 155,4 тыс. м² своей территории с 4 млн населения, потеряв почти все европейские владения. --> === Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы === <!-- Иттихадисты, которые оправдывали государственный переворот 1913 года необходимостью сохранить Эдирне в составе империи, оказались в неудобном положении и свергнутые ими либералы были полны решимости расквитаться с оппонентами. Спустя всего несколько дней после [[Лондонский мирный договор (1913)|подписания мирного договора]] великий визирь Махмуд Шевкет-паша был застрелен боевиками. Члены «Единения и прогресса» умело воспользовались ситуацией и в ходе начавшейся «чистки» устранили либералов с политической арены. В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря. Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране. === Беренсе донъя һуғышы === Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы. 2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]<ref>{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}</ref>. [[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]] Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]]. Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]]. Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года<ref>{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}</ref>. Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию<ref name="петросян">{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}</ref>. --> === Империяның тарҡалыуы === <!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции. [[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]] [[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом. [[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]]. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}} * [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]] * [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи]. {{Библиоинформация}} {{^|12px}} {{Османская империя в темах}} {{История Турции}} [[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]] [[Категория:Ғосман империяһы тарихы]] 3lpf4sjm67niub2wselmptjh0vcrsxy 1147375 1147374 2022-07-28T03:28:42Z Akkashka 14326 /* 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған. == Империяның барлыҡҡа килеүе == [[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]] Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= "gug_144-145"}} XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған<ref name="gug_144-145" />. XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана<ref name="gug_144-145" />. Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай. Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән. Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә. Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала. [[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]] Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән. 1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән == Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) == * 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу. * 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу. == Бөйөк империя осоро == Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә. Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған. [[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]] Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай. === Косово ҡырындағы алыш === 1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай<ref>{{книга |автор = Чиркович Сима. |заглавие = История сербов |место = М. |издательство = Весь мир |год = 2009 |страницы = 109 |isbn = 978-5-7777-0431-3 }}</ref>. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған. ==== Моратты үлтереү ==== Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан. Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға. === XV быуат башы === Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән. 1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата. Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була. Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола. Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә. [[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]] Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай. Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған. '''Константинополде алыу''' [[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]] Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән. Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған. Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә === Баҫып алыуҙары === Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған. Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән. Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән. 1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына Отрантоны ҡалдырған. Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә. === Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы === Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]] Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй. Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған. Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған. Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан. Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә. Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән. Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән. Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517). Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]] Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған. === Сөләймән I хакимлығы === [[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]] Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған. Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона. [[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]] 1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған. ==== Франция менән союз ==== Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй. 1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән. Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528). ==== Хәрби уңыштары ==== 1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була. 1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә. Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә. === Сәлим II хакимлығы === [[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]] Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай. [[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]] Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне. Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған. === Морат III һәм Меһмет III хакимлығы === Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан. Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән. Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була. == Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) == Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә. Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған. Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй. Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла. === 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === [[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]] 1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған. Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған. Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла. Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, һуғыш барышында ҡустыһы, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән. 1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған. Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт эшмәкәрҙәре тип танылған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан. === Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Послы во [[Топкапы|дворце Топкапы]]]] <!-- Брат и наследник Мустафы, [[Ахмед III]] (1703—1730), возведённый на трон восстанием янычар, обнаружил неожиданную смелость и самостоятельность. Он арестовал и спешно казнил многих офицеров войска янычар и отрешил от должности и сослал посаженного ими великого визиря (садр-азам) Ахмеда-пашу. Новый великий визирь Дамад-Гассан паша усмирил восстания в разных местах государства, покровительствовал иностранным купцам, основывал школы. Скоро он был свергнут вследствие интриги, исходившей из гарема, и визири стали сменяться с поразительной быстротой; некоторые оставались во власти не более двух недель. Османская империя не воспользовалась даже затруднениями, испытанными Россией во время [[Великая Северная война|Северной войны]]. Только в [[1709 год]]у она приняла бежавшего из-под Полтавы короля Швеции [[Карл XII|Карла XII]] и под влиянием его убеждений начала войну с Россией. К этому времени в османских правящих кругах уже существовала партия, которая мечтала не о войне с Россией, а о союзе с ней против Австрии; во главе этой партии стоял вел. визирь Нуман Кеприлу, и его падение, бывшее делом Карла XII, послужило сигналом к войне. Положение [[Пётр I|Петра I]], окружённого на Пруте 200 000 армией турок и татар, было крайне опасно. Гибель Петра была неизбежна, но великий визирь Балтаджи-Мехмед поддался подкупу и выпустил Петра за маловажную сравнительно уступку Азова (1711). Партия войны свергла Балтаджи-Мехмеда и сослала на [[Лемнос]], но Россия дипломатическим путём добилась от Османской империи удаления Карла XII, для чего пришлось прибегнуть к силе. В [[1714 год|1714]]—[[1718 год]]ах османы вели войну с Венецией и в [[1716]]—[[1718 год]]ах с Австрией. По [[Пассаровицкий мир|Пассаровицкому миру]] ([[1718 год]])а Османская империя получила обратно Морею, но отдала Австрии Белград с значительной частью Сербии, Банат, часть Валахии. В [[1722 год]]у, воспользовавшись прекращением династии и последовавшими затем смутами в Персии, османы начали [[религиозная война|религиозную войну]] против [[шиит]]ов, которой они надеялись вознаградить себя за потери в Европе. Несколько поражений в этой войне и вторжение персов на османскую территорию вызвало новое восстание в Константинополе: Ахмед был низложен, и на престол возведён его племянник, сын [[Мустафа II|Мустафы II]], [[Махмуд I]]. --> === Мәхмүт I хакимлығы === <!--При [[Махмуд I|Махмуде I]] (1730—1754), составлявшем своей мягкостью и человечностью исключение в ряду османских султанов (он не убил свергнутого султана и его сыновей и вообще избегал казней), продолжалась война с Персией, не имевшая определённых результатов. Война с Австрией окончилась [[Белградский мир|Белградским миром]] (1739), по которому турки получили Сербию с Белградом и Орсовой. Успешнее действовала против османов Россия, но заключение австрийцами сепаратного мира заставило и русских пойти на уступки; из своих завоеваний Россия сохранила только [[Азов]], но с обязательством срыть укрепления. В царствование Махмуда Ибрагимом Басмаджи была основана первая турецкая [[типография]]. Муфтий после некоторых колебаний дал фетву, которой во имя интересов просвещения благословлял начинание, а султан гатти-шерифом разрешил его. Было запрещено только печатать [[Коран]] и священные книги. В первый период существования типографии в ней было напечатано 15 сочинений (словари арабский и персидский, несколько книг по истории государства Османов и всеобщей географии, военное искусство, политическая экономия и т. д.). После смерти Ибрагима Басмаджи типография закрылась, новая возникла только в [[1784 год]]у. [[Махмуд I|Махмуду I]], умершему естественной смертью, наследовал его брат [[Осман III]] (1754—1757), царствование которого протекло мирно и который умер так же, как и его брат. == Реформаларға ынтылыш (1757—1839) == Осману наследовал [[Мустафа III]] (1757—74), сын [[Ахмед III|Ахмеда III]]. По вступлении на престол он твёрдо выразил намерение изменить политику Османской империи и восстановить блеск её оружия. Он задумывал довольно обширные реформы (между прочим, прорытие каналов через [[Суэцкий перешеек]] и через Малую Азию), открыто недолюбливал [[рабство]] и отпустил на волю значительное число невольников. Всеобщее недовольство, и раньше не бывшее новостью в Османской империи, было особенно усилено двумя случаями: неизвестно кем был ограблен и уничтожен караван правоверных, возвращавшихся из [[Мекка|Мекки]], и турецкий адмиральский корабль был захвачен отрядом морских разбойников греческой национальности. Всё это свидетельствовало о крайней слабости государственной власти. Для урегулирования финансов [[Мустафа III]] начал с экономии в собственном дворце, но вместе с тем допустил порчу монеты. При покровительстве Мустафы была открыта в Константинополе первая публичная [[библиотека]], несколько [[школа|школ]] и [[больница|больниц]]. Он очень охотно заключил в [[1761 год]]у договор с [[Пруссия|Пруссией]], которым предоставлял прусским торговым кораблям свободное плавание в османских водах; прусские подданные в Османской империи были подчинены юрисдикции своих консулов. Россия и Австрия предлагали Мустафе 100 000 [[дукат]]ов за отмену прав, данных Пруссии, но безуспешно: Мустафа желал возможно более сблизить своё государство с европейской цивилизацией. Дальше попытки реформ не пошли. В [[1768 год]]у султан должен был объявить [[Русско-турецкая война 1768—1774|войну]] России, длившуюся 6 лет и окончившуюся [[Кючук-Кайнарджийский мирный договор|Кучук-Кайнарджийским миром 1774 года]]. Мир был заключён уже при брате и наследнике Мустафы, [[Абдул-Хамид I|Абдул-Хамиде I]] (1774—1789). --> === Абдулхәмит I хакимлығы === <!--Империя в это время чуть ли не повсеместно находилась в состоянии брожения. Греки, возбуждённые Орловым, волновались, но, оставленные русскими без помощи, сравнительно быстро и легко были усмирены и жестоко наказаны. Ахмед-паша Багдадский объявил себя независимым; [[Тахер]], поддерживаемый арабскими кочевниками, принял звание шейха [[Галилея|Галилеи]] и [[Акра|Акры]]; [[Египет]] под властью [[Мухаммад Бей Абу аль-Дахаб|Мухаммад Бея]] и не думал уплачивать дани; [[Северная Албания]], которой управлял [[Бушатлия, Махмуд|Махмуд, паша Скутарийский]], находилась в состоянии полного восстания; [[Али-паша Тепеленский|Али, паша Янинский]], явно стремился к основанию самостоятельного царства. Всё царствование Адбул-Хамида было занято усмирением этих восстаний, которое не могло быть достигнуто вследствие отсутствия у османского правительства денег и дисциплинированного войска. К этому присоединилась новая [[Русско-турецкая война 1787—1792|война с Россией и Австрией]] (1787—1791), опять неудачная для османов. Она окончилась [[Ясский мирный договор|Ясским миром с Россией (1792)]], по которому Россия окончательно приобрела [[Крым]] и пространство между Бугом и Днестром, и Систовским миром с Австрией (1791). Последний был сравнительно благоприятен для Османской империи, так как её главный враг, [[Иосиф II (император Священной Римской империи)|Иосиф II]], умер, а [[Леопольд II (император Священной Римской империи)|Леопольд II]] направлял всё своё внимание на Францию. Австрия возвратила Османам большую часть сделанных ею в эту войну приобретений. Мир был заключён уже при племяннике Абдул Хамида, [[Селим III|Селиме III]] (1789—1807). Кроме территориальных потерь, война внесла в жизнь Османского государства одно существенное изменение: перед её началом (1785) империя заключила свой первый государственный долг, сперва внутренний, гарантированный некоторыми государственными доходами. === Сәлим III хакимлығы === Султан [[Селим III]] первым осознал глубокий кризис Османской империи и приступил к реформированию военной и государственной организации страны. Энергичными мерами правительство очистило [[Эгейское море]] от пиратов; оно покровительствовало торговле и народному образованию. Главное его внимание было обращено на армию. [[Янычары]] доказали свою почти полную бесполезность на войне, в то же время держа страну в периоды мира в состоянии анархии. Их формирования султан намеревался заменить армией европейского образца, но поскольку было очевидно, что сразу невозможно заменить всю старую систему, то реформаторы уделили определённое внимание улучшению положения традиционных формирований. В ряду других реформ султана были мероприятия по усилению боеспособности артиллерии и флота. Правительство озаботилось переводом на [[османский язык]] лучших иностранных сочинений по [[тактика|тактике]] и [[фортификация|фортификации]]; пригласило на преподавательские места в артиллерийском и морском училищах французских офицеров; при первом из них основало библиотеку иностранных сочинений по военным наукам. Были улучшены мастерские для отливки пушек; военные суда нового образца заказывались во Франции. Это все были предварительные меры. [[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|[[Сәлим III]] солтан]] Султан явно желал перейти к реорганизации внутреннего строя армии; он установил для неё новую форму и стал вводить более строгую [[Дисциплина (поведение)|дисциплину]]; янычар нововведения не коснулись. В это время Порте пришлось столкнуться с двумя серьёзными вызовами: во-первых, восстание [[видин]]ского паши [[Пасван-Оглу]] (1797), который явно пренебрегал приказами, исходившими от правительства, во-вторых — [[Египетский поход Бонапарта|египетская экспедиция]] [[Наполеон I|Наполеона]]. Кучук-Гуссейн двинулся против Пасван-Оглу и вёл с ним настоящую войну, не имевшую определённого результата. Правительство вступило наконец в переговоры с мятежным наместником и признало его пожизненные права на управление Видинским пашалыком, в действительности — на началах почти полной независимости. В 1798 году Франция под руководством генерала Бонапарта начала вторжение а [[Египет]], потом и в [[Сирия|Сирию]]. На сторону Османской империи стала [[Великобритания]], уничтожившая французский флот в [[Битва при Абукире (1798)|битве при Абукире]]. Экспедиция не имела для османов серьёзных результатов. Формально Египет остался во власти Османской империи, фактически — во власти [[мамлюки|мамлюков]]. Едва окончилась война с французами (1801), как началось восстание [[янычары|янычар]] в [[Белград]]е, недовольных реформами в армии. Притеснения с их стороны вызвали народное движение в [[Сербия|Сербии]] (1804) под начальством [[Карагеоргий|Карагеоргия]]. Правительство сперва поддерживало движение, но скоро оно вылилось в форму настоящего народного восстания, и Османской империи пришлось начать военные действия (см. [[Битва при Иванковац]]). Дело осложнилось [[Русско-турецкая война 1806—1812|войной]], начатой Россией (1806—1812). Реформы пришлось вновь отложить: великий визирь и другие высшие чиновники и военные находились на театре военных действий. --> ==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ==== <!--В [[Стамбул]]е оставался лишь [[каймакам]] (помощник великого визиря) и заместители министров. [[Шейх-уль-ислам]] воспользовался этим моментом для заговора против султана. В заговоре приняли участие улемы и [[янычары]], среди которых распространялись слухи о намерении султана расформировать их, распределив по полкам регулярной армии. К заговору примкнул и каймакам. В назначенный день отряд янычар неожиданно напал на гарнизон постоянного войска, стоявший в столице, и произвёл среди него резню. Другая часть янычар окружила дворец Селима и требовала от него казни ненавистных им лиц. Селим имел мужество отказаться. Он был арестован и посажен под стражу. Султаном был провозглашён сын Абдул-Хамида, [[Мустафа IV]] (1807—1808). Резня в городе продолжалась два дня. От имени бессильного Мустафы управляли шейх-уль-ислам и каймакам. Но и у Селима оставались свои приверженцы. Во время переворота Кабакчи Мустафы, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] (паша болгарского города Рущук) и его приверженцы начали переговоры по поводу возврата султана Селима III на престол. Наконец, с 16-тысячной армией, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] отправился в Стамбул, отправив ранее туда Хаджи Али Агу, который убил Кабакчи Мустафу (19 июля 1808 года). Мустафа Байрактар со своей армией, уничтожив довольно большое количество мятежников, прибыл в Высокую Порту. Султан [[Мустафа IV]], узнав, что Мустафа желает вернуть трон султану Селиму III, приказал убить Селима и брата шах-заде Махмуда. Султан был убит немедленно, а шах-заде Махмуд при помощи своих рабов и слуг был освобождён. Мустафа Байрактар, убрав с трона Мустафу IV, объявил султаном [[Махмуд II|Махмуда II]]. Последний сделал его садр-и-азамом — великим визирем. === Мәхмүт II идаралығы === Не уступая Селиму в энергии и в понимании необходимости реформ, [[Махмуд II|Махмуд]] был гораздо более жестким, чем Селим: злой, мстительный, он в большей степени руководствовался личными страстями, которые умерялись скорее политической дальновидностью, чем действительным стремлением ко благу страны. Почва для нововведений была уже несколько подготовлена, способность не задумываться над средствами тоже благоприятствовала Махмуду, и потому его деятельность оставила всё же более следов, чем деятельность Селима. Своим великим визирем он назначил Байрактара, распорядившегося избиением участников заговора против Селима и других политических противников. Жизнь самого Мустафы была на время пощажена. Как первую реформу, Байрактар наметил реорганизацию корпуса янычар, но он имел неосторожность отправить часть своего войска на театр военных действий; у него оставалось только 7000 солдат. 6000 янычар совершили на них неожиданное нападение и двинулись к дворцу с целью освободить Мустафу IV. Байрактар, с небольшим отрядом запершийся во дворце, выбросил им труп Мустафы, а затем взорвал часть дворца на воздух и похоронил себя в развалинах. Через несколько часов подоспело верное правительству трехтысячное войско с Рамиз-пашой во главе, разбило янычар и истребило значительную их часть. Махмуд решил отложить реформу до окончания войны с Россией, завершившейся в [[1812]] г. [[Бухарестский мирный договор (1812)|Бухарестским миром]]. [[Венский конгресс]] внёс некоторые изменения в положение Османской империи или, правильнее, определил точнее и утвердил в теории и на географических картах то, что уже имело место в действительности. [[Далмация]] и [[Иллирия]] были утверждены за Австрией, [[Бессарабия]] за Россией; семь [[Ионические острова|Ионических островов]] получили самоуправление под английским протекторатом; английские суда получили право свободного прохода через [[Дарданеллы]]. Даже на оставшейся у империи территории правительство не чувствовало уверенности. В Сербии в 1817 году началось восстание, окончившееся в 1829 году лишь после признания Сербии по [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольскому миру]] отдельным вассальным государством, с собственным князем во главе. В 1820 году началось восстание [[Али-паша Тепеленский|Али-паши Янинского]]. Вследствие измены его собственных сыновей он был разбит, взят в плен и казнён; но значительная часть его армии образовала кадры греческих повстанцев. В 1821 году восстание, переросшее в [[Греческая война за независимость|войну за независимость]], началось в Греции. После вмешательства России, Франции и Англии и несчастной для Османской империи [[Наваринское сражение|Наваринской (морской) битвы]] (1827), в которой погиб турецкий и египетский флот, османцы потеряли Грецию. --> ==== Хәрби юғалтыуҙар ==== <!--Избавления от янычар и дервишей (1826) не спасли турок от поражения как в войне с сербами, так и в войне с греками. За этими двумя войнами и в связи с ними последовала [[Русско-турецкая война (1828—1829)|война с Россией]] (1828—1829), окончившаяся [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольским миром 1829 года]]. Османская империя потеряла почти всю [[Княжество Сербия|Сербию]], [[Молдавия|Молдавию]], [[Валахия|Валахию]], [[Греция|Грецию]], восточное побережье [[Чёрное море|Чёрного моря]]. Вслед за тем от Османской империи отложился [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]], [[хедив]] Египта (1831—1833 и 1839). В борьбе с последним империя понесла такие удары, которыми было поставлено на карту самое её существование; но её дважды (1833 и 1839) спасло неожиданное заступничество России, вызванное опасением со стороны [[Николай I|Николая I]] новой европейской войны, которая, вероятно, была бы вызвана распадом Османского государства. Впрочем, это заступничество принесло России и реальные выгоды: по миру в Гункьяр Скелесси (1833) Османская империя предоставила русским судам проход через Дарданеллы, закрыв его для Англии. Одновременно французы решили отнять у османцев [[Алжир]] (с 1830 года), и ранее, впрочем, бывший лишь в номинальной зависимости от империи. ==== Гражданлыҡ реформалары ==== [[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Махмуд II]] начинает модернизацию в 1839 г.]] Войны не остановили реформаторских замыслов Махмуда; частные преобразования в армии продолжались во все время его царствования. Он заботился также о поднятии уровня образования в народе; при нём (1831) стала выходить на французском языке первая в Османской империи газета, имевшая официальный характер («Moniteur ottoman»). С конца 1831 года начала выходить первая официальная газета на турецком языке «[[Таквим-и векаи]]». Подобно Петру Великому, быть может, даже сознательно подражая ему, Махмуд стремился ввести европейские нравы в народе; он сам носил европейский костюм и поощрял к тому своих чиновников, запрещал ношение [[тюрбан]]а, устраивал празднества в Константинополе и в других городах с [[фейерверк]]ами, с европейской музыкой и вообще по европейскому образцу. До важнейших реформ гражданского строя, задуманных им, он не дожил; они были уже делом его наследника. Но и то немногое, что он сделал, шло вразрез с религиозными чувствами мусульманского населения. Он стал чеканить монету со своим изображением, что прямо запрещено в Коране (известия о том, будто и предыдущие султаны снимали с себя портреты, подлежит большому сомнению). В течение всего его царствования в разных частях государства, особенно в Константинополе, беспрестанно происходили бунты мусульман, вызванные религиозными чувствами; правительство расправлялось с ними крайне жестоко: иногда в несколько дней в Босфор бросалось по 4000 трупов. При этом Махмуд не стеснялся подвергать казни даже [[улем]]ов и [[дервиш]]ей, которые вообще были его ожесточёнными врагами. В царствование Махмуда было особенно много пожаров в Стамбуле, частью происходивших от поджогов; народ объяснял их Божьим наказанием за грехи султана. ==== Хакимлығы һөҙөмтәләре ==== Истребление [[янычары|янычар]], сначала повредившее Османской империи, лишив её хотя и плохого, но все-таки не бесполезного войска, по прошествии нескольких лет оказалось в высшей степени благодетельным: вооруженные силы Порты почти сравнялись с европейскими регулярными армиями, что было наглядно доказано в [[Крымская война|Крымскую кампанию]] и ещё более во время русско-турецкой войны 1877—1878 годов, а также в войне с Грецией 1897 года. Территориальное сокращение, в особенности потеря Греции, оказалось для империи тоже скорее выгодным, чем вредным. Исторически османы никогда не допускали к военной службе христиан; между тем, области со сплошным христианским населением ([[Греция]] и [[Сербия]]), не увеличивая турецкой армии, в то же время требовали от неё значительных военных гарнизонов, которые не могли быть пущены в ход в случае острой необходимости. В особенности это применимо к Греции, которая ввиду растянутой морской границы не представляла даже стратегических выгод для Османской империи, более сильной на суше, чем на море. Потеря территорий сократила государственные доходы империи, но в царствование Махмуда несколько оживилась торговля Османской империи с европейскими государствами, несколько поднялась производительность страны ([[хлеб]], [[табак]], [[Виноград культурный|виноград]], [[розовое масло]] и др.). Таким образом, несмотря на все внешние поражения, несмотря даже на страшную [[Битва при Незибе|битву при Низибе]], в которой [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]] уничтожил значительную османскую армию и за которой последовала потеря целого флота, Махмуд оставил Абдул-Меджиду государство скорее усиленное, чем ослабленное. Усилено оно было ещё и тем, что отныне интерес европейских держав был теснее связан с сохранением Османского государства. Необычайно поднялось значение [[Босфор]]а и Дарданелл; европейские державы чувствовали, что захват Константинополя одной из них нанесёт непоправимый удар остальным, и поэтому сохранение слабой Османской империи считали для себя более выгодным. --> == Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) == <!--Махмуду наследовал его 16-летний сын [[Абдул-Меджид]], не отличавшийся его энергией и непреклонностью, но зато бывший более культурным и мягким по своему характеру человеком. Несмотря на всё, сделанное Махмудом, битва при Низибе могла бы окончательно погубить Османскую империю, если бы Россия, Англия, Австрия и Пруссия не заключили союза для охраны целости Порты ([[1840]]); они составили трактат, в силу которого египетский вице-король сохранял на наследственном начале Египет, но обязывался немедленно очистить Сирию, а в случае отказа должен был лишиться всех своих владений. Союз этот вызвал негодование во Франции, поддерживавшей Мухаммеда Али, и Тьер сделал даже приготовления к войне; однако [[Луи-Филипп]] на неё не решился. Несмотря на неравенство сил, Мухаммед Али готов был сопротивляться; но английская эскадра бомбардировала [[Бейрут]], сожгла египетский флот и высадила в Сирию корпус в 9000 чел., который при помощи [[маронит]]ов нанёс несколько поражений египтянам. Мухаммед Али уступил; Османская империя была спасена, и Абдул-Меджид, поддерживаемый Хозревом-пашой, Решидом-пашой и другими сподвижниками отца, приступил к реформам. === Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат === 3 ноября 1839 года Абдул-Меджид издал так наз. [[Гюльханейский хатти-шериф]] (Гюльханэ — «жилище роз», название площади, где был объявлен [[Хатт-и-шериф]]) — общеимперский указ, определявший принципы, которым намеревалось следовать правительство: * обеспечение всем подданным совершенной безопасности относительно их жизни, чести и имущества; * правильный способ распределения и взимания налогов; * столь же правильный способ набора солдат. Признавалось необходимым изменить распределение податей в смысле их уравнительности и отказаться от системы сдачи их на откуп, определить расходы на сухопутные и морские силы; установлялась публичность [[судопроизводство|судопроизводства]]. Все эти льготы распространялись на всех подданных султана без различия вероисповеданий. Сам султан принёс присягу на верность хатти-шерифу. Оставалось осуществить обещание на самом деле. --> === Гумайюн === <!-- После [[Крымская война|Крымской войны]] султан опубликовал новый гатти-шериф [[гумайюн]] ([[1856]]), в котором подтверждались и подробнее развивались принципы первого; особенно настаивалось на [[Социальное равенство|равенстве]] всех подданных, без различия вероисповедания и национальности. После этого гатти-шерифа был отменён старинный закон о смертной казни за переход из ислама в другую религию. Однако большая часть этих постановлений оставалась только на бумаге. Высшее правительство частью было не в силах справиться с своеволием низших чиновников, частью и само не хотело прибегать к некоторым мерам, обещанным в гатти-шерифах, как, например, к назначению христиан на разные должности. Однажды оно сделало попытку вербовать солдат из христиан, но это вызвало недовольство и среди мусульман, и среди христиан, тем более, что правительство при производстве в офицеры не решалось отказаться от религиозных принципов ([[1847]]); скоро эта мера была отменена. Массовые убийства [[маронит]]ов в Сирии ([[1845]] и др.) подтверждали, что веротерпимость по-прежнему была чужда Османской империи. В течение царствования Абдул-Меджида были улучшены [[дорога|дороги]], построено множество [[мост]]ов, проведено несколько [[телеграф]]ных линий, [[почта]] организована по европейскому образцу. События [[1848]] г. вовсе не отозвались в Османской империи; только [[Революция 1848—1849 годов в Венгрии|венгерская революция]] побудила османское правительство сделать попытку восстановить своё господство на Дунае, но поражение венгров рассеяло его надежды. Когда [[Кошут, Лайош|Кошут]] с товарищами спаслись на турецкой территории, то Австрия и Россия обратились к султану Абдул-Меджиду с требованием их выдачи. Султан ответил, что религия запрещает ему нарушить долг гостеприимства. === Ҡырым һуғышы === [[1853]]—[[1856]] гг. были временем новой [[Восточная война|Восточной войны]], закончившейся в 1856 г. [[Парижский мирный договор (1856)|Парижским миром]]. На [[Парижский конгресс]] был на началах равноправности допущен представитель Османской империи, и этим самым империя признана членом европейского концерна. Однако это признание имело скорее формальный характер, чем действительный. Прежде всего Османская империя, участие которой в войне было весьма велико и которая доказала увеличение своей боевой способности сравнительно с первой четвертью XIX или с концом XVIII в., в действительности получила от войны очень мало; срытие русских крепостей на северном побережье Чёрного моря имело для неё ничтожное значение, а потеря Россией права держать военный флот на Чёрном море не могла быть продолжительна и была отменена уже в 1871 г. Далее, консульская юрисдикция была сохранена и доказывала, что Европа всё же смотрит на империю Османов как на государство варварское. После войны европейские державы стали заводить на территории империи свои почтовые учреждения, независимые от османских. Война не только не увеличила власти Османской империи над вассальными государствами, но ослабила её; дунайские княжества в [[1861]] г. объединились в одно государство [[Румыния|Румынию]], а в Сербии дружественные Турции [[Обреновичи]] были низвергнуты и заменены дружественными России [[Карагеоргиевичи]]; несколько позже Европа принудила империю удалить из Сербии свои гарнизоны ([[1867]]). Во время Восточной кампании Османская империя сделала заём в Англии в 7 млн [[фунт стерлингов|фунтов стерлингов]]; в 1858,1860 и 1861 гг. пришлось сделать новые займы. В то же время правительство выпустило значительное количество бумажных денег, курс которых скоро и сильно пал. В связи с другими событиями это вызвало торговый кризис [[1861]] г., тяжело отразившийся на народонаселении. --> == Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) == Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй. Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла. Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән. === Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү === Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған. Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән. Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған<ref>{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}</ref>. 1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була. Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы. === Черногориялағы һуғыш === 1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына. === Криттағы ихтилал === 1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына. Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән. === Дәүләт түңкәрелеше === 1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. <!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --> Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти». 1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла. == [[Абдулхәмит II]] == <!-- Уже в конце царствования Абдул-Азиза началось [[Боснийско-Герцеговинское восстание|восстание в Герцеговине и Боснии]], вызванное крайне тяжёлым положением населения этих областей, частью обязанного отбывать [[барщина|барщину]] на полях крупных землевладельцев-мусульман, частью лично свободного, но совершенно бесправного, угнетаемого непомерными поборами и в то же время постоянно подогреваемого в своей ненависти к туркам близким соседством свободных [[черногорцы|черногорцев]]. Весной [[1875]] г. некоторые общины обратились к султану с просьбой уменьшить налог на баранов и налог, уплачиваемый христианами взамен воинской повинности, и организовать полицию из христиан. Им даже не ответили. Тогда их жители взялись за оружие. Движение быстро охватило всю Герцеговину и распространилось на Боснию; [[Никшич]] был осаждён повстанцами. Из Черногории и Сербии на помощь повстанцам двинулись отряды добровольцев. Движение вызвало большой интерес за границей, особенно в [[Россия|России]] и в [[Австрия|Австрии]]; последняя обратилась к [[Порта|Порте]] с требованием религиозной равноправности, понижения налогов, пересмотра законов о недвижимой собственности и проч. Султан немедленно обещал всё это исполнить (февраль 1876), но повстанцы не соглашались положить оружие, пока не будут выведены османские войска из Герцеговины. Брожение перешло и на Болгарию, где османцы в виде ответа произвели страшную резню (см. [[Болгария]]), вызвавшую негодование во всей Европе (брошюра [[Гладстон, Уильям Эварт|Гладстона]] о зверствах в Болгарии), были поголовно вырезаны целые селения, до грудных детей включительно. Болгарское восстание было потоплено в крови, но герцеговинское и боснийское продолжалось и в 1876 г. и вызвало наконец вмешательство Сербии и Черногории (1876—1877 г; см. [[Сербско-турецкая война (1876—1877)|Сербо-черногорско-турецкая война]]). 6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления. В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.). [[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]] Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался. === 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков. === Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар === Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено. [[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]] В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]]. В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен. Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]<ref>{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}</ref>; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства. 14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела. [[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]] В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок. В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями. В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию. Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции. В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования. --> == XX быуат == <!-- В XX веке на окраинах империи усилились сепаратистские настроения. Османская империя начала постепенно терять свои территории, уступая технологическому превосходству Запада. === Йәш төрөктәр революцияһы === [[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|Демонстрация в районе [[Султанахмет]], Стамбул, 1908 год]] [[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Османская открытка в ознаменование младотурецкой революции]] В начале XX века в [[Османская империя|Османской империи]] появилось политическое движение [[Младотурки|младотурков]], которое было вдохновлено основанной в 1831 году подпольной организацией [[Молодая Италия]]. В 1908 году состоялась [[младотурецкая революция]], ведущую роль в которой сыграло общество «[[Единение и прогресс|Иттихад ве таракки]]» («Единение и прогресс», ''иттихадисты''). Султан [[Абдул-Хамид II]] согласился восстановить конституцию 1876 года и созвать парламент. В 1909 году абсолютная власть монарха была [[Контрпереворот 1909 года|восстановлена мятежниками]], но вскоре они потерпели поражение и парламент избрал новым султаном [[Мехмед V|Мехмеда V]] — брата Абдул-Хамида II. Будущий триумвир [[Энвер-паша|Энвер Исмаил]] принимал активное участие в революции 1908 года и был одним из лидеров «Единения и прогресса». [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] также отличился во время революции и принял участие в подавлении контрпереворота 1909 года. [[Мехмед Талаат-паша|Мехмед Талаат]] был другом Энвера Исмаила и после революции был избран депутатом парламента ''(меджлис-и умуми)'' от [[Эдирне]]. Воспользовавшись сложившейся ситуацией после революции младотурков, в октябре 1908 года [[Австро-Венгрия]] аннексировала [[Босния и Герцеговина|Боснию и Герцеговину]], что в дальнейшем привело к [[Боснийский кризис|Боснийскому кризису]]. В 1911 году началась [[Итало-турецкая война|война между Италией и Османской империей]], которая привела к потере турками [[Триполитания|Триполитании]], [[Киренаика|Киренаики]] и архипелага [[Додеканес]] в Эгейском море. Вслед за этой войной, продемонстрировавшей слабость турецкой армии, последовала война Османской империи с [[Балканский союз|Балканским союзом]]. === Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше === В октябре 1912 года началась [[Первая Балканская война]] между Османской империей и членами [[Балканский союз|Балканского союза]] — [[Третье Болгарское царство|Болгарией]], [[Королевство Сербия|Сербией]], [[Королевство Греция|Грецией]] и [[Королевство Черногория|Черногорией]]. Превосходящие по численности войска Союза добились быстрого успеха над находящимися в невыгодном стратегическом положении турками. [[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|[[Энвер-паша]] принимает иностранных представителей после [[Государственный переворот в Османской империи (1913)|переворота 1913 года.]]]] В январе 1913 года [[Единение и прогресс|иттихадист]] [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], убеждённый в том, что великий визирь [[Мехмед Камиль-паша|Камиль-паша]] и кабинет министров готовы заключить унизительный мир с Балканским союзом, устроил государственный переворот. По требованию Энвера султан [[Мехмед V]] назначил нового великого визиря, которым стал [[Махмуд Шевкет-паша]]. В новом правительстве получили портфели лишь трое умеренных представителей партии «Единение и прогресс». После истечения срока перемирия в феврале 1913 года война на Балканах возобновилась. Не имея возможности помочь своим городам в Европе, Османская империя была вынуждена наблюдать, как они постепенно переходят в руки союзников. В конце марта защитники [[Эдирне]] капитулировали и сдали город болгарам. После поражения, вызвавшего глубокий национальный кризис в стране, великий визирь немедленно объявил о готовности заключить мирный договор. В итоге Османская империя уступила членам Балканского союза 155,4 тыс. м² своей территории с 4 млн населения, потеряв почти все европейские владения. --> === Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы === <!-- Иттихадисты, которые оправдывали государственный переворот 1913 года необходимостью сохранить Эдирне в составе империи, оказались в неудобном положении и свергнутые ими либералы были полны решимости расквитаться с оппонентами. Спустя всего несколько дней после [[Лондонский мирный договор (1913)|подписания мирного договора]] великий визирь Махмуд Шевкет-паша был застрелен боевиками. Члены «Единения и прогресса» умело воспользовались ситуацией и в ходе начавшейся «чистки» устранили либералов с политической арены. В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря. Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране. === Беренсе донъя һуғышы === Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы. 2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]<ref>{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}</ref>. [[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]] Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]]. Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]]. Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года<ref>{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}</ref>. Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию<ref name="петросян">{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}</ref>. --> === Империяның тарҡалыуы === <!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции. [[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]] [[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом. [[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]]. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}} * [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]] * [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи]. {{Библиоинформация}} {{^|12px}} {{Османская империя в темах}} {{История Турции}} [[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]] [[Категория:Ғосман империяһы тарихы]] 5skd0fir4bn4e729lhk3zugbt0speu6 1147376 1147375 2022-07-28T03:31:03Z Akkashka 14326 /* 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған. == Империяның барлыҡҡа килеүе == [[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]] Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= "gug_144-145"}} XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған<ref name="gug_144-145" />. XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана<ref name="gug_144-145" />. Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай. Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән. Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә. Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала. [[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]] Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән. 1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән == Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) == * 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу. * 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу. == Бөйөк империя осоро == Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә. Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған. [[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]] Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай. === Косово ҡырындағы алыш === 1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай<ref>{{книга |автор = Чиркович Сима. |заглавие = История сербов |место = М. |издательство = Весь мир |год = 2009 |страницы = 109 |isbn = 978-5-7777-0431-3 }}</ref>. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған. ==== Моратты үлтереү ==== Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан. Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға. === XV быуат башы === Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән. 1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата. Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була. Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола. Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә. [[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]] Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай. Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған. '''Константинополде алыу''' [[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]] Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән. Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған. Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә === Баҫып алыуҙары === Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған. Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән. Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән. 1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына Отрантоны ҡалдырған. Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә. === Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы === Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]] Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй. Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған. Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған. Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан. Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә. Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән. Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән. Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517). Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]] Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған. === Сөләймән I хакимлығы === [[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]] Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған. Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона. [[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]] 1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған. ==== Франция менән союз ==== Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй. 1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән. Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528). ==== Хәрби уңыштары ==== 1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була. 1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә. Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә. === Сәлим II хакимлығы === [[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]] Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай. [[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]] Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне. Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған. === Морат III һәм Меһмет III хакимлығы === Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан. Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән. Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була. == Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) == Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә. Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған. Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй. Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла. === 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === [[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]] 1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған. Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған. Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла. Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән. 1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған. Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт эшмәкәрҙәре тип танылған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан. === Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Послы во [[Топкапы|дворце Топкапы]]]] <!-- Брат и наследник Мустафы, [[Ахмед III]] (1703—1730), возведённый на трон восстанием янычар, обнаружил неожиданную смелость и самостоятельность. Он арестовал и спешно казнил многих офицеров войска янычар и отрешил от должности и сослал посаженного ими великого визиря (садр-азам) Ахмеда-пашу. Новый великий визирь Дамад-Гассан паша усмирил восстания в разных местах государства, покровительствовал иностранным купцам, основывал школы. Скоро он был свергнут вследствие интриги, исходившей из гарема, и визири стали сменяться с поразительной быстротой; некоторые оставались во власти не более двух недель. Османская империя не воспользовалась даже затруднениями, испытанными Россией во время [[Великая Северная война|Северной войны]]. Только в [[1709 год]]у она приняла бежавшего из-под Полтавы короля Швеции [[Карл XII|Карла XII]] и под влиянием его убеждений начала войну с Россией. К этому времени в османских правящих кругах уже существовала партия, которая мечтала не о войне с Россией, а о союзе с ней против Австрии; во главе этой партии стоял вел. визирь Нуман Кеприлу, и его падение, бывшее делом Карла XII, послужило сигналом к войне. Положение [[Пётр I|Петра I]], окружённого на Пруте 200 000 армией турок и татар, было крайне опасно. Гибель Петра была неизбежна, но великий визирь Балтаджи-Мехмед поддался подкупу и выпустил Петра за маловажную сравнительно уступку Азова (1711). Партия войны свергла Балтаджи-Мехмеда и сослала на [[Лемнос]], но Россия дипломатическим путём добилась от Османской империи удаления Карла XII, для чего пришлось прибегнуть к силе. В [[1714 год|1714]]—[[1718 год]]ах османы вели войну с Венецией и в [[1716]]—[[1718 год]]ах с Австрией. По [[Пассаровицкий мир|Пассаровицкому миру]] ([[1718 год]])а Османская империя получила обратно Морею, но отдала Австрии Белград с значительной частью Сербии, Банат, часть Валахии. В [[1722 год]]у, воспользовавшись прекращением династии и последовавшими затем смутами в Персии, османы начали [[религиозная война|религиозную войну]] против [[шиит]]ов, которой они надеялись вознаградить себя за потери в Европе. Несколько поражений в этой войне и вторжение персов на османскую территорию вызвало новое восстание в Константинополе: Ахмед был низложен, и на престол возведён его племянник, сын [[Мустафа II|Мустафы II]], [[Махмуд I]]. --> === Мәхмүт I хакимлығы === <!--При [[Махмуд I|Махмуде I]] (1730—1754), составлявшем своей мягкостью и человечностью исключение в ряду османских султанов (он не убил свергнутого султана и его сыновей и вообще избегал казней), продолжалась война с Персией, не имевшая определённых результатов. Война с Австрией окончилась [[Белградский мир|Белградским миром]] (1739), по которому турки получили Сербию с Белградом и Орсовой. Успешнее действовала против османов Россия, но заключение австрийцами сепаратного мира заставило и русских пойти на уступки; из своих завоеваний Россия сохранила только [[Азов]], но с обязательством срыть укрепления. В царствование Махмуда Ибрагимом Басмаджи была основана первая турецкая [[типография]]. Муфтий после некоторых колебаний дал фетву, которой во имя интересов просвещения благословлял начинание, а султан гатти-шерифом разрешил его. Было запрещено только печатать [[Коран]] и священные книги. В первый период существования типографии в ней было напечатано 15 сочинений (словари арабский и персидский, несколько книг по истории государства Османов и всеобщей географии, военное искусство, политическая экономия и т. д.). После смерти Ибрагима Басмаджи типография закрылась, новая возникла только в [[1784 год]]у. [[Махмуд I|Махмуду I]], умершему естественной смертью, наследовал его брат [[Осман III]] (1754—1757), царствование которого протекло мирно и который умер так же, как и его брат. == Реформаларға ынтылыш (1757—1839) == Осману наследовал [[Мустафа III]] (1757—74), сын [[Ахмед III|Ахмеда III]]. По вступлении на престол он твёрдо выразил намерение изменить политику Османской империи и восстановить блеск её оружия. Он задумывал довольно обширные реформы (между прочим, прорытие каналов через [[Суэцкий перешеек]] и через Малую Азию), открыто недолюбливал [[рабство]] и отпустил на волю значительное число невольников. Всеобщее недовольство, и раньше не бывшее новостью в Османской империи, было особенно усилено двумя случаями: неизвестно кем был ограблен и уничтожен караван правоверных, возвращавшихся из [[Мекка|Мекки]], и турецкий адмиральский корабль был захвачен отрядом морских разбойников греческой национальности. Всё это свидетельствовало о крайней слабости государственной власти. Для урегулирования финансов [[Мустафа III]] начал с экономии в собственном дворце, но вместе с тем допустил порчу монеты. При покровительстве Мустафы была открыта в Константинополе первая публичная [[библиотека]], несколько [[школа|школ]] и [[больница|больниц]]. Он очень охотно заключил в [[1761 год]]у договор с [[Пруссия|Пруссией]], которым предоставлял прусским торговым кораблям свободное плавание в османских водах; прусские подданные в Османской империи были подчинены юрисдикции своих консулов. Россия и Австрия предлагали Мустафе 100 000 [[дукат]]ов за отмену прав, данных Пруссии, но безуспешно: Мустафа желал возможно более сблизить своё государство с европейской цивилизацией. Дальше попытки реформ не пошли. В [[1768 год]]у султан должен был объявить [[Русско-турецкая война 1768—1774|войну]] России, длившуюся 6 лет и окончившуюся [[Кючук-Кайнарджийский мирный договор|Кучук-Кайнарджийским миром 1774 года]]. Мир был заключён уже при брате и наследнике Мустафы, [[Абдул-Хамид I|Абдул-Хамиде I]] (1774—1789). --> === Абдулхәмит I хакимлығы === <!--Империя в это время чуть ли не повсеместно находилась в состоянии брожения. Греки, возбуждённые Орловым, волновались, но, оставленные русскими без помощи, сравнительно быстро и легко были усмирены и жестоко наказаны. Ахмед-паша Багдадский объявил себя независимым; [[Тахер]], поддерживаемый арабскими кочевниками, принял звание шейха [[Галилея|Галилеи]] и [[Акра|Акры]]; [[Египет]] под властью [[Мухаммад Бей Абу аль-Дахаб|Мухаммад Бея]] и не думал уплачивать дани; [[Северная Албания]], которой управлял [[Бушатлия, Махмуд|Махмуд, паша Скутарийский]], находилась в состоянии полного восстания; [[Али-паша Тепеленский|Али, паша Янинский]], явно стремился к основанию самостоятельного царства. Всё царствование Адбул-Хамида было занято усмирением этих восстаний, которое не могло быть достигнуто вследствие отсутствия у османского правительства денег и дисциплинированного войска. К этому присоединилась новая [[Русско-турецкая война 1787—1792|война с Россией и Австрией]] (1787—1791), опять неудачная для османов. Она окончилась [[Ясский мирный договор|Ясским миром с Россией (1792)]], по которому Россия окончательно приобрела [[Крым]] и пространство между Бугом и Днестром, и Систовским миром с Австрией (1791). Последний был сравнительно благоприятен для Османской империи, так как её главный враг, [[Иосиф II (император Священной Римской империи)|Иосиф II]], умер, а [[Леопольд II (император Священной Римской империи)|Леопольд II]] направлял всё своё внимание на Францию. Австрия возвратила Османам большую часть сделанных ею в эту войну приобретений. Мир был заключён уже при племяннике Абдул Хамида, [[Селим III|Селиме III]] (1789—1807). Кроме территориальных потерь, война внесла в жизнь Османского государства одно существенное изменение: перед её началом (1785) империя заключила свой первый государственный долг, сперва внутренний, гарантированный некоторыми государственными доходами. === Сәлим III хакимлығы === Султан [[Селим III]] первым осознал глубокий кризис Османской империи и приступил к реформированию военной и государственной организации страны. Энергичными мерами правительство очистило [[Эгейское море]] от пиратов; оно покровительствовало торговле и народному образованию. Главное его внимание было обращено на армию. [[Янычары]] доказали свою почти полную бесполезность на войне, в то же время держа страну в периоды мира в состоянии анархии. Их формирования султан намеревался заменить армией европейского образца, но поскольку было очевидно, что сразу невозможно заменить всю старую систему, то реформаторы уделили определённое внимание улучшению положения традиционных формирований. В ряду других реформ султана были мероприятия по усилению боеспособности артиллерии и флота. Правительство озаботилось переводом на [[османский язык]] лучших иностранных сочинений по [[тактика|тактике]] и [[фортификация|фортификации]]; пригласило на преподавательские места в артиллерийском и морском училищах французских офицеров; при первом из них основало библиотеку иностранных сочинений по военным наукам. Были улучшены мастерские для отливки пушек; военные суда нового образца заказывались во Франции. Это все были предварительные меры. [[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|[[Сәлим III]] солтан]] Султан явно желал перейти к реорганизации внутреннего строя армии; он установил для неё новую форму и стал вводить более строгую [[Дисциплина (поведение)|дисциплину]]; янычар нововведения не коснулись. В это время Порте пришлось столкнуться с двумя серьёзными вызовами: во-первых, восстание [[видин]]ского паши [[Пасван-Оглу]] (1797), который явно пренебрегал приказами, исходившими от правительства, во-вторых — [[Египетский поход Бонапарта|египетская экспедиция]] [[Наполеон I|Наполеона]]. Кучук-Гуссейн двинулся против Пасван-Оглу и вёл с ним настоящую войну, не имевшую определённого результата. Правительство вступило наконец в переговоры с мятежным наместником и признало его пожизненные права на управление Видинским пашалыком, в действительности — на началах почти полной независимости. В 1798 году Франция под руководством генерала Бонапарта начала вторжение а [[Египет]], потом и в [[Сирия|Сирию]]. На сторону Османской империи стала [[Великобритания]], уничтожившая французский флот в [[Битва при Абукире (1798)|битве при Абукире]]. Экспедиция не имела для османов серьёзных результатов. Формально Египет остался во власти Османской империи, фактически — во власти [[мамлюки|мамлюков]]. Едва окончилась война с французами (1801), как началось восстание [[янычары|янычар]] в [[Белград]]е, недовольных реформами в армии. Притеснения с их стороны вызвали народное движение в [[Сербия|Сербии]] (1804) под начальством [[Карагеоргий|Карагеоргия]]. Правительство сперва поддерживало движение, но скоро оно вылилось в форму настоящего народного восстания, и Османской империи пришлось начать военные действия (см. [[Битва при Иванковац]]). Дело осложнилось [[Русско-турецкая война 1806—1812|войной]], начатой Россией (1806—1812). Реформы пришлось вновь отложить: великий визирь и другие высшие чиновники и военные находились на театре военных действий. --> ==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ==== <!--В [[Стамбул]]е оставался лишь [[каймакам]] (помощник великого визиря) и заместители министров. [[Шейх-уль-ислам]] воспользовался этим моментом для заговора против султана. В заговоре приняли участие улемы и [[янычары]], среди которых распространялись слухи о намерении султана расформировать их, распределив по полкам регулярной армии. К заговору примкнул и каймакам. В назначенный день отряд янычар неожиданно напал на гарнизон постоянного войска, стоявший в столице, и произвёл среди него резню. Другая часть янычар окружила дворец Селима и требовала от него казни ненавистных им лиц. Селим имел мужество отказаться. Он был арестован и посажен под стражу. Султаном был провозглашён сын Абдул-Хамида, [[Мустафа IV]] (1807—1808). Резня в городе продолжалась два дня. От имени бессильного Мустафы управляли шейх-уль-ислам и каймакам. Но и у Селима оставались свои приверженцы. Во время переворота Кабакчи Мустафы, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] (паша болгарского города Рущук) и его приверженцы начали переговоры по поводу возврата султана Селима III на престол. Наконец, с 16-тысячной армией, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] отправился в Стамбул, отправив ранее туда Хаджи Али Агу, который убил Кабакчи Мустафу (19 июля 1808 года). Мустафа Байрактар со своей армией, уничтожив довольно большое количество мятежников, прибыл в Высокую Порту. Султан [[Мустафа IV]], узнав, что Мустафа желает вернуть трон султану Селиму III, приказал убить Селима и брата шах-заде Махмуда. Султан был убит немедленно, а шах-заде Махмуд при помощи своих рабов и слуг был освобождён. Мустафа Байрактар, убрав с трона Мустафу IV, объявил султаном [[Махмуд II|Махмуда II]]. Последний сделал его садр-и-азамом — великим визирем. === Мәхмүт II идаралығы === Не уступая Селиму в энергии и в понимании необходимости реформ, [[Махмуд II|Махмуд]] был гораздо более жестким, чем Селим: злой, мстительный, он в большей степени руководствовался личными страстями, которые умерялись скорее политической дальновидностью, чем действительным стремлением ко благу страны. Почва для нововведений была уже несколько подготовлена, способность не задумываться над средствами тоже благоприятствовала Махмуду, и потому его деятельность оставила всё же более следов, чем деятельность Селима. Своим великим визирем он назначил Байрактара, распорядившегося избиением участников заговора против Селима и других политических противников. Жизнь самого Мустафы была на время пощажена. Как первую реформу, Байрактар наметил реорганизацию корпуса янычар, но он имел неосторожность отправить часть своего войска на театр военных действий; у него оставалось только 7000 солдат. 6000 янычар совершили на них неожиданное нападение и двинулись к дворцу с целью освободить Мустафу IV. Байрактар, с небольшим отрядом запершийся во дворце, выбросил им труп Мустафы, а затем взорвал часть дворца на воздух и похоронил себя в развалинах. Через несколько часов подоспело верное правительству трехтысячное войско с Рамиз-пашой во главе, разбило янычар и истребило значительную их часть. Махмуд решил отложить реформу до окончания войны с Россией, завершившейся в [[1812]] г. [[Бухарестский мирный договор (1812)|Бухарестским миром]]. [[Венский конгресс]] внёс некоторые изменения в положение Османской империи или, правильнее, определил точнее и утвердил в теории и на географических картах то, что уже имело место в действительности. [[Далмация]] и [[Иллирия]] были утверждены за Австрией, [[Бессарабия]] за Россией; семь [[Ионические острова|Ионических островов]] получили самоуправление под английским протекторатом; английские суда получили право свободного прохода через [[Дарданеллы]]. Даже на оставшейся у империи территории правительство не чувствовало уверенности. В Сербии в 1817 году началось восстание, окончившееся в 1829 году лишь после признания Сербии по [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольскому миру]] отдельным вассальным государством, с собственным князем во главе. В 1820 году началось восстание [[Али-паша Тепеленский|Али-паши Янинского]]. Вследствие измены его собственных сыновей он был разбит, взят в плен и казнён; но значительная часть его армии образовала кадры греческих повстанцев. В 1821 году восстание, переросшее в [[Греческая война за независимость|войну за независимость]], началось в Греции. После вмешательства России, Франции и Англии и несчастной для Османской империи [[Наваринское сражение|Наваринской (морской) битвы]] (1827), в которой погиб турецкий и египетский флот, османцы потеряли Грецию. --> ==== Хәрби юғалтыуҙар ==== <!--Избавления от янычар и дервишей (1826) не спасли турок от поражения как в войне с сербами, так и в войне с греками. За этими двумя войнами и в связи с ними последовала [[Русско-турецкая война (1828—1829)|война с Россией]] (1828—1829), окончившаяся [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольским миром 1829 года]]. Османская империя потеряла почти всю [[Княжество Сербия|Сербию]], [[Молдавия|Молдавию]], [[Валахия|Валахию]], [[Греция|Грецию]], восточное побережье [[Чёрное море|Чёрного моря]]. Вслед за тем от Османской империи отложился [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]], [[хедив]] Египта (1831—1833 и 1839). В борьбе с последним империя понесла такие удары, которыми было поставлено на карту самое её существование; но её дважды (1833 и 1839) спасло неожиданное заступничество России, вызванное опасением со стороны [[Николай I|Николая I]] новой европейской войны, которая, вероятно, была бы вызвана распадом Османского государства. Впрочем, это заступничество принесло России и реальные выгоды: по миру в Гункьяр Скелесси (1833) Османская империя предоставила русским судам проход через Дарданеллы, закрыв его для Англии. Одновременно французы решили отнять у османцев [[Алжир]] (с 1830 года), и ранее, впрочем, бывший лишь в номинальной зависимости от империи. ==== Гражданлыҡ реформалары ==== [[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Махмуд II]] начинает модернизацию в 1839 г.]] Войны не остановили реформаторских замыслов Махмуда; частные преобразования в армии продолжались во все время его царствования. Он заботился также о поднятии уровня образования в народе; при нём (1831) стала выходить на французском языке первая в Османской империи газета, имевшая официальный характер («Moniteur ottoman»). С конца 1831 года начала выходить первая официальная газета на турецком языке «[[Таквим-и векаи]]». Подобно Петру Великому, быть может, даже сознательно подражая ему, Махмуд стремился ввести европейские нравы в народе; он сам носил европейский костюм и поощрял к тому своих чиновников, запрещал ношение [[тюрбан]]а, устраивал празднества в Константинополе и в других городах с [[фейерверк]]ами, с европейской музыкой и вообще по европейскому образцу. До важнейших реформ гражданского строя, задуманных им, он не дожил; они были уже делом его наследника. Но и то немногое, что он сделал, шло вразрез с религиозными чувствами мусульманского населения. Он стал чеканить монету со своим изображением, что прямо запрещено в Коране (известия о том, будто и предыдущие султаны снимали с себя портреты, подлежит большому сомнению). В течение всего его царствования в разных частях государства, особенно в Константинополе, беспрестанно происходили бунты мусульман, вызванные религиозными чувствами; правительство расправлялось с ними крайне жестоко: иногда в несколько дней в Босфор бросалось по 4000 трупов. При этом Махмуд не стеснялся подвергать казни даже [[улем]]ов и [[дервиш]]ей, которые вообще были его ожесточёнными врагами. В царствование Махмуда было особенно много пожаров в Стамбуле, частью происходивших от поджогов; народ объяснял их Божьим наказанием за грехи султана. ==== Хакимлығы һөҙөмтәләре ==== Истребление [[янычары|янычар]], сначала повредившее Османской империи, лишив её хотя и плохого, но все-таки не бесполезного войска, по прошествии нескольких лет оказалось в высшей степени благодетельным: вооруженные силы Порты почти сравнялись с европейскими регулярными армиями, что было наглядно доказано в [[Крымская война|Крымскую кампанию]] и ещё более во время русско-турецкой войны 1877—1878 годов, а также в войне с Грецией 1897 года. Территориальное сокращение, в особенности потеря Греции, оказалось для империи тоже скорее выгодным, чем вредным. Исторически османы никогда не допускали к военной службе христиан; между тем, области со сплошным христианским населением ([[Греция]] и [[Сербия]]), не увеличивая турецкой армии, в то же время требовали от неё значительных военных гарнизонов, которые не могли быть пущены в ход в случае острой необходимости. В особенности это применимо к Греции, которая ввиду растянутой морской границы не представляла даже стратегических выгод для Османской империи, более сильной на суше, чем на море. Потеря территорий сократила государственные доходы империи, но в царствование Махмуда несколько оживилась торговля Османской империи с европейскими государствами, несколько поднялась производительность страны ([[хлеб]], [[табак]], [[Виноград культурный|виноград]], [[розовое масло]] и др.). Таким образом, несмотря на все внешние поражения, несмотря даже на страшную [[Битва при Незибе|битву при Низибе]], в которой [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]] уничтожил значительную османскую армию и за которой последовала потеря целого флота, Махмуд оставил Абдул-Меджиду государство скорее усиленное, чем ослабленное. Усилено оно было ещё и тем, что отныне интерес европейских держав был теснее связан с сохранением Османского государства. Необычайно поднялось значение [[Босфор]]а и Дарданелл; европейские державы чувствовали, что захват Константинополя одной из них нанесёт непоправимый удар остальным, и поэтому сохранение слабой Османской империи считали для себя более выгодным. --> == Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) == <!--Махмуду наследовал его 16-летний сын [[Абдул-Меджид]], не отличавшийся его энергией и непреклонностью, но зато бывший более культурным и мягким по своему характеру человеком. Несмотря на всё, сделанное Махмудом, битва при Низибе могла бы окончательно погубить Османскую империю, если бы Россия, Англия, Австрия и Пруссия не заключили союза для охраны целости Порты ([[1840]]); они составили трактат, в силу которого египетский вице-король сохранял на наследственном начале Египет, но обязывался немедленно очистить Сирию, а в случае отказа должен был лишиться всех своих владений. Союз этот вызвал негодование во Франции, поддерживавшей Мухаммеда Али, и Тьер сделал даже приготовления к войне; однако [[Луи-Филипп]] на неё не решился. Несмотря на неравенство сил, Мухаммед Али готов был сопротивляться; но английская эскадра бомбардировала [[Бейрут]], сожгла египетский флот и высадила в Сирию корпус в 9000 чел., который при помощи [[маронит]]ов нанёс несколько поражений египтянам. Мухаммед Али уступил; Османская империя была спасена, и Абдул-Меджид, поддерживаемый Хозревом-пашой, Решидом-пашой и другими сподвижниками отца, приступил к реформам. === Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат === 3 ноября 1839 года Абдул-Меджид издал так наз. [[Гюльханейский хатти-шериф]] (Гюльханэ — «жилище роз», название площади, где был объявлен [[Хатт-и-шериф]]) — общеимперский указ, определявший принципы, которым намеревалось следовать правительство: * обеспечение всем подданным совершенной безопасности относительно их жизни, чести и имущества; * правильный способ распределения и взимания налогов; * столь же правильный способ набора солдат. Признавалось необходимым изменить распределение податей в смысле их уравнительности и отказаться от системы сдачи их на откуп, определить расходы на сухопутные и морские силы; установлялась публичность [[судопроизводство|судопроизводства]]. Все эти льготы распространялись на всех подданных султана без различия вероисповеданий. Сам султан принёс присягу на верность хатти-шерифу. Оставалось осуществить обещание на самом деле. --> === Гумайюн === <!-- После [[Крымская война|Крымской войны]] султан опубликовал новый гатти-шериф [[гумайюн]] ([[1856]]), в котором подтверждались и подробнее развивались принципы первого; особенно настаивалось на [[Социальное равенство|равенстве]] всех подданных, без различия вероисповедания и национальности. После этого гатти-шерифа был отменён старинный закон о смертной казни за переход из ислама в другую религию. Однако большая часть этих постановлений оставалась только на бумаге. Высшее правительство частью было не в силах справиться с своеволием низших чиновников, частью и само не хотело прибегать к некоторым мерам, обещанным в гатти-шерифах, как, например, к назначению христиан на разные должности. Однажды оно сделало попытку вербовать солдат из христиан, но это вызвало недовольство и среди мусульман, и среди христиан, тем более, что правительство при производстве в офицеры не решалось отказаться от религиозных принципов ([[1847]]); скоро эта мера была отменена. Массовые убийства [[маронит]]ов в Сирии ([[1845]] и др.) подтверждали, что веротерпимость по-прежнему была чужда Османской империи. В течение царствования Абдул-Меджида были улучшены [[дорога|дороги]], построено множество [[мост]]ов, проведено несколько [[телеграф]]ных линий, [[почта]] организована по европейскому образцу. События [[1848]] г. вовсе не отозвались в Османской империи; только [[Революция 1848—1849 годов в Венгрии|венгерская революция]] побудила османское правительство сделать попытку восстановить своё господство на Дунае, но поражение венгров рассеяло его надежды. Когда [[Кошут, Лайош|Кошут]] с товарищами спаслись на турецкой территории, то Австрия и Россия обратились к султану Абдул-Меджиду с требованием их выдачи. Султан ответил, что религия запрещает ему нарушить долг гостеприимства. === Ҡырым һуғышы === [[1853]]—[[1856]] гг. были временем новой [[Восточная война|Восточной войны]], закончившейся в 1856 г. [[Парижский мирный договор (1856)|Парижским миром]]. На [[Парижский конгресс]] был на началах равноправности допущен представитель Османской империи, и этим самым империя признана членом европейского концерна. Однако это признание имело скорее формальный характер, чем действительный. Прежде всего Османская империя, участие которой в войне было весьма велико и которая доказала увеличение своей боевой способности сравнительно с первой четвертью XIX или с концом XVIII в., в действительности получила от войны очень мало; срытие русских крепостей на северном побережье Чёрного моря имело для неё ничтожное значение, а потеря Россией права держать военный флот на Чёрном море не могла быть продолжительна и была отменена уже в 1871 г. Далее, консульская юрисдикция была сохранена и доказывала, что Европа всё же смотрит на империю Османов как на государство варварское. После войны европейские державы стали заводить на территории империи свои почтовые учреждения, независимые от османских. Война не только не увеличила власти Османской империи над вассальными государствами, но ослабила её; дунайские княжества в [[1861]] г. объединились в одно государство [[Румыния|Румынию]], а в Сербии дружественные Турции [[Обреновичи]] были низвергнуты и заменены дружественными России [[Карагеоргиевичи]]; несколько позже Европа принудила империю удалить из Сербии свои гарнизоны ([[1867]]). Во время Восточной кампании Османская империя сделала заём в Англии в 7 млн [[фунт стерлингов|фунтов стерлингов]]; в 1858,1860 и 1861 гг. пришлось сделать новые займы. В то же время правительство выпустило значительное количество бумажных денег, курс которых скоро и сильно пал. В связи с другими событиями это вызвало торговый кризис [[1861]] г., тяжело отразившийся на народонаселении. --> == Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) == Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй. Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла. Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән. === Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү === Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған. Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән. Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған<ref>{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}</ref>. 1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була. Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы. === Черногориялағы һуғыш === 1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына. === Криттағы ихтилал === 1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына. Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән. === Дәүләт түңкәрелеше === 1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. <!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --> Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти». 1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла. == [[Абдулхәмит II]] == <!-- Уже в конце царствования Абдул-Азиза началось [[Боснийско-Герцеговинское восстание|восстание в Герцеговине и Боснии]], вызванное крайне тяжёлым положением населения этих областей, частью обязанного отбывать [[барщина|барщину]] на полях крупных землевладельцев-мусульман, частью лично свободного, но совершенно бесправного, угнетаемого непомерными поборами и в то же время постоянно подогреваемого в своей ненависти к туркам близким соседством свободных [[черногорцы|черногорцев]]. Весной [[1875]] г. некоторые общины обратились к султану с просьбой уменьшить налог на баранов и налог, уплачиваемый христианами взамен воинской повинности, и организовать полицию из христиан. Им даже не ответили. Тогда их жители взялись за оружие. Движение быстро охватило всю Герцеговину и распространилось на Боснию; [[Никшич]] был осаждён повстанцами. Из Черногории и Сербии на помощь повстанцам двинулись отряды добровольцев. Движение вызвало большой интерес за границей, особенно в [[Россия|России]] и в [[Австрия|Австрии]]; последняя обратилась к [[Порта|Порте]] с требованием религиозной равноправности, понижения налогов, пересмотра законов о недвижимой собственности и проч. Султан немедленно обещал всё это исполнить (февраль 1876), но повстанцы не соглашались положить оружие, пока не будут выведены османские войска из Герцеговины. Брожение перешло и на Болгарию, где османцы в виде ответа произвели страшную резню (см. [[Болгария]]), вызвавшую негодование во всей Европе (брошюра [[Гладстон, Уильям Эварт|Гладстона]] о зверствах в Болгарии), были поголовно вырезаны целые селения, до грудных детей включительно. Болгарское восстание было потоплено в крови, но герцеговинское и боснийское продолжалось и в 1876 г. и вызвало наконец вмешательство Сербии и Черногории (1876—1877 г; см. [[Сербско-турецкая война (1876—1877)|Сербо-черногорско-турецкая война]]). 6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления. В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.). [[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]] Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался. === 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков. === Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар === Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено. [[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]] В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]]. В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен. Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]<ref>{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}</ref>; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства. 14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела. [[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]] В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок. В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями. В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию. Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции. В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования. --> == XX быуат == <!-- В XX веке на окраинах империи усилились сепаратистские настроения. Османская империя начала постепенно терять свои территории, уступая технологическому превосходству Запада. === Йәш төрөктәр революцияһы === [[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|Демонстрация в районе [[Султанахмет]], Стамбул, 1908 год]] [[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Османская открытка в ознаменование младотурецкой революции]] В начале XX века в [[Османская империя|Османской империи]] появилось политическое движение [[Младотурки|младотурков]], которое было вдохновлено основанной в 1831 году подпольной организацией [[Молодая Италия]]. В 1908 году состоялась [[младотурецкая революция]], ведущую роль в которой сыграло общество «[[Единение и прогресс|Иттихад ве таракки]]» («Единение и прогресс», ''иттихадисты''). Султан [[Абдул-Хамид II]] согласился восстановить конституцию 1876 года и созвать парламент. В 1909 году абсолютная власть монарха была [[Контрпереворот 1909 года|восстановлена мятежниками]], но вскоре они потерпели поражение и парламент избрал новым султаном [[Мехмед V|Мехмеда V]] — брата Абдул-Хамида II. Будущий триумвир [[Энвер-паша|Энвер Исмаил]] принимал активное участие в революции 1908 года и был одним из лидеров «Единения и прогресса». [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] также отличился во время революции и принял участие в подавлении контрпереворота 1909 года. [[Мехмед Талаат-паша|Мехмед Талаат]] был другом Энвера Исмаила и после революции был избран депутатом парламента ''(меджлис-и умуми)'' от [[Эдирне]]. Воспользовавшись сложившейся ситуацией после революции младотурков, в октябре 1908 года [[Австро-Венгрия]] аннексировала [[Босния и Герцеговина|Боснию и Герцеговину]], что в дальнейшем привело к [[Боснийский кризис|Боснийскому кризису]]. В 1911 году началась [[Итало-турецкая война|война между Италией и Османской империей]], которая привела к потере турками [[Триполитания|Триполитании]], [[Киренаика|Киренаики]] и архипелага [[Додеканес]] в Эгейском море. Вслед за этой войной, продемонстрировавшей слабость турецкой армии, последовала война Османской империи с [[Балканский союз|Балканским союзом]]. === Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше === В октябре 1912 года началась [[Первая Балканская война]] между Османской империей и членами [[Балканский союз|Балканского союза]] — [[Третье Болгарское царство|Болгарией]], [[Королевство Сербия|Сербией]], [[Королевство Греция|Грецией]] и [[Королевство Черногория|Черногорией]]. Превосходящие по численности войска Союза добились быстрого успеха над находящимися в невыгодном стратегическом положении турками. [[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|[[Энвер-паша]] принимает иностранных представителей после [[Государственный переворот в Османской империи (1913)|переворота 1913 года.]]]] В январе 1913 года [[Единение и прогресс|иттихадист]] [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], убеждённый в том, что великий визирь [[Мехмед Камиль-паша|Камиль-паша]] и кабинет министров готовы заключить унизительный мир с Балканским союзом, устроил государственный переворот. По требованию Энвера султан [[Мехмед V]] назначил нового великого визиря, которым стал [[Махмуд Шевкет-паша]]. В новом правительстве получили портфели лишь трое умеренных представителей партии «Единение и прогресс». После истечения срока перемирия в феврале 1913 года война на Балканах возобновилась. Не имея возможности помочь своим городам в Европе, Османская империя была вынуждена наблюдать, как они постепенно переходят в руки союзников. В конце марта защитники [[Эдирне]] капитулировали и сдали город болгарам. После поражения, вызвавшего глубокий национальный кризис в стране, великий визирь немедленно объявил о готовности заключить мирный договор. В итоге Османская империя уступила членам Балканского союза 155,4 тыс. м² своей территории с 4 млн населения, потеряв почти все европейские владения. --> === Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы === <!-- Иттихадисты, которые оправдывали государственный переворот 1913 года необходимостью сохранить Эдирне в составе империи, оказались в неудобном положении и свергнутые ими либералы были полны решимости расквитаться с оппонентами. Спустя всего несколько дней после [[Лондонский мирный договор (1913)|подписания мирного договора]] великий визирь Махмуд Шевкет-паша был застрелен боевиками. Члены «Единения и прогресса» умело воспользовались ситуацией и в ходе начавшейся «чистки» устранили либералов с политической арены. В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря. Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране. === Беренсе донъя һуғышы === Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы. 2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]<ref>{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}</ref>. [[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]] Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]]. Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]]. Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года<ref>{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}</ref>. Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию<ref name="петросян">{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}</ref>. --> === Империяның тарҡалыуы === <!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции. [[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]] [[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом. [[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]]. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}} * [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]] * [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи]. {{Библиоинформация}} {{^|12px}} {{Османская империя в темах}} {{История Турции}} [[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]] [[Категория:Ғосман империяһы тарихы]] pyz8ky0tiy0y561a6vayj1b2recallb 1147377 1147376 2022-07-28T03:38:52Z Akkashka 14326 /* Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған. == Империяның барлыҡҡа килеүе == [[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]] Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= "gug_144-145"}} XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған<ref name="gug_144-145" />. XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана<ref name="gug_144-145" />. Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай. Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән. Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә. Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала. [[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]] Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән. 1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән == Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) == * 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу. * 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу. == Бөйөк империя осоро == Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә. Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған. [[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]] Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай. === Косово ҡырындағы алыш === 1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай<ref>{{книга |автор = Чиркович Сима. |заглавие = История сербов |место = М. |издательство = Весь мир |год = 2009 |страницы = 109 |isbn = 978-5-7777-0431-3 }}</ref>. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған. ==== Моратты үлтереү ==== Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан. Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға. === XV быуат башы === Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән. 1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата. Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була. Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола. Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә. [[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]] Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай. Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған. '''Константинополде алыу''' [[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]] Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән. Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған. Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә === Баҫып алыуҙары === Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған. Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән. Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән. 1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына Отрантоны ҡалдырған. Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә. === Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы === Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]] Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй. Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған. Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған. Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан. Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә. Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән. Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән. Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517). Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]] Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған. === Сөләймән I хакимлығы === [[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]] Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған. Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона. [[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]] 1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған. ==== Франция менән союз ==== Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй. 1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән. Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528). ==== Хәрби уңыштары ==== 1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була. 1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә. Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә. === Сәлим II хакимлығы === [[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]] Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай. [[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]] Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне. Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған. === Морат III һәм Меһмет III хакимлығы === Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан. Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән. Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була. == Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) == Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә. Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған. Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй. Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла. === 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === [[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]] 1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған. Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған. Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла. Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән. 1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған. Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт эшмәкәрҙәре тип танылған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан. === Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Илселәр [[Топҡапы]] һарайында]] Янычарҙар ихтилалы һөҙөмтәһендә тәхеткә ултыртылған Мостафаның ағаһы һәм вариҫы Әхмәт III (1703 - 1730) көтөлмәгән ҡыйыулыҡ һәм үҙаллылыҡ күрһәтә. Ул ғәскәрҙең бик күп офицерҙарын ҡулға алып, ашығыс рәүештә язалап үлтерә лә, үҙе ултыртҡан бөйөк вәзир (саҙр-азам) Әхмәт пашаны вазифаһынан бушата. Яңы бөйөк вәзир Дамадғассан паша дәүләттең төрлө урындарында ихтилалдарҙы тынысландыра, сит ил сауҙагәрҙәрен ҡурсалай, мәктәптәргә нигеҙ һала. Оҙаҡламай ул һәрәмдән сыҡҡан интрига арҡаһында ҡолатыла, һәм вәзирҙәр иҫ киткес тиҙлек менән алмашына башлай; ҡайһы берҙәре власта ике аҙнанан артыҡ ҡала алмай. Османская империя не воспользовалась даже затруднениями, испытанными Россией во время [[Великая Северная война|Северной войны]]. Только в [[1709 год]]у она приняла бежавшего из-под Полтавы короля Швеции [[Карл XII|Карла XII]] и под влиянием его убеждений начала войну с Россией. К этому времени в османских правящих кругах уже существовала партия, которая мечтала не о войне с Россией, а о союзе с ней против Австрии; во главе этой партии стоял вел. визирь Нуман Кеприлу, и его падение, бывшее делом Карла XII, послужило сигналом к войне. Положение [[Пётр I|Петра I]], окружённого на Пруте 200 000 армией турок и татар, было крайне опасно. Гибель Петра была неизбежна, но великий визирь Балтаджи-Мехмед поддался подкупу и выпустил Петра за маловажную сравнительно уступку Азова (1711). Партия войны свергла Балтаджи-Мехмеда и сослала на [[Лемнос]], но Россия дипломатическим путём добилась от Османской империи удаления Карла XII, для чего пришлось прибегнуть к силе. В [[1714 год|1714]]—[[1718 год]]ах османы вели войну с Венецией и в [[1716]]—[[1718 год]]ах с Австрией. По [[Пассаровицкий мир|Пассаровицкому миру]] ([[1718 год]])а Османская империя получила обратно Морею, но отдала Австрии Белград с значительной частью Сербии, Банат, часть Валахии. В [[1722 год]]у, воспользовавшись прекращением династии и последовавшими затем смутами в Персии, османы начали [[религиозная война|религиозную войну]] против [[шиит]]ов, которой они надеялись вознаградить себя за потери в Европе. Несколько поражений в этой войне и вторжение персов на османскую территорию вызвало новое восстание в Константинополе: Ахмед был низложен, и на престол возведён его племянник, сын [[Мустафа II|Мустафы II]], [[Махмуд I]]. === Мәхмүт I хакимлығы === <!--При [[Махмуд I|Махмуде I]] (1730—1754), составлявшем своей мягкостью и человечностью исключение в ряду османских султанов (он не убил свергнутого султана и его сыновей и вообще избегал казней), продолжалась война с Персией, не имевшая определённых результатов. Война с Австрией окончилась [[Белградский мир|Белградским миром]] (1739), по которому турки получили Сербию с Белградом и Орсовой. Успешнее действовала против османов Россия, но заключение австрийцами сепаратного мира заставило и русских пойти на уступки; из своих завоеваний Россия сохранила только [[Азов]], но с обязательством срыть укрепления. В царствование Махмуда Ибрагимом Басмаджи была основана первая турецкая [[типография]]. Муфтий после некоторых колебаний дал фетву, которой во имя интересов просвещения благословлял начинание, а султан гатти-шерифом разрешил его. Было запрещено только печатать [[Коран]] и священные книги. В первый период существования типографии в ней было напечатано 15 сочинений (словари арабский и персидский, несколько книг по истории государства Османов и всеобщей географии, военное искусство, политическая экономия и т. д.). После смерти Ибрагима Басмаджи типография закрылась, новая возникла только в [[1784 год]]у. [[Махмуд I|Махмуду I]], умершему естественной смертью, наследовал его брат [[Осман III]] (1754—1757), царствование которого протекло мирно и который умер так же, как и его брат. == Реформаларға ынтылыш (1757—1839) == Осману наследовал [[Мустафа III]] (1757—74), сын [[Ахмед III|Ахмеда III]]. По вступлении на престол он твёрдо выразил намерение изменить политику Османской империи и восстановить блеск её оружия. Он задумывал довольно обширные реформы (между прочим, прорытие каналов через [[Суэцкий перешеек]] и через Малую Азию), открыто недолюбливал [[рабство]] и отпустил на волю значительное число невольников. Всеобщее недовольство, и раньше не бывшее новостью в Османской империи, было особенно усилено двумя случаями: неизвестно кем был ограблен и уничтожен караван правоверных, возвращавшихся из [[Мекка|Мекки]], и турецкий адмиральский корабль был захвачен отрядом морских разбойников греческой национальности. Всё это свидетельствовало о крайней слабости государственной власти. Для урегулирования финансов [[Мустафа III]] начал с экономии в собственном дворце, но вместе с тем допустил порчу монеты. При покровительстве Мустафы была открыта в Константинополе первая публичная [[библиотека]], несколько [[школа|школ]] и [[больница|больниц]]. Он очень охотно заключил в [[1761 год]]у договор с [[Пруссия|Пруссией]], которым предоставлял прусским торговым кораблям свободное плавание в османских водах; прусские подданные в Османской империи были подчинены юрисдикции своих консулов. Россия и Австрия предлагали Мустафе 100 000 [[дукат]]ов за отмену прав, данных Пруссии, но безуспешно: Мустафа желал возможно более сблизить своё государство с европейской цивилизацией. Дальше попытки реформ не пошли. В [[1768 год]]у султан должен был объявить [[Русско-турецкая война 1768—1774|войну]] России, длившуюся 6 лет и окончившуюся [[Кючук-Кайнарджийский мирный договор|Кучук-Кайнарджийским миром 1774 года]]. Мир был заключён уже при брате и наследнике Мустафы, [[Абдул-Хамид I|Абдул-Хамиде I]] (1774—1789). --> === Абдулхәмит I хакимлығы === <!--Империя в это время чуть ли не повсеместно находилась в состоянии брожения. Греки, возбуждённые Орловым, волновались, но, оставленные русскими без помощи, сравнительно быстро и легко были усмирены и жестоко наказаны. Ахмед-паша Багдадский объявил себя независимым; [[Тахер]], поддерживаемый арабскими кочевниками, принял звание шейха [[Галилея|Галилеи]] и [[Акра|Акры]]; [[Египет]] под властью [[Мухаммад Бей Абу аль-Дахаб|Мухаммад Бея]] и не думал уплачивать дани; [[Северная Албания]], которой управлял [[Бушатлия, Махмуд|Махмуд, паша Скутарийский]], находилась в состоянии полного восстания; [[Али-паша Тепеленский|Али, паша Янинский]], явно стремился к основанию самостоятельного царства. Всё царствование Адбул-Хамида было занято усмирением этих восстаний, которое не могло быть достигнуто вследствие отсутствия у османского правительства денег и дисциплинированного войска. К этому присоединилась новая [[Русско-турецкая война 1787—1792|война с Россией и Австрией]] (1787—1791), опять неудачная для османов. Она окончилась [[Ясский мирный договор|Ясским миром с Россией (1792)]], по которому Россия окончательно приобрела [[Крым]] и пространство между Бугом и Днестром, и Систовским миром с Австрией (1791). Последний был сравнительно благоприятен для Османской империи, так как её главный враг, [[Иосиф II (император Священной Римской империи)|Иосиф II]], умер, а [[Леопольд II (император Священной Римской империи)|Леопольд II]] направлял всё своё внимание на Францию. Австрия возвратила Османам большую часть сделанных ею в эту войну приобретений. Мир был заключён уже при племяннике Абдул Хамида, [[Селим III|Селиме III]] (1789—1807). Кроме территориальных потерь, война внесла в жизнь Османского государства одно существенное изменение: перед её началом (1785) империя заключила свой первый государственный долг, сперва внутренний, гарантированный некоторыми государственными доходами. === Сәлим III хакимлығы === Султан [[Селим III]] первым осознал глубокий кризис Османской империи и приступил к реформированию военной и государственной организации страны. Энергичными мерами правительство очистило [[Эгейское море]] от пиратов; оно покровительствовало торговле и народному образованию. Главное его внимание было обращено на армию. [[Янычары]] доказали свою почти полную бесполезность на войне, в то же время держа страну в периоды мира в состоянии анархии. Их формирования султан намеревался заменить армией европейского образца, но поскольку было очевидно, что сразу невозможно заменить всю старую систему, то реформаторы уделили определённое внимание улучшению положения традиционных формирований. В ряду других реформ султана были мероприятия по усилению боеспособности артиллерии и флота. Правительство озаботилось переводом на [[османский язык]] лучших иностранных сочинений по [[тактика|тактике]] и [[фортификация|фортификации]]; пригласило на преподавательские места в артиллерийском и морском училищах французских офицеров; при первом из них основало библиотеку иностранных сочинений по военным наукам. Были улучшены мастерские для отливки пушек; военные суда нового образца заказывались во Франции. Это все были предварительные меры. [[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|[[Сәлим III]] солтан]] Султан явно желал перейти к реорганизации внутреннего строя армии; он установил для неё новую форму и стал вводить более строгую [[Дисциплина (поведение)|дисциплину]]; янычар нововведения не коснулись. В это время Порте пришлось столкнуться с двумя серьёзными вызовами: во-первых, восстание [[видин]]ского паши [[Пасван-Оглу]] (1797), который явно пренебрегал приказами, исходившими от правительства, во-вторых — [[Египетский поход Бонапарта|египетская экспедиция]] [[Наполеон I|Наполеона]]. Кучук-Гуссейн двинулся против Пасван-Оглу и вёл с ним настоящую войну, не имевшую определённого результата. Правительство вступило наконец в переговоры с мятежным наместником и признало его пожизненные права на управление Видинским пашалыком, в действительности — на началах почти полной независимости. В 1798 году Франция под руководством генерала Бонапарта начала вторжение а [[Египет]], потом и в [[Сирия|Сирию]]. На сторону Османской империи стала [[Великобритания]], уничтожившая французский флот в [[Битва при Абукире (1798)|битве при Абукире]]. Экспедиция не имела для османов серьёзных результатов. Формально Египет остался во власти Османской империи, фактически — во власти [[мамлюки|мамлюков]]. Едва окончилась война с французами (1801), как началось восстание [[янычары|янычар]] в [[Белград]]е, недовольных реформами в армии. Притеснения с их стороны вызвали народное движение в [[Сербия|Сербии]] (1804) под начальством [[Карагеоргий|Карагеоргия]]. Правительство сперва поддерживало движение, но скоро оно вылилось в форму настоящего народного восстания, и Османской империи пришлось начать военные действия (см. [[Битва при Иванковац]]). Дело осложнилось [[Русско-турецкая война 1806—1812|войной]], начатой Россией (1806—1812). Реформы пришлось вновь отложить: великий визирь и другие высшие чиновники и военные находились на театре военных действий. --> ==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ==== <!--В [[Стамбул]]е оставался лишь [[каймакам]] (помощник великого визиря) и заместители министров. [[Шейх-уль-ислам]] воспользовался этим моментом для заговора против султана. В заговоре приняли участие улемы и [[янычары]], среди которых распространялись слухи о намерении султана расформировать их, распределив по полкам регулярной армии. К заговору примкнул и каймакам. В назначенный день отряд янычар неожиданно напал на гарнизон постоянного войска, стоявший в столице, и произвёл среди него резню. Другая часть янычар окружила дворец Селима и требовала от него казни ненавистных им лиц. Селим имел мужество отказаться. Он был арестован и посажен под стражу. Султаном был провозглашён сын Абдул-Хамида, [[Мустафа IV]] (1807—1808). Резня в городе продолжалась два дня. От имени бессильного Мустафы управляли шейх-уль-ислам и каймакам. Но и у Селима оставались свои приверженцы. Во время переворота Кабакчи Мустафы, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] (паша болгарского города Рущук) и его приверженцы начали переговоры по поводу возврата султана Селима III на престол. Наконец, с 16-тысячной армией, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] отправился в Стамбул, отправив ранее туда Хаджи Али Агу, который убил Кабакчи Мустафу (19 июля 1808 года). Мустафа Байрактар со своей армией, уничтожив довольно большое количество мятежников, прибыл в Высокую Порту. Султан [[Мустафа IV]], узнав, что Мустафа желает вернуть трон султану Селиму III, приказал убить Селима и брата шах-заде Махмуда. Султан был убит немедленно, а шах-заде Махмуд при помощи своих рабов и слуг был освобождён. Мустафа Байрактар, убрав с трона Мустафу IV, объявил султаном [[Махмуд II|Махмуда II]]. Последний сделал его садр-и-азамом — великим визирем. === Мәхмүт II идаралығы === Не уступая Селиму в энергии и в понимании необходимости реформ, [[Махмуд II|Махмуд]] был гораздо более жестким, чем Селим: злой, мстительный, он в большей степени руководствовался личными страстями, которые умерялись скорее политической дальновидностью, чем действительным стремлением ко благу страны. Почва для нововведений была уже несколько подготовлена, способность не задумываться над средствами тоже благоприятствовала Махмуду, и потому его деятельность оставила всё же более следов, чем деятельность Селима. Своим великим визирем он назначил Байрактара, распорядившегося избиением участников заговора против Селима и других политических противников. Жизнь самого Мустафы была на время пощажена. Как первую реформу, Байрактар наметил реорганизацию корпуса янычар, но он имел неосторожность отправить часть своего войска на театр военных действий; у него оставалось только 7000 солдат. 6000 янычар совершили на них неожиданное нападение и двинулись к дворцу с целью освободить Мустафу IV. Байрактар, с небольшим отрядом запершийся во дворце, выбросил им труп Мустафы, а затем взорвал часть дворца на воздух и похоронил себя в развалинах. Через несколько часов подоспело верное правительству трехтысячное войско с Рамиз-пашой во главе, разбило янычар и истребило значительную их часть. Махмуд решил отложить реформу до окончания войны с Россией, завершившейся в [[1812]] г. [[Бухарестский мирный договор (1812)|Бухарестским миром]]. [[Венский конгресс]] внёс некоторые изменения в положение Османской империи или, правильнее, определил точнее и утвердил в теории и на географических картах то, что уже имело место в действительности. [[Далмация]] и [[Иллирия]] были утверждены за Австрией, [[Бессарабия]] за Россией; семь [[Ионические острова|Ионических островов]] получили самоуправление под английским протекторатом; английские суда получили право свободного прохода через [[Дарданеллы]]. Даже на оставшейся у империи территории правительство не чувствовало уверенности. В Сербии в 1817 году началось восстание, окончившееся в 1829 году лишь после признания Сербии по [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольскому миру]] отдельным вассальным государством, с собственным князем во главе. В 1820 году началось восстание [[Али-паша Тепеленский|Али-паши Янинского]]. Вследствие измены его собственных сыновей он был разбит, взят в плен и казнён; но значительная часть его армии образовала кадры греческих повстанцев. В 1821 году восстание, переросшее в [[Греческая война за независимость|войну за независимость]], началось в Греции. После вмешательства России, Франции и Англии и несчастной для Османской империи [[Наваринское сражение|Наваринской (морской) битвы]] (1827), в которой погиб турецкий и египетский флот, османцы потеряли Грецию. --> ==== Хәрби юғалтыуҙар ==== <!--Избавления от янычар и дервишей (1826) не спасли турок от поражения как в войне с сербами, так и в войне с греками. За этими двумя войнами и в связи с ними последовала [[Русско-турецкая война (1828—1829)|война с Россией]] (1828—1829), окончившаяся [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольским миром 1829 года]]. Османская империя потеряла почти всю [[Княжество Сербия|Сербию]], [[Молдавия|Молдавию]], [[Валахия|Валахию]], [[Греция|Грецию]], восточное побережье [[Чёрное море|Чёрного моря]]. Вслед за тем от Османской империи отложился [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]], [[хедив]] Египта (1831—1833 и 1839). В борьбе с последним империя понесла такие удары, которыми было поставлено на карту самое её существование; но её дважды (1833 и 1839) спасло неожиданное заступничество России, вызванное опасением со стороны [[Николай I|Николая I]] новой европейской войны, которая, вероятно, была бы вызвана распадом Османского государства. Впрочем, это заступничество принесло России и реальные выгоды: по миру в Гункьяр Скелесси (1833) Османская империя предоставила русским судам проход через Дарданеллы, закрыв его для Англии. Одновременно французы решили отнять у османцев [[Алжир]] (с 1830 года), и ранее, впрочем, бывший лишь в номинальной зависимости от империи. ==== Гражданлыҡ реформалары ==== [[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Махмуд II]] начинает модернизацию в 1839 г.]] Войны не остановили реформаторских замыслов Махмуда; частные преобразования в армии продолжались во все время его царствования. Он заботился также о поднятии уровня образования в народе; при нём (1831) стала выходить на французском языке первая в Османской империи газета, имевшая официальный характер («Moniteur ottoman»). С конца 1831 года начала выходить первая официальная газета на турецком языке «[[Таквим-и векаи]]». Подобно Петру Великому, быть может, даже сознательно подражая ему, Махмуд стремился ввести европейские нравы в народе; он сам носил европейский костюм и поощрял к тому своих чиновников, запрещал ношение [[тюрбан]]а, устраивал празднества в Константинополе и в других городах с [[фейерверк]]ами, с европейской музыкой и вообще по европейскому образцу. До важнейших реформ гражданского строя, задуманных им, он не дожил; они были уже делом его наследника. Но и то немногое, что он сделал, шло вразрез с религиозными чувствами мусульманского населения. Он стал чеканить монету со своим изображением, что прямо запрещено в Коране (известия о том, будто и предыдущие султаны снимали с себя портреты, подлежит большому сомнению). В течение всего его царствования в разных частях государства, особенно в Константинополе, беспрестанно происходили бунты мусульман, вызванные религиозными чувствами; правительство расправлялось с ними крайне жестоко: иногда в несколько дней в Босфор бросалось по 4000 трупов. При этом Махмуд не стеснялся подвергать казни даже [[улем]]ов и [[дервиш]]ей, которые вообще были его ожесточёнными врагами. В царствование Махмуда было особенно много пожаров в Стамбуле, частью происходивших от поджогов; народ объяснял их Божьим наказанием за грехи султана. ==== Хакимлығы һөҙөмтәләре ==== Истребление [[янычары|янычар]], сначала повредившее Османской империи, лишив её хотя и плохого, но все-таки не бесполезного войска, по прошествии нескольких лет оказалось в высшей степени благодетельным: вооруженные силы Порты почти сравнялись с европейскими регулярными армиями, что было наглядно доказано в [[Крымская война|Крымскую кампанию]] и ещё более во время русско-турецкой войны 1877—1878 годов, а также в войне с Грецией 1897 года. Территориальное сокращение, в особенности потеря Греции, оказалось для империи тоже скорее выгодным, чем вредным. Исторически османы никогда не допускали к военной службе христиан; между тем, области со сплошным христианским населением ([[Греция]] и [[Сербия]]), не увеличивая турецкой армии, в то же время требовали от неё значительных военных гарнизонов, которые не могли быть пущены в ход в случае острой необходимости. В особенности это применимо к Греции, которая ввиду растянутой морской границы не представляла даже стратегических выгод для Османской империи, более сильной на суше, чем на море. Потеря территорий сократила государственные доходы империи, но в царствование Махмуда несколько оживилась торговля Османской империи с европейскими государствами, несколько поднялась производительность страны ([[хлеб]], [[табак]], [[Виноград культурный|виноград]], [[розовое масло]] и др.). Таким образом, несмотря на все внешние поражения, несмотря даже на страшную [[Битва при Незибе|битву при Низибе]], в которой [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]] уничтожил значительную османскую армию и за которой последовала потеря целого флота, Махмуд оставил Абдул-Меджиду государство скорее усиленное, чем ослабленное. Усилено оно было ещё и тем, что отныне интерес европейских держав был теснее связан с сохранением Османского государства. Необычайно поднялось значение [[Босфор]]а и Дарданелл; европейские державы чувствовали, что захват Константинополя одной из них нанесёт непоправимый удар остальным, и поэтому сохранение слабой Османской империи считали для себя более выгодным. --> == Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) == <!--Махмуду наследовал его 16-летний сын [[Абдул-Меджид]], не отличавшийся его энергией и непреклонностью, но зато бывший более культурным и мягким по своему характеру человеком. Несмотря на всё, сделанное Махмудом, битва при Низибе могла бы окончательно погубить Османскую империю, если бы Россия, Англия, Австрия и Пруссия не заключили союза для охраны целости Порты ([[1840]]); они составили трактат, в силу которого египетский вице-король сохранял на наследственном начале Египет, но обязывался немедленно очистить Сирию, а в случае отказа должен был лишиться всех своих владений. Союз этот вызвал негодование во Франции, поддерживавшей Мухаммеда Али, и Тьер сделал даже приготовления к войне; однако [[Луи-Филипп]] на неё не решился. Несмотря на неравенство сил, Мухаммед Али готов был сопротивляться; но английская эскадра бомбардировала [[Бейрут]], сожгла египетский флот и высадила в Сирию корпус в 9000 чел., который при помощи [[маронит]]ов нанёс несколько поражений египтянам. Мухаммед Али уступил; Османская империя была спасена, и Абдул-Меджид, поддерживаемый Хозревом-пашой, Решидом-пашой и другими сподвижниками отца, приступил к реформам. === Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат === 3 ноября 1839 года Абдул-Меджид издал так наз. [[Гюльханейский хатти-шериф]] (Гюльханэ — «жилище роз», название площади, где был объявлен [[Хатт-и-шериф]]) — общеимперский указ, определявший принципы, которым намеревалось следовать правительство: * обеспечение всем подданным совершенной безопасности относительно их жизни, чести и имущества; * правильный способ распределения и взимания налогов; * столь же правильный способ набора солдат. Признавалось необходимым изменить распределение податей в смысле их уравнительности и отказаться от системы сдачи их на откуп, определить расходы на сухопутные и морские силы; установлялась публичность [[судопроизводство|судопроизводства]]. Все эти льготы распространялись на всех подданных султана без различия вероисповеданий. Сам султан принёс присягу на верность хатти-шерифу. Оставалось осуществить обещание на самом деле. --> === Гумайюн === <!-- После [[Крымская война|Крымской войны]] султан опубликовал новый гатти-шериф [[гумайюн]] ([[1856]]), в котором подтверждались и подробнее развивались принципы первого; особенно настаивалось на [[Социальное равенство|равенстве]] всех подданных, без различия вероисповедания и национальности. После этого гатти-шерифа был отменён старинный закон о смертной казни за переход из ислама в другую религию. Однако большая часть этих постановлений оставалась только на бумаге. Высшее правительство частью было не в силах справиться с своеволием низших чиновников, частью и само не хотело прибегать к некоторым мерам, обещанным в гатти-шерифах, как, например, к назначению христиан на разные должности. Однажды оно сделало попытку вербовать солдат из христиан, но это вызвало недовольство и среди мусульман, и среди христиан, тем более, что правительство при производстве в офицеры не решалось отказаться от религиозных принципов ([[1847]]); скоро эта мера была отменена. Массовые убийства [[маронит]]ов в Сирии ([[1845]] и др.) подтверждали, что веротерпимость по-прежнему была чужда Османской империи. В течение царствования Абдул-Меджида были улучшены [[дорога|дороги]], построено множество [[мост]]ов, проведено несколько [[телеграф]]ных линий, [[почта]] организована по европейскому образцу. События [[1848]] г. вовсе не отозвались в Османской империи; только [[Революция 1848—1849 годов в Венгрии|венгерская революция]] побудила османское правительство сделать попытку восстановить своё господство на Дунае, но поражение венгров рассеяло его надежды. Когда [[Кошут, Лайош|Кошут]] с товарищами спаслись на турецкой территории, то Австрия и Россия обратились к султану Абдул-Меджиду с требованием их выдачи. Султан ответил, что религия запрещает ему нарушить долг гостеприимства. === Ҡырым һуғышы === [[1853]]—[[1856]] гг. были временем новой [[Восточная война|Восточной войны]], закончившейся в 1856 г. [[Парижский мирный договор (1856)|Парижским миром]]. На [[Парижский конгресс]] был на началах равноправности допущен представитель Османской империи, и этим самым империя признана членом европейского концерна. Однако это признание имело скорее формальный характер, чем действительный. Прежде всего Османская империя, участие которой в войне было весьма велико и которая доказала увеличение своей боевой способности сравнительно с первой четвертью XIX или с концом XVIII в., в действительности получила от войны очень мало; срытие русских крепостей на северном побережье Чёрного моря имело для неё ничтожное значение, а потеря Россией права держать военный флот на Чёрном море не могла быть продолжительна и была отменена уже в 1871 г. Далее, консульская юрисдикция была сохранена и доказывала, что Европа всё же смотрит на империю Османов как на государство варварское. После войны европейские державы стали заводить на территории империи свои почтовые учреждения, независимые от османских. Война не только не увеличила власти Османской империи над вассальными государствами, но ослабила её; дунайские княжества в [[1861]] г. объединились в одно государство [[Румыния|Румынию]], а в Сербии дружественные Турции [[Обреновичи]] были низвергнуты и заменены дружественными России [[Карагеоргиевичи]]; несколько позже Европа принудила империю удалить из Сербии свои гарнизоны ([[1867]]). Во время Восточной кампании Османская империя сделала заём в Англии в 7 млн [[фунт стерлингов|фунтов стерлингов]]; в 1858,1860 и 1861 гг. пришлось сделать новые займы. В то же время правительство выпустило значительное количество бумажных денег, курс которых скоро и сильно пал. В связи с другими событиями это вызвало торговый кризис [[1861]] г., тяжело отразившийся на народонаселении. --> == Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) == Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй. Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла. Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән. === Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү === Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған. Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән. Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған<ref>{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}</ref>. 1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була. Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы. === Черногориялағы һуғыш === 1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына. === Криттағы ихтилал === 1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына. Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән. === Дәүләт түңкәрелеше === 1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. <!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --> Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти». 1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла. == [[Абдулхәмит II]] == <!-- Уже в конце царствования Абдул-Азиза началось [[Боснийско-Герцеговинское восстание|восстание в Герцеговине и Боснии]], вызванное крайне тяжёлым положением населения этих областей, частью обязанного отбывать [[барщина|барщину]] на полях крупных землевладельцев-мусульман, частью лично свободного, но совершенно бесправного, угнетаемого непомерными поборами и в то же время постоянно подогреваемого в своей ненависти к туркам близким соседством свободных [[черногорцы|черногорцев]]. Весной [[1875]] г. некоторые общины обратились к султану с просьбой уменьшить налог на баранов и налог, уплачиваемый христианами взамен воинской повинности, и организовать полицию из христиан. Им даже не ответили. Тогда их жители взялись за оружие. Движение быстро охватило всю Герцеговину и распространилось на Боснию; [[Никшич]] был осаждён повстанцами. Из Черногории и Сербии на помощь повстанцам двинулись отряды добровольцев. Движение вызвало большой интерес за границей, особенно в [[Россия|России]] и в [[Австрия|Австрии]]; последняя обратилась к [[Порта|Порте]] с требованием религиозной равноправности, понижения налогов, пересмотра законов о недвижимой собственности и проч. Султан немедленно обещал всё это исполнить (февраль 1876), но повстанцы не соглашались положить оружие, пока не будут выведены османские войска из Герцеговины. Брожение перешло и на Болгарию, где османцы в виде ответа произвели страшную резню (см. [[Болгария]]), вызвавшую негодование во всей Европе (брошюра [[Гладстон, Уильям Эварт|Гладстона]] о зверствах в Болгарии), были поголовно вырезаны целые селения, до грудных детей включительно. Болгарское восстание было потоплено в крови, но герцеговинское и боснийское продолжалось и в 1876 г. и вызвало наконец вмешательство Сербии и Черногории (1876—1877 г; см. [[Сербско-турецкая война (1876—1877)|Сербо-черногорско-турецкая война]]). 6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления. В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.). [[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]] Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался. === 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков. === Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар === Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено. [[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]] В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]]. В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен. Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]<ref>{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}</ref>; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства. 14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела. [[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]] В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок. В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями. В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию. Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции. В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования. --> == XX быуат == <!-- В XX веке на окраинах империи усилились сепаратистские настроения. Османская империя начала постепенно терять свои территории, уступая технологическому превосходству Запада. === Йәш төрөктәр революцияһы === [[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|Демонстрация в районе [[Султанахмет]], Стамбул, 1908 год]] [[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Османская открытка в ознаменование младотурецкой революции]] В начале XX века в [[Османская империя|Османской империи]] появилось политическое движение [[Младотурки|младотурков]], которое было вдохновлено основанной в 1831 году подпольной организацией [[Молодая Италия]]. В 1908 году состоялась [[младотурецкая революция]], ведущую роль в которой сыграло общество «[[Единение и прогресс|Иттихад ве таракки]]» («Единение и прогресс», ''иттихадисты''). Султан [[Абдул-Хамид II]] согласился восстановить конституцию 1876 года и созвать парламент. В 1909 году абсолютная власть монарха была [[Контрпереворот 1909 года|восстановлена мятежниками]], но вскоре они потерпели поражение и парламент избрал новым султаном [[Мехмед V|Мехмеда V]] — брата Абдул-Хамида II. Будущий триумвир [[Энвер-паша|Энвер Исмаил]] принимал активное участие в революции 1908 года и был одним из лидеров «Единения и прогресса». [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] также отличился во время революции и принял участие в подавлении контрпереворота 1909 года. [[Мехмед Талаат-паша|Мехмед Талаат]] был другом Энвера Исмаила и после революции был избран депутатом парламента ''(меджлис-и умуми)'' от [[Эдирне]]. Воспользовавшись сложившейся ситуацией после революции младотурков, в октябре 1908 года [[Австро-Венгрия]] аннексировала [[Босния и Герцеговина|Боснию и Герцеговину]], что в дальнейшем привело к [[Боснийский кризис|Боснийскому кризису]]. В 1911 году началась [[Итало-турецкая война|война между Италией и Османской империей]], которая привела к потере турками [[Триполитания|Триполитании]], [[Киренаика|Киренаики]] и архипелага [[Додеканес]] в Эгейском море. Вслед за этой войной, продемонстрировавшей слабость турецкой армии, последовала война Османской империи с [[Балканский союз|Балканским союзом]]. === Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше === В октябре 1912 года началась [[Первая Балканская война]] между Османской империей и членами [[Балканский союз|Балканского союза]] — [[Третье Болгарское царство|Болгарией]], [[Королевство Сербия|Сербией]], [[Королевство Греция|Грецией]] и [[Королевство Черногория|Черногорией]]. Превосходящие по численности войска Союза добились быстрого успеха над находящимися в невыгодном стратегическом положении турками. [[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|[[Энвер-паша]] принимает иностранных представителей после [[Государственный переворот в Османской империи (1913)|переворота 1913 года.]]]] В январе 1913 года [[Единение и прогресс|иттихадист]] [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], убеждённый в том, что великий визирь [[Мехмед Камиль-паша|Камиль-паша]] и кабинет министров готовы заключить унизительный мир с Балканским союзом, устроил государственный переворот. По требованию Энвера султан [[Мехмед V]] назначил нового великого визиря, которым стал [[Махмуд Шевкет-паша]]. В новом правительстве получили портфели лишь трое умеренных представителей партии «Единение и прогресс». После истечения срока перемирия в феврале 1913 года война на Балканах возобновилась. Не имея возможности помочь своим городам в Европе, Османская империя была вынуждена наблюдать, как они постепенно переходят в руки союзников. В конце марта защитники [[Эдирне]] капитулировали и сдали город болгарам. После поражения, вызвавшего глубокий национальный кризис в стране, великий визирь немедленно объявил о готовности заключить мирный договор. В итоге Османская империя уступила членам Балканского союза 155,4 тыс. м² своей территории с 4 млн населения, потеряв почти все европейские владения. --> === Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы === <!-- Иттихадисты, которые оправдывали государственный переворот 1913 года необходимостью сохранить Эдирне в составе империи, оказались в неудобном положении и свергнутые ими либералы были полны решимости расквитаться с оппонентами. Спустя всего несколько дней после [[Лондонский мирный договор (1913)|подписания мирного договора]] великий визирь Махмуд Шевкет-паша был застрелен боевиками. Члены «Единения и прогресса» умело воспользовались ситуацией и в ходе начавшейся «чистки» устранили либералов с политической арены. В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря. Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране. === Беренсе донъя һуғышы === Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы. 2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]<ref>{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}</ref>. [[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]] Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]]. Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]]. Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года<ref>{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}</ref>. Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию<ref name="петросян">{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}</ref>. --> === Империяның тарҡалыуы === <!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции. [[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]] [[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом. [[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]]. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}} * [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]] * [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи]. {{Библиоинформация}} {{^|12px}} {{Османская империя в темах}} {{История Турции}} [[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]] [[Категория:Ғосман империяһы тарихы]] t74ifxnhgtzid9fqkkw8dlaj6fx5ie5 1147378 1147377 2022-07-28T04:07:06Z Akkashka 14326 /* Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған. == Империяның барлыҡҡа килеүе == [[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]] Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= "gug_144-145"}} XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған<ref name="gug_144-145" />. XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана<ref name="gug_144-145" />. Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай. Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән. Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә. Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала. [[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]] Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән. 1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән == Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) == * 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу. * 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу. == Бөйөк империя осоро == Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә. Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған. [[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]] Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай. === Косово ҡырындағы алыш === 1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай<ref>{{книга |автор = Чиркович Сима. |заглавие = История сербов |место = М. |издательство = Весь мир |год = 2009 |страницы = 109 |isbn = 978-5-7777-0431-3 }}</ref>. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған. ==== Моратты үлтереү ==== Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан. Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға. === XV быуат башы === Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән. 1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата. Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була. Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола. Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә. [[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]] Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай. Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған. '''Константинополде алыу''' [[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]] Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән. Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған. Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә === Баҫып алыуҙары === Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған. Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән. Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән. 1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына Отрантоны ҡалдырған. Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә. === Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы === Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]] Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй. Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған. Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған. Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан. Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә. Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән. Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән. Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517). Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]] Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған. === Сөләймән I хакимлығы === [[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]] Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған. Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона. [[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]] 1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған. ==== Франция менән союз ==== Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй. 1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән. Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528). ==== Хәрби уңыштары ==== 1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була. 1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә. Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә. === Сәлим II хакимлығы === [[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]] Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай. [[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]] Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне. Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған. === Морат III һәм Меһмет III хакимлығы === Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан. Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән. Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була. == Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) == Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә. Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған. Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй. Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла. === 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === [[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]] 1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған. Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған. Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла. Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән. 1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған. Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт эшмәкәрҙәре тип танылған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан. === Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Илселәр [[Топҡапы]] һарайында]] Янычарҙар ихтилалы һөҙөмтәһендә тәхеткә ултыртылған Мостафаның ағаһы һәм вариҫы Әхмәт III (1703—1730) көтөлмәгән ҡыйыулыҡ һәм үҙаллылыҡ күрһәтә. Ул ғәскәрҙең бик күп офицерҙарын ҡулға алып, ашығыс рәүештә язалап үлтерә лә, үҙе ултыртҡан бөйөк вәзир (саҙр-азам) Әхмәт пашаны вазифаһынан бушата. Яңы бөйөк вәзир Дамадғассан паша дәүләттең төрлө урындарында ихтилалдарҙы тынысландыра, сит ил сауҙагәрҙәрен ҡурсалай, мәктәптәргә нигеҙ һала. Оҙаҡламай ул һәрәмдән сыҡҡан интрига арҡаһында ҡолатыла, һәм вәзирҙәр иҫ киткес тиҙлек менән алмашына башлай; ҡайһы берҙәре власта ике аҙнанан артыҡ ҡала алмай. Ғосман империяһы хатта Төньяҡ һуғышта Рәсәй күргән ауырлыҡтарҙы ла үҙе өсөн отошло файҙаланмай. 1709 йылда ғына ул Полтаванан ҡасҡан Швеция короле Карл XII ҡабул итә һәм уның инаныуҙары йоғонтоһонда Рәсәйгә ҡаршы һуғыш башлай. Был ваҡытҡа ғосмандарҙың хакимлыҡ итеүсе даирәләрендә Рәсәйгә ҡаршы һуғыш түгел, ә уның менән Австрияға ҡаршы союз тураһында хыялланған бер партия бар ине; был партияға башлыҡ итеп вәзир Номан Көпрүлү тәғәйенләнгән була, һәм уның әүәлге ҡолауына Карл XII ҡыҫылышы һуғышҡа сигнал булып хеҙмәт итә. Прутта төрөк һәм татарҙарҙың 200 000—дән ашыу ғәскәре уратып алған Пётр I батшаның хәле бик ҡурҡыныс ине. Петрҙың үлеме ҡотолғоһоҙ була, ләкин бөйөк вәзир Балтажи-Меһмет, батша Пётр I-нең Азов буйынса сағыштырмаса бик аҙ ғына ташламаһына алданып (1711), уны сығара. Һуғыш партияһы Балтажи-Меһметты ҡолата һәм Лемносҡа һөргөнгә ебәрә, ләкин Рәсәй консуллыҡ юлы менән Ғосман империяһынан Карл XII алып сығыуға өлгәшә, бының өсөн уға көс ҡулланырға тура килә. Ғосмандар 1714-1718 йылдарҙа Венеция һәм 1716-1718 йылдарҙа Австрия менән һуғыш алып бара. Пассаровицкий тыныслыҡ килешеүе (1718 йыл) буйынса Ғосман империяһы Мореяны кире ҡайтара, әммә Сербияның күпселек өлөшө, Банат, Валахияның бер өлөшө менән бергә Белградты Австрияға бирә. 1722 йылда, династияны туҡтауы һәм һуңынан Фарсы болаларынан файҙаланып, Европала юғалтҡандары өсөн үҙҙәрен бүләкләргә өмөтләнеп, ғосмандар шиғыйҙарға ҡаршы дини һуғыш башлай. Был һуғышта бер нисә тапҡыр еңелеүе һәм фарсыларҙың Ғосман биләмәһенә баҫып инеүе Константинополдә яңы ихтилалға сәбәпсе була: Әхмәт ҡолатыла, һәм тәхеткә уның ағаһы Мостафа II-нең улы Мәхмүт I ултыра. === Мәхмүт I хакимлығы === <!--При [[Махмуд I|Махмуде I]] (1730—1754), составлявшем своей мягкостью и человечностью исключение в ряду османских султанов (он не убил свергнутого султана и его сыновей и вообще избегал казней), продолжалась война с Персией, не имевшая определённых результатов. Война с Австрией окончилась [[Белградский мир|Белградским миром]] (1739), по которому турки получили Сербию с Белградом и Орсовой. Успешнее действовала против османов Россия, но заключение австрийцами сепаратного мира заставило и русских пойти на уступки; из своих завоеваний Россия сохранила только [[Азов]], но с обязательством срыть укрепления. В царствование Махмуда Ибрагимом Басмаджи была основана первая турецкая [[типография]]. Муфтий после некоторых колебаний дал фетву, которой во имя интересов просвещения благословлял начинание, а султан гатти-шерифом разрешил его. Было запрещено только печатать [[Коран]] и священные книги. В первый период существования типографии в ней было напечатано 15 сочинений (словари арабский и персидский, несколько книг по истории государства Османов и всеобщей географии, военное искусство, политическая экономия и т. д.). После смерти Ибрагима Басмаджи типография закрылась, новая возникла только в [[1784 год]]у. [[Махмуд I|Махмуду I]], умершему естественной смертью, наследовал его брат [[Осман III]] (1754—1757), царствование которого протекло мирно и который умер так же, как и его брат. == Реформаларға ынтылыш (1757—1839) == Осману наследовал [[Мустафа III]] (1757—74), сын [[Ахмед III|Ахмеда III]]. По вступлении на престол он твёрдо выразил намерение изменить политику Османской империи и восстановить блеск её оружия. Он задумывал довольно обширные реформы (между прочим, прорытие каналов через [[Суэцкий перешеек]] и через Малую Азию), открыто недолюбливал [[рабство]] и отпустил на волю значительное число невольников. Всеобщее недовольство, и раньше не бывшее новостью в Османской империи, было особенно усилено двумя случаями: неизвестно кем был ограблен и уничтожен караван правоверных, возвращавшихся из [[Мекка|Мекки]], и турецкий адмиральский корабль был захвачен отрядом морских разбойников греческой национальности. Всё это свидетельствовало о крайней слабости государственной власти. Для урегулирования финансов [[Мустафа III]] начал с экономии в собственном дворце, но вместе с тем допустил порчу монеты. При покровительстве Мустафы была открыта в Константинополе первая публичная [[библиотека]], несколько [[школа|школ]] и [[больница|больниц]]. Он очень охотно заключил в [[1761 год]]у договор с [[Пруссия|Пруссией]], которым предоставлял прусским торговым кораблям свободное плавание в османских водах; прусские подданные в Османской империи были подчинены юрисдикции своих консулов. Россия и Австрия предлагали Мустафе 100 000 [[дукат]]ов за отмену прав, данных Пруссии, но безуспешно: Мустафа желал возможно более сблизить своё государство с европейской цивилизацией. Дальше попытки реформ не пошли. В [[1768 год]]у султан должен был объявить [[Русско-турецкая война 1768—1774|войну]] России, длившуюся 6 лет и окончившуюся [[Кючук-Кайнарджийский мирный договор|Кучук-Кайнарджийским миром 1774 года]]. Мир был заключён уже при брате и наследнике Мустафы, [[Абдул-Хамид I|Абдул-Хамиде I]] (1774—1789). --> === Абдулхәмит I хакимлығы === <!--Империя в это время чуть ли не повсеместно находилась в состоянии брожения. Греки, возбуждённые Орловым, волновались, но, оставленные русскими без помощи, сравнительно быстро и легко были усмирены и жестоко наказаны. Ахмед-паша Багдадский объявил себя независимым; [[Тахер]], поддерживаемый арабскими кочевниками, принял звание шейха [[Галилея|Галилеи]] и [[Акра|Акры]]; [[Египет]] под властью [[Мухаммад Бей Абу аль-Дахаб|Мухаммад Бея]] и не думал уплачивать дани; [[Северная Албания]], которой управлял [[Бушатлия, Махмуд|Махмуд, паша Скутарийский]], находилась в состоянии полного восстания; [[Али-паша Тепеленский|Али, паша Янинский]], явно стремился к основанию самостоятельного царства. Всё царствование Адбул-Хамида было занято усмирением этих восстаний, которое не могло быть достигнуто вследствие отсутствия у османского правительства денег и дисциплинированного войска. К этому присоединилась новая [[Русско-турецкая война 1787—1792|война с Россией и Австрией]] (1787—1791), опять неудачная для османов. Она окончилась [[Ясский мирный договор|Ясским миром с Россией (1792)]], по которому Россия окончательно приобрела [[Крым]] и пространство между Бугом и Днестром, и Систовским миром с Австрией (1791). Последний был сравнительно благоприятен для Османской империи, так как её главный враг, [[Иосиф II (император Священной Римской империи)|Иосиф II]], умер, а [[Леопольд II (император Священной Римской империи)|Леопольд II]] направлял всё своё внимание на Францию. Австрия возвратила Османам большую часть сделанных ею в эту войну приобретений. Мир был заключён уже при племяннике Абдул Хамида, [[Селим III|Селиме III]] (1789—1807). Кроме территориальных потерь, война внесла в жизнь Османского государства одно существенное изменение: перед её началом (1785) империя заключила свой первый государственный долг, сперва внутренний, гарантированный некоторыми государственными доходами. === Сәлим III хакимлығы === Султан [[Селим III]] первым осознал глубокий кризис Османской империи и приступил к реформированию военной и государственной организации страны. Энергичными мерами правительство очистило [[Эгейское море]] от пиратов; оно покровительствовало торговле и народному образованию. Главное его внимание было обращено на армию. [[Янычары]] доказали свою почти полную бесполезность на войне, в то же время держа страну в периоды мира в состоянии анархии. Их формирования султан намеревался заменить армией европейского образца, но поскольку было очевидно, что сразу невозможно заменить всю старую систему, то реформаторы уделили определённое внимание улучшению положения традиционных формирований. В ряду других реформ султана были мероприятия по усилению боеспособности артиллерии и флота. Правительство озаботилось переводом на [[османский язык]] лучших иностранных сочинений по [[тактика|тактике]] и [[фортификация|фортификации]]; пригласило на преподавательские места в артиллерийском и морском училищах французских офицеров; при первом из них основало библиотеку иностранных сочинений по военным наукам. Были улучшены мастерские для отливки пушек; военные суда нового образца заказывались во Франции. Это все были предварительные меры. [[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|[[Сәлим III]] солтан]] Султан явно желал перейти к реорганизации внутреннего строя армии; он установил для неё новую форму и стал вводить более строгую [[Дисциплина (поведение)|дисциплину]]; янычар нововведения не коснулись. В это время Порте пришлось столкнуться с двумя серьёзными вызовами: во-первых, восстание [[видин]]ского паши [[Пасван-Оглу]] (1797), который явно пренебрегал приказами, исходившими от правительства, во-вторых — [[Египетский поход Бонапарта|египетская экспедиция]] [[Наполеон I|Наполеона]]. Кучук-Гуссейн двинулся против Пасван-Оглу и вёл с ним настоящую войну, не имевшую определённого результата. Правительство вступило наконец в переговоры с мятежным наместником и признало его пожизненные права на управление Видинским пашалыком, в действительности — на началах почти полной независимости. В 1798 году Франция под руководством генерала Бонапарта начала вторжение а [[Египет]], потом и в [[Сирия|Сирию]]. На сторону Османской империи стала [[Великобритания]], уничтожившая французский флот в [[Битва при Абукире (1798)|битве при Абукире]]. Экспедиция не имела для османов серьёзных результатов. Формально Египет остался во власти Османской империи, фактически — во власти [[мамлюки|мамлюков]]. Едва окончилась война с французами (1801), как началось восстание [[янычары|янычар]] в [[Белград]]е, недовольных реформами в армии. Притеснения с их стороны вызвали народное движение в [[Сербия|Сербии]] (1804) под начальством [[Карагеоргий|Карагеоргия]]. Правительство сперва поддерживало движение, но скоро оно вылилось в форму настоящего народного восстания, и Османской империи пришлось начать военные действия (см. [[Битва при Иванковац]]). Дело осложнилось [[Русско-турецкая война 1806—1812|войной]], начатой Россией (1806—1812). Реформы пришлось вновь отложить: великий визирь и другие высшие чиновники и военные находились на театре военных действий. --> ==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ==== <!--В [[Стамбул]]е оставался лишь [[каймакам]] (помощник великого визиря) и заместители министров. [[Шейх-уль-ислам]] воспользовался этим моментом для заговора против султана. В заговоре приняли участие улемы и [[янычары]], среди которых распространялись слухи о намерении султана расформировать их, распределив по полкам регулярной армии. К заговору примкнул и каймакам. В назначенный день отряд янычар неожиданно напал на гарнизон постоянного войска, стоявший в столице, и произвёл среди него резню. Другая часть янычар окружила дворец Селима и требовала от него казни ненавистных им лиц. Селим имел мужество отказаться. Он был арестован и посажен под стражу. Султаном был провозглашён сын Абдул-Хамида, [[Мустафа IV]] (1807—1808). Резня в городе продолжалась два дня. От имени бессильного Мустафы управляли шейх-уль-ислам и каймакам. Но и у Селима оставались свои приверженцы. Во время переворота Кабакчи Мустафы, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] (паша болгарского города Рущук) и его приверженцы начали переговоры по поводу возврата султана Селима III на престол. Наконец, с 16-тысячной армией, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] отправился в Стамбул, отправив ранее туда Хаджи Али Агу, который убил Кабакчи Мустафу (19 июля 1808 года). Мустафа Байрактар со своей армией, уничтожив довольно большое количество мятежников, прибыл в Высокую Порту. Султан [[Мустафа IV]], узнав, что Мустафа желает вернуть трон султану Селиму III, приказал убить Селима и брата шах-заде Махмуда. Султан был убит немедленно, а шах-заде Махмуд при помощи своих рабов и слуг был освобождён. Мустафа Байрактар, убрав с трона Мустафу IV, объявил султаном [[Махмуд II|Махмуда II]]. Последний сделал его садр-и-азамом — великим визирем. === Мәхмүт II идаралығы === Не уступая Селиму в энергии и в понимании необходимости реформ, [[Махмуд II|Махмуд]] был гораздо более жестким, чем Селим: злой, мстительный, он в большей степени руководствовался личными страстями, которые умерялись скорее политической дальновидностью, чем действительным стремлением ко благу страны. Почва для нововведений была уже несколько подготовлена, способность не задумываться над средствами тоже благоприятствовала Махмуду, и потому его деятельность оставила всё же более следов, чем деятельность Селима. Своим великим визирем он назначил Байрактара, распорядившегося избиением участников заговора против Селима и других политических противников. Жизнь самого Мустафы была на время пощажена. Как первую реформу, Байрактар наметил реорганизацию корпуса янычар, но он имел неосторожность отправить часть своего войска на театр военных действий; у него оставалось только 7000 солдат. 6000 янычар совершили на них неожиданное нападение и двинулись к дворцу с целью освободить Мустафу IV. Байрактар, с небольшим отрядом запершийся во дворце, выбросил им труп Мустафы, а затем взорвал часть дворца на воздух и похоронил себя в развалинах. Через несколько часов подоспело верное правительству трехтысячное войско с Рамиз-пашой во главе, разбило янычар и истребило значительную их часть. Махмуд решил отложить реформу до окончания войны с Россией, завершившейся в [[1812]] г. [[Бухарестский мирный договор (1812)|Бухарестским миром]]. [[Венский конгресс]] внёс некоторые изменения в положение Османской империи или, правильнее, определил точнее и утвердил в теории и на географических картах то, что уже имело место в действительности. [[Далмация]] и [[Иллирия]] были утверждены за Австрией, [[Бессарабия]] за Россией; семь [[Ионические острова|Ионических островов]] получили самоуправление под английским протекторатом; английские суда получили право свободного прохода через [[Дарданеллы]]. Даже на оставшейся у империи территории правительство не чувствовало уверенности. В Сербии в 1817 году началось восстание, окончившееся в 1829 году лишь после признания Сербии по [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольскому миру]] отдельным вассальным государством, с собственным князем во главе. В 1820 году началось восстание [[Али-паша Тепеленский|Али-паши Янинского]]. Вследствие измены его собственных сыновей он был разбит, взят в плен и казнён; но значительная часть его армии образовала кадры греческих повстанцев. В 1821 году восстание, переросшее в [[Греческая война за независимость|войну за независимость]], началось в Греции. После вмешательства России, Франции и Англии и несчастной для Османской империи [[Наваринское сражение|Наваринской (морской) битвы]] (1827), в которой погиб турецкий и египетский флот, османцы потеряли Грецию. --> ==== Хәрби юғалтыуҙар ==== <!--Избавления от янычар и дервишей (1826) не спасли турок от поражения как в войне с сербами, так и в войне с греками. За этими двумя войнами и в связи с ними последовала [[Русско-турецкая война (1828—1829)|война с Россией]] (1828—1829), окончившаяся [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольским миром 1829 года]]. Османская империя потеряла почти всю [[Княжество Сербия|Сербию]], [[Молдавия|Молдавию]], [[Валахия|Валахию]], [[Греция|Грецию]], восточное побережье [[Чёрное море|Чёрного моря]]. Вслед за тем от Османской империи отложился [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]], [[хедив]] Египта (1831—1833 и 1839). В борьбе с последним империя понесла такие удары, которыми было поставлено на карту самое её существование; но её дважды (1833 и 1839) спасло неожиданное заступничество России, вызванное опасением со стороны [[Николай I|Николая I]] новой европейской войны, которая, вероятно, была бы вызвана распадом Османского государства. Впрочем, это заступничество принесло России и реальные выгоды: по миру в Гункьяр Скелесси (1833) Османская империя предоставила русским судам проход через Дарданеллы, закрыв его для Англии. Одновременно французы решили отнять у османцев [[Алжир]] (с 1830 года), и ранее, впрочем, бывший лишь в номинальной зависимости от империи. ==== Гражданлыҡ реформалары ==== [[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Махмуд II]] начинает модернизацию в 1839 г.]] Войны не остановили реформаторских замыслов Махмуда; частные преобразования в армии продолжались во все время его царствования. Он заботился также о поднятии уровня образования в народе; при нём (1831) стала выходить на французском языке первая в Османской империи газета, имевшая официальный характер («Moniteur ottoman»). С конца 1831 года начала выходить первая официальная газета на турецком языке «[[Таквим-и векаи]]». Подобно Петру Великому, быть может, даже сознательно подражая ему, Махмуд стремился ввести европейские нравы в народе; он сам носил европейский костюм и поощрял к тому своих чиновников, запрещал ношение [[тюрбан]]а, устраивал празднества в Константинополе и в других городах с [[фейерверк]]ами, с европейской музыкой и вообще по европейскому образцу. До важнейших реформ гражданского строя, задуманных им, он не дожил; они были уже делом его наследника. Но и то немногое, что он сделал, шло вразрез с религиозными чувствами мусульманского населения. Он стал чеканить монету со своим изображением, что прямо запрещено в Коране (известия о том, будто и предыдущие султаны снимали с себя портреты, подлежит большому сомнению). В течение всего его царствования в разных частях государства, особенно в Константинополе, беспрестанно происходили бунты мусульман, вызванные религиозными чувствами; правительство расправлялось с ними крайне жестоко: иногда в несколько дней в Босфор бросалось по 4000 трупов. При этом Махмуд не стеснялся подвергать казни даже [[улем]]ов и [[дервиш]]ей, которые вообще были его ожесточёнными врагами. В царствование Махмуда было особенно много пожаров в Стамбуле, частью происходивших от поджогов; народ объяснял их Божьим наказанием за грехи султана. ==== Хакимлығы һөҙөмтәләре ==== Истребление [[янычары|янычар]], сначала повредившее Османской империи, лишив её хотя и плохого, но все-таки не бесполезного войска, по прошествии нескольких лет оказалось в высшей степени благодетельным: вооруженные силы Порты почти сравнялись с европейскими регулярными армиями, что было наглядно доказано в [[Крымская война|Крымскую кампанию]] и ещё более во время русско-турецкой войны 1877—1878 годов, а также в войне с Грецией 1897 года. Территориальное сокращение, в особенности потеря Греции, оказалось для империи тоже скорее выгодным, чем вредным. Исторически османы никогда не допускали к военной службе христиан; между тем, области со сплошным христианским населением ([[Греция]] и [[Сербия]]), не увеличивая турецкой армии, в то же время требовали от неё значительных военных гарнизонов, которые не могли быть пущены в ход в случае острой необходимости. В особенности это применимо к Греции, которая ввиду растянутой морской границы не представляла даже стратегических выгод для Османской империи, более сильной на суше, чем на море. Потеря территорий сократила государственные доходы империи, но в царствование Махмуда несколько оживилась торговля Османской империи с европейскими государствами, несколько поднялась производительность страны ([[хлеб]], [[табак]], [[Виноград культурный|виноград]], [[розовое масло]] и др.). Таким образом, несмотря на все внешние поражения, несмотря даже на страшную [[Битва при Незибе|битву при Низибе]], в которой [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]] уничтожил значительную османскую армию и за которой последовала потеря целого флота, Махмуд оставил Абдул-Меджиду государство скорее усиленное, чем ослабленное. Усилено оно было ещё и тем, что отныне интерес европейских держав был теснее связан с сохранением Османского государства. Необычайно поднялось значение [[Босфор]]а и Дарданелл; европейские державы чувствовали, что захват Константинополя одной из них нанесёт непоправимый удар остальным, и поэтому сохранение слабой Османской империи считали для себя более выгодным. --> == Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) == <!--Махмуду наследовал его 16-летний сын [[Абдул-Меджид]], не отличавшийся его энергией и непреклонностью, но зато бывший более культурным и мягким по своему характеру человеком. Несмотря на всё, сделанное Махмудом, битва при Низибе могла бы окончательно погубить Османскую империю, если бы Россия, Англия, Австрия и Пруссия не заключили союза для охраны целости Порты ([[1840]]); они составили трактат, в силу которого египетский вице-король сохранял на наследственном начале Египет, но обязывался немедленно очистить Сирию, а в случае отказа должен был лишиться всех своих владений. Союз этот вызвал негодование во Франции, поддерживавшей Мухаммеда Али, и Тьер сделал даже приготовления к войне; однако [[Луи-Филипп]] на неё не решился. Несмотря на неравенство сил, Мухаммед Али готов был сопротивляться; но английская эскадра бомбардировала [[Бейрут]], сожгла египетский флот и высадила в Сирию корпус в 9000 чел., который при помощи [[маронит]]ов нанёс несколько поражений египтянам. Мухаммед Али уступил; Османская империя была спасена, и Абдул-Меджид, поддерживаемый Хозревом-пашой, Решидом-пашой и другими сподвижниками отца, приступил к реформам. === Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат === 3 ноября 1839 года Абдул-Меджид издал так наз. [[Гюльханейский хатти-шериф]] (Гюльханэ — «жилище роз», название площади, где был объявлен [[Хатт-и-шериф]]) — общеимперский указ, определявший принципы, которым намеревалось следовать правительство: * обеспечение всем подданным совершенной безопасности относительно их жизни, чести и имущества; * правильный способ распределения и взимания налогов; * столь же правильный способ набора солдат. Признавалось необходимым изменить распределение податей в смысле их уравнительности и отказаться от системы сдачи их на откуп, определить расходы на сухопутные и морские силы; установлялась публичность [[судопроизводство|судопроизводства]]. Все эти льготы распространялись на всех подданных султана без различия вероисповеданий. Сам султан принёс присягу на верность хатти-шерифу. Оставалось осуществить обещание на самом деле. --> === Гумайюн === <!-- После [[Крымская война|Крымской войны]] султан опубликовал новый гатти-шериф [[гумайюн]] ([[1856]]), в котором подтверждались и подробнее развивались принципы первого; особенно настаивалось на [[Социальное равенство|равенстве]] всех подданных, без различия вероисповедания и национальности. После этого гатти-шерифа был отменён старинный закон о смертной казни за переход из ислама в другую религию. Однако большая часть этих постановлений оставалась только на бумаге. Высшее правительство частью было не в силах справиться с своеволием низших чиновников, частью и само не хотело прибегать к некоторым мерам, обещанным в гатти-шерифах, как, например, к назначению христиан на разные должности. Однажды оно сделало попытку вербовать солдат из христиан, но это вызвало недовольство и среди мусульман, и среди христиан, тем более, что правительство при производстве в офицеры не решалось отказаться от религиозных принципов ([[1847]]); скоро эта мера была отменена. Массовые убийства [[маронит]]ов в Сирии ([[1845]] и др.) подтверждали, что веротерпимость по-прежнему была чужда Османской империи. В течение царствования Абдул-Меджида были улучшены [[дорога|дороги]], построено множество [[мост]]ов, проведено несколько [[телеграф]]ных линий, [[почта]] организована по европейскому образцу. События [[1848]] г. вовсе не отозвались в Османской империи; только [[Революция 1848—1849 годов в Венгрии|венгерская революция]] побудила османское правительство сделать попытку восстановить своё господство на Дунае, но поражение венгров рассеяло его надежды. Когда [[Кошут, Лайош|Кошут]] с товарищами спаслись на турецкой территории, то Австрия и Россия обратились к султану Абдул-Меджиду с требованием их выдачи. Султан ответил, что религия запрещает ему нарушить долг гостеприимства. === Ҡырым һуғышы === [[1853]]—[[1856]] гг. были временем новой [[Восточная война|Восточной войны]], закончившейся в 1856 г. [[Парижский мирный договор (1856)|Парижским миром]]. На [[Парижский конгресс]] был на началах равноправности допущен представитель Османской империи, и этим самым империя признана членом европейского концерна. Однако это признание имело скорее формальный характер, чем действительный. Прежде всего Османская империя, участие которой в войне было весьма велико и которая доказала увеличение своей боевой способности сравнительно с первой четвертью XIX или с концом XVIII в., в действительности получила от войны очень мало; срытие русских крепостей на северном побережье Чёрного моря имело для неё ничтожное значение, а потеря Россией права держать военный флот на Чёрном море не могла быть продолжительна и была отменена уже в 1871 г. Далее, консульская юрисдикция была сохранена и доказывала, что Европа всё же смотрит на империю Османов как на государство варварское. После войны европейские державы стали заводить на территории империи свои почтовые учреждения, независимые от османских. Война не только не увеличила власти Османской империи над вассальными государствами, но ослабила её; дунайские княжества в [[1861]] г. объединились в одно государство [[Румыния|Румынию]], а в Сербии дружественные Турции [[Обреновичи]] были низвергнуты и заменены дружественными России [[Карагеоргиевичи]]; несколько позже Европа принудила империю удалить из Сербии свои гарнизоны ([[1867]]). Во время Восточной кампании Османская империя сделала заём в Англии в 7 млн [[фунт стерлингов|фунтов стерлингов]]; в 1858,1860 и 1861 гг. пришлось сделать новые займы. В то же время правительство выпустило значительное количество бумажных денег, курс которых скоро и сильно пал. В связи с другими событиями это вызвало торговый кризис [[1861]] г., тяжело отразившийся на народонаселении. --> == Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) == Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй. Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла. Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән. === Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү === Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған. Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән. Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған<ref>{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}</ref>. 1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була. Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы. === Черногориялағы һуғыш === 1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына. === Криттағы ихтилал === 1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына. Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән. === Дәүләт түңкәрелеше === 1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. <!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --> Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти». 1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла. == [[Абдулхәмит II]] == <!-- Уже в конце царствования Абдул-Азиза началось [[Боснийско-Герцеговинское восстание|восстание в Герцеговине и Боснии]], вызванное крайне тяжёлым положением населения этих областей, частью обязанного отбывать [[барщина|барщину]] на полях крупных землевладельцев-мусульман, частью лично свободного, но совершенно бесправного, угнетаемого непомерными поборами и в то же время постоянно подогреваемого в своей ненависти к туркам близким соседством свободных [[черногорцы|черногорцев]]. Весной [[1875]] г. некоторые общины обратились к султану с просьбой уменьшить налог на баранов и налог, уплачиваемый христианами взамен воинской повинности, и организовать полицию из христиан. Им даже не ответили. Тогда их жители взялись за оружие. Движение быстро охватило всю Герцеговину и распространилось на Боснию; [[Никшич]] был осаждён повстанцами. Из Черногории и Сербии на помощь повстанцам двинулись отряды добровольцев. Движение вызвало большой интерес за границей, особенно в [[Россия|России]] и в [[Австрия|Австрии]]; последняя обратилась к [[Порта|Порте]] с требованием религиозной равноправности, понижения налогов, пересмотра законов о недвижимой собственности и проч. Султан немедленно обещал всё это исполнить (февраль 1876), но повстанцы не соглашались положить оружие, пока не будут выведены османские войска из Герцеговины. Брожение перешло и на Болгарию, где османцы в виде ответа произвели страшную резню (см. [[Болгария]]), вызвавшую негодование во всей Европе (брошюра [[Гладстон, Уильям Эварт|Гладстона]] о зверствах в Болгарии), были поголовно вырезаны целые селения, до грудных детей включительно. Болгарское восстание было потоплено в крови, но герцеговинское и боснийское продолжалось и в 1876 г. и вызвало наконец вмешательство Сербии и Черногории (1876—1877 г; см. [[Сербско-турецкая война (1876—1877)|Сербо-черногорско-турецкая война]]). 6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления. В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.). [[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]] Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался. === 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков. === Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар === Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено. [[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]] В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]]. В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен. Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]<ref>{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}</ref>; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства. 14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела. [[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]] В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок. В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями. В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию. Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции. В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования. --> == XX быуат == <!-- В XX веке на окраинах империи усилились сепаратистские настроения. Османская империя начала постепенно терять свои территории, уступая технологическому превосходству Запада. === Йәш төрөктәр революцияһы === [[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|Демонстрация в районе [[Султанахмет]], Стамбул, 1908 год]] [[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Османская открытка в ознаменование младотурецкой революции]] В начале XX века в [[Османская империя|Османской империи]] появилось политическое движение [[Младотурки|младотурков]], которое было вдохновлено основанной в 1831 году подпольной организацией [[Молодая Италия]]. В 1908 году состоялась [[младотурецкая революция]], ведущую роль в которой сыграло общество «[[Единение и прогресс|Иттихад ве таракки]]» («Единение и прогресс», ''иттихадисты''). Султан [[Абдул-Хамид II]] согласился восстановить конституцию 1876 года и созвать парламент. В 1909 году абсолютная власть монарха была [[Контрпереворот 1909 года|восстановлена мятежниками]], но вскоре они потерпели поражение и парламент избрал новым султаном [[Мехмед V|Мехмеда V]] — брата Абдул-Хамида II. Будущий триумвир [[Энвер-паша|Энвер Исмаил]] принимал активное участие в революции 1908 года и был одним из лидеров «Единения и прогресса». [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] также отличился во время революции и принял участие в подавлении контрпереворота 1909 года. [[Мехмед Талаат-паша|Мехмед Талаат]] был другом Энвера Исмаила и после революции был избран депутатом парламента ''(меджлис-и умуми)'' от [[Эдирне]]. Воспользовавшись сложившейся ситуацией после революции младотурков, в октябре 1908 года [[Австро-Венгрия]] аннексировала [[Босния и Герцеговина|Боснию и Герцеговину]], что в дальнейшем привело к [[Боснийский кризис|Боснийскому кризису]]. В 1911 году началась [[Итало-турецкая война|война между Италией и Османской империей]], которая привела к потере турками [[Триполитания|Триполитании]], [[Киренаика|Киренаики]] и архипелага [[Додеканес]] в Эгейском море. Вслед за этой войной, продемонстрировавшей слабость турецкой армии, последовала война Османской империи с [[Балканский союз|Балканским союзом]]. === Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше === В октябре 1912 года началась [[Первая Балканская война]] между Османской империей и членами [[Балканский союз|Балканского союза]] — [[Третье Болгарское царство|Болгарией]], [[Королевство Сербия|Сербией]], [[Королевство Греция|Грецией]] и [[Королевство Черногория|Черногорией]]. Превосходящие по численности войска Союза добились быстрого успеха над находящимися в невыгодном стратегическом положении турками. [[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|[[Энвер-паша]] принимает иностранных представителей после [[Государственный переворот в Османской империи (1913)|переворота 1913 года.]]]] В январе 1913 года [[Единение и прогресс|иттихадист]] [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], убеждённый в том, что великий визирь [[Мехмед Камиль-паша|Камиль-паша]] и кабинет министров готовы заключить унизительный мир с Балканским союзом, устроил государственный переворот. По требованию Энвера султан [[Мехмед V]] назначил нового великого визиря, которым стал [[Махмуд Шевкет-паша]]. В новом правительстве получили портфели лишь трое умеренных представителей партии «Единение и прогресс». После истечения срока перемирия в феврале 1913 года война на Балканах возобновилась. Не имея возможности помочь своим городам в Европе, Османская империя была вынуждена наблюдать, как они постепенно переходят в руки союзников. В конце марта защитники [[Эдирне]] капитулировали и сдали город болгарам. После поражения, вызвавшего глубокий национальный кризис в стране, великий визирь немедленно объявил о готовности заключить мирный договор. В итоге Османская империя уступила членам Балканского союза 155,4 тыс. м² своей территории с 4 млн населения, потеряв почти все европейские владения. --> === Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы === <!-- Иттихадисты, которые оправдывали государственный переворот 1913 года необходимостью сохранить Эдирне в составе империи, оказались в неудобном положении и свергнутые ими либералы были полны решимости расквитаться с оппонентами. Спустя всего несколько дней после [[Лондонский мирный договор (1913)|подписания мирного договора]] великий визирь Махмуд Шевкет-паша был застрелен боевиками. Члены «Единения и прогресса» умело воспользовались ситуацией и в ходе начавшейся «чистки» устранили либералов с политической арены. В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря. Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране. === Беренсе донъя һуғышы === Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы. 2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]<ref>{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}</ref>. [[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]] Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]]. Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]]. Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года<ref>{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}</ref>. Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию<ref name="петросян">{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}</ref>. --> === Империяның тарҡалыуы === <!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции. [[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]] [[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом. [[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]]. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}} * [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]] * [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи]. {{Библиоинформация}} {{^|12px}} {{Османская империя в темах}} {{История Турции}} [[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]] [[Категория:Ғосман империяһы тарихы]] tmeodjthc1ov7h2dmdo4le6vp3l5mzg 1147383 1147378 2022-07-28T04:58:53Z Akkashka 14326 /* Мәхмүт I хакимлығы */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған. == Империяның барлыҡҡа килеүе == [[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]] Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= "gug_144-145"}} XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған<ref name="gug_144-145" />. XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана<ref name="gug_144-145" />. Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай. Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән. Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә. Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала. [[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]] Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән. 1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән == Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) == * 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу. * 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу. == Бөйөк империя осоро == Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә. Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған. [[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]] Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай. === Косово ҡырындағы алыш === 1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай<ref>{{книга |автор = Чиркович Сима. |заглавие = История сербов |место = М. |издательство = Весь мир |год = 2009 |страницы = 109 |isbn = 978-5-7777-0431-3 }}</ref>. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған. ==== Моратты үлтереү ==== Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан. Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға. === XV быуат башы === Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән. 1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата. Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була. Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола. Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә. [[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]] Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай. Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған. '''Константинополде алыу''' [[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]] Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән. Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған. Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә === Баҫып алыуҙары === Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған. Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән. Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән. 1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына Отрантоны ҡалдырған. Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә. === Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы === Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]] Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй. Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған. Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған. Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан. Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә. Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән. Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән. Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517). Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]] Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған. === Сөләймән I хакимлығы === [[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]] Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған. Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона. [[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]] 1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған. ==== Франция менән союз ==== Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй. 1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән. Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528). ==== Хәрби уңыштары ==== 1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була. 1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә. Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә. === Сәлим II хакимлығы === [[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]] Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай. [[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]] Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне. Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған. === Морат III һәм Меһмет III хакимлығы === Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан. Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән. Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була. == Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) == Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә. Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған. Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй. Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла. === 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === [[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]] 1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған. Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған. Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла. Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән. 1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған. Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт эшмәкәрҙәре тип танылған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан. === Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Илселәр [[Топҡапы]] һарайында]] Янычарҙар ихтилалы һөҙөмтәһендә тәхеткә ултыртылған Мостафаның ағаһы һәм вариҫы Әхмәт III (1703—1730) көтөлмәгән ҡыйыулыҡ һәм үҙаллылыҡ күрһәтә. Ул ғәскәрҙең бик күп офицерҙарын ҡулға алып, ашығыс рәүештә язалап үлтерә лә, үҙе ултыртҡан бөйөк вәзир (саҙр-азам) Әхмәт пашаны вазифаһынан бушата. Яңы бөйөк вәзир Дамадғассан паша дәүләттең төрлө урындарында ихтилалдарҙы тынысландыра, сит ил сауҙагәрҙәрен ҡурсалай, мәктәптәргә нигеҙ һала. Оҙаҡламай ул һәрәмдән сыҡҡан интрига арҡаһында ҡолатыла, һәм вәзирҙәр иҫ киткес тиҙлек менән алмашына башлай; ҡайһы берҙәре власта ике аҙнанан артыҡ ҡала алмай. Ғосман империяһы хатта Төньяҡ һуғышта Рәсәй күргән ауырлыҡтарҙы ла үҙе өсөн отошло файҙаланмай. 1709 йылда ғына ул Полтаванан ҡасҡан Швеция короле Карл XII ҡабул итә һәм уның инаныуҙары йоғонтоһонда Рәсәйгә ҡаршы һуғыш башлай. Был ваҡытҡа ғосмандарҙың хакимлыҡ итеүсе даирәләрендә Рәсәйгә ҡаршы һуғыш түгел, ә уның менән Австрияға ҡаршы союз тураһында хыялланған бер партия бар ине; был партияға башлыҡ итеп вәзир Номан Көпрүлү тәғәйенләнгән була, һәм уның әүәлге ҡолауына Карл XII ҡыҫылышы һуғышҡа сигнал булып хеҙмәт итә. Прутта төрөк һәм татарҙарҙың 200 000—дән ашыу ғәскәре уратып алған Пётр I батшаның хәле бик ҡурҡыныс ине. Петрҙың үлеме ҡотолғоһоҙ була, ләкин бөйөк вәзир Балтажи-Меһмет, батша Пётр I-нең Азов буйынса сағыштырмаса бик аҙ ғына ташламаһына алданып (1711), уны сығара. Һуғыш партияһы Балтажи-Меһметты ҡолата һәм Лемносҡа һөргөнгә ебәрә, ләкин Рәсәй консуллыҡ юлы менән Ғосман империяһынан Карл XII алып сығыуға өлгәшә, бының өсөн уға көс ҡулланырға тура килә. Ғосмандар 1714-1718 йылдарҙа Венеция һәм 1716-1718 йылдарҙа Австрия менән һуғыш алып бара. Пассаровицкий тыныслыҡ килешеүе (1718 йыл) буйынса Ғосман империяһы Мореяны кире ҡайтара, әммә Сербияның күпселек өлөшө, Банат, Валахияның бер өлөшө менән бергә Белградты Австрияға бирә. 1722 йылда, династияны туҡтауы һәм һуңынан Фарсы болаларынан файҙаланып, Европала юғалтҡандары өсөн үҙҙәрен бүләкләргә өмөтләнеп, ғосмандар шиғыйҙарға ҡаршы дини һуғыш башлай. Был һуғышта бер нисә тапҡыр еңелеүе һәм фарсыларҙың Ғосман биләмәһенә баҫып инеүе Константинополдә яңы ихтилалға сәбәпсе була: Әхмәт ҡолатыла, һәм тәхеткә уның ағаһы Мостафа II-нең улы Мәхмүт I ултыра. === Мәхмүт I хакимлығы === Йомшаҡлығы һәм кешелеклелеге менән Осман солтандарын рәттән төшөрөп ҡалдырыуҙы (ул ҡолатылған солтанды һәм уның улдарын үлтермәй һәм ғөмүмән язанан ҡасый) сағылдырған Мәхмүд (1730-1754) ваҡытында бер ниндәй ҙә һөҙөмтәһе булмаған Фарсы иле менән һуғыш дауам итә. Австрия менән һуғыш Белград донъяһы менән тамамлана (1739), уға ярашлы төрөктәр Белград һәм Орсова менән Сербия ала. Рәсәй Османдарға ҡаршы уңышлы эш итә, әммә австрийҙарҙың сепарат донъя төҙөүе урыҫтарҙы ла ташлама яһарға мәжбүр итә; Рәсәй үҙ ҡаҙаныштарынан Азовты ғына һаҡлап ҡала, әммә нығытмаларҙы йәшерергә бурыслы. При [[Махмуд I|Махмуде I]] (1730—1754), составлявшем своей мягкостью и человечностью исключение в ряду османских султанов (он не убил свергнутого султана и его сыновей и вообще избегал казней), продолжалась война с Персией, не имевшая определённых результатов. Война с Австрией окончилась [[Белградский мир|Белградским миром]] (1739), по которому турки получили Сербию с Белградом и Орсовой. Успешнее действовала против османов Россия, но заключение австрийцами сепаратного мира заставило и русских пойти на уступки; из своих завоеваний Россия сохранила только [[Азов]], но с обязательством срыть укрепления. ВМәхмүт батшанда Ибраһим Басмаджи беренсе төрөк “типографияһы”н ойоштора. Мөфтөй бер аҙ икеләнеп торғас, фәтүә бирҙе, мәғрифәтселек мәнфәғәте өсөн был башланғысҡа фатихаһын бирҙе, ә солтан Ғәтифә-шериф менән рөхсәт итте. Был китапты баҫтырыу ғына тыйылған. Типографияның тәүге осоронда унда 15 әҫәр (ғәрәп һәм фарсы һүҙлектәре, Ғосманов дәүләте һәм дөйөм география тарихы буйынса бер нисә китап, хәрби сәнғәт, сәйәси экономия һ.б.) баҫыла. Ибраһим Басмаджи үлгәндән һуң, типография ябыла, яңыһы 1784 йылда ғына барлыҡҡа килә. Тәбиғи үлемгә дусар булған Мәхмүд мәхмүд мәрхүмдең мираҫын уның ҡустыһы (1754 - 1757) мираҫ итеп алған. Ул батшалығы, ҡустыһы кеүек үк, тыныс үткән һәм үлгән. царствование Махмуда Ибрагимом Басмаджи была основана первая турецкая [[типография]]. Муфтий после некоторых колебаний дал фетву, которой во имя интересов просвещения благословлял начинание, а султан гатти-шерифом разрешил его. Было запрещено только печатать [[Коран]] и священные книги. В первый период существования типографии в ней было напечатано 15 сочинений (словари арабский и персидский, несколько книг по истории государства Османов и всеобщей географии, военное искусство, политическая экономия и т. д.). После смерти Ибрагима Басмаджи типография закрылась, новая возникла только в [[1784 год]]у. [[Махмуд I|Махмуду I]], умершему естественной смертью, наследовал его брат [[Осман III]] (1754—1757), царствование которого протекло мирно и который умер так же, как и его брат. == Реформаларға ынтылыш (1757—1839) == Ғосманды Мостафа ҡыҙы (1757-74) мираҫҡа алған. Тәхеткә ултырғас, ул Ғосман империяһының сәйәсәтен үҙгәртергә һәм уның ҡоралының ялтырауын ҡайтарырға теләүен белдерҙе. Ул ярайһы уҡ ҙур реформалар (араларында, Суэц тыҡрығы һәм Кесе Азия аша каналдар ҡаҙыу) уйлай, ҡоллоҡто күрә белмәй һәм байтаҡ иреккә сығара. Осману наследовал [[Мустафа III]] (1757—74), сын [[Ахмед III|Ахмеда III]]. По вступлении на престол он твёрдо выразил намерение изменить политику Османской империи и восстановить блеск её оружия. Он задумывал довольно обширные реформы (между прочим, прорытие каналов через [[Суэцкий перешеек]] и через Малую Азию), открыто недолюбливал [[рабство]] и отпустил на волю значительное число невольников. Дөйөм ризаһыҙлыҡ, элек Ғосман империяһында булмаған яңылыҡ менән айырыуса ике осраҡ көсәйтелде: Мәккәнән ҡайтҡан хаҡ диндарҙарҙың каруаны кем тарафынан талана һәм юҡ ителә, һәм төрөк адмирал карабы грек милләтле диңгеҙ юлбаҫарҙары тарафынан баҫып алына. Былар барыһы ла дәүләт власының тулыһынса көсһөҙ булыуын раҫлай. Всеобщее недовольство, и раньше не бывшее новостью в Османской империи, было особенно усилено двумя случаями: неизвестно кем был ограблен и уничтожен караван правоверных, возвращавшихся из [[Мекка|Мекки]], и турецкий адмиральский корабль был захвачен отрядом морских разбойников греческой национальности. Всё это свидетельствовало о крайней слабости государственной власти. Финанстарҙы көйләү өсөн Мостафа улы экономиянан үҙенең һарайында башлай, ләкин шуның менән бергә тәңкәнең боҙолоуына ла юл ҡуя. Мостафа ҡурсалауында Константинополдә тәүге асыҡ китапхана, бер нисә мәктәп һәм дауахана асыла. 1761 йылда ул Пруссия менән бик теләп килешеү төҙөй, уға ярашлы прус сауҙа караптарына Усман һыуҙарында иркен йөҙөргә мөмкинлек бирә; Ғосман империяһындағы прус подданныйҙары үҙ консулҙарының юрисдикцияларына буйһона. Рәсәй һәм Австрия Мостафаға Пруссия мәғлүмәттәрен ғәмәлдән сығарғаны өсөн 100 000 дукат тәҡдим итә, әммә һөҙөмтәһеҙ: Мостафа үҙ дәүләтен Европа цивилизацияһы менән яҡынайтырға теләй. Для урегулирования финансов [[Мустафа III]] начал с экономии в собственном дворце, но вместе с тем допустил порчу монеты. При покровительстве Мустафы была открыта в Константинополе первая публичная [[библиотека]], несколько [[школа|школ]] и [[больница|больниц]]. Он очень охотно заключил в [[1761 год]]у договор с [[Пруссия|Пруссией]], которым предоставлял прусским торговым кораблям свободное плавание в османских водах; прусские подданные в Османской империи были подчинены юрисдикции своих консулов. Россия и Австрия предлагали Мустафе 100 000 [[дукат]]ов за отмену прав, данных Пруссии, но безуспешно: Мустафа желал возможно более сблизить своё государство с европейской цивилизацией. Артабан да реформалар башланмаған. 1768 йылда солтан 6 йыл дауамында барған һәм 1774 йылда «Кючук-Кайнарджийск тыныслыҡ килешеүе» менән тамамланған «Рәсәйҙең 1768-1774 йылғы Рус-төрөк һуғышы»н иғлан итергә тейеш була. Донъя Мостафаның ағаһы һәм вариҫы булған осорҙа уҡ төҙөлә башлай (1774-1789). Дальше попытки реформ не пошли. В [[1768 год]]у султан должен был объявить [[Русско-турецкая война 1768—1774|войну]] России, длившуюся 6 лет и окончившуюся [[Кючук-Кайнарджийский мирный договор|Кучук-Кайнарджийским миром 1774 года]]. Мир был заключён уже при брате и наследнике Мустафы, [[Абдул-Хамид I|Абдул-Хамиде I]] (1774—1789). === Абдулхәмит I хакимлығы === <!--Империя в это время чуть ли не повсеместно находилась в состоянии брожения. Греки, возбуждённые Орловым, волновались, но, оставленные русскими без помощи, сравнительно быстро и легко были усмирены и жестоко наказаны. Ахмед-паша Багдадский объявил себя независимым; [[Тахер]], поддерживаемый арабскими кочевниками, принял звание шейха [[Галилея|Галилеи]] и [[Акра|Акры]]; [[Египет]] под властью [[Мухаммад Бей Абу аль-Дахаб|Мухаммад Бея]] и не думал уплачивать дани; [[Северная Албания]], которой управлял [[Бушатлия, Махмуд|Махмуд, паша Скутарийский]], находилась в состоянии полного восстания; [[Али-паша Тепеленский|Али, паша Янинский]], явно стремился к основанию самостоятельного царства. Всё царствование Адбул-Хамида было занято усмирением этих восстаний, которое не могло быть достигнуто вследствие отсутствия у османского правительства денег и дисциплинированного войска. К этому присоединилась новая [[Русско-турецкая война 1787—1792|война с Россией и Австрией]] (1787—1791), опять неудачная для османов. Она окончилась [[Ясский мирный договор|Ясским миром с Россией (1792)]], по которому Россия окончательно приобрела [[Крым]] и пространство между Бугом и Днестром, и Систовским миром с Австрией (1791). Последний был сравнительно благоприятен для Османской империи, так как её главный враг, [[Иосиф II (император Священной Римской империи)|Иосиф II]], умер, а [[Леопольд II (император Священной Римской империи)|Леопольд II]] направлял всё своё внимание на Францию. Австрия возвратила Османам большую часть сделанных ею в эту войну приобретений. Мир был заключён уже при племяннике Абдул Хамида, [[Селим III|Селиме III]] (1789—1807). Кроме территориальных потерь, война внесла в жизнь Османского государства одно существенное изменение: перед её началом (1785) империя заключила свой первый государственный долг, сперва внутренний, гарантированный некоторыми государственными доходами. === Сәлим III хакимлығы === Султан [[Селим III]] первым осознал глубокий кризис Османской империи и приступил к реформированию военной и государственной организации страны. Энергичными мерами правительство очистило [[Эгейское море]] от пиратов; оно покровительствовало торговле и народному образованию. Главное его внимание было обращено на армию. [[Янычары]] доказали свою почти полную бесполезность на войне, в то же время держа страну в периоды мира в состоянии анархии. Их формирования султан намеревался заменить армией европейского образца, но поскольку было очевидно, что сразу невозможно заменить всю старую систему, то реформаторы уделили определённое внимание улучшению положения традиционных формирований. В ряду других реформ султана были мероприятия по усилению боеспособности артиллерии и флота. Правительство озаботилось переводом на [[османский язык]] лучших иностранных сочинений по [[тактика|тактике]] и [[фортификация|фортификации]]; пригласило на преподавательские места в артиллерийском и морском училищах французских офицеров; при первом из них основало библиотеку иностранных сочинений по военным наукам. Были улучшены мастерские для отливки пушек; военные суда нового образца заказывались во Франции. Это все были предварительные меры. [[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|[[Сәлим III]] солтан]] Султан явно желал перейти к реорганизации внутреннего строя армии; он установил для неё новую форму и стал вводить более строгую [[Дисциплина (поведение)|дисциплину]]; янычар нововведения не коснулись. В это время Порте пришлось столкнуться с двумя серьёзными вызовами: во-первых, восстание [[видин]]ского паши [[Пасван-Оглу]] (1797), который явно пренебрегал приказами, исходившими от правительства, во-вторых — [[Египетский поход Бонапарта|египетская экспедиция]] [[Наполеон I|Наполеона]]. Кучук-Гуссейн двинулся против Пасван-Оглу и вёл с ним настоящую войну, не имевшую определённого результата. Правительство вступило наконец в переговоры с мятежным наместником и признало его пожизненные права на управление Видинским пашалыком, в действительности — на началах почти полной независимости. В 1798 году Франция под руководством генерала Бонапарта начала вторжение а [[Египет]], потом и в [[Сирия|Сирию]]. На сторону Османской империи стала [[Великобритания]], уничтожившая французский флот в [[Битва при Абукире (1798)|битве при Абукире]]. Экспедиция не имела для османов серьёзных результатов. Формально Египет остался во власти Османской империи, фактически — во власти [[мамлюки|мамлюков]]. Едва окончилась война с французами (1801), как началось восстание [[янычары|янычар]] в [[Белград]]е, недовольных реформами в армии. Притеснения с их стороны вызвали народное движение в [[Сербия|Сербии]] (1804) под начальством [[Карагеоргий|Карагеоргия]]. Правительство сперва поддерживало движение, но скоро оно вылилось в форму настоящего народного восстания, и Османской империи пришлось начать военные действия (см. [[Битва при Иванковац]]). Дело осложнилось [[Русско-турецкая война 1806—1812|войной]], начатой Россией (1806—1812). Реформы пришлось вновь отложить: великий визирь и другие высшие чиновники и военные находились на театре военных действий. --> ==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ==== <!--В [[Стамбул]]е оставался лишь [[каймакам]] (помощник великого визиря) и заместители министров. [[Шейх-уль-ислам]] воспользовался этим моментом для заговора против султана. В заговоре приняли участие улемы и [[янычары]], среди которых распространялись слухи о намерении султана расформировать их, распределив по полкам регулярной армии. К заговору примкнул и каймакам. В назначенный день отряд янычар неожиданно напал на гарнизон постоянного войска, стоявший в столице, и произвёл среди него резню. Другая часть янычар окружила дворец Селима и требовала от него казни ненавистных им лиц. Селим имел мужество отказаться. Он был арестован и посажен под стражу. Султаном был провозглашён сын Абдул-Хамида, [[Мустафа IV]] (1807—1808). Резня в городе продолжалась два дня. От имени бессильного Мустафы управляли шейх-уль-ислам и каймакам. Но и у Селима оставались свои приверженцы. Во время переворота Кабакчи Мустафы, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] (паша болгарского города Рущук) и его приверженцы начали переговоры по поводу возврата султана Селима III на престол. Наконец, с 16-тысячной армией, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] отправился в Стамбул, отправив ранее туда Хаджи Али Агу, который убил Кабакчи Мустафу (19 июля 1808 года). Мустафа Байрактар со своей армией, уничтожив довольно большое количество мятежников, прибыл в Высокую Порту. Султан [[Мустафа IV]], узнав, что Мустафа желает вернуть трон султану Селиму III, приказал убить Селима и брата шах-заде Махмуда. Султан был убит немедленно, а шах-заде Махмуд при помощи своих рабов и слуг был освобождён. Мустафа Байрактар, убрав с трона Мустафу IV, объявил султаном [[Махмуд II|Махмуда II]]. Последний сделал его садр-и-азамом — великим визирем. === Мәхмүт II идаралығы === Не уступая Селиму в энергии и в понимании необходимости реформ, [[Махмуд II|Махмуд]] был гораздо более жестким, чем Селим: злой, мстительный, он в большей степени руководствовался личными страстями, которые умерялись скорее политической дальновидностью, чем действительным стремлением ко благу страны. Почва для нововведений была уже несколько подготовлена, способность не задумываться над средствами тоже благоприятствовала Махмуду, и потому его деятельность оставила всё же более следов, чем деятельность Селима. Своим великим визирем он назначил Байрактара, распорядившегося избиением участников заговора против Селима и других политических противников. Жизнь самого Мустафы была на время пощажена. Как первую реформу, Байрактар наметил реорганизацию корпуса янычар, но он имел неосторожность отправить часть своего войска на театр военных действий; у него оставалось только 7000 солдат. 6000 янычар совершили на них неожиданное нападение и двинулись к дворцу с целью освободить Мустафу IV. Байрактар, с небольшим отрядом запершийся во дворце, выбросил им труп Мустафы, а затем взорвал часть дворца на воздух и похоронил себя в развалинах. Через несколько часов подоспело верное правительству трехтысячное войско с Рамиз-пашой во главе, разбило янычар и истребило значительную их часть. Махмуд решил отложить реформу до окончания войны с Россией, завершившейся в [[1812]] г. [[Бухарестский мирный договор (1812)|Бухарестским миром]]. [[Венский конгресс]] внёс некоторые изменения в положение Османской империи или, правильнее, определил точнее и утвердил в теории и на географических картах то, что уже имело место в действительности. [[Далмация]] и [[Иллирия]] были утверждены за Австрией, [[Бессарабия]] за Россией; семь [[Ионические острова|Ионических островов]] получили самоуправление под английским протекторатом; английские суда получили право свободного прохода через [[Дарданеллы]]. Даже на оставшейся у империи территории правительство не чувствовало уверенности. В Сербии в 1817 году началось восстание, окончившееся в 1829 году лишь после признания Сербии по [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольскому миру]] отдельным вассальным государством, с собственным князем во главе. В 1820 году началось восстание [[Али-паша Тепеленский|Али-паши Янинского]]. Вследствие измены его собственных сыновей он был разбит, взят в плен и казнён; но значительная часть его армии образовала кадры греческих повстанцев. В 1821 году восстание, переросшее в [[Греческая война за независимость|войну за независимость]], началось в Греции. После вмешательства России, Франции и Англии и несчастной для Османской империи [[Наваринское сражение|Наваринской (морской) битвы]] (1827), в которой погиб турецкий и египетский флот, османцы потеряли Грецию. --> ==== Хәрби юғалтыуҙар ==== <!--Избавления от янычар и дервишей (1826) не спасли турок от поражения как в войне с сербами, так и в войне с греками. За этими двумя войнами и в связи с ними последовала [[Русско-турецкая война (1828—1829)|война с Россией]] (1828—1829), окончившаяся [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольским миром 1829 года]]. Османская империя потеряла почти всю [[Княжество Сербия|Сербию]], [[Молдавия|Молдавию]], [[Валахия|Валахию]], [[Греция|Грецию]], восточное побережье [[Чёрное море|Чёрного моря]]. Вслед за тем от Османской империи отложился [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]], [[хедив]] Египта (1831—1833 и 1839). В борьбе с последним империя понесла такие удары, которыми было поставлено на карту самое её существование; но её дважды (1833 и 1839) спасло неожиданное заступничество России, вызванное опасением со стороны [[Николай I|Николая I]] новой европейской войны, которая, вероятно, была бы вызвана распадом Османского государства. Впрочем, это заступничество принесло России и реальные выгоды: по миру в Гункьяр Скелесси (1833) Османская империя предоставила русским судам проход через Дарданеллы, закрыв его для Англии. Одновременно французы решили отнять у османцев [[Алжир]] (с 1830 года), и ранее, впрочем, бывший лишь в номинальной зависимости от империи. ==== Гражданлыҡ реформалары ==== [[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Махмуд II]] начинает модернизацию в 1839 г.]] Войны не остановили реформаторских замыслов Махмуда; частные преобразования в армии продолжались во все время его царствования. Он заботился также о поднятии уровня образования в народе; при нём (1831) стала выходить на французском языке первая в Османской империи газета, имевшая официальный характер («Moniteur ottoman»). С конца 1831 года начала выходить первая официальная газета на турецком языке «[[Таквим-и векаи]]». Подобно Петру Великому, быть может, даже сознательно подражая ему, Махмуд стремился ввести европейские нравы в народе; он сам носил европейский костюм и поощрял к тому своих чиновников, запрещал ношение [[тюрбан]]а, устраивал празднества в Константинополе и в других городах с [[фейерверк]]ами, с европейской музыкой и вообще по европейскому образцу. До важнейших реформ гражданского строя, задуманных им, он не дожил; они были уже делом его наследника. Но и то немногое, что он сделал, шло вразрез с религиозными чувствами мусульманского населения. Он стал чеканить монету со своим изображением, что прямо запрещено в Коране (известия о том, будто и предыдущие султаны снимали с себя портреты, подлежит большому сомнению). В течение всего его царствования в разных частях государства, особенно в Константинополе, беспрестанно происходили бунты мусульман, вызванные религиозными чувствами; правительство расправлялось с ними крайне жестоко: иногда в несколько дней в Босфор бросалось по 4000 трупов. При этом Махмуд не стеснялся подвергать казни даже [[улем]]ов и [[дервиш]]ей, которые вообще были его ожесточёнными врагами. В царствование Махмуда было особенно много пожаров в Стамбуле, частью происходивших от поджогов; народ объяснял их Божьим наказанием за грехи султана. ==== Хакимлығы һөҙөмтәләре ==== Истребление [[янычары|янычар]], сначала повредившее Османской империи, лишив её хотя и плохого, но все-таки не бесполезного войска, по прошествии нескольких лет оказалось в высшей степени благодетельным: вооруженные силы Порты почти сравнялись с европейскими регулярными армиями, что было наглядно доказано в [[Крымская война|Крымскую кампанию]] и ещё более во время русско-турецкой войны 1877—1878 годов, а также в войне с Грецией 1897 года. Территориальное сокращение, в особенности потеря Греции, оказалось для империи тоже скорее выгодным, чем вредным. Исторически османы никогда не допускали к военной службе христиан; между тем, области со сплошным христианским населением ([[Греция]] и [[Сербия]]), не увеличивая турецкой армии, в то же время требовали от неё значительных военных гарнизонов, которые не могли быть пущены в ход в случае острой необходимости. В особенности это применимо к Греции, которая ввиду растянутой морской границы не представляла даже стратегических выгод для Османской империи, более сильной на суше, чем на море. Потеря территорий сократила государственные доходы империи, но в царствование Махмуда несколько оживилась торговля Османской империи с европейскими государствами, несколько поднялась производительность страны ([[хлеб]], [[табак]], [[Виноград культурный|виноград]], [[розовое масло]] и др.). Таким образом, несмотря на все внешние поражения, несмотря даже на страшную [[Битва при Незибе|битву при Низибе]], в которой [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]] уничтожил значительную османскую армию и за которой последовала потеря целого флота, Махмуд оставил Абдул-Меджиду государство скорее усиленное, чем ослабленное. Усилено оно было ещё и тем, что отныне интерес европейских держав был теснее связан с сохранением Османского государства. Необычайно поднялось значение [[Босфор]]а и Дарданелл; европейские державы чувствовали, что захват Константинополя одной из них нанесёт непоправимый удар остальным, и поэтому сохранение слабой Османской империи считали для себя более выгодным. --> == Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) == <!--Махмуду наследовал его 16-летний сын [[Абдул-Меджид]], не отличавшийся его энергией и непреклонностью, но зато бывший более культурным и мягким по своему характеру человеком. Несмотря на всё, сделанное Махмудом, битва при Низибе могла бы окончательно погубить Османскую империю, если бы Россия, Англия, Австрия и Пруссия не заключили союза для охраны целости Порты ([[1840]]); они составили трактат, в силу которого египетский вице-король сохранял на наследственном начале Египет, но обязывался немедленно очистить Сирию, а в случае отказа должен был лишиться всех своих владений. Союз этот вызвал негодование во Франции, поддерживавшей Мухаммеда Али, и Тьер сделал даже приготовления к войне; однако [[Луи-Филипп]] на неё не решился. Несмотря на неравенство сил, Мухаммед Али готов был сопротивляться; но английская эскадра бомбардировала [[Бейрут]], сожгла египетский флот и высадила в Сирию корпус в 9000 чел., который при помощи [[маронит]]ов нанёс несколько поражений египтянам. Мухаммед Али уступил; Османская империя была спасена, и Абдул-Меджид, поддерживаемый Хозревом-пашой, Решидом-пашой и другими сподвижниками отца, приступил к реформам. === Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат === 3 ноября 1839 года Абдул-Меджид издал так наз. [[Гюльханейский хатти-шериф]] (Гюльханэ — «жилище роз», название площади, где был объявлен [[Хатт-и-шериф]]) — общеимперский указ, определявший принципы, которым намеревалось следовать правительство: * обеспечение всем подданным совершенной безопасности относительно их жизни, чести и имущества; * правильный способ распределения и взимания налогов; * столь же правильный способ набора солдат. Признавалось необходимым изменить распределение податей в смысле их уравнительности и отказаться от системы сдачи их на откуп, определить расходы на сухопутные и морские силы; установлялась публичность [[судопроизводство|судопроизводства]]. Все эти льготы распространялись на всех подданных султана без различия вероисповеданий. Сам султан принёс присягу на верность хатти-шерифу. Оставалось осуществить обещание на самом деле. --> === Гумайюн === <!-- После [[Крымская война|Крымской войны]] султан опубликовал новый гатти-шериф [[гумайюн]] ([[1856]]), в котором подтверждались и подробнее развивались принципы первого; особенно настаивалось на [[Социальное равенство|равенстве]] всех подданных, без различия вероисповедания и национальности. После этого гатти-шерифа был отменён старинный закон о смертной казни за переход из ислама в другую религию. Однако большая часть этих постановлений оставалась только на бумаге. Высшее правительство частью было не в силах справиться с своеволием низших чиновников, частью и само не хотело прибегать к некоторым мерам, обещанным в гатти-шерифах, как, например, к назначению христиан на разные должности. Однажды оно сделало попытку вербовать солдат из христиан, но это вызвало недовольство и среди мусульман, и среди христиан, тем более, что правительство при производстве в офицеры не решалось отказаться от религиозных принципов ([[1847]]); скоро эта мера была отменена. Массовые убийства [[маронит]]ов в Сирии ([[1845]] и др.) подтверждали, что веротерпимость по-прежнему была чужда Османской империи. В течение царствования Абдул-Меджида были улучшены [[дорога|дороги]], построено множество [[мост]]ов, проведено несколько [[телеграф]]ных линий, [[почта]] организована по европейскому образцу. События [[1848]] г. вовсе не отозвались в Османской империи; только [[Революция 1848—1849 годов в Венгрии|венгерская революция]] побудила османское правительство сделать попытку восстановить своё господство на Дунае, но поражение венгров рассеяло его надежды. Когда [[Кошут, Лайош|Кошут]] с товарищами спаслись на турецкой территории, то Австрия и Россия обратились к султану Абдул-Меджиду с требованием их выдачи. Султан ответил, что религия запрещает ему нарушить долг гостеприимства. === Ҡырым һуғышы === [[1853]]—[[1856]] гг. были временем новой [[Восточная война|Восточной войны]], закончившейся в 1856 г. [[Парижский мирный договор (1856)|Парижским миром]]. На [[Парижский конгресс]] был на началах равноправности допущен представитель Османской империи, и этим самым империя признана членом европейского концерна. Однако это признание имело скорее формальный характер, чем действительный. Прежде всего Османская империя, участие которой в войне было весьма велико и которая доказала увеличение своей боевой способности сравнительно с первой четвертью XIX или с концом XVIII в., в действительности получила от войны очень мало; срытие русских крепостей на северном побережье Чёрного моря имело для неё ничтожное значение, а потеря Россией права держать военный флот на Чёрном море не могла быть продолжительна и была отменена уже в 1871 г. Далее, консульская юрисдикция была сохранена и доказывала, что Европа всё же смотрит на империю Османов как на государство варварское. После войны европейские державы стали заводить на территории империи свои почтовые учреждения, независимые от османских. Война не только не увеличила власти Османской империи над вассальными государствами, но ослабила её; дунайские княжества в [[1861]] г. объединились в одно государство [[Румыния|Румынию]], а в Сербии дружественные Турции [[Обреновичи]] были низвергнуты и заменены дружественными России [[Карагеоргиевичи]]; несколько позже Европа принудила империю удалить из Сербии свои гарнизоны ([[1867]]). Во время Восточной кампании Османская империя сделала заём в Англии в 7 млн [[фунт стерлингов|фунтов стерлингов]]; в 1858,1860 и 1861 гг. пришлось сделать новые займы. В то же время правительство выпустило значительное количество бумажных денег, курс которых скоро и сильно пал. В связи с другими событиями это вызвало торговый кризис [[1861]] г., тяжело отразившийся на народонаселении. --> == Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) == Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй. Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла. Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән. === Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү === Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған. Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән. Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған<ref>{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}</ref>. 1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була. Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы. === Черногориялағы һуғыш === 1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына. === Криттағы ихтилал === 1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына. Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән. === Дәүләт түңкәрелеше === 1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. <!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --> Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти». 1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла. == [[Абдулхәмит II]] == <!-- Уже в конце царствования Абдул-Азиза началось [[Боснийско-Герцеговинское восстание|восстание в Герцеговине и Боснии]], вызванное крайне тяжёлым положением населения этих областей, частью обязанного отбывать [[барщина|барщину]] на полях крупных землевладельцев-мусульман, частью лично свободного, но совершенно бесправного, угнетаемого непомерными поборами и в то же время постоянно подогреваемого в своей ненависти к туркам близким соседством свободных [[черногорцы|черногорцев]]. Весной [[1875]] г. некоторые общины обратились к султану с просьбой уменьшить налог на баранов и налог, уплачиваемый христианами взамен воинской повинности, и организовать полицию из христиан. Им даже не ответили. Тогда их жители взялись за оружие. Движение быстро охватило всю Герцеговину и распространилось на Боснию; [[Никшич]] был осаждён повстанцами. Из Черногории и Сербии на помощь повстанцам двинулись отряды добровольцев. Движение вызвало большой интерес за границей, особенно в [[Россия|России]] и в [[Австрия|Австрии]]; последняя обратилась к [[Порта|Порте]] с требованием религиозной равноправности, понижения налогов, пересмотра законов о недвижимой собственности и проч. Султан немедленно обещал всё это исполнить (февраль 1876), но повстанцы не соглашались положить оружие, пока не будут выведены османские войска из Герцеговины. Брожение перешло и на Болгарию, где османцы в виде ответа произвели страшную резню (см. [[Болгария]]), вызвавшую негодование во всей Европе (брошюра [[Гладстон, Уильям Эварт|Гладстона]] о зверствах в Болгарии), были поголовно вырезаны целые селения, до грудных детей включительно. Болгарское восстание было потоплено в крови, но герцеговинское и боснийское продолжалось и в 1876 г. и вызвало наконец вмешательство Сербии и Черногории (1876—1877 г; см. [[Сербско-турецкая война (1876—1877)|Сербо-черногорско-турецкая война]]). 6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления. В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.). [[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]] Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался. === 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков. === Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар === Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено. [[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]] В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]]. В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен. Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]<ref>{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}</ref>; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства. 14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела. [[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]] В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок. В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями. В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию. Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции. В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования. --> == XX быуат == <!-- В XX веке на окраинах империи усилились сепаратистские настроения. Османская империя начала постепенно терять свои территории, уступая технологическому превосходству Запада. === Йәш төрөктәр революцияһы === [[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|Демонстрация в районе [[Султанахмет]], Стамбул, 1908 год]] [[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Османская открытка в ознаменование младотурецкой революции]] В начале XX века в [[Османская империя|Османской империи]] появилось политическое движение [[Младотурки|младотурков]], которое было вдохновлено основанной в 1831 году подпольной организацией [[Молодая Италия]]. В 1908 году состоялась [[младотурецкая революция]], ведущую роль в которой сыграло общество «[[Единение и прогресс|Иттихад ве таракки]]» («Единение и прогресс», ''иттихадисты''). Султан [[Абдул-Хамид II]] согласился восстановить конституцию 1876 года и созвать парламент. В 1909 году абсолютная власть монарха была [[Контрпереворот 1909 года|восстановлена мятежниками]], но вскоре они потерпели поражение и парламент избрал новым султаном [[Мехмед V|Мехмеда V]] — брата Абдул-Хамида II. Будущий триумвир [[Энвер-паша|Энвер Исмаил]] принимал активное участие в революции 1908 года и был одним из лидеров «Единения и прогресса». [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] также отличился во время революции и принял участие в подавлении контрпереворота 1909 года. [[Мехмед Талаат-паша|Мехмед Талаат]] был другом Энвера Исмаила и после революции был избран депутатом парламента ''(меджлис-и умуми)'' от [[Эдирне]]. Воспользовавшись сложившейся ситуацией после революции младотурков, в октябре 1908 года [[Австро-Венгрия]] аннексировала [[Босния и Герцеговина|Боснию и Герцеговину]], что в дальнейшем привело к [[Боснийский кризис|Боснийскому кризису]]. В 1911 году началась [[Итало-турецкая война|война между Италией и Османской империей]], которая привела к потере турками [[Триполитания|Триполитании]], [[Киренаика|Киренаики]] и архипелага [[Додеканес]] в Эгейском море. Вслед за этой войной, продемонстрировавшей слабость турецкой армии, последовала война Османской империи с [[Балканский союз|Балканским союзом]]. === Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше === В октябре 1912 года началась [[Первая Балканская война]] между Османской империей и членами [[Балканский союз|Балканского союза]] — [[Третье Болгарское царство|Болгарией]], [[Королевство Сербия|Сербией]], [[Королевство Греция|Грецией]] и [[Королевство Черногория|Черногорией]]. Превосходящие по численности войска Союза добились быстрого успеха над находящимися в невыгодном стратегическом положении турками. [[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|[[Энвер-паша]] принимает иностранных представителей после [[Государственный переворот в Османской империи (1913)|переворота 1913 года.]]]] В январе 1913 года [[Единение и прогресс|иттихадист]] [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], убеждённый в том, что великий визирь [[Мехмед Камиль-паша|Камиль-паша]] и кабинет министров готовы заключить унизительный мир с Балканским союзом, устроил государственный переворот. По требованию Энвера султан [[Мехмед V]] назначил нового великого визиря, которым стал [[Махмуд Шевкет-паша]]. В новом правительстве получили портфели лишь трое умеренных представителей партии «Единение и прогресс». После истечения срока перемирия в феврале 1913 года война на Балканах возобновилась. Не имея возможности помочь своим городам в Европе, Османская империя была вынуждена наблюдать, как они постепенно переходят в руки союзников. В конце марта защитники [[Эдирне]] капитулировали и сдали город болгарам. После поражения, вызвавшего глубокий национальный кризис в стране, великий визирь немедленно объявил о готовности заключить мирный договор. В итоге Османская империя уступила членам Балканского союза 155,4 тыс. м² своей территории с 4 млн населения, потеряв почти все европейские владения. --> === Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы === <!-- Иттихадисты, которые оправдывали государственный переворот 1913 года необходимостью сохранить Эдирне в составе империи, оказались в неудобном положении и свергнутые ими либералы были полны решимости расквитаться с оппонентами. Спустя всего несколько дней после [[Лондонский мирный договор (1913)|подписания мирного договора]] великий визирь Махмуд Шевкет-паша был застрелен боевиками. Члены «Единения и прогресса» умело воспользовались ситуацией и в ходе начавшейся «чистки» устранили либералов с политической арены. В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря. Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране. === Беренсе донъя һуғышы === Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы. 2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]<ref>{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}</ref>. [[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]] Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]]. Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]]. Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года<ref>{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}</ref>. Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию<ref name="петросян">{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}</ref>. --> === Империяның тарҡалыуы === <!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции. [[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]] [[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом. [[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]]. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}} * [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]] * [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи]. {{Библиоинформация}} {{^|12px}} {{Османская империя в темах}} {{История Турции}} [[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]] [[Категория:Ғосман империяһы тарихы]] 3l2imypqdhdsxvgk6n56dk3bpipdzbo 1147385 1147383 2022-07-28T05:06:40Z Akkashka 14326 /* Мәхмүт I хакимлығы */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған. == Империяның барлыҡҡа килеүе == [[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]] Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= "gug_144-145"}} XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған<ref name="gug_144-145" />. XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана<ref name="gug_144-145" />. Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай. Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән. Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә. Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала. [[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]] Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән. 1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән == Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) == * 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу. * 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу. == Бөйөк империя осоро == Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә. Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған. [[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]] Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай. === Косово ҡырындағы алыш === 1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай<ref>{{книга |автор = Чиркович Сима. |заглавие = История сербов |место = М. |издательство = Весь мир |год = 2009 |страницы = 109 |isbn = 978-5-7777-0431-3 }}</ref>. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған. ==== Моратты үлтереү ==== Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан. Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға. === XV быуат башы === Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән. 1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата. Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була. Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола. Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә. [[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]] Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай. Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған. '''Константинополде алыу''' [[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]] Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән. Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған. Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә === Баҫып алыуҙары === Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған. Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән. Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән. 1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына Отрантоны ҡалдырған. Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә. === Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы === Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]] Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй. Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған. Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған. Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан. Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә. Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән. Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән. Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517). Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]] Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған. === Сөләймән I хакимлығы === [[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]] Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған. Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона. [[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]] 1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған. ==== Франция менән союз ==== Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй. 1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән. Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528). ==== Хәрби уңыштары ==== 1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була. 1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә. Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә. === Сәлим II хакимлығы === [[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]] Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай. [[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]] Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне. Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған. === Морат III һәм Меһмет III хакимлығы === Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан. Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән. Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була. == Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) == Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә. Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған. Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй. Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла. === 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === [[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]] 1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған. Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған. Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла. Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән. 1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған. Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт эшмәкәрҙәре тип танылған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан. === Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Илселәр [[Топҡапы]] һарайында]] Янычарҙар ихтилалы һөҙөмтәһендә тәхеткә ултыртылған Мостафаның ағаһы һәм вариҫы Әхмәт III (1703—1730) көтөлмәгән ҡыйыулыҡ һәм үҙаллылыҡ күрһәтә. Ул ғәскәрҙең бик күп офицерҙарын ҡулға алып, ашығыс рәүештә язалап үлтерә лә, үҙе ултыртҡан бөйөк вәзир (саҙр-азам) Әхмәт пашаны вазифаһынан бушата. Яңы бөйөк вәзир Дамадғассан паша дәүләттең төрлө урындарында ихтилалдарҙы тынысландыра, сит ил сауҙагәрҙәрен ҡурсалай, мәктәптәргә нигеҙ һала. Оҙаҡламай ул һәрәмдән сыҡҡан интрига арҡаһында ҡолатыла, һәм вәзирҙәр иҫ киткес тиҙлек менән алмашына башлай; ҡайһы берҙәре власта ике аҙнанан артыҡ ҡала алмай. Ғосман империяһы хатта Төньяҡ һуғышта Рәсәй күргән ауырлыҡтарҙы ла үҙе өсөн отошло файҙаланмай. 1709 йылда ғына ул Полтаванан ҡасҡан Швеция короле Карл XII ҡабул итә һәм уның инаныуҙары йоғонтоһонда Рәсәйгә ҡаршы һуғыш башлай. Был ваҡытҡа ғосмандарҙың хакимлыҡ итеүсе даирәләрендә Рәсәйгә ҡаршы һуғыш түгел, ә уның менән Австрияға ҡаршы союз тураһында хыялланған бер партия бар ине; был партияға башлыҡ итеп вәзир Номан Көпрүлү тәғәйенләнгән була, һәм уның әүәлге ҡолауына Карл XII ҡыҫылышы һуғышҡа сигнал булып хеҙмәт итә. Прутта төрөк һәм татарҙарҙың 200 000—дән ашыу ғәскәре уратып алған Пётр I батшаның хәле бик ҡурҡыныс ине. Петрҙың үлеме ҡотолғоһоҙ була, ләкин бөйөк вәзир Балтажи-Меһмет, батша Пётр I-нең Азов буйынса сағыштырмаса бик аҙ ғына ташламаһына алданып (1711), уны сығара. Һуғыш партияһы Балтажи-Меһметты ҡолата һәм Лемносҡа һөргөнгә ебәрә, ләкин Рәсәй консуллыҡ юлы менән Ғосман империяһынан Карл XII алып сығыуға өлгәшә, бының өсөн уға көс ҡулланырға тура килә. Ғосмандар 1714-1718 йылдарҙа Венеция һәм 1716-1718 йылдарҙа Австрия менән һуғыш алып бара. Пассаровицкий тыныслыҡ килешеүе (1718 йыл) буйынса Ғосман империяһы Мореяны кире ҡайтара, әммә Сербияның күпселек өлөшө, Банат, Валахияның бер өлөшө менән бергә Белградты Австрияға бирә. 1722 йылда, династияны туҡтауы һәм һуңынан Фарсы болаларынан файҙаланып, Европала юғалтҡандары өсөн үҙҙәрен бүләкләргә өмөтләнеп, ғосмандар шиғыйҙарға ҡаршы дини һуғыш башлай. Был һуғышта бер нисә тапҡыр еңелеүе һәм фарсыларҙың Ғосман биләмәһенә баҫып инеүе Константинополдә яңы ихтилалға сәбәпсе була: Әхмәт ҡолатыла, һәм тәхеткә уның ағаһы Мостафа II-нең улы Мәхмүт I ултыра. === Мәхмүт I хакимлығы === Йомшаҡлығы һәм кешелеклелеге менән ғосман солтандары араһында айырылып торған Мәхмүт I (1730-1754) (ул ҡолатылған солтанды һәм уның улдарын үлтермәй һәм ғөмүмән язалау ҡулланмай) дәүерендә Фарсы иленә ҡаршы мәғәнәһеҙ һуғыш дауам иткән. Австрия менән һуғыш Белград тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана (1739), уға ярашлы төрөктәр Белград һәм Орсова менән Сербияны кире ҡайтара. Рәсәй ғосмандарға ҡаршы уңышлы эш итә, әммә австрийҙарҙың сепарат килешеү төҙөүе урыҫтарҙы ла юл ҡуйырға мәжбүр итә; Рәсәй яулағандарынан, нығытмаларҙы йәшереү йөкләмәләрен алып, Азовты ғына һаҡлап ҡала. Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ибраһим Басмажи беренсе төрөк типографияһын ойоштора. Мөфтөй бер ни тиклем икеләнеп торғас, фәтүә бирҙе, мәғрифәтселек мәнфәғәте өсөн был башланғысҡа фатихаһын бирҙе, ә солтан Ғәтифә-шериф менән рөхсәт итте. Был китапты баҫтырыу ғына тыйылған. Типографияның тәүге осоронда унда 15 әҫәр (ғәрәп һәм фарсы һүҙлектәре, Ғосманов дәүләте һәм дөйөм география тарихы буйынса бер нисә китап, хәрби сәнғәт, сәйәси экономия һ.б.) баҫыла. Ибраһим Басмаджи үлгәндән һуң, типография ябыла, яңыһы 1784 йылда ғына барлыҡҡа килә. Тәбиғи үлемгә дусар булған Мәхмүд мәхмүд мәрхүмдең мираҫын уның ҡустыһы (1754 - 1757) мираҫ итеп алған. Ул батшалығы, ҡустыһы кеүек үк, тыныс үткән һәм үлгән. царствование Махмуда Ибрагимом Басмаджи была основана первая турецкая [[типография]]. Муфтий после некоторых колебаний дал фетву, которой во имя интересов просвещения благословлял начинание, а султан гатти-шерифом разрешил его. Было запрещено только печатать [[Коран]] и священные книги. В первый период существования типографии в ней было напечатано 15 сочинений (словари арабский и персидский, несколько книг по истории государства Османов и всеобщей географии, военное искусство, политическая экономия и т. д.). После смерти Ибрагима Басмаджи типография закрылась, новая возникла только в [[1784 год]]у. [[Махмуд I|Махмуду I]], умершему естественной смертью, наследовал его брат [[Осман III]] (1754—1757), царствование которого протекло мирно и который умер так же, как и его брат. == Реформаларға ынтылыш (1757—1839) == Ғосманды Мостафа ҡыҙы (1757-74) мираҫҡа алған. Тәхеткә ултырғас, ул Ғосман империяһының сәйәсәтен үҙгәртергә һәм уның ҡоралының ялтырауын ҡайтарырға теләүен белдерҙе. Ул ярайһы уҡ ҙур реформалар (араларында, Суэц тыҡрығы һәм Кесе Азия аша каналдар ҡаҙыу) уйлай, ҡоллоҡто күрә белмәй һәм байтаҡ иреккә сығара. Осману наследовал [[Мустафа III]] (1757—74), сын [[Ахмед III|Ахмеда III]]. По вступлении на престол он твёрдо выразил намерение изменить политику Османской империи и восстановить блеск её оружия. Он задумывал довольно обширные реформы (между прочим, прорытие каналов через [[Суэцкий перешеек]] и через Малую Азию), открыто недолюбливал [[рабство]] и отпустил на волю значительное число невольников. Дөйөм ризаһыҙлыҡ, элек Ғосман империяһында булмаған яңылыҡ менән айырыуса ике осраҡ көсәйтелде: Мәккәнән ҡайтҡан хаҡ диндарҙарҙың каруаны кем тарафынан талана һәм юҡ ителә, һәм төрөк адмирал карабы грек милләтле диңгеҙ юлбаҫарҙары тарафынан баҫып алына. Былар барыһы ла дәүләт власының тулыһынса көсһөҙ булыуын раҫлай. Всеобщее недовольство, и раньше не бывшее новостью в Османской империи, было особенно усилено двумя случаями: неизвестно кем был ограблен и уничтожен караван правоверных, возвращавшихся из [[Мекка|Мекки]], и турецкий адмиральский корабль был захвачен отрядом морских разбойников греческой национальности. Всё это свидетельствовало о крайней слабости государственной власти. Финанстарҙы көйләү өсөн Мостафа улы экономиянан үҙенең һарайында башлай, ләкин шуның менән бергә тәңкәнең боҙолоуына ла юл ҡуя. Мостафа ҡурсалауында Константинополдә тәүге асыҡ китапхана, бер нисә мәктәп һәм дауахана асыла. 1761 йылда ул Пруссия менән бик теләп килешеү төҙөй, уға ярашлы прус сауҙа караптарына Усман һыуҙарында иркен йөҙөргә мөмкинлек бирә; Ғосман империяһындағы прус подданныйҙары үҙ консулҙарының юрисдикцияларына буйһона. Рәсәй һәм Австрия Мостафаға Пруссия мәғлүмәттәрен ғәмәлдән сығарғаны өсөн 100 000 дукат тәҡдим итә, әммә һөҙөмтәһеҙ: Мостафа үҙ дәүләтен Европа цивилизацияһы менән яҡынайтырға теләй. Для урегулирования финансов [[Мустафа III]] начал с экономии в собственном дворце, но вместе с тем допустил порчу монеты. При покровительстве Мустафы была открыта в Константинополе первая публичная [[библиотека]], несколько [[школа|школ]] и [[больница|больниц]]. Он очень охотно заключил в [[1761 год]]у договор с [[Пруссия|Пруссией]], которым предоставлял прусским торговым кораблям свободное плавание в османских водах; прусские подданные в Османской империи были подчинены юрисдикции своих консулов. Россия и Австрия предлагали Мустафе 100 000 [[дукат]]ов за отмену прав, данных Пруссии, но безуспешно: Мустафа желал возможно более сблизить своё государство с европейской цивилизацией. Артабан да реформалар башланмаған. 1768 йылда солтан 6 йыл дауамында барған һәм 1774 йылда «Кючук-Кайнарджийск тыныслыҡ килешеүе» менән тамамланған «Рәсәйҙең 1768-1774 йылғы Рус-төрөк һуғышы»н иғлан итергә тейеш була. Донъя Мостафаның ағаһы һәм вариҫы булған осорҙа уҡ төҙөлә башлай (1774-1789). Дальше попытки реформ не пошли. В [[1768 год]]у султан должен был объявить [[Русско-турецкая война 1768—1774|войну]] России, длившуюся 6 лет и окончившуюся [[Кючук-Кайнарджийский мирный договор|Кучук-Кайнарджийским миром 1774 года]]. Мир был заключён уже при брате и наследнике Мустафы, [[Абдул-Хамид I|Абдул-Хамиде I]] (1774—1789). === Абдулхәмит I хакимлығы === <!--Империя в это время чуть ли не повсеместно находилась в состоянии брожения. Греки, возбуждённые Орловым, волновались, но, оставленные русскими без помощи, сравнительно быстро и легко были усмирены и жестоко наказаны. Ахмед-паша Багдадский объявил себя независимым; [[Тахер]], поддерживаемый арабскими кочевниками, принял звание шейха [[Галилея|Галилеи]] и [[Акра|Акры]]; [[Египет]] под властью [[Мухаммад Бей Абу аль-Дахаб|Мухаммад Бея]] и не думал уплачивать дани; [[Северная Албания]], которой управлял [[Бушатлия, Махмуд|Махмуд, паша Скутарийский]], находилась в состоянии полного восстания; [[Али-паша Тепеленский|Али, паша Янинский]], явно стремился к основанию самостоятельного царства. Всё царствование Адбул-Хамида было занято усмирением этих восстаний, которое не могло быть достигнуто вследствие отсутствия у османского правительства денег и дисциплинированного войска. К этому присоединилась новая [[Русско-турецкая война 1787—1792|война с Россией и Австрией]] (1787—1791), опять неудачная для османов. Она окончилась [[Ясский мирный договор|Ясским миром с Россией (1792)]], по которому Россия окончательно приобрела [[Крым]] и пространство между Бугом и Днестром, и Систовским миром с Австрией (1791). Последний был сравнительно благоприятен для Османской империи, так как её главный враг, [[Иосиф II (император Священной Римской империи)|Иосиф II]], умер, а [[Леопольд II (император Священной Римской империи)|Леопольд II]] направлял всё своё внимание на Францию. Австрия возвратила Османам большую часть сделанных ею в эту войну приобретений. Мир был заключён уже при племяннике Абдул Хамида, [[Селим III|Селиме III]] (1789—1807). Кроме территориальных потерь, война внесла в жизнь Османского государства одно существенное изменение: перед её началом (1785) империя заключила свой первый государственный долг, сперва внутренний, гарантированный некоторыми государственными доходами. === Сәлим III хакимлығы === Султан [[Селим III]] первым осознал глубокий кризис Османской империи и приступил к реформированию военной и государственной организации страны. Энергичными мерами правительство очистило [[Эгейское море]] от пиратов; оно покровительствовало торговле и народному образованию. Главное его внимание было обращено на армию. [[Янычары]] доказали свою почти полную бесполезность на войне, в то же время держа страну в периоды мира в состоянии анархии. Их формирования султан намеревался заменить армией европейского образца, но поскольку было очевидно, что сразу невозможно заменить всю старую систему, то реформаторы уделили определённое внимание улучшению положения традиционных формирований. В ряду других реформ султана были мероприятия по усилению боеспособности артиллерии и флота. Правительство озаботилось переводом на [[османский язык]] лучших иностранных сочинений по [[тактика|тактике]] и [[фортификация|фортификации]]; пригласило на преподавательские места в артиллерийском и морском училищах французских офицеров; при первом из них основало библиотеку иностранных сочинений по военным наукам. Были улучшены мастерские для отливки пушек; военные суда нового образца заказывались во Франции. Это все были предварительные меры. [[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|[[Сәлим III]] солтан]] Султан явно желал перейти к реорганизации внутреннего строя армии; он установил для неё новую форму и стал вводить более строгую [[Дисциплина (поведение)|дисциплину]]; янычар нововведения не коснулись. В это время Порте пришлось столкнуться с двумя серьёзными вызовами: во-первых, восстание [[видин]]ского паши [[Пасван-Оглу]] (1797), который явно пренебрегал приказами, исходившими от правительства, во-вторых — [[Египетский поход Бонапарта|египетская экспедиция]] [[Наполеон I|Наполеона]]. Кучук-Гуссейн двинулся против Пасван-Оглу и вёл с ним настоящую войну, не имевшую определённого результата. Правительство вступило наконец в переговоры с мятежным наместником и признало его пожизненные права на управление Видинским пашалыком, в действительности — на началах почти полной независимости. В 1798 году Франция под руководством генерала Бонапарта начала вторжение а [[Египет]], потом и в [[Сирия|Сирию]]. На сторону Османской империи стала [[Великобритания]], уничтожившая французский флот в [[Битва при Абукире (1798)|битве при Абукире]]. Экспедиция не имела для османов серьёзных результатов. Формально Египет остался во власти Османской империи, фактически — во власти [[мамлюки|мамлюков]]. Едва окончилась война с французами (1801), как началось восстание [[янычары|янычар]] в [[Белград]]е, недовольных реформами в армии. Притеснения с их стороны вызвали народное движение в [[Сербия|Сербии]] (1804) под начальством [[Карагеоргий|Карагеоргия]]. Правительство сперва поддерживало движение, но скоро оно вылилось в форму настоящего народного восстания, и Османской империи пришлось начать военные действия (см. [[Битва при Иванковац]]). Дело осложнилось [[Русско-турецкая война 1806—1812|войной]], начатой Россией (1806—1812). Реформы пришлось вновь отложить: великий визирь и другие высшие чиновники и военные находились на театре военных действий. --> ==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ==== <!--В [[Стамбул]]е оставался лишь [[каймакам]] (помощник великого визиря) и заместители министров. [[Шейх-уль-ислам]] воспользовался этим моментом для заговора против султана. В заговоре приняли участие улемы и [[янычары]], среди которых распространялись слухи о намерении султана расформировать их, распределив по полкам регулярной армии. К заговору примкнул и каймакам. В назначенный день отряд янычар неожиданно напал на гарнизон постоянного войска, стоявший в столице, и произвёл среди него резню. Другая часть янычар окружила дворец Селима и требовала от него казни ненавистных им лиц. Селим имел мужество отказаться. Он был арестован и посажен под стражу. Султаном был провозглашён сын Абдул-Хамида, [[Мустафа IV]] (1807—1808). Резня в городе продолжалась два дня. От имени бессильного Мустафы управляли шейх-уль-ислам и каймакам. Но и у Селима оставались свои приверженцы. Во время переворота Кабакчи Мустафы, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] (паша болгарского города Рущук) и его приверженцы начали переговоры по поводу возврата султана Селима III на престол. Наконец, с 16-тысячной армией, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] отправился в Стамбул, отправив ранее туда Хаджи Али Агу, который убил Кабакчи Мустафу (19 июля 1808 года). Мустафа Байрактар со своей армией, уничтожив довольно большое количество мятежников, прибыл в Высокую Порту. Султан [[Мустафа IV]], узнав, что Мустафа желает вернуть трон султану Селиму III, приказал убить Селима и брата шах-заде Махмуда. Султан был убит немедленно, а шах-заде Махмуд при помощи своих рабов и слуг был освобождён. Мустафа Байрактар, убрав с трона Мустафу IV, объявил султаном [[Махмуд II|Махмуда II]]. Последний сделал его садр-и-азамом — великим визирем. === Мәхмүт II идаралығы === Не уступая Селиму в энергии и в понимании необходимости реформ, [[Махмуд II|Махмуд]] был гораздо более жестким, чем Селим: злой, мстительный, он в большей степени руководствовался личными страстями, которые умерялись скорее политической дальновидностью, чем действительным стремлением ко благу страны. Почва для нововведений была уже несколько подготовлена, способность не задумываться над средствами тоже благоприятствовала Махмуду, и потому его деятельность оставила всё же более следов, чем деятельность Селима. Своим великим визирем он назначил Байрактара, распорядившегося избиением участников заговора против Селима и других политических противников. Жизнь самого Мустафы была на время пощажена. Как первую реформу, Байрактар наметил реорганизацию корпуса янычар, но он имел неосторожность отправить часть своего войска на театр военных действий; у него оставалось только 7000 солдат. 6000 янычар совершили на них неожиданное нападение и двинулись к дворцу с целью освободить Мустафу IV. Байрактар, с небольшим отрядом запершийся во дворце, выбросил им труп Мустафы, а затем взорвал часть дворца на воздух и похоронил себя в развалинах. Через несколько часов подоспело верное правительству трехтысячное войско с Рамиз-пашой во главе, разбило янычар и истребило значительную их часть. Махмуд решил отложить реформу до окончания войны с Россией, завершившейся в [[1812]] г. [[Бухарестский мирный договор (1812)|Бухарестским миром]]. [[Венский конгресс]] внёс некоторые изменения в положение Османской империи или, правильнее, определил точнее и утвердил в теории и на географических картах то, что уже имело место в действительности. [[Далмация]] и [[Иллирия]] были утверждены за Австрией, [[Бессарабия]] за Россией; семь [[Ионические острова|Ионических островов]] получили самоуправление под английским протекторатом; английские суда получили право свободного прохода через [[Дарданеллы]]. Даже на оставшейся у империи территории правительство не чувствовало уверенности. В Сербии в 1817 году началось восстание, окончившееся в 1829 году лишь после признания Сербии по [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольскому миру]] отдельным вассальным государством, с собственным князем во главе. В 1820 году началось восстание [[Али-паша Тепеленский|Али-паши Янинского]]. Вследствие измены его собственных сыновей он был разбит, взят в плен и казнён; но значительная часть его армии образовала кадры греческих повстанцев. В 1821 году восстание, переросшее в [[Греческая война за независимость|войну за независимость]], началось в Греции. После вмешательства России, Франции и Англии и несчастной для Османской империи [[Наваринское сражение|Наваринской (морской) битвы]] (1827), в которой погиб турецкий и египетский флот, османцы потеряли Грецию. --> ==== Хәрби юғалтыуҙар ==== <!--Избавления от янычар и дервишей (1826) не спасли турок от поражения как в войне с сербами, так и в войне с греками. За этими двумя войнами и в связи с ними последовала [[Русско-турецкая война (1828—1829)|война с Россией]] (1828—1829), окончившаяся [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольским миром 1829 года]]. Османская империя потеряла почти всю [[Княжество Сербия|Сербию]], [[Молдавия|Молдавию]], [[Валахия|Валахию]], [[Греция|Грецию]], восточное побережье [[Чёрное море|Чёрного моря]]. Вслед за тем от Османской империи отложился [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]], [[хедив]] Египта (1831—1833 и 1839). В борьбе с последним империя понесла такие удары, которыми было поставлено на карту самое её существование; но её дважды (1833 и 1839) спасло неожиданное заступничество России, вызванное опасением со стороны [[Николай I|Николая I]] новой европейской войны, которая, вероятно, была бы вызвана распадом Османского государства. Впрочем, это заступничество принесло России и реальные выгоды: по миру в Гункьяр Скелесси (1833) Османская империя предоставила русским судам проход через Дарданеллы, закрыв его для Англии. Одновременно французы решили отнять у османцев [[Алжир]] (с 1830 года), и ранее, впрочем, бывший лишь в номинальной зависимости от империи. ==== Гражданлыҡ реформалары ==== [[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Махмуд II]] начинает модернизацию в 1839 г.]] Войны не остановили реформаторских замыслов Махмуда; частные преобразования в армии продолжались во все время его царствования. Он заботился также о поднятии уровня образования в народе; при нём (1831) стала выходить на французском языке первая в Османской империи газета, имевшая официальный характер («Moniteur ottoman»). С конца 1831 года начала выходить первая официальная газета на турецком языке «[[Таквим-и векаи]]». Подобно Петру Великому, быть может, даже сознательно подражая ему, Махмуд стремился ввести европейские нравы в народе; он сам носил европейский костюм и поощрял к тому своих чиновников, запрещал ношение [[тюрбан]]а, устраивал празднества в Константинополе и в других городах с [[фейерверк]]ами, с европейской музыкой и вообще по европейскому образцу. До важнейших реформ гражданского строя, задуманных им, он не дожил; они были уже делом его наследника. Но и то немногое, что он сделал, шло вразрез с религиозными чувствами мусульманского населения. Он стал чеканить монету со своим изображением, что прямо запрещено в Коране (известия о том, будто и предыдущие султаны снимали с себя портреты, подлежит большому сомнению). В течение всего его царствования в разных частях государства, особенно в Константинополе, беспрестанно происходили бунты мусульман, вызванные религиозными чувствами; правительство расправлялось с ними крайне жестоко: иногда в несколько дней в Босфор бросалось по 4000 трупов. При этом Махмуд не стеснялся подвергать казни даже [[улем]]ов и [[дервиш]]ей, которые вообще были его ожесточёнными врагами. В царствование Махмуда было особенно много пожаров в Стамбуле, частью происходивших от поджогов; народ объяснял их Божьим наказанием за грехи султана. ==== Хакимлығы һөҙөмтәләре ==== Истребление [[янычары|янычар]], сначала повредившее Османской империи, лишив её хотя и плохого, но все-таки не бесполезного войска, по прошествии нескольких лет оказалось в высшей степени благодетельным: вооруженные силы Порты почти сравнялись с европейскими регулярными армиями, что было наглядно доказано в [[Крымская война|Крымскую кампанию]] и ещё более во время русско-турецкой войны 1877—1878 годов, а также в войне с Грецией 1897 года. Территориальное сокращение, в особенности потеря Греции, оказалось для империи тоже скорее выгодным, чем вредным. Исторически османы никогда не допускали к военной службе христиан; между тем, области со сплошным христианским населением ([[Греция]] и [[Сербия]]), не увеличивая турецкой армии, в то же время требовали от неё значительных военных гарнизонов, которые не могли быть пущены в ход в случае острой необходимости. В особенности это применимо к Греции, которая ввиду растянутой морской границы не представляла даже стратегических выгод для Османской империи, более сильной на суше, чем на море. Потеря территорий сократила государственные доходы империи, но в царствование Махмуда несколько оживилась торговля Османской империи с европейскими государствами, несколько поднялась производительность страны ([[хлеб]], [[табак]], [[Виноград культурный|виноград]], [[розовое масло]] и др.). Таким образом, несмотря на все внешние поражения, несмотря даже на страшную [[Битва при Незибе|битву при Низибе]], в которой [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]] уничтожил значительную османскую армию и за которой последовала потеря целого флота, Махмуд оставил Абдул-Меджиду государство скорее усиленное, чем ослабленное. Усилено оно было ещё и тем, что отныне интерес европейских держав был теснее связан с сохранением Османского государства. Необычайно поднялось значение [[Босфор]]а и Дарданелл; европейские державы чувствовали, что захват Константинополя одной из них нанесёт непоправимый удар остальным, и поэтому сохранение слабой Османской империи считали для себя более выгодным. --> == Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) == <!--Махмуду наследовал его 16-летний сын [[Абдул-Меджид]], не отличавшийся его энергией и непреклонностью, но зато бывший более культурным и мягким по своему характеру человеком. Несмотря на всё, сделанное Махмудом, битва при Низибе могла бы окончательно погубить Османскую империю, если бы Россия, Англия, Австрия и Пруссия не заключили союза для охраны целости Порты ([[1840]]); они составили трактат, в силу которого египетский вице-король сохранял на наследственном начале Египет, но обязывался немедленно очистить Сирию, а в случае отказа должен был лишиться всех своих владений. Союз этот вызвал негодование во Франции, поддерживавшей Мухаммеда Али, и Тьер сделал даже приготовления к войне; однако [[Луи-Филипп]] на неё не решился. Несмотря на неравенство сил, Мухаммед Али готов был сопротивляться; но английская эскадра бомбардировала [[Бейрут]], сожгла египетский флот и высадила в Сирию корпус в 9000 чел., который при помощи [[маронит]]ов нанёс несколько поражений египтянам. Мухаммед Али уступил; Османская империя была спасена, и Абдул-Меджид, поддерживаемый Хозревом-пашой, Решидом-пашой и другими сподвижниками отца, приступил к реформам. === Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат === 3 ноября 1839 года Абдул-Меджид издал так наз. [[Гюльханейский хатти-шериф]] (Гюльханэ — «жилище роз», название площади, где был объявлен [[Хатт-и-шериф]]) — общеимперский указ, определявший принципы, которым намеревалось следовать правительство: * обеспечение всем подданным совершенной безопасности относительно их жизни, чести и имущества; * правильный способ распределения и взимания налогов; * столь же правильный способ набора солдат. Признавалось необходимым изменить распределение податей в смысле их уравнительности и отказаться от системы сдачи их на откуп, определить расходы на сухопутные и морские силы; установлялась публичность [[судопроизводство|судопроизводства]]. Все эти льготы распространялись на всех подданных султана без различия вероисповеданий. Сам султан принёс присягу на верность хатти-шерифу. Оставалось осуществить обещание на самом деле. --> === Гумайюн === <!-- После [[Крымская война|Крымской войны]] султан опубликовал новый гатти-шериф [[гумайюн]] ([[1856]]), в котором подтверждались и подробнее развивались принципы первого; особенно настаивалось на [[Социальное равенство|равенстве]] всех подданных, без различия вероисповедания и национальности. После этого гатти-шерифа был отменён старинный закон о смертной казни за переход из ислама в другую религию. Однако большая часть этих постановлений оставалась только на бумаге. Высшее правительство частью было не в силах справиться с своеволием низших чиновников, частью и само не хотело прибегать к некоторым мерам, обещанным в гатти-шерифах, как, например, к назначению христиан на разные должности. Однажды оно сделало попытку вербовать солдат из христиан, но это вызвало недовольство и среди мусульман, и среди христиан, тем более, что правительство при производстве в офицеры не решалось отказаться от религиозных принципов ([[1847]]); скоро эта мера была отменена. Массовые убийства [[маронит]]ов в Сирии ([[1845]] и др.) подтверждали, что веротерпимость по-прежнему была чужда Османской империи. В течение царствования Абдул-Меджида были улучшены [[дорога|дороги]], построено множество [[мост]]ов, проведено несколько [[телеграф]]ных линий, [[почта]] организована по европейскому образцу. События [[1848]] г. вовсе не отозвались в Османской империи; только [[Революция 1848—1849 годов в Венгрии|венгерская революция]] побудила османское правительство сделать попытку восстановить своё господство на Дунае, но поражение венгров рассеяло его надежды. Когда [[Кошут, Лайош|Кошут]] с товарищами спаслись на турецкой территории, то Австрия и Россия обратились к султану Абдул-Меджиду с требованием их выдачи. Султан ответил, что религия запрещает ему нарушить долг гостеприимства. === Ҡырым һуғышы === [[1853]]—[[1856]] гг. были временем новой [[Восточная война|Восточной войны]], закончившейся в 1856 г. [[Парижский мирный договор (1856)|Парижским миром]]. На [[Парижский конгресс]] был на началах равноправности допущен представитель Османской империи, и этим самым империя признана членом европейского концерна. Однако это признание имело скорее формальный характер, чем действительный. Прежде всего Османская империя, участие которой в войне было весьма велико и которая доказала увеличение своей боевой способности сравнительно с первой четвертью XIX или с концом XVIII в., в действительности получила от войны очень мало; срытие русских крепостей на северном побережье Чёрного моря имело для неё ничтожное значение, а потеря Россией права держать военный флот на Чёрном море не могла быть продолжительна и была отменена уже в 1871 г. Далее, консульская юрисдикция была сохранена и доказывала, что Европа всё же смотрит на империю Османов как на государство варварское. После войны европейские державы стали заводить на территории империи свои почтовые учреждения, независимые от османских. Война не только не увеличила власти Османской империи над вассальными государствами, но ослабила её; дунайские княжества в [[1861]] г. объединились в одно государство [[Румыния|Румынию]], а в Сербии дружественные Турции [[Обреновичи]] были низвергнуты и заменены дружественными России [[Карагеоргиевичи]]; несколько позже Европа принудила империю удалить из Сербии свои гарнизоны ([[1867]]). Во время Восточной кампании Османская империя сделала заём в Англии в 7 млн [[фунт стерлингов|фунтов стерлингов]]; в 1858,1860 и 1861 гг. пришлось сделать новые займы. В то же время правительство выпустило значительное количество бумажных денег, курс которых скоро и сильно пал. В связи с другими событиями это вызвало торговый кризис [[1861]] г., тяжело отразившийся на народонаселении. --> == Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) == Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй. Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла. Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән. === Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү === Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған. Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән. Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған<ref>{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}</ref>. 1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була. Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы. === Черногориялағы һуғыш === 1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына. === Криттағы ихтилал === 1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына. Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән. === Дәүләт түңкәрелеше === 1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. <!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --> Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти». 1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла. == [[Абдулхәмит II]] == <!-- Уже в конце царствования Абдул-Азиза началось [[Боснийско-Герцеговинское восстание|восстание в Герцеговине и Боснии]], вызванное крайне тяжёлым положением населения этих областей, частью обязанного отбывать [[барщина|барщину]] на полях крупных землевладельцев-мусульман, частью лично свободного, но совершенно бесправного, угнетаемого непомерными поборами и в то же время постоянно подогреваемого в своей ненависти к туркам близким соседством свободных [[черногорцы|черногорцев]]. Весной [[1875]] г. некоторые общины обратились к султану с просьбой уменьшить налог на баранов и налог, уплачиваемый христианами взамен воинской повинности, и организовать полицию из христиан. Им даже не ответили. Тогда их жители взялись за оружие. Движение быстро охватило всю Герцеговину и распространилось на Боснию; [[Никшич]] был осаждён повстанцами. Из Черногории и Сербии на помощь повстанцам двинулись отряды добровольцев. Движение вызвало большой интерес за границей, особенно в [[Россия|России]] и в [[Австрия|Австрии]]; последняя обратилась к [[Порта|Порте]] с требованием религиозной равноправности, понижения налогов, пересмотра законов о недвижимой собственности и проч. Султан немедленно обещал всё это исполнить (февраль 1876), но повстанцы не соглашались положить оружие, пока не будут выведены османские войска из Герцеговины. Брожение перешло и на Болгарию, где османцы в виде ответа произвели страшную резню (см. [[Болгария]]), вызвавшую негодование во всей Европе (брошюра [[Гладстон, Уильям Эварт|Гладстона]] о зверствах в Болгарии), были поголовно вырезаны целые селения, до грудных детей включительно. Болгарское восстание было потоплено в крови, но герцеговинское и боснийское продолжалось и в 1876 г. и вызвало наконец вмешательство Сербии и Черногории (1876—1877 г; см. [[Сербско-турецкая война (1876—1877)|Сербо-черногорско-турецкая война]]). 6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления. В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.). [[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]] Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался. === 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков. === Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар === Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено. [[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]] В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]]. В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен. Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]<ref>{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}</ref>; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства. 14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела. [[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]] В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок. В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями. В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию. Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции. В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования. --> == XX быуат == <!-- В XX веке на окраинах империи усилились сепаратистские настроения. Османская империя начала постепенно терять свои территории, уступая технологическому превосходству Запада. === Йәш төрөктәр революцияһы === [[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|Демонстрация в районе [[Султанахмет]], Стамбул, 1908 год]] [[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Османская открытка в ознаменование младотурецкой революции]] В начале XX века в [[Османская империя|Османской империи]] появилось политическое движение [[Младотурки|младотурков]], которое было вдохновлено основанной в 1831 году подпольной организацией [[Молодая Италия]]. В 1908 году состоялась [[младотурецкая революция]], ведущую роль в которой сыграло общество «[[Единение и прогресс|Иттихад ве таракки]]» («Единение и прогресс», ''иттихадисты''). Султан [[Абдул-Хамид II]] согласился восстановить конституцию 1876 года и созвать парламент. В 1909 году абсолютная власть монарха была [[Контрпереворот 1909 года|восстановлена мятежниками]], но вскоре они потерпели поражение и парламент избрал новым султаном [[Мехмед V|Мехмеда V]] — брата Абдул-Хамида II. Будущий триумвир [[Энвер-паша|Энвер Исмаил]] принимал активное участие в революции 1908 года и был одним из лидеров «Единения и прогресса». [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] также отличился во время революции и принял участие в подавлении контрпереворота 1909 года. [[Мехмед Талаат-паша|Мехмед Талаат]] был другом Энвера Исмаила и после революции был избран депутатом парламента ''(меджлис-и умуми)'' от [[Эдирне]]. Воспользовавшись сложившейся ситуацией после революции младотурков, в октябре 1908 года [[Австро-Венгрия]] аннексировала [[Босния и Герцеговина|Боснию и Герцеговину]], что в дальнейшем привело к [[Боснийский кризис|Боснийскому кризису]]. В 1911 году началась [[Итало-турецкая война|война между Италией и Османской империей]], которая привела к потере турками [[Триполитания|Триполитании]], [[Киренаика|Киренаики]] и архипелага [[Додеканес]] в Эгейском море. Вслед за этой войной, продемонстрировавшей слабость турецкой армии, последовала война Османской империи с [[Балканский союз|Балканским союзом]]. === Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше === В октябре 1912 года началась [[Первая Балканская война]] между Османской империей и членами [[Балканский союз|Балканского союза]] — [[Третье Болгарское царство|Болгарией]], [[Королевство Сербия|Сербией]], [[Королевство Греция|Грецией]] и [[Королевство Черногория|Черногорией]]. Превосходящие по численности войска Союза добились быстрого успеха над находящимися в невыгодном стратегическом положении турками. [[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|[[Энвер-паша]] принимает иностранных представителей после [[Государственный переворот в Османской империи (1913)|переворота 1913 года.]]]] В январе 1913 года [[Единение и прогресс|иттихадист]] [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], убеждённый в том, что великий визирь [[Мехмед Камиль-паша|Камиль-паша]] и кабинет министров готовы заключить унизительный мир с Балканским союзом, устроил государственный переворот. По требованию Энвера султан [[Мехмед V]] назначил нового великого визиря, которым стал [[Махмуд Шевкет-паша]]. В новом правительстве получили портфели лишь трое умеренных представителей партии «Единение и прогресс». После истечения срока перемирия в феврале 1913 года война на Балканах возобновилась. Не имея возможности помочь своим городам в Европе, Османская империя была вынуждена наблюдать, как они постепенно переходят в руки союзников. В конце марта защитники [[Эдирне]] капитулировали и сдали город болгарам. После поражения, вызвавшего глубокий национальный кризис в стране, великий визирь немедленно объявил о готовности заключить мирный договор. В итоге Османская империя уступила членам Балканского союза 155,4 тыс. м² своей территории с 4 млн населения, потеряв почти все европейские владения. --> === Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы === <!-- Иттихадисты, которые оправдывали государственный переворот 1913 года необходимостью сохранить Эдирне в составе империи, оказались в неудобном положении и свергнутые ими либералы были полны решимости расквитаться с оппонентами. Спустя всего несколько дней после [[Лондонский мирный договор (1913)|подписания мирного договора]] великий визирь Махмуд Шевкет-паша был застрелен боевиками. Члены «Единения и прогресса» умело воспользовались ситуацией и в ходе начавшейся «чистки» устранили либералов с политической арены. В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря. Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране. === Беренсе донъя һуғышы === Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы. 2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]<ref>{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}</ref>. [[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]] Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]]. Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]]. Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года<ref>{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}</ref>. Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию<ref name="петросян">{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}</ref>. --> === Империяның тарҡалыуы === <!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции. [[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]] [[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом. [[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]]. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}} * [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]] * [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи]. {{Библиоинформация}} {{^|12px}} {{Османская империя в темах}} {{История Турции}} [[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]] [[Категория:Ғосман империяһы тарихы]] nqhqo3cf5vpoj4x3d00p2rjpz1mq83y 1147387 1147385 2022-07-28T05:15:01Z Akkashka 14326 /* Мәхмүт I хакимлығы */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған. == Империяның барлыҡҡа килеүе == [[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]] Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= "gug_144-145"}} XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған<ref name="gug_144-145" />. XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана<ref name="gug_144-145" />. Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай. Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән. Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә. Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала. [[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]] Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән. 1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән == Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) == * 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу. * 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу. == Бөйөк империя осоро == Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә. Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған. [[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]] Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай. === Косово ҡырындағы алыш === 1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай<ref>{{книга |автор = Чиркович Сима. |заглавие = История сербов |место = М. |издательство = Весь мир |год = 2009 |страницы = 109 |isbn = 978-5-7777-0431-3 }}</ref>. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған. ==== Моратты үлтереү ==== Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан. Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға. === XV быуат башы === Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән. 1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата. Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була. Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола. Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә. [[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]] Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай. Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған. '''Константинополде алыу''' [[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]] Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән. Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған. Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә === Баҫып алыуҙары === Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған. Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән. Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән. 1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына Отрантоны ҡалдырған. Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә. === Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы === Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]] Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй. Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған. Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған. Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан. Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә. Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән. Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән. Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517). Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]] Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған. === Сөләймән I хакимлығы === [[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]] Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған. Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона. [[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]] 1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған. ==== Франция менән союз ==== Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй. 1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән. Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528). ==== Хәрби уңыштары ==== 1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була. 1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә. Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә. === Сәлим II хакимлығы === [[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]] Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай. [[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]] Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне. Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған. === Морат III һәм Меһмет III хакимлығы === Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан. Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән. Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була. == Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) == Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә. Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған. Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй. Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла. === 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === [[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]] 1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған. Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған. Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла. Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән. 1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған. Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт эшмәкәрҙәре тип танылған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан. === Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Илселәр [[Топҡапы]] һарайында]] Янычарҙар ихтилалы һөҙөмтәһендә тәхеткә ултыртылған Мостафаның ағаһы һәм вариҫы Әхмәт III (1703—1730) көтөлмәгән ҡыйыулыҡ һәм үҙаллылыҡ күрһәтә. Ул ғәскәрҙең бик күп офицерҙарын ҡулға алып, ашығыс рәүештә язалап үлтерә лә, үҙе ултыртҡан бөйөк вәзир (саҙр-азам) Әхмәт пашаны вазифаһынан бушата. Яңы бөйөк вәзир Дамадғассан паша дәүләттең төрлө урындарында ихтилалдарҙы тынысландыра, сит ил сауҙагәрҙәрен ҡурсалай, мәктәптәргә нигеҙ һала. Оҙаҡламай ул һәрәмдән сыҡҡан интрига арҡаһында ҡолатыла, һәм вәзирҙәр иҫ киткес тиҙлек менән алмашына башлай; ҡайһы берҙәре власта ике аҙнанан артыҡ ҡала алмай. Ғосман империяһы хатта Төньяҡ һуғышта Рәсәй күргән ауырлыҡтарҙы ла үҙе өсөн отошло файҙаланмай. 1709 йылда ғына ул Полтаванан ҡасҡан Швеция короле Карл XII ҡабул итә һәм уның инаныуҙары йоғонтоһонда Рәсәйгә ҡаршы һуғыш башлай. Был ваҡытҡа ғосмандарҙың хакимлыҡ итеүсе даирәләрендә Рәсәйгә ҡаршы һуғыш түгел, ә уның менән Австрияға ҡаршы союз тураһында хыялланған бер партия бар ине; был партияға башлыҡ итеп вәзир Номан Көпрүлү тәғәйенләнгән була, һәм уның әүәлге ҡолауына Карл XII ҡыҫылышы һуғышҡа сигнал булып хеҙмәт итә. Прутта төрөк һәм татарҙарҙың 200 000—дән ашыу ғәскәре уратып алған Пётр I батшаның хәле бик ҡурҡыныс ине. Петрҙың үлеме ҡотолғоһоҙ була, ләкин бөйөк вәзир Балтажи-Меһмет, батша Пётр I-нең Азов буйынса сағыштырмаса бик аҙ ғына ташламаһына алданып (1711), уны сығара. Һуғыш партияһы Балтажи-Меһметты ҡолата һәм Лемносҡа һөргөнгә ебәрә, ләкин Рәсәй консуллыҡ юлы менән Ғосман империяһынан Карл XII алып сығыуға өлгәшә, бының өсөн уға көс ҡулланырға тура килә. Ғосмандар 1714-1718 йылдарҙа Венеция һәм 1716-1718 йылдарҙа Австрия менән һуғыш алып бара. Пассаровицкий тыныслыҡ килешеүе (1718 йыл) буйынса Ғосман империяһы Мореяны кире ҡайтара, әммә Сербияның күпселек өлөшө, Банат, Валахияның бер өлөшө менән бергә Белградты Австрияға бирә. 1722 йылда, династияны туҡтауы һәм һуңынан Фарсы болаларынан файҙаланып, Европала юғалтҡандары өсөн үҙҙәрен бүләкләргә өмөтләнеп, ғосмандар шиғыйҙарға ҡаршы дини һуғыш башлай. Был һуғышта бер нисә тапҡыр еңелеүе һәм фарсыларҙың Ғосман биләмәһенә баҫып инеүе Константинополдә яңы ихтилалға сәбәпсе була: Әхмәт ҡолатыла, һәм тәхеткә уның ағаһы Мостафа II-нең улы Мәхмүт I ултыра. === Мәхмүт I хакимлығы === Йомшаҡлығы һәм кешелеклелеге менән ғосман солтандары араһында айырылып торған Мәхмүт I (1730—1754) (ул ҡолатылған солтанды һәм уның улдарын үлтермәй һәм ғөмүмән язалау ҡулланмай) дәүерендә Фарсы иленә ҡаршы мәғәнәһеҙ һуғыш дауам иткән. Австрия менән һуғыш Белград тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана (1739), уға ярашлы төрөктәр Белград һәм Орсова менән Сербияны кире ҡайтара. Рәсәй ғосмандарға ҡаршы уңышлы эш итә, әммә австрийҙарҙың сепарат килешеү төҙөүе урыҫтарҙы ла юл ҡуйырға мәжбүр итә; Рәсәй яулағандарынан, нығытмаларҙы йәшереү йөкләмәләрен алып, Азовты ғына һаҡлап ҡала. Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ибраһим Басмажи беренсе төрөк типографияһын ойоштора. Мөфтөй бер ни тиклем икеләнгәндән һуң, мәғрифәтселек мәнфәғәте өсөн был башланғысҡа фатихаһын раҫлап, фәтүә бирә, ә солтан ғәтти-шәриф менән рөхсәт итә. Ҡөрьән һәм башҡа изге китаптарҙы баҫтырыу ғына тыйылған. Типографияның тәүге осоронда унда 15 китап (ғәрәп һәм фарсы һүҙлектәре, Ғосман дәүләте тарихы һәм дөйөм география буйынса бер нисә китап, хәрби сәнғәт, сәйәси экономия һ. б.) баҫыла. Ибраһим Басмажи үлгәндән һуң, типография ябыла, яңыһы [[1784 йыл]]да ғына барлыҡҡа килә. Мәхмүт I йәше еткәс донъянан китә, уны энеһе һәм вариҫы Ғосман III (1754—1757) алмаштыра. Ғосман III-нөң идаралыҡ йылдары тыныс үткән һәм хоҙай биргән ғүмерен йәшәп вафат булған. == Реформаларға ынтылыш (1757—1839) == Ғосманды Мостафа ҡыҙы (1757-74) мираҫҡа алған. Тәхеткә ултырғас, ул Ғосман империяһының сәйәсәтен үҙгәртергә һәм уның ҡоралының ялтырауын ҡайтарырға теләүен белдерҙе. Ул ярайһы уҡ ҙур реформалар (араларында, Суэц тыҡрығы һәм Кесе Азия аша каналдар ҡаҙыу) уйлай, ҡоллоҡто күрә белмәй һәм байтаҡ иреккә сығара. Осману наследовал [[Мустафа III]] (1757—74), сын [[Ахмед III|Ахмеда III]]. По вступлении на престол он твёрдо выразил намерение изменить политику Османской империи и восстановить блеск её оружия. Он задумывал довольно обширные реформы (между прочим, прорытие каналов через [[Суэцкий перешеек]] и через Малую Азию), открыто недолюбливал [[рабство]] и отпустил на волю значительное число невольников. Дөйөм ризаһыҙлыҡ, элек Ғосман империяһында булмаған яңылыҡ менән айырыуса ике осраҡ көсәйтелде: Мәккәнән ҡайтҡан хаҡ диндарҙарҙың каруаны кем тарафынан талана һәм юҡ ителә, һәм төрөк адмирал карабы грек милләтле диңгеҙ юлбаҫарҙары тарафынан баҫып алына. Былар барыһы ла дәүләт власының тулыһынса көсһөҙ булыуын раҫлай. Всеобщее недовольство, и раньше не бывшее новостью в Османской империи, было особенно усилено двумя случаями: неизвестно кем был ограблен и уничтожен караван правоверных, возвращавшихся из [[Мекка|Мекки]], и турецкий адмиральский корабль был захвачен отрядом морских разбойников греческой национальности. Всё это свидетельствовало о крайней слабости государственной власти. Финанстарҙы көйләү өсөн Мостафа улы экономиянан үҙенең һарайында башлай, ләкин шуның менән бергә тәңкәнең боҙолоуына ла юл ҡуя. Мостафа ҡурсалауында Константинополдә тәүге асыҡ китапхана, бер нисә мәктәп һәм дауахана асыла. 1761 йылда ул Пруссия менән бик теләп килешеү төҙөй, уға ярашлы прус сауҙа караптарына Усман һыуҙарында иркен йөҙөргә мөмкинлек бирә; Ғосман империяһындағы прус подданныйҙары үҙ консулҙарының юрисдикцияларына буйһона. Рәсәй һәм Австрия Мостафаға Пруссия мәғлүмәттәрен ғәмәлдән сығарғаны өсөн 100 000 дукат тәҡдим итә, әммә һөҙөмтәһеҙ: Мостафа үҙ дәүләтен Европа цивилизацияһы менән яҡынайтырға теләй. Для урегулирования финансов [[Мустафа III]] начал с экономии в собственном дворце, но вместе с тем допустил порчу монеты. При покровительстве Мустафы была открыта в Константинополе первая публичная [[библиотека]], несколько [[школа|школ]] и [[больница|больниц]]. Он очень охотно заключил в [[1761 год]]у договор с [[Пруссия|Пруссией]], которым предоставлял прусским торговым кораблям свободное плавание в османских водах; прусские подданные в Османской империи были подчинены юрисдикции своих консулов. Россия и Австрия предлагали Мустафе 100 000 [[дукат]]ов за отмену прав, данных Пруссии, но безуспешно: Мустафа желал возможно более сблизить своё государство с европейской цивилизацией. Артабан да реформалар башланмаған. 1768 йылда солтан 6 йыл дауамында барған һәм 1774 йылда «Кючук-Кайнарджийск тыныслыҡ килешеүе» менән тамамланған «Рәсәйҙең 1768-1774 йылғы Рус-төрөк һуғышы»н иғлан итергә тейеш була. Донъя Мостафаның ағаһы һәм вариҫы булған осорҙа уҡ төҙөлә башлай (1774-1789). Дальше попытки реформ не пошли. В [[1768 год]]у султан должен был объявить [[Русско-турецкая война 1768—1774|войну]] России, длившуюся 6 лет и окончившуюся [[Кючук-Кайнарджийский мирный договор|Кучук-Кайнарджийским миром 1774 года]]. Мир был заключён уже при брате и наследнике Мустафы, [[Абдул-Хамид I|Абдул-Хамиде I]] (1774—1789). === Абдулхәмит I хакимлығы === <!--Империя в это время чуть ли не повсеместно находилась в состоянии брожения. Греки, возбуждённые Орловым, волновались, но, оставленные русскими без помощи, сравнительно быстро и легко были усмирены и жестоко наказаны. Ахмед-паша Багдадский объявил себя независимым; [[Тахер]], поддерживаемый арабскими кочевниками, принял звание шейха [[Галилея|Галилеи]] и [[Акра|Акры]]; [[Египет]] под властью [[Мухаммад Бей Абу аль-Дахаб|Мухаммад Бея]] и не думал уплачивать дани; [[Северная Албания]], которой управлял [[Бушатлия, Махмуд|Махмуд, паша Скутарийский]], находилась в состоянии полного восстания; [[Али-паша Тепеленский|Али, паша Янинский]], явно стремился к основанию самостоятельного царства. Всё царствование Адбул-Хамида было занято усмирением этих восстаний, которое не могло быть достигнуто вследствие отсутствия у османского правительства денег и дисциплинированного войска. К этому присоединилась новая [[Русско-турецкая война 1787—1792|война с Россией и Австрией]] (1787—1791), опять неудачная для османов. Она окончилась [[Ясский мирный договор|Ясским миром с Россией (1792)]], по которому Россия окончательно приобрела [[Крым]] и пространство между Бугом и Днестром, и Систовским миром с Австрией (1791). Последний был сравнительно благоприятен для Османской империи, так как её главный враг, [[Иосиф II (император Священной Римской империи)|Иосиф II]], умер, а [[Леопольд II (император Священной Римской империи)|Леопольд II]] направлял всё своё внимание на Францию. Австрия возвратила Османам большую часть сделанных ею в эту войну приобретений. Мир был заключён уже при племяннике Абдул Хамида, [[Селим III|Селиме III]] (1789—1807). Кроме территориальных потерь, война внесла в жизнь Османского государства одно существенное изменение: перед её началом (1785) империя заключила свой первый государственный долг, сперва внутренний, гарантированный некоторыми государственными доходами. === Сәлим III хакимлығы === Султан [[Селим III]] первым осознал глубокий кризис Османской империи и приступил к реформированию военной и государственной организации страны. Энергичными мерами правительство очистило [[Эгейское море]] от пиратов; оно покровительствовало торговле и народному образованию. Главное его внимание было обращено на армию. [[Янычары]] доказали свою почти полную бесполезность на войне, в то же время держа страну в периоды мира в состоянии анархии. Их формирования султан намеревался заменить армией европейского образца, но поскольку было очевидно, что сразу невозможно заменить всю старую систему, то реформаторы уделили определённое внимание улучшению положения традиционных формирований. В ряду других реформ султана были мероприятия по усилению боеспособности артиллерии и флота. Правительство озаботилось переводом на [[османский язык]] лучших иностранных сочинений по [[тактика|тактике]] и [[фортификация|фортификации]]; пригласило на преподавательские места в артиллерийском и морском училищах французских офицеров; при первом из них основало библиотеку иностранных сочинений по военным наукам. Были улучшены мастерские для отливки пушек; военные суда нового образца заказывались во Франции. Это все были предварительные меры. [[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|[[Сәлим III]] солтан]] Султан явно желал перейти к реорганизации внутреннего строя армии; он установил для неё новую форму и стал вводить более строгую [[Дисциплина (поведение)|дисциплину]]; янычар нововведения не коснулись. В это время Порте пришлось столкнуться с двумя серьёзными вызовами: во-первых, восстание [[видин]]ского паши [[Пасван-Оглу]] (1797), который явно пренебрегал приказами, исходившими от правительства, во-вторых — [[Египетский поход Бонапарта|египетская экспедиция]] [[Наполеон I|Наполеона]]. Кучук-Гуссейн двинулся против Пасван-Оглу и вёл с ним настоящую войну, не имевшую определённого результата. Правительство вступило наконец в переговоры с мятежным наместником и признало его пожизненные права на управление Видинским пашалыком, в действительности — на началах почти полной независимости. В 1798 году Франция под руководством генерала Бонапарта начала вторжение а [[Египет]], потом и в [[Сирия|Сирию]]. На сторону Османской империи стала [[Великобритания]], уничтожившая французский флот в [[Битва при Абукире (1798)|битве при Абукире]]. Экспедиция не имела для османов серьёзных результатов. Формально Египет остался во власти Османской империи, фактически — во власти [[мамлюки|мамлюков]]. Едва окончилась война с французами (1801), как началось восстание [[янычары|янычар]] в [[Белград]]е, недовольных реформами в армии. Притеснения с их стороны вызвали народное движение в [[Сербия|Сербии]] (1804) под начальством [[Карагеоргий|Карагеоргия]]. Правительство сперва поддерживало движение, но скоро оно вылилось в форму настоящего народного восстания, и Османской империи пришлось начать военные действия (см. [[Битва при Иванковац]]). Дело осложнилось [[Русско-турецкая война 1806—1812|войной]], начатой Россией (1806—1812). Реформы пришлось вновь отложить: великий визирь и другие высшие чиновники и военные находились на театре военных действий. --> ==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ==== <!--В [[Стамбул]]е оставался лишь [[каймакам]] (помощник великого визиря) и заместители министров. [[Шейх-уль-ислам]] воспользовался этим моментом для заговора против султана. В заговоре приняли участие улемы и [[янычары]], среди которых распространялись слухи о намерении султана расформировать их, распределив по полкам регулярной армии. К заговору примкнул и каймакам. В назначенный день отряд янычар неожиданно напал на гарнизон постоянного войска, стоявший в столице, и произвёл среди него резню. Другая часть янычар окружила дворец Селима и требовала от него казни ненавистных им лиц. Селим имел мужество отказаться. Он был арестован и посажен под стражу. Султаном был провозглашён сын Абдул-Хамида, [[Мустафа IV]] (1807—1808). Резня в городе продолжалась два дня. От имени бессильного Мустафы управляли шейх-уль-ислам и каймакам. Но и у Селима оставались свои приверженцы. Во время переворота Кабакчи Мустафы, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] (паша болгарского города Рущук) и его приверженцы начали переговоры по поводу возврата султана Селима III на престол. Наконец, с 16-тысячной армией, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] отправился в Стамбул, отправив ранее туда Хаджи Али Агу, который убил Кабакчи Мустафу (19 июля 1808 года). Мустафа Байрактар со своей армией, уничтожив довольно большое количество мятежников, прибыл в Высокую Порту. Султан [[Мустафа IV]], узнав, что Мустафа желает вернуть трон султану Селиму III, приказал убить Селима и брата шах-заде Махмуда. Султан был убит немедленно, а шах-заде Махмуд при помощи своих рабов и слуг был освобождён. Мустафа Байрактар, убрав с трона Мустафу IV, объявил султаном [[Махмуд II|Махмуда II]]. Последний сделал его садр-и-азамом — великим визирем. === Мәхмүт II идаралығы === Не уступая Селиму в энергии и в понимании необходимости реформ, [[Махмуд II|Махмуд]] был гораздо более жестким, чем Селим: злой, мстительный, он в большей степени руководствовался личными страстями, которые умерялись скорее политической дальновидностью, чем действительным стремлением ко благу страны. Почва для нововведений была уже несколько подготовлена, способность не задумываться над средствами тоже благоприятствовала Махмуду, и потому его деятельность оставила всё же более следов, чем деятельность Селима. Своим великим визирем он назначил Байрактара, распорядившегося избиением участников заговора против Селима и других политических противников. Жизнь самого Мустафы была на время пощажена. Как первую реформу, Байрактар наметил реорганизацию корпуса янычар, но он имел неосторожность отправить часть своего войска на театр военных действий; у него оставалось только 7000 солдат. 6000 янычар совершили на них неожиданное нападение и двинулись к дворцу с целью освободить Мустафу IV. Байрактар, с небольшим отрядом запершийся во дворце, выбросил им труп Мустафы, а затем взорвал часть дворца на воздух и похоронил себя в развалинах. Через несколько часов подоспело верное правительству трехтысячное войско с Рамиз-пашой во главе, разбило янычар и истребило значительную их часть. Махмуд решил отложить реформу до окончания войны с Россией, завершившейся в [[1812]] г. [[Бухарестский мирный договор (1812)|Бухарестским миром]]. [[Венский конгресс]] внёс некоторые изменения в положение Османской империи или, правильнее, определил точнее и утвердил в теории и на географических картах то, что уже имело место в действительности. [[Далмация]] и [[Иллирия]] были утверждены за Австрией, [[Бессарабия]] за Россией; семь [[Ионические острова|Ионических островов]] получили самоуправление под английским протекторатом; английские суда получили право свободного прохода через [[Дарданеллы]]. Даже на оставшейся у империи территории правительство не чувствовало уверенности. В Сербии в 1817 году началось восстание, окончившееся в 1829 году лишь после признания Сербии по [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольскому миру]] отдельным вассальным государством, с собственным князем во главе. В 1820 году началось восстание [[Али-паша Тепеленский|Али-паши Янинского]]. Вследствие измены его собственных сыновей он был разбит, взят в плен и казнён; но значительная часть его армии образовала кадры греческих повстанцев. В 1821 году восстание, переросшее в [[Греческая война за независимость|войну за независимость]], началось в Греции. После вмешательства России, Франции и Англии и несчастной для Османской империи [[Наваринское сражение|Наваринской (морской) битвы]] (1827), в которой погиб турецкий и египетский флот, османцы потеряли Грецию. --> ==== Хәрби юғалтыуҙар ==== <!--Избавления от янычар и дервишей (1826) не спасли турок от поражения как в войне с сербами, так и в войне с греками. За этими двумя войнами и в связи с ними последовала [[Русско-турецкая война (1828—1829)|война с Россией]] (1828—1829), окончившаяся [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольским миром 1829 года]]. Османская империя потеряла почти всю [[Княжество Сербия|Сербию]], [[Молдавия|Молдавию]], [[Валахия|Валахию]], [[Греция|Грецию]], восточное побережье [[Чёрное море|Чёрного моря]]. Вслед за тем от Османской империи отложился [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]], [[хедив]] Египта (1831—1833 и 1839). В борьбе с последним империя понесла такие удары, которыми было поставлено на карту самое её существование; но её дважды (1833 и 1839) спасло неожиданное заступничество России, вызванное опасением со стороны [[Николай I|Николая I]] новой европейской войны, которая, вероятно, была бы вызвана распадом Османского государства. Впрочем, это заступничество принесло России и реальные выгоды: по миру в Гункьяр Скелесси (1833) Османская империя предоставила русским судам проход через Дарданеллы, закрыв его для Англии. Одновременно французы решили отнять у османцев [[Алжир]] (с 1830 года), и ранее, впрочем, бывший лишь в номинальной зависимости от империи. ==== Гражданлыҡ реформалары ==== [[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Махмуд II]] начинает модернизацию в 1839 г.]] Войны не остановили реформаторских замыслов Махмуда; частные преобразования в армии продолжались во все время его царствования. Он заботился также о поднятии уровня образования в народе; при нём (1831) стала выходить на французском языке первая в Османской империи газета, имевшая официальный характер («Moniteur ottoman»). С конца 1831 года начала выходить первая официальная газета на турецком языке «[[Таквим-и векаи]]». Подобно Петру Великому, быть может, даже сознательно подражая ему, Махмуд стремился ввести европейские нравы в народе; он сам носил европейский костюм и поощрял к тому своих чиновников, запрещал ношение [[тюрбан]]а, устраивал празднества в Константинополе и в других городах с [[фейерверк]]ами, с европейской музыкой и вообще по европейскому образцу. До важнейших реформ гражданского строя, задуманных им, он не дожил; они были уже делом его наследника. Но и то немногое, что он сделал, шло вразрез с религиозными чувствами мусульманского населения. Он стал чеканить монету со своим изображением, что прямо запрещено в Коране (известия о том, будто и предыдущие султаны снимали с себя портреты, подлежит большому сомнению). В течение всего его царствования в разных частях государства, особенно в Константинополе, беспрестанно происходили бунты мусульман, вызванные религиозными чувствами; правительство расправлялось с ними крайне жестоко: иногда в несколько дней в Босфор бросалось по 4000 трупов. При этом Махмуд не стеснялся подвергать казни даже [[улем]]ов и [[дервиш]]ей, которые вообще были его ожесточёнными врагами. В царствование Махмуда было особенно много пожаров в Стамбуле, частью происходивших от поджогов; народ объяснял их Божьим наказанием за грехи султана. ==== Хакимлығы һөҙөмтәләре ==== Истребление [[янычары|янычар]], сначала повредившее Османской империи, лишив её хотя и плохого, но все-таки не бесполезного войска, по прошествии нескольких лет оказалось в высшей степени благодетельным: вооруженные силы Порты почти сравнялись с европейскими регулярными армиями, что было наглядно доказано в [[Крымская война|Крымскую кампанию]] и ещё более во время русско-турецкой войны 1877—1878 годов, а также в войне с Грецией 1897 года. Территориальное сокращение, в особенности потеря Греции, оказалось для империи тоже скорее выгодным, чем вредным. Исторически османы никогда не допускали к военной службе христиан; между тем, области со сплошным христианским населением ([[Греция]] и [[Сербия]]), не увеличивая турецкой армии, в то же время требовали от неё значительных военных гарнизонов, которые не могли быть пущены в ход в случае острой необходимости. В особенности это применимо к Греции, которая ввиду растянутой морской границы не представляла даже стратегических выгод для Османской империи, более сильной на суше, чем на море. Потеря территорий сократила государственные доходы империи, но в царствование Махмуда несколько оживилась торговля Османской империи с европейскими государствами, несколько поднялась производительность страны ([[хлеб]], [[табак]], [[Виноград культурный|виноград]], [[розовое масло]] и др.). Таким образом, несмотря на все внешние поражения, несмотря даже на страшную [[Битва при Незибе|битву при Низибе]], в которой [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]] уничтожил значительную османскую армию и за которой последовала потеря целого флота, Махмуд оставил Абдул-Меджиду государство скорее усиленное, чем ослабленное. Усилено оно было ещё и тем, что отныне интерес европейских держав был теснее связан с сохранением Османского государства. Необычайно поднялось значение [[Босфор]]а и Дарданелл; европейские державы чувствовали, что захват Константинополя одной из них нанесёт непоправимый удар остальным, и поэтому сохранение слабой Османской империи считали для себя более выгодным. --> == Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) == <!--Махмуду наследовал его 16-летний сын [[Абдул-Меджид]], не отличавшийся его энергией и непреклонностью, но зато бывший более культурным и мягким по своему характеру человеком. Несмотря на всё, сделанное Махмудом, битва при Низибе могла бы окончательно погубить Османскую империю, если бы Россия, Англия, Австрия и Пруссия не заключили союза для охраны целости Порты ([[1840]]); они составили трактат, в силу которого египетский вице-король сохранял на наследственном начале Египет, но обязывался немедленно очистить Сирию, а в случае отказа должен был лишиться всех своих владений. Союз этот вызвал негодование во Франции, поддерживавшей Мухаммеда Али, и Тьер сделал даже приготовления к войне; однако [[Луи-Филипп]] на неё не решился. Несмотря на неравенство сил, Мухаммед Али готов был сопротивляться; но английская эскадра бомбардировала [[Бейрут]], сожгла египетский флот и высадила в Сирию корпус в 9000 чел., который при помощи [[маронит]]ов нанёс несколько поражений египтянам. Мухаммед Али уступил; Османская империя была спасена, и Абдул-Меджид, поддерживаемый Хозревом-пашой, Решидом-пашой и другими сподвижниками отца, приступил к реформам. === Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат === 3 ноября 1839 года Абдул-Меджид издал так наз. [[Гюльханейский хатти-шериф]] (Гюльханэ — «жилище роз», название площади, где был объявлен [[Хатт-и-шериф]]) — общеимперский указ, определявший принципы, которым намеревалось следовать правительство: * обеспечение всем подданным совершенной безопасности относительно их жизни, чести и имущества; * правильный способ распределения и взимания налогов; * столь же правильный способ набора солдат. Признавалось необходимым изменить распределение податей в смысле их уравнительности и отказаться от системы сдачи их на откуп, определить расходы на сухопутные и морские силы; установлялась публичность [[судопроизводство|судопроизводства]]. Все эти льготы распространялись на всех подданных султана без различия вероисповеданий. Сам султан принёс присягу на верность хатти-шерифу. Оставалось осуществить обещание на самом деле. --> === Гумайюн === <!-- После [[Крымская война|Крымской войны]] султан опубликовал новый гатти-шериф [[гумайюн]] ([[1856]]), в котором подтверждались и подробнее развивались принципы первого; особенно настаивалось на [[Социальное равенство|равенстве]] всех подданных, без различия вероисповедания и национальности. После этого гатти-шерифа был отменён старинный закон о смертной казни за переход из ислама в другую религию. Однако большая часть этих постановлений оставалась только на бумаге. Высшее правительство частью было не в силах справиться с своеволием низших чиновников, частью и само не хотело прибегать к некоторым мерам, обещанным в гатти-шерифах, как, например, к назначению христиан на разные должности. Однажды оно сделало попытку вербовать солдат из христиан, но это вызвало недовольство и среди мусульман, и среди христиан, тем более, что правительство при производстве в офицеры не решалось отказаться от религиозных принципов ([[1847]]); скоро эта мера была отменена. Массовые убийства [[маронит]]ов в Сирии ([[1845]] и др.) подтверждали, что веротерпимость по-прежнему была чужда Османской империи. В течение царствования Абдул-Меджида были улучшены [[дорога|дороги]], построено множество [[мост]]ов, проведено несколько [[телеграф]]ных линий, [[почта]] организована по европейскому образцу. События [[1848]] г. вовсе не отозвались в Османской империи; только [[Революция 1848—1849 годов в Венгрии|венгерская революция]] побудила османское правительство сделать попытку восстановить своё господство на Дунае, но поражение венгров рассеяло его надежды. Когда [[Кошут, Лайош|Кошут]] с товарищами спаслись на турецкой территории, то Австрия и Россия обратились к султану Абдул-Меджиду с требованием их выдачи. Султан ответил, что религия запрещает ему нарушить долг гостеприимства. === Ҡырым һуғышы === [[1853]]—[[1856]] гг. были временем новой [[Восточная война|Восточной войны]], закончившейся в 1856 г. [[Парижский мирный договор (1856)|Парижским миром]]. На [[Парижский конгресс]] был на началах равноправности допущен представитель Османской империи, и этим самым империя признана членом европейского концерна. Однако это признание имело скорее формальный характер, чем действительный. Прежде всего Османская империя, участие которой в войне было весьма велико и которая доказала увеличение своей боевой способности сравнительно с первой четвертью XIX или с концом XVIII в., в действительности получила от войны очень мало; срытие русских крепостей на северном побережье Чёрного моря имело для неё ничтожное значение, а потеря Россией права держать военный флот на Чёрном море не могла быть продолжительна и была отменена уже в 1871 г. Далее, консульская юрисдикция была сохранена и доказывала, что Европа всё же смотрит на империю Османов как на государство варварское. После войны европейские державы стали заводить на территории империи свои почтовые учреждения, независимые от османских. Война не только не увеличила власти Османской империи над вассальными государствами, но ослабила её; дунайские княжества в [[1861]] г. объединились в одно государство [[Румыния|Румынию]], а в Сербии дружественные Турции [[Обреновичи]] были низвергнуты и заменены дружественными России [[Карагеоргиевичи]]; несколько позже Европа принудила империю удалить из Сербии свои гарнизоны ([[1867]]). Во время Восточной кампании Османская империя сделала заём в Англии в 7 млн [[фунт стерлингов|фунтов стерлингов]]; в 1858,1860 и 1861 гг. пришлось сделать новые займы. В то же время правительство выпустило значительное количество бумажных денег, курс которых скоро и сильно пал. В связи с другими событиями это вызвало торговый кризис [[1861]] г., тяжело отразившийся на народонаселении. --> == Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) == Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй. Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла. Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән. === Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү === Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған. Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән. Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған<ref>{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}</ref>. 1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була. Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы. === Черногориялағы һуғыш === 1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына. === Криттағы ихтилал === 1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына. Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән. === Дәүләт түңкәрелеше === 1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. <!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --> Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти». 1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла. == [[Абдулхәмит II]] == <!-- Уже в конце царствования Абдул-Азиза началось [[Боснийско-Герцеговинское восстание|восстание в Герцеговине и Боснии]], вызванное крайне тяжёлым положением населения этих областей, частью обязанного отбывать [[барщина|барщину]] на полях крупных землевладельцев-мусульман, частью лично свободного, но совершенно бесправного, угнетаемого непомерными поборами и в то же время постоянно подогреваемого в своей ненависти к туркам близким соседством свободных [[черногорцы|черногорцев]]. Весной [[1875]] г. некоторые общины обратились к султану с просьбой уменьшить налог на баранов и налог, уплачиваемый христианами взамен воинской повинности, и организовать полицию из христиан. Им даже не ответили. Тогда их жители взялись за оружие. Движение быстро охватило всю Герцеговину и распространилось на Боснию; [[Никшич]] был осаждён повстанцами. Из Черногории и Сербии на помощь повстанцам двинулись отряды добровольцев. Движение вызвало большой интерес за границей, особенно в [[Россия|России]] и в [[Австрия|Австрии]]; последняя обратилась к [[Порта|Порте]] с требованием религиозной равноправности, понижения налогов, пересмотра законов о недвижимой собственности и проч. Султан немедленно обещал всё это исполнить (февраль 1876), но повстанцы не соглашались положить оружие, пока не будут выведены османские войска из Герцеговины. Брожение перешло и на Болгарию, где османцы в виде ответа произвели страшную резню (см. [[Болгария]]), вызвавшую негодование во всей Европе (брошюра [[Гладстон, Уильям Эварт|Гладстона]] о зверствах в Болгарии), были поголовно вырезаны целые селения, до грудных детей включительно. Болгарское восстание было потоплено в крови, но герцеговинское и боснийское продолжалось и в 1876 г. и вызвало наконец вмешательство Сербии и Черногории (1876—1877 г; см. [[Сербско-турецкая война (1876—1877)|Сербо-черногорско-турецкая война]]). 6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления. В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.). [[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]] Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался. === 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков. === Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар === Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено. [[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]] В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]]. В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен. Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]<ref>{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}</ref>; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства. 14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела. [[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]] В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок. В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями. В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию. Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции. В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования. --> == XX быуат == <!-- В XX веке на окраинах империи усилились сепаратистские настроения. Османская империя начала постепенно терять свои территории, уступая технологическому превосходству Запада. === Йәш төрөктәр революцияһы === [[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|Демонстрация в районе [[Султанахмет]], Стамбул, 1908 год]] [[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Османская открытка в ознаменование младотурецкой революции]] В начале XX века в [[Османская империя|Османской империи]] появилось политическое движение [[Младотурки|младотурков]], которое было вдохновлено основанной в 1831 году подпольной организацией [[Молодая Италия]]. В 1908 году состоялась [[младотурецкая революция]], ведущую роль в которой сыграло общество «[[Единение и прогресс|Иттихад ве таракки]]» («Единение и прогресс», ''иттихадисты''). Султан [[Абдул-Хамид II]] согласился восстановить конституцию 1876 года и созвать парламент. В 1909 году абсолютная власть монарха была [[Контрпереворот 1909 года|восстановлена мятежниками]], но вскоре они потерпели поражение и парламент избрал новым султаном [[Мехмед V|Мехмеда V]] — брата Абдул-Хамида II. Будущий триумвир [[Энвер-паша|Энвер Исмаил]] принимал активное участие в революции 1908 года и был одним из лидеров «Единения и прогресса». [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] также отличился во время революции и принял участие в подавлении контрпереворота 1909 года. [[Мехмед Талаат-паша|Мехмед Талаат]] был другом Энвера Исмаила и после революции был избран депутатом парламента ''(меджлис-и умуми)'' от [[Эдирне]]. Воспользовавшись сложившейся ситуацией после революции младотурков, в октябре 1908 года [[Австро-Венгрия]] аннексировала [[Босния и Герцеговина|Боснию и Герцеговину]], что в дальнейшем привело к [[Боснийский кризис|Боснийскому кризису]]. В 1911 году началась [[Итало-турецкая война|война между Италией и Османской империей]], которая привела к потере турками [[Триполитания|Триполитании]], [[Киренаика|Киренаики]] и архипелага [[Додеканес]] в Эгейском море. Вслед за этой войной, продемонстрировавшей слабость турецкой армии, последовала война Османской империи с [[Балканский союз|Балканским союзом]]. === Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше === В октябре 1912 года началась [[Первая Балканская война]] между Османской империей и членами [[Балканский союз|Балканского союза]] — [[Третье Болгарское царство|Болгарией]], [[Королевство Сербия|Сербией]], [[Королевство Греция|Грецией]] и [[Королевство Черногория|Черногорией]]. Превосходящие по численности войска Союза добились быстрого успеха над находящимися в невыгодном стратегическом положении турками. [[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|[[Энвер-паша]] принимает иностранных представителей после [[Государственный переворот в Османской империи (1913)|переворота 1913 года.]]]] В январе 1913 года [[Единение и прогресс|иттихадист]] [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], убеждённый в том, что великий визирь [[Мехмед Камиль-паша|Камиль-паша]] и кабинет министров готовы заключить унизительный мир с Балканским союзом, устроил государственный переворот. По требованию Энвера султан [[Мехмед V]] назначил нового великого визиря, которым стал [[Махмуд Шевкет-паша]]. В новом правительстве получили портфели лишь трое умеренных представителей партии «Единение и прогресс». После истечения срока перемирия в феврале 1913 года война на Балканах возобновилась. Не имея возможности помочь своим городам в Европе, Османская империя была вынуждена наблюдать, как они постепенно переходят в руки союзников. В конце марта защитники [[Эдирне]] капитулировали и сдали город болгарам. После поражения, вызвавшего глубокий национальный кризис в стране, великий визирь немедленно объявил о готовности заключить мирный договор. В итоге Османская империя уступила членам Балканского союза 155,4 тыс. м² своей территории с 4 млн населения, потеряв почти все европейские владения. --> === Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы === <!-- Иттихадисты, которые оправдывали государственный переворот 1913 года необходимостью сохранить Эдирне в составе империи, оказались в неудобном положении и свергнутые ими либералы были полны решимости расквитаться с оппонентами. Спустя всего несколько дней после [[Лондонский мирный договор (1913)|подписания мирного договора]] великий визирь Махмуд Шевкет-паша был застрелен боевиками. Члены «Единения и прогресса» умело воспользовались ситуацией и в ходе начавшейся «чистки» устранили либералов с политической арены. В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря. Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране. === Беренсе донъя һуғышы === Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы. 2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]<ref>{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}</ref>. [[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]] Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]]. Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]]. Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года<ref>{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}</ref>. Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию<ref name="петросян">{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}</ref>. --> === Империяның тарҡалыуы === <!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции. [[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]] [[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом. [[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]]. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}} * [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]] * [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи]. {{Библиоинформация}} {{^|12px}} {{Османская империя в темах}} {{История Турции}} [[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]] [[Категория:Ғосман империяһы тарихы]] fo32wd9388yudzhxp59pn1jfs0oakxh 1147389 1147387 2022-07-28T05:20:22Z Akkashka 14326 /* Реформаларға ынтылыш (1757—1839) */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған. == Империяның барлыҡҡа килеүе == [[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]] Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= "gug_144-145"}} XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған<ref name="gug_144-145" />. XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана<ref name="gug_144-145" />. Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай. Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән. Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә. Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала. [[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]] Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән. 1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән == Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) == * 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу. * 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу. == Бөйөк империя осоро == Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә. Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған. [[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]] Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай. === Косово ҡырындағы алыш === 1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай<ref>{{книга |автор = Чиркович Сима. |заглавие = История сербов |место = М. |издательство = Весь мир |год = 2009 |страницы = 109 |isbn = 978-5-7777-0431-3 }}</ref>. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған. ==== Моратты үлтереү ==== Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан. Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға. === XV быуат башы === Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән. 1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата. Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була. Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола. Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә. [[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]] Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай. Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған. '''Константинополде алыу''' [[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]] Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән. Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған. Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә === Баҫып алыуҙары === Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған. Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән. Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән. 1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына Отрантоны ҡалдырған. Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә. === Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы === Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]] Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй. Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған. Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған. Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан. Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә. Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән. Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән. Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517). Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]] Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған. === Сөләймән I хакимлығы === [[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]] Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған. Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона. [[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]] 1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған. ==== Франция менән союз ==== Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй. 1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән. Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528). ==== Хәрби уңыштары ==== 1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була. 1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә. Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә. === Сәлим II хакимлығы === [[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]] Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай. [[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]] Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне. Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған. === Морат III һәм Меһмет III хакимлығы === Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан. Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән. Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була. == Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) == Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә. Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған. Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй. Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла. === 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === [[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]] 1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған. Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған. Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла. Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән. 1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған. Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт эшмәкәрҙәре тип танылған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан. === Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Илселәр [[Топҡапы]] һарайында]] Янычарҙар ихтилалы һөҙөмтәһендә тәхеткә ултыртылған Мостафаның ағаһы һәм вариҫы Әхмәт III (1703—1730) көтөлмәгән ҡыйыулыҡ һәм үҙаллылыҡ күрһәтә. Ул ғәскәрҙең бик күп офицерҙарын ҡулға алып, ашығыс рәүештә язалап үлтерә лә, үҙе ултыртҡан бөйөк вәзир (саҙр-азам) Әхмәт пашаны вазифаһынан бушата. Яңы бөйөк вәзир Дамадғассан паша дәүләттең төрлө урындарында ихтилалдарҙы тынысландыра, сит ил сауҙагәрҙәрен ҡурсалай, мәктәптәргә нигеҙ һала. Оҙаҡламай ул һәрәмдән сыҡҡан интрига арҡаһында ҡолатыла, һәм вәзирҙәр иҫ киткес тиҙлек менән алмашына башлай; ҡайһы берҙәре власта ике аҙнанан артыҡ ҡала алмай. Ғосман империяһы хатта Төньяҡ һуғышта Рәсәй күргән ауырлыҡтарҙы ла үҙе өсөн отошло файҙаланмай. 1709 йылда ғына ул Полтаванан ҡасҡан Швеция короле Карл XII ҡабул итә һәм уның инаныуҙары йоғонтоһонда Рәсәйгә ҡаршы һуғыш башлай. Был ваҡытҡа ғосмандарҙың хакимлыҡ итеүсе даирәләрендә Рәсәйгә ҡаршы һуғыш түгел, ә уның менән Австрияға ҡаршы союз тураһында хыялланған бер партия бар ине; был партияға башлыҡ итеп вәзир Номан Көпрүлү тәғәйенләнгән була, һәм уның әүәлге ҡолауына Карл XII ҡыҫылышы һуғышҡа сигнал булып хеҙмәт итә. Прутта төрөк һәм татарҙарҙың 200 000—дән ашыу ғәскәре уратып алған Пётр I батшаның хәле бик ҡурҡыныс ине. Петрҙың үлеме ҡотолғоһоҙ була, ләкин бөйөк вәзир Балтажи-Меһмет, батша Пётр I-нең Азов буйынса сағыштырмаса бик аҙ ғына ташламаһына алданып (1711), уны сығара. Һуғыш партияһы Балтажи-Меһметты ҡолата һәм Лемносҡа һөргөнгә ебәрә, ләкин Рәсәй консуллыҡ юлы менән Ғосман империяһынан Карл XII алып сығыуға өлгәшә, бының өсөн уға көс ҡулланырға тура килә. Ғосмандар 1714-1718 йылдарҙа Венеция һәм 1716-1718 йылдарҙа Австрия менән һуғыш алып бара. Пассаровицкий тыныслыҡ килешеүе (1718 йыл) буйынса Ғосман империяһы Мореяны кире ҡайтара, әммә Сербияның күпселек өлөшө, Банат, Валахияның бер өлөшө менән бергә Белградты Австрияға бирә. 1722 йылда, династияны туҡтауы һәм һуңынан Фарсы болаларынан файҙаланып, Европала юғалтҡандары өсөн үҙҙәрен бүләкләргә өмөтләнеп, ғосмандар шиғыйҙарға ҡаршы дини һуғыш башлай. Был һуғышта бер нисә тапҡыр еңелеүе һәм фарсыларҙың Ғосман биләмәһенә баҫып инеүе Константинополдә яңы ихтилалға сәбәпсе була: Әхмәт ҡолатыла, һәм тәхеткә уның ағаһы Мостафа II-нең улы Мәхмүт I ултыра. === Мәхмүт I хакимлығы === Йомшаҡлығы һәм кешелеклелеге менән ғосман солтандары араһында айырылып торған Мәхмүт I (1730—1754) (ул ҡолатылған солтанды һәм уның улдарын үлтермәй һәм ғөмүмән язалау ҡулланмай) дәүерендә Фарсы иленә ҡаршы мәғәнәһеҙ һуғыш дауам иткән. Австрия менән һуғыш Белград тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана (1739), уға ярашлы төрөктәр Белград һәм Орсова менән Сербияны кире ҡайтара. Рәсәй ғосмандарға ҡаршы уңышлы эш итә, әммә австрийҙарҙың сепарат килешеү төҙөүе урыҫтарҙы ла юл ҡуйырға мәжбүр итә; Рәсәй яулағандарынан, нығытмаларҙы йәшереү йөкләмәләрен алып, Азовты ғына һаҡлап ҡала. Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ибраһим Басмажи беренсе төрөк типографияһын ойоштора. Мөфтөй бер ни тиклем икеләнгәндән һуң, мәғрифәтселек мәнфәғәте өсөн был башланғысҡа фатихаһын раҫлап, фәтүә бирә, ә солтан ғәтти-шәриф менән рөхсәт итә. Ҡөрьән һәм башҡа изге китаптарҙы баҫтырыу ғына тыйылған. Типографияның тәүге осоронда унда 15 китап (ғәрәп һәм фарсы һүҙлектәре, Ғосман дәүләте тарихы һәм дөйөм география буйынса бер нисә китап, хәрби сәнғәт, сәйәси экономия һ. б.) баҫыла. Ибраһим Басмажи үлгәндән һуң, типография ябыла, яңыһы [[1784 йыл]]да ғына барлыҡҡа килә. Мәхмүт I йәше еткәс донъянан китә, уны энеһе һәм вариҫы Ғосман III (1754—1757) алмаштыра. Ғосман III-нөң идаралыҡ йылдары тыныс үткән һәм хоҙай биргән ғүмерен йәшәп вафат булған. == Реформаларға ынтылыш (1757—1839) == Ғосман III солтан урынына Әхмәт III-нөң улы Мостафа III (1757-74) тәхет вариҫы була. Ул Ғосман империяһы сәйәсәтен үҙгәртергә һәм уның ҡоралының көсөн ҡайтарырға теләүен белдерә. Ул ярайһы уҡ ҙур реформалар (Суэц муйыны һәм Кесе Азия аша каналдар ҡаҙыу) башҡарырға ниәт итә, асыҡтан-асыҡ ҡоллоҡто күрә алмай һәм байтаҡ әсиҙе иреккә сығара. Дөйөм ризаһыҙлыҡ, элек Ғосман империяһында булмаған яңылыҡ менән айырыуса ике осраҡ көсәйтелде: Мәккәнән ҡайтҡан хаҡ диндарҙарҙың каруаны кем тарафынан талана һәм юҡ ителә, һәм төрөк адмирал карабы грек милләтле диңгеҙ юлбаҫарҙары тарафынан баҫып алына. Былар барыһы ла дәүләт власының тулыһынса көсһөҙ булыуын раҫлай. Всеобщее недовольство, и раньше не бывшее новостью в Османской империи, было особенно усилено двумя случаями: неизвестно кем был ограблен и уничтожен караван правоверных, возвращавшихся из [[Мекка|Мекки]], и турецкий адмиральский корабль был захвачен отрядом морских разбойников греческой национальности. Всё это свидетельствовало о крайней слабости государственной власти. Финанстарҙы көйләү өсөн Мостафа улы экономиянан үҙенең һарайында башлай, ләкин шуның менән бергә тәңкәнең боҙолоуына ла юл ҡуя. Мостафа ҡурсалауында Константинополдә тәүге асыҡ китапхана, бер нисә мәктәп һәм дауахана асыла. 1761 йылда ул Пруссия менән бик теләп килешеү төҙөй, уға ярашлы прус сауҙа караптарына Усман һыуҙарында иркен йөҙөргә мөмкинлек бирә; Ғосман империяһындағы прус подданныйҙары үҙ консулҙарының юрисдикцияларына буйһона. Рәсәй һәм Австрия Мостафаға Пруссия мәғлүмәттәрен ғәмәлдән сығарғаны өсөн 100 000 дукат тәҡдим итә, әммә һөҙөмтәһеҙ: Мостафа үҙ дәүләтен Европа цивилизацияһы менән яҡынайтырға теләй. Для урегулирования финансов [[Мустафа III]] начал с экономии в собственном дворце, но вместе с тем допустил порчу монеты. При покровительстве Мустафы была открыта в Константинополе первая публичная [[библиотека]], несколько [[школа|школ]] и [[больница|больниц]]. Он очень охотно заключил в [[1761 год]]у договор с [[Пруссия|Пруссией]], которым предоставлял прусским торговым кораблям свободное плавание в османских водах; прусские подданные в Османской империи были подчинены юрисдикции своих консулов. Россия и Австрия предлагали Мустафе 100 000 [[дукат]]ов за отмену прав, данных Пруссии, но безуспешно: Мустафа желал возможно более сблизить своё государство с европейской цивилизацией. Артабан да реформалар башланмаған. 1768 йылда солтан 6 йыл дауамында барған һәм 1774 йылда «Кючук-Кайнарджийск тыныслыҡ килешеүе» менән тамамланған «Рәсәйҙең 1768-1774 йылғы Рус-төрөк һуғышы»н иғлан итергә тейеш була. Донъя Мостафаның ағаһы һәм вариҫы булған осорҙа уҡ төҙөлә башлай (1774-1789). Дальше попытки реформ не пошли. В [[1768 год]]у султан должен был объявить [[Русско-турецкая война 1768—1774|войну]] России, длившуюся 6 лет и окончившуюся [[Кючук-Кайнарджийский мирный договор|Кучук-Кайнарджийским миром 1774 года]]. Мир был заключён уже при брате и наследнике Мустафы, [[Абдул-Хамид I|Абдул-Хамиде I]] (1774—1789). === Абдулхәмит I хакимлығы === <!--Империя в это время чуть ли не повсеместно находилась в состоянии брожения. Греки, возбуждённые Орловым, волновались, но, оставленные русскими без помощи, сравнительно быстро и легко были усмирены и жестоко наказаны. Ахмед-паша Багдадский объявил себя независимым; [[Тахер]], поддерживаемый арабскими кочевниками, принял звание шейха [[Галилея|Галилеи]] и [[Акра|Акры]]; [[Египет]] под властью [[Мухаммад Бей Абу аль-Дахаб|Мухаммад Бея]] и не думал уплачивать дани; [[Северная Албания]], которой управлял [[Бушатлия, Махмуд|Махмуд, паша Скутарийский]], находилась в состоянии полного восстания; [[Али-паша Тепеленский|Али, паша Янинский]], явно стремился к основанию самостоятельного царства. Всё царствование Адбул-Хамида было занято усмирением этих восстаний, которое не могло быть достигнуто вследствие отсутствия у османского правительства денег и дисциплинированного войска. К этому присоединилась новая [[Русско-турецкая война 1787—1792|война с Россией и Австрией]] (1787—1791), опять неудачная для османов. Она окончилась [[Ясский мирный договор|Ясским миром с Россией (1792)]], по которому Россия окончательно приобрела [[Крым]] и пространство между Бугом и Днестром, и Систовским миром с Австрией (1791). Последний был сравнительно благоприятен для Османской империи, так как её главный враг, [[Иосиф II (император Священной Римской империи)|Иосиф II]], умер, а [[Леопольд II (император Священной Римской империи)|Леопольд II]] направлял всё своё внимание на Францию. Австрия возвратила Османам большую часть сделанных ею в эту войну приобретений. Мир был заключён уже при племяннике Абдул Хамида, [[Селим III|Селиме III]] (1789—1807). Кроме территориальных потерь, война внесла в жизнь Османского государства одно существенное изменение: перед её началом (1785) империя заключила свой первый государственный долг, сперва внутренний, гарантированный некоторыми государственными доходами. === Сәлим III хакимлығы === Султан [[Селим III]] первым осознал глубокий кризис Османской империи и приступил к реформированию военной и государственной организации страны. Энергичными мерами правительство очистило [[Эгейское море]] от пиратов; оно покровительствовало торговле и народному образованию. Главное его внимание было обращено на армию. [[Янычары]] доказали свою почти полную бесполезность на войне, в то же время держа страну в периоды мира в состоянии анархии. Их формирования султан намеревался заменить армией европейского образца, но поскольку было очевидно, что сразу невозможно заменить всю старую систему, то реформаторы уделили определённое внимание улучшению положения традиционных формирований. В ряду других реформ султана были мероприятия по усилению боеспособности артиллерии и флота. Правительство озаботилось переводом на [[османский язык]] лучших иностранных сочинений по [[тактика|тактике]] и [[фортификация|фортификации]]; пригласило на преподавательские места в артиллерийском и морском училищах французских офицеров; при первом из них основало библиотеку иностранных сочинений по военным наукам. Были улучшены мастерские для отливки пушек; военные суда нового образца заказывались во Франции. Это все были предварительные меры. [[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|[[Сәлим III]] солтан]] Султан явно желал перейти к реорганизации внутреннего строя армии; он установил для неё новую форму и стал вводить более строгую [[Дисциплина (поведение)|дисциплину]]; янычар нововведения не коснулись. В это время Порте пришлось столкнуться с двумя серьёзными вызовами: во-первых, восстание [[видин]]ского паши [[Пасван-Оглу]] (1797), который явно пренебрегал приказами, исходившими от правительства, во-вторых — [[Египетский поход Бонапарта|египетская экспедиция]] [[Наполеон I|Наполеона]]. Кучук-Гуссейн двинулся против Пасван-Оглу и вёл с ним настоящую войну, не имевшую определённого результата. Правительство вступило наконец в переговоры с мятежным наместником и признало его пожизненные права на управление Видинским пашалыком, в действительности — на началах почти полной независимости. В 1798 году Франция под руководством генерала Бонапарта начала вторжение а [[Египет]], потом и в [[Сирия|Сирию]]. На сторону Османской империи стала [[Великобритания]], уничтожившая французский флот в [[Битва при Абукире (1798)|битве при Абукире]]. Экспедиция не имела для османов серьёзных результатов. Формально Египет остался во власти Османской империи, фактически — во власти [[мамлюки|мамлюков]]. Едва окончилась война с французами (1801), как началось восстание [[янычары|янычар]] в [[Белград]]е, недовольных реформами в армии. Притеснения с их стороны вызвали народное движение в [[Сербия|Сербии]] (1804) под начальством [[Карагеоргий|Карагеоргия]]. Правительство сперва поддерживало движение, но скоро оно вылилось в форму настоящего народного восстания, и Османской империи пришлось начать военные действия (см. [[Битва при Иванковац]]). Дело осложнилось [[Русско-турецкая война 1806—1812|войной]], начатой Россией (1806—1812). Реформы пришлось вновь отложить: великий визирь и другие высшие чиновники и военные находились на театре военных действий. --> ==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ==== <!--В [[Стамбул]]е оставался лишь [[каймакам]] (помощник великого визиря) и заместители министров. [[Шейх-уль-ислам]] воспользовался этим моментом для заговора против султана. В заговоре приняли участие улемы и [[янычары]], среди которых распространялись слухи о намерении султана расформировать их, распределив по полкам регулярной армии. К заговору примкнул и каймакам. В назначенный день отряд янычар неожиданно напал на гарнизон постоянного войска, стоявший в столице, и произвёл среди него резню. Другая часть янычар окружила дворец Селима и требовала от него казни ненавистных им лиц. Селим имел мужество отказаться. Он был арестован и посажен под стражу. Султаном был провозглашён сын Абдул-Хамида, [[Мустафа IV]] (1807—1808). Резня в городе продолжалась два дня. От имени бессильного Мустафы управляли шейх-уль-ислам и каймакам. Но и у Селима оставались свои приверженцы. Во время переворота Кабакчи Мустафы, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] (паша болгарского города Рущук) и его приверженцы начали переговоры по поводу возврата султана Селима III на престол. Наконец, с 16-тысячной армией, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] отправился в Стамбул, отправив ранее туда Хаджи Али Агу, который убил Кабакчи Мустафу (19 июля 1808 года). Мустафа Байрактар со своей армией, уничтожив довольно большое количество мятежников, прибыл в Высокую Порту. Султан [[Мустафа IV]], узнав, что Мустафа желает вернуть трон султану Селиму III, приказал убить Селима и брата шах-заде Махмуда. Султан был убит немедленно, а шах-заде Махмуд при помощи своих рабов и слуг был освобождён. Мустафа Байрактар, убрав с трона Мустафу IV, объявил султаном [[Махмуд II|Махмуда II]]. Последний сделал его садр-и-азамом — великим визирем. === Мәхмүт II идаралығы === Не уступая Селиму в энергии и в понимании необходимости реформ, [[Махмуд II|Махмуд]] был гораздо более жестким, чем Селим: злой, мстительный, он в большей степени руководствовался личными страстями, которые умерялись скорее политической дальновидностью, чем действительным стремлением ко благу страны. Почва для нововведений была уже несколько подготовлена, способность не задумываться над средствами тоже благоприятствовала Махмуду, и потому его деятельность оставила всё же более следов, чем деятельность Селима. Своим великим визирем он назначил Байрактара, распорядившегося избиением участников заговора против Селима и других политических противников. Жизнь самого Мустафы была на время пощажена. Как первую реформу, Байрактар наметил реорганизацию корпуса янычар, но он имел неосторожность отправить часть своего войска на театр военных действий; у него оставалось только 7000 солдат. 6000 янычар совершили на них неожиданное нападение и двинулись к дворцу с целью освободить Мустафу IV. Байрактар, с небольшим отрядом запершийся во дворце, выбросил им труп Мустафы, а затем взорвал часть дворца на воздух и похоронил себя в развалинах. Через несколько часов подоспело верное правительству трехтысячное войско с Рамиз-пашой во главе, разбило янычар и истребило значительную их часть. Махмуд решил отложить реформу до окончания войны с Россией, завершившейся в [[1812]] г. [[Бухарестский мирный договор (1812)|Бухарестским миром]]. [[Венский конгресс]] внёс некоторые изменения в положение Османской империи или, правильнее, определил точнее и утвердил в теории и на географических картах то, что уже имело место в действительности. [[Далмация]] и [[Иллирия]] были утверждены за Австрией, [[Бессарабия]] за Россией; семь [[Ионические острова|Ионических островов]] получили самоуправление под английским протекторатом; английские суда получили право свободного прохода через [[Дарданеллы]]. Даже на оставшейся у империи территории правительство не чувствовало уверенности. В Сербии в 1817 году началось восстание, окончившееся в 1829 году лишь после признания Сербии по [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольскому миру]] отдельным вассальным государством, с собственным князем во главе. В 1820 году началось восстание [[Али-паша Тепеленский|Али-паши Янинского]]. Вследствие измены его собственных сыновей он был разбит, взят в плен и казнён; но значительная часть его армии образовала кадры греческих повстанцев. В 1821 году восстание, переросшее в [[Греческая война за независимость|войну за независимость]], началось в Греции. После вмешательства России, Франции и Англии и несчастной для Османской империи [[Наваринское сражение|Наваринской (морской) битвы]] (1827), в которой погиб турецкий и египетский флот, османцы потеряли Грецию. --> ==== Хәрби юғалтыуҙар ==== <!--Избавления от янычар и дервишей (1826) не спасли турок от поражения как в войне с сербами, так и в войне с греками. За этими двумя войнами и в связи с ними последовала [[Русско-турецкая война (1828—1829)|война с Россией]] (1828—1829), окончившаяся [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольским миром 1829 года]]. Османская империя потеряла почти всю [[Княжество Сербия|Сербию]], [[Молдавия|Молдавию]], [[Валахия|Валахию]], [[Греция|Грецию]], восточное побережье [[Чёрное море|Чёрного моря]]. Вслед за тем от Османской империи отложился [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]], [[хедив]] Египта (1831—1833 и 1839). В борьбе с последним империя понесла такие удары, которыми было поставлено на карту самое её существование; но её дважды (1833 и 1839) спасло неожиданное заступничество России, вызванное опасением со стороны [[Николай I|Николая I]] новой европейской войны, которая, вероятно, была бы вызвана распадом Османского государства. Впрочем, это заступничество принесло России и реальные выгоды: по миру в Гункьяр Скелесси (1833) Османская империя предоставила русским судам проход через Дарданеллы, закрыв его для Англии. Одновременно французы решили отнять у османцев [[Алжир]] (с 1830 года), и ранее, впрочем, бывший лишь в номинальной зависимости от империи. ==== Гражданлыҡ реформалары ==== [[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Махмуд II]] начинает модернизацию в 1839 г.]] Войны не остановили реформаторских замыслов Махмуда; частные преобразования в армии продолжались во все время его царствования. Он заботился также о поднятии уровня образования в народе; при нём (1831) стала выходить на французском языке первая в Османской империи газета, имевшая официальный характер («Moniteur ottoman»). С конца 1831 года начала выходить первая официальная газета на турецком языке «[[Таквим-и векаи]]». Подобно Петру Великому, быть может, даже сознательно подражая ему, Махмуд стремился ввести европейские нравы в народе; он сам носил европейский костюм и поощрял к тому своих чиновников, запрещал ношение [[тюрбан]]а, устраивал празднества в Константинополе и в других городах с [[фейерверк]]ами, с европейской музыкой и вообще по европейскому образцу. До важнейших реформ гражданского строя, задуманных им, он не дожил; они были уже делом его наследника. Но и то немногое, что он сделал, шло вразрез с религиозными чувствами мусульманского населения. Он стал чеканить монету со своим изображением, что прямо запрещено в Коране (известия о том, будто и предыдущие султаны снимали с себя портреты, подлежит большому сомнению). В течение всего его царствования в разных частях государства, особенно в Константинополе, беспрестанно происходили бунты мусульман, вызванные религиозными чувствами; правительство расправлялось с ними крайне жестоко: иногда в несколько дней в Босфор бросалось по 4000 трупов. При этом Махмуд не стеснялся подвергать казни даже [[улем]]ов и [[дервиш]]ей, которые вообще были его ожесточёнными врагами. В царствование Махмуда было особенно много пожаров в Стамбуле, частью происходивших от поджогов; народ объяснял их Божьим наказанием за грехи султана. ==== Хакимлығы һөҙөмтәләре ==== Истребление [[янычары|янычар]], сначала повредившее Османской империи, лишив её хотя и плохого, но все-таки не бесполезного войска, по прошествии нескольких лет оказалось в высшей степени благодетельным: вооруженные силы Порты почти сравнялись с европейскими регулярными армиями, что было наглядно доказано в [[Крымская война|Крымскую кампанию]] и ещё более во время русско-турецкой войны 1877—1878 годов, а также в войне с Грецией 1897 года. Территориальное сокращение, в особенности потеря Греции, оказалось для империи тоже скорее выгодным, чем вредным. Исторически османы никогда не допускали к военной службе христиан; между тем, области со сплошным христианским населением ([[Греция]] и [[Сербия]]), не увеличивая турецкой армии, в то же время требовали от неё значительных военных гарнизонов, которые не могли быть пущены в ход в случае острой необходимости. В особенности это применимо к Греции, которая ввиду растянутой морской границы не представляла даже стратегических выгод для Османской империи, более сильной на суше, чем на море. Потеря территорий сократила государственные доходы империи, но в царствование Махмуда несколько оживилась торговля Османской империи с европейскими государствами, несколько поднялась производительность страны ([[хлеб]], [[табак]], [[Виноград культурный|виноград]], [[розовое масло]] и др.). Таким образом, несмотря на все внешние поражения, несмотря даже на страшную [[Битва при Незибе|битву при Низибе]], в которой [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]] уничтожил значительную османскую армию и за которой последовала потеря целого флота, Махмуд оставил Абдул-Меджиду государство скорее усиленное, чем ослабленное. Усилено оно было ещё и тем, что отныне интерес европейских держав был теснее связан с сохранением Османского государства. Необычайно поднялось значение [[Босфор]]а и Дарданелл; европейские державы чувствовали, что захват Константинополя одной из них нанесёт непоправимый удар остальным, и поэтому сохранение слабой Османской империи считали для себя более выгодным. --> == Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) == <!--Махмуду наследовал его 16-летний сын [[Абдул-Меджид]], не отличавшийся его энергией и непреклонностью, но зато бывший более культурным и мягким по своему характеру человеком. Несмотря на всё, сделанное Махмудом, битва при Низибе могла бы окончательно погубить Османскую империю, если бы Россия, Англия, Австрия и Пруссия не заключили союза для охраны целости Порты ([[1840]]); они составили трактат, в силу которого египетский вице-король сохранял на наследственном начале Египет, но обязывался немедленно очистить Сирию, а в случае отказа должен был лишиться всех своих владений. Союз этот вызвал негодование во Франции, поддерживавшей Мухаммеда Али, и Тьер сделал даже приготовления к войне; однако [[Луи-Филипп]] на неё не решился. Несмотря на неравенство сил, Мухаммед Али готов был сопротивляться; но английская эскадра бомбардировала [[Бейрут]], сожгла египетский флот и высадила в Сирию корпус в 9000 чел., который при помощи [[маронит]]ов нанёс несколько поражений египтянам. Мухаммед Али уступил; Османская империя была спасена, и Абдул-Меджид, поддерживаемый Хозревом-пашой, Решидом-пашой и другими сподвижниками отца, приступил к реформам. === Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат === 3 ноября 1839 года Абдул-Меджид издал так наз. [[Гюльханейский хатти-шериф]] (Гюльханэ — «жилище роз», название площади, где был объявлен [[Хатт-и-шериф]]) — общеимперский указ, определявший принципы, которым намеревалось следовать правительство: * обеспечение всем подданным совершенной безопасности относительно их жизни, чести и имущества; * правильный способ распределения и взимания налогов; * столь же правильный способ набора солдат. Признавалось необходимым изменить распределение податей в смысле их уравнительности и отказаться от системы сдачи их на откуп, определить расходы на сухопутные и морские силы; установлялась публичность [[судопроизводство|судопроизводства]]. Все эти льготы распространялись на всех подданных султана без различия вероисповеданий. Сам султан принёс присягу на верность хатти-шерифу. Оставалось осуществить обещание на самом деле. --> === Гумайюн === <!-- После [[Крымская война|Крымской войны]] султан опубликовал новый гатти-шериф [[гумайюн]] ([[1856]]), в котором подтверждались и подробнее развивались принципы первого; особенно настаивалось на [[Социальное равенство|равенстве]] всех подданных, без различия вероисповедания и национальности. После этого гатти-шерифа был отменён старинный закон о смертной казни за переход из ислама в другую религию. Однако большая часть этих постановлений оставалась только на бумаге. Высшее правительство частью было не в силах справиться с своеволием низших чиновников, частью и само не хотело прибегать к некоторым мерам, обещанным в гатти-шерифах, как, например, к назначению христиан на разные должности. Однажды оно сделало попытку вербовать солдат из христиан, но это вызвало недовольство и среди мусульман, и среди христиан, тем более, что правительство при производстве в офицеры не решалось отказаться от религиозных принципов ([[1847]]); скоро эта мера была отменена. Массовые убийства [[маронит]]ов в Сирии ([[1845]] и др.) подтверждали, что веротерпимость по-прежнему была чужда Османской империи. В течение царствования Абдул-Меджида были улучшены [[дорога|дороги]], построено множество [[мост]]ов, проведено несколько [[телеграф]]ных линий, [[почта]] организована по европейскому образцу. События [[1848]] г. вовсе не отозвались в Османской империи; только [[Революция 1848—1849 годов в Венгрии|венгерская революция]] побудила османское правительство сделать попытку восстановить своё господство на Дунае, но поражение венгров рассеяло его надежды. Когда [[Кошут, Лайош|Кошут]] с товарищами спаслись на турецкой территории, то Австрия и Россия обратились к султану Абдул-Меджиду с требованием их выдачи. Султан ответил, что религия запрещает ему нарушить долг гостеприимства. === Ҡырым һуғышы === [[1853]]—[[1856]] гг. были временем новой [[Восточная война|Восточной войны]], закончившейся в 1856 г. [[Парижский мирный договор (1856)|Парижским миром]]. На [[Парижский конгресс]] был на началах равноправности допущен представитель Османской империи, и этим самым империя признана членом европейского концерна. Однако это признание имело скорее формальный характер, чем действительный. Прежде всего Османская империя, участие которой в войне было весьма велико и которая доказала увеличение своей боевой способности сравнительно с первой четвертью XIX или с концом XVIII в., в действительности получила от войны очень мало; срытие русских крепостей на северном побережье Чёрного моря имело для неё ничтожное значение, а потеря Россией права держать военный флот на Чёрном море не могла быть продолжительна и была отменена уже в 1871 г. Далее, консульская юрисдикция была сохранена и доказывала, что Европа всё же смотрит на империю Османов как на государство варварское. После войны европейские державы стали заводить на территории империи свои почтовые учреждения, независимые от османских. Война не только не увеличила власти Османской империи над вассальными государствами, но ослабила её; дунайские княжества в [[1861]] г. объединились в одно государство [[Румыния|Румынию]], а в Сербии дружественные Турции [[Обреновичи]] были низвергнуты и заменены дружественными России [[Карагеоргиевичи]]; несколько позже Европа принудила империю удалить из Сербии свои гарнизоны ([[1867]]). Во время Восточной кампании Османская империя сделала заём в Англии в 7 млн [[фунт стерлингов|фунтов стерлингов]]; в 1858,1860 и 1861 гг. пришлось сделать новые займы. В то же время правительство выпустило значительное количество бумажных денег, курс которых скоро и сильно пал. В связи с другими событиями это вызвало торговый кризис [[1861]] г., тяжело отразившийся на народонаселении. --> == Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) == Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй. Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла. Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән. === Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү === Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған. Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән. Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған<ref>{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}</ref>. 1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була. Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы. === Черногориялағы һуғыш === 1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына. === Криттағы ихтилал === 1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына. Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән. === Дәүләт түңкәрелеше === 1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. <!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --> Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти». 1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла. == [[Абдулхәмит II]] == <!-- Уже в конце царствования Абдул-Азиза началось [[Боснийско-Герцеговинское восстание|восстание в Герцеговине и Боснии]], вызванное крайне тяжёлым положением населения этих областей, частью обязанного отбывать [[барщина|барщину]] на полях крупных землевладельцев-мусульман, частью лично свободного, но совершенно бесправного, угнетаемого непомерными поборами и в то же время постоянно подогреваемого в своей ненависти к туркам близким соседством свободных [[черногорцы|черногорцев]]. Весной [[1875]] г. некоторые общины обратились к султану с просьбой уменьшить налог на баранов и налог, уплачиваемый христианами взамен воинской повинности, и организовать полицию из христиан. Им даже не ответили. Тогда их жители взялись за оружие. Движение быстро охватило всю Герцеговину и распространилось на Боснию; [[Никшич]] был осаждён повстанцами. Из Черногории и Сербии на помощь повстанцам двинулись отряды добровольцев. Движение вызвало большой интерес за границей, особенно в [[Россия|России]] и в [[Австрия|Австрии]]; последняя обратилась к [[Порта|Порте]] с требованием религиозной равноправности, понижения налогов, пересмотра законов о недвижимой собственности и проч. Султан немедленно обещал всё это исполнить (февраль 1876), но повстанцы не соглашались положить оружие, пока не будут выведены османские войска из Герцеговины. Брожение перешло и на Болгарию, где османцы в виде ответа произвели страшную резню (см. [[Болгария]]), вызвавшую негодование во всей Европе (брошюра [[Гладстон, Уильям Эварт|Гладстона]] о зверствах в Болгарии), были поголовно вырезаны целые селения, до грудных детей включительно. Болгарское восстание было потоплено в крови, но герцеговинское и боснийское продолжалось и в 1876 г. и вызвало наконец вмешательство Сербии и Черногории (1876—1877 г; см. [[Сербско-турецкая война (1876—1877)|Сербо-черногорско-турецкая война]]). 6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления. В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.). [[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]] Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался. === 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков. === Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар === Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено. [[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]] В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]]. В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен. Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]<ref>{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}</ref>; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства. 14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела. [[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]] В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок. В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями. В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию. Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции. В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования. --> == XX быуат == <!-- В XX веке на окраинах империи усилились сепаратистские настроения. Османская империя начала постепенно терять свои территории, уступая технологическому превосходству Запада. === Йәш төрөктәр революцияһы === [[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|Демонстрация в районе [[Султанахмет]], Стамбул, 1908 год]] [[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Османская открытка в ознаменование младотурецкой революции]] В начале XX века в [[Османская империя|Османской империи]] появилось политическое движение [[Младотурки|младотурков]], которое было вдохновлено основанной в 1831 году подпольной организацией [[Молодая Италия]]. В 1908 году состоялась [[младотурецкая революция]], ведущую роль в которой сыграло общество «[[Единение и прогресс|Иттихад ве таракки]]» («Единение и прогресс», ''иттихадисты''). Султан [[Абдул-Хамид II]] согласился восстановить конституцию 1876 года и созвать парламент. В 1909 году абсолютная власть монарха была [[Контрпереворот 1909 года|восстановлена мятежниками]], но вскоре они потерпели поражение и парламент избрал новым султаном [[Мехмед V|Мехмеда V]] — брата Абдул-Хамида II. Будущий триумвир [[Энвер-паша|Энвер Исмаил]] принимал активное участие в революции 1908 года и был одним из лидеров «Единения и прогресса». [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] также отличился во время революции и принял участие в подавлении контрпереворота 1909 года. [[Мехмед Талаат-паша|Мехмед Талаат]] был другом Энвера Исмаила и после революции был избран депутатом парламента ''(меджлис-и умуми)'' от [[Эдирне]]. Воспользовавшись сложившейся ситуацией после революции младотурков, в октябре 1908 года [[Австро-Венгрия]] аннексировала [[Босния и Герцеговина|Боснию и Герцеговину]], что в дальнейшем привело к [[Боснийский кризис|Боснийскому кризису]]. В 1911 году началась [[Итало-турецкая война|война между Италией и Османской империей]], которая привела к потере турками [[Триполитания|Триполитании]], [[Киренаика|Киренаики]] и архипелага [[Додеканес]] в Эгейском море. Вслед за этой войной, продемонстрировавшей слабость турецкой армии, последовала война Османской империи с [[Балканский союз|Балканским союзом]]. === Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше === В октябре 1912 года началась [[Первая Балканская война]] между Османской империей и членами [[Балканский союз|Балканского союза]] — [[Третье Болгарское царство|Болгарией]], [[Королевство Сербия|Сербией]], [[Королевство Греция|Грецией]] и [[Королевство Черногория|Черногорией]]. Превосходящие по численности войска Союза добились быстрого успеха над находящимися в невыгодном стратегическом положении турками. [[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|[[Энвер-паша]] принимает иностранных представителей после [[Государственный переворот в Османской империи (1913)|переворота 1913 года.]]]] В январе 1913 года [[Единение и прогресс|иттихадист]] [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], убеждённый в том, что великий визирь [[Мехмед Камиль-паша|Камиль-паша]] и кабинет министров готовы заключить унизительный мир с Балканским союзом, устроил государственный переворот. По требованию Энвера султан [[Мехмед V]] назначил нового великого визиря, которым стал [[Махмуд Шевкет-паша]]. В новом правительстве получили портфели лишь трое умеренных представителей партии «Единение и прогресс». После истечения срока перемирия в феврале 1913 года война на Балканах возобновилась. Не имея возможности помочь своим городам в Европе, Османская империя была вынуждена наблюдать, как они постепенно переходят в руки союзников. В конце марта защитники [[Эдирне]] капитулировали и сдали город болгарам. После поражения, вызвавшего глубокий национальный кризис в стране, великий визирь немедленно объявил о готовности заключить мирный договор. В итоге Османская империя уступила членам Балканского союза 155,4 тыс. м² своей территории с 4 млн населения, потеряв почти все европейские владения. --> === Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы === <!-- Иттихадисты, которые оправдывали государственный переворот 1913 года необходимостью сохранить Эдирне в составе империи, оказались в неудобном положении и свергнутые ими либералы были полны решимости расквитаться с оппонентами. Спустя всего несколько дней после [[Лондонский мирный договор (1913)|подписания мирного договора]] великий визирь Махмуд Шевкет-паша был застрелен боевиками. Члены «Единения и прогресса» умело воспользовались ситуацией и в ходе начавшейся «чистки» устранили либералов с политической арены. В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря. Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране. === Беренсе донъя һуғышы === Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы. 2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]<ref>{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}</ref>. [[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]] Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]]. Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]]. Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года<ref>{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}</ref>. Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию<ref name="петросян">{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}</ref>. --> === Империяның тарҡалыуы === <!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции. [[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]] [[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом. [[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]]. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}} * [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]] * [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи]. {{Библиоинформация}} {{^|12px}} {{Османская империя в темах}} {{История Турции}} [[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]] [[Категория:Ғосман империяһы тарихы]] dp1fww13k02vml90kjx2mb236lgqfsd 1147390 1147389 2022-07-28T05:23:38Z Akkashka 14326 /* Реформаларға ынтылыш (1757—1839) */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған. == Империяның барлыҡҡа килеүе == [[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]] Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= "gug_144-145"}} XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған<ref name="gug_144-145" />. XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана<ref name="gug_144-145" />. Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай. Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән. Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә. Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала. [[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]] Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән. 1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән == Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) == * 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу. * 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу. == Бөйөк империя осоро == Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә. Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған. [[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]] Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай. === Косово ҡырындағы алыш === 1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай<ref>{{книга |автор = Чиркович Сима. |заглавие = История сербов |место = М. |издательство = Весь мир |год = 2009 |страницы = 109 |isbn = 978-5-7777-0431-3 }}</ref>. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған. ==== Моратты үлтереү ==== Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан. Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға. === XV быуат башы === Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән. 1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата. Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була. Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола. Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә. [[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]] Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай. Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған. '''Константинополде алыу''' [[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]] Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән. Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған. Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә === Баҫып алыуҙары === Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған. Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән. Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән. 1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына Отрантоны ҡалдырған. Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә. === Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы === Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]] Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй. Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған. Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған. Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан. Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә. Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән. Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән. Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517). Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]] Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған. === Сөләймән I хакимлығы === [[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]] Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған. Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона. [[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]] 1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған. ==== Франция менән союз ==== Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй. 1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән. Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528). ==== Хәрби уңыштары ==== 1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була. 1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә. Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә. === Сәлим II хакимлығы === [[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]] Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай. [[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]] Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне. Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған. === Морат III һәм Меһмет III хакимлығы === Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан. Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән. Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була. == Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) == Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә. Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған. Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй. Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла. === 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === [[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]] 1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған. Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған. Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла. Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән. 1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған. Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт эшмәкәрҙәре тип танылған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан. === Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Илселәр [[Топҡапы]] һарайында]] Янычарҙар ихтилалы һөҙөмтәһендә тәхеткә ултыртылған Мостафаның ағаһы һәм вариҫы Әхмәт III (1703—1730) көтөлмәгән ҡыйыулыҡ һәм үҙаллылыҡ күрһәтә. Ул ғәскәрҙең бик күп офицерҙарын ҡулға алып, ашығыс рәүештә язалап үлтерә лә, үҙе ултыртҡан бөйөк вәзир (саҙр-азам) Әхмәт пашаны вазифаһынан бушата. Яңы бөйөк вәзир Дамадғассан паша дәүләттең төрлө урындарында ихтилалдарҙы тынысландыра, сит ил сауҙагәрҙәрен ҡурсалай, мәктәптәргә нигеҙ һала. Оҙаҡламай ул һәрәмдән сыҡҡан интрига арҡаһында ҡолатыла, һәм вәзирҙәр иҫ киткес тиҙлек менән алмашына башлай; ҡайһы берҙәре власта ике аҙнанан артыҡ ҡала алмай. Ғосман империяһы хатта Төньяҡ һуғышта Рәсәй күргән ауырлыҡтарҙы ла үҙе өсөн отошло файҙаланмай. 1709 йылда ғына ул Полтаванан ҡасҡан Швеция короле Карл XII ҡабул итә һәм уның инаныуҙары йоғонтоһонда Рәсәйгә ҡаршы һуғыш башлай. Был ваҡытҡа ғосмандарҙың хакимлыҡ итеүсе даирәләрендә Рәсәйгә ҡаршы һуғыш түгел, ә уның менән Австрияға ҡаршы союз тураһында хыялланған бер партия бар ине; был партияға башлыҡ итеп вәзир Номан Көпрүлү тәғәйенләнгән була, һәм уның әүәлге ҡолауына Карл XII ҡыҫылышы һуғышҡа сигнал булып хеҙмәт итә. Прутта төрөк һәм татарҙарҙың 200 000—дән ашыу ғәскәре уратып алған Пётр I батшаның хәле бик ҡурҡыныс ине. Петрҙың үлеме ҡотолғоһоҙ була, ләкин бөйөк вәзир Балтажи-Меһмет, батша Пётр I-нең Азов буйынса сағыштырмаса бик аҙ ғына ташламаһына алданып (1711), уны сығара. Һуғыш партияһы Балтажи-Меһметты ҡолата һәм Лемносҡа һөргөнгә ебәрә, ләкин Рәсәй консуллыҡ юлы менән Ғосман империяһынан Карл XII алып сығыуға өлгәшә, бының өсөн уға көс ҡулланырға тура килә. Ғосмандар 1714-1718 йылдарҙа Венеция һәм 1716-1718 йылдарҙа Австрия менән һуғыш алып бара. Пассаровицкий тыныслыҡ килешеүе (1718 йыл) буйынса Ғосман империяһы Мореяны кире ҡайтара, әммә Сербияның күпселек өлөшө, Банат, Валахияның бер өлөшө менән бергә Белградты Австрияға бирә. 1722 йылда, династияны туҡтауы һәм һуңынан Фарсы болаларынан файҙаланып, Европала юғалтҡандары өсөн үҙҙәрен бүләкләргә өмөтләнеп, ғосмандар шиғыйҙарға ҡаршы дини һуғыш башлай. Был һуғышта бер нисә тапҡыр еңелеүе һәм фарсыларҙың Ғосман биләмәһенә баҫып инеүе Константинополдә яңы ихтилалға сәбәпсе була: Әхмәт ҡолатыла, һәм тәхеткә уның ағаһы Мостафа II-нең улы Мәхмүт I ултыра. === Мәхмүт I хакимлығы === Йомшаҡлығы һәм кешелеклелеге менән ғосман солтандары араһында айырылып торған Мәхмүт I (1730—1754) (ул ҡолатылған солтанды һәм уның улдарын үлтермәй һәм ғөмүмән язалау ҡулланмай) дәүерендә Фарсы иленә ҡаршы мәғәнәһеҙ һуғыш дауам иткән. Австрия менән һуғыш Белград тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана (1739), уға ярашлы төрөктәр Белград һәм Орсова менән Сербияны кире ҡайтара. Рәсәй ғосмандарға ҡаршы уңышлы эш итә, әммә австрийҙарҙың сепарат килешеү төҙөүе урыҫтарҙы ла юл ҡуйырға мәжбүр итә; Рәсәй яулағандарынан, нығытмаларҙы йәшереү йөкләмәләрен алып, Азовты ғына һаҡлап ҡала. Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ибраһим Басмажи беренсе төрөк типографияһын ойоштора. Мөфтөй бер ни тиклем икеләнгәндән һуң, мәғрифәтселек мәнфәғәте өсөн был башланғысҡа фатихаһын раҫлап, фәтүә бирә, ә солтан ғәтти-шәриф менән рөхсәт итә. Ҡөрьән һәм башҡа изге китаптарҙы баҫтырыу ғына тыйылған. Типографияның тәүге осоронда унда 15 китап (ғәрәп һәм фарсы һүҙлектәре, Ғосман дәүләте тарихы һәм дөйөм география буйынса бер нисә китап, хәрби сәнғәт, сәйәси экономия һ. б.) баҫыла. Ибраһим Басмажи үлгәндән һуң, типография ябыла, яңыһы [[1784 йыл]]да ғына барлыҡҡа килә. Мәхмүт I йәше еткәс донъянан китә, уны энеһе һәм вариҫы Ғосман III (1754—1757) алмаштыра. Ғосман III-нөң идаралыҡ йылдары тыныс үткән һәм хоҙай биргән ғүмерен йәшәп вафат булған. == Реформаларға ынтылыш (1757—1839) == Ғосман III солтан урынына Әхмәт III-нөң улы Мостафа III (1757-74) тәхет вариҫы була. Ул Ғосман империяһы сәйәсәтен үҙгәртергә һәм уның ҡоралының көсөн ҡайтарырға теләүен белдерә. Ул ярайһы уҡ ҙур реформалар (Суэц муйыны һәм Кесе Азия аша каналдар ҡаҙыу) башҡарырға ниәт итә, асыҡтан-асыҡ ҡоллоҡто күрә алмай һәм байтаҡ әсирҙе иреккә сығара. Элек Ғосман империяһында ғүмерҙә булмаған ике осраҡ дөйөм ризаһыҙлыҡты айырыуса арттыра: Мәккәнән ҡайтҡан хаҡ диндарҙарҙың каруаны талана һәм юҡ ителә, һәм грек милләтле диңгеҙ юлбаҫарҙары төрөк адмирал карабын баҫып ала. Былар барыһы ла дәүләт власының сиктән тыш көсһөҙ булыуын раҫлай. Финанстарҙы көйләү өсөн Мостафа улы экономиянан үҙенең һарайында башлай, ләкин шуның менән бергә тәңкәнең боҙолоуына ла юл ҡуя. Мостафа ҡурсалауында Константинополдә тәүге асыҡ китапхана, бер нисә мәктәп һәм дауахана асыла. 1761 йылда ул Пруссия менән бик теләп килешеү төҙөй, уға ярашлы прус сауҙа караптарына Усман һыуҙарында иркен йөҙөргә мөмкинлек бирә; Ғосман империяһындағы прус подданныйҙары үҙ консулҙарының юрисдикцияларына буйһона. Рәсәй һәм Австрия Мостафаға Пруссия мәғлүмәттәрен ғәмәлдән сығарғаны өсөн 100 000 дукат тәҡдим итә, әммә һөҙөмтәһеҙ: Мостафа үҙ дәүләтен Европа цивилизацияһы менән яҡынайтырға теләй. Для урегулирования финансов [[Мустафа III]] начал с экономии в собственном дворце, но вместе с тем допустил порчу монеты. При покровительстве Мустафы была открыта в Константинополе первая публичная [[библиотека]], несколько [[школа|школ]] и [[больница|больниц]]. Он очень охотно заключил в [[1761 год]]у договор с [[Пруссия|Пруссией]], которым предоставлял прусским торговым кораблям свободное плавание в османских водах; прусские подданные в Османской империи были подчинены юрисдикции своих консулов. Россия и Австрия предлагали Мустафе 100 000 [[дукат]]ов за отмену прав, данных Пруссии, но безуспешно: Мустафа желал возможно более сблизить своё государство с европейской цивилизацией. Артабан да реформалар башланмаған. 1768 йылда солтан 6 йыл дауамында барған һәм 1774 йылда «Кючук-Кайнарджийск тыныслыҡ килешеүе» менән тамамланған «Рәсәйҙең 1768-1774 йылғы Рус-төрөк һуғышы»н иғлан итергә тейеш була. Донъя Мостафаның ағаһы һәм вариҫы булған осорҙа уҡ төҙөлә башлай (1774-1789). Дальше попытки реформ не пошли. В [[1768 год]]у султан должен был объявить [[Русско-турецкая война 1768—1774|войну]] России, длившуюся 6 лет и окончившуюся [[Кючук-Кайнарджийский мирный договор|Кучук-Кайнарджийским миром 1774 года]]. Мир был заключён уже при брате и наследнике Мустафы, [[Абдул-Хамид I|Абдул-Хамиде I]] (1774—1789). === Абдулхәмит I хакимлығы === <!--Империя в это время чуть ли не повсеместно находилась в состоянии брожения. Греки, возбуждённые Орловым, волновались, но, оставленные русскими без помощи, сравнительно быстро и легко были усмирены и жестоко наказаны. Ахмед-паша Багдадский объявил себя независимым; [[Тахер]], поддерживаемый арабскими кочевниками, принял звание шейха [[Галилея|Галилеи]] и [[Акра|Акры]]; [[Египет]] под властью [[Мухаммад Бей Абу аль-Дахаб|Мухаммад Бея]] и не думал уплачивать дани; [[Северная Албания]], которой управлял [[Бушатлия, Махмуд|Махмуд, паша Скутарийский]], находилась в состоянии полного восстания; [[Али-паша Тепеленский|Али, паша Янинский]], явно стремился к основанию самостоятельного царства. Всё царствование Адбул-Хамида было занято усмирением этих восстаний, которое не могло быть достигнуто вследствие отсутствия у османского правительства денег и дисциплинированного войска. К этому присоединилась новая [[Русско-турецкая война 1787—1792|война с Россией и Австрией]] (1787—1791), опять неудачная для османов. Она окончилась [[Ясский мирный договор|Ясским миром с Россией (1792)]], по которому Россия окончательно приобрела [[Крым]] и пространство между Бугом и Днестром, и Систовским миром с Австрией (1791). Последний был сравнительно благоприятен для Османской империи, так как её главный враг, [[Иосиф II (император Священной Римской империи)|Иосиф II]], умер, а [[Леопольд II (император Священной Римской империи)|Леопольд II]] направлял всё своё внимание на Францию. Австрия возвратила Османам большую часть сделанных ею в эту войну приобретений. Мир был заключён уже при племяннике Абдул Хамида, [[Селим III|Селиме III]] (1789—1807). Кроме территориальных потерь, война внесла в жизнь Османского государства одно существенное изменение: перед её началом (1785) империя заключила свой первый государственный долг, сперва внутренний, гарантированный некоторыми государственными доходами. === Сәлим III хакимлығы === Султан [[Селим III]] первым осознал глубокий кризис Османской империи и приступил к реформированию военной и государственной организации страны. Энергичными мерами правительство очистило [[Эгейское море]] от пиратов; оно покровительствовало торговле и народному образованию. Главное его внимание было обращено на армию. [[Янычары]] доказали свою почти полную бесполезность на войне, в то же время держа страну в периоды мира в состоянии анархии. Их формирования султан намеревался заменить армией европейского образца, но поскольку было очевидно, что сразу невозможно заменить всю старую систему, то реформаторы уделили определённое внимание улучшению положения традиционных формирований. В ряду других реформ султана были мероприятия по усилению боеспособности артиллерии и флота. Правительство озаботилось переводом на [[османский язык]] лучших иностранных сочинений по [[тактика|тактике]] и [[фортификация|фортификации]]; пригласило на преподавательские места в артиллерийском и морском училищах французских офицеров; при первом из них основало библиотеку иностранных сочинений по военным наукам. Были улучшены мастерские для отливки пушек; военные суда нового образца заказывались во Франции. Это все были предварительные меры. [[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|[[Сәлим III]] солтан]] Султан явно желал перейти к реорганизации внутреннего строя армии; он установил для неё новую форму и стал вводить более строгую [[Дисциплина (поведение)|дисциплину]]; янычар нововведения не коснулись. В это время Порте пришлось столкнуться с двумя серьёзными вызовами: во-первых, восстание [[видин]]ского паши [[Пасван-Оглу]] (1797), который явно пренебрегал приказами, исходившими от правительства, во-вторых — [[Египетский поход Бонапарта|египетская экспедиция]] [[Наполеон I|Наполеона]]. Кучук-Гуссейн двинулся против Пасван-Оглу и вёл с ним настоящую войну, не имевшую определённого результата. Правительство вступило наконец в переговоры с мятежным наместником и признало его пожизненные права на управление Видинским пашалыком, в действительности — на началах почти полной независимости. В 1798 году Франция под руководством генерала Бонапарта начала вторжение а [[Египет]], потом и в [[Сирия|Сирию]]. На сторону Османской империи стала [[Великобритания]], уничтожившая французский флот в [[Битва при Абукире (1798)|битве при Абукире]]. Экспедиция не имела для османов серьёзных результатов. Формально Египет остался во власти Османской империи, фактически — во власти [[мамлюки|мамлюков]]. Едва окончилась война с французами (1801), как началось восстание [[янычары|янычар]] в [[Белград]]е, недовольных реформами в армии. Притеснения с их стороны вызвали народное движение в [[Сербия|Сербии]] (1804) под начальством [[Карагеоргий|Карагеоргия]]. Правительство сперва поддерживало движение, но скоро оно вылилось в форму настоящего народного восстания, и Османской империи пришлось начать военные действия (см. [[Битва при Иванковац]]). Дело осложнилось [[Русско-турецкая война 1806—1812|войной]], начатой Россией (1806—1812). Реформы пришлось вновь отложить: великий визирь и другие высшие чиновники и военные находились на театре военных действий. --> ==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ==== <!--В [[Стамбул]]е оставался лишь [[каймакам]] (помощник великого визиря) и заместители министров. [[Шейх-уль-ислам]] воспользовался этим моментом для заговора против султана. В заговоре приняли участие улемы и [[янычары]], среди которых распространялись слухи о намерении султана расформировать их, распределив по полкам регулярной армии. К заговору примкнул и каймакам. В назначенный день отряд янычар неожиданно напал на гарнизон постоянного войска, стоявший в столице, и произвёл среди него резню. Другая часть янычар окружила дворец Селима и требовала от него казни ненавистных им лиц. Селим имел мужество отказаться. Он был арестован и посажен под стражу. Султаном был провозглашён сын Абдул-Хамида, [[Мустафа IV]] (1807—1808). Резня в городе продолжалась два дня. От имени бессильного Мустафы управляли шейх-уль-ислам и каймакам. Но и у Селима оставались свои приверженцы. Во время переворота Кабакчи Мустафы, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] (паша болгарского города Рущук) и его приверженцы начали переговоры по поводу возврата султана Селима III на престол. Наконец, с 16-тысячной армией, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] отправился в Стамбул, отправив ранее туда Хаджи Али Агу, который убил Кабакчи Мустафу (19 июля 1808 года). Мустафа Байрактар со своей армией, уничтожив довольно большое количество мятежников, прибыл в Высокую Порту. Султан [[Мустафа IV]], узнав, что Мустафа желает вернуть трон султану Селиму III, приказал убить Селима и брата шах-заде Махмуда. Султан был убит немедленно, а шах-заде Махмуд при помощи своих рабов и слуг был освобождён. Мустафа Байрактар, убрав с трона Мустафу IV, объявил султаном [[Махмуд II|Махмуда II]]. Последний сделал его садр-и-азамом — великим визирем. === Мәхмүт II идаралығы === Не уступая Селиму в энергии и в понимании необходимости реформ, [[Махмуд II|Махмуд]] был гораздо более жестким, чем Селим: злой, мстительный, он в большей степени руководствовался личными страстями, которые умерялись скорее политической дальновидностью, чем действительным стремлением ко благу страны. Почва для нововведений была уже несколько подготовлена, способность не задумываться над средствами тоже благоприятствовала Махмуду, и потому его деятельность оставила всё же более следов, чем деятельность Селима. Своим великим визирем он назначил Байрактара, распорядившегося избиением участников заговора против Селима и других политических противников. Жизнь самого Мустафы была на время пощажена. Как первую реформу, Байрактар наметил реорганизацию корпуса янычар, но он имел неосторожность отправить часть своего войска на театр военных действий; у него оставалось только 7000 солдат. 6000 янычар совершили на них неожиданное нападение и двинулись к дворцу с целью освободить Мустафу IV. Байрактар, с небольшим отрядом запершийся во дворце, выбросил им труп Мустафы, а затем взорвал часть дворца на воздух и похоронил себя в развалинах. Через несколько часов подоспело верное правительству трехтысячное войско с Рамиз-пашой во главе, разбило янычар и истребило значительную их часть. Махмуд решил отложить реформу до окончания войны с Россией, завершившейся в [[1812]] г. [[Бухарестский мирный договор (1812)|Бухарестским миром]]. [[Венский конгресс]] внёс некоторые изменения в положение Османской империи или, правильнее, определил точнее и утвердил в теории и на географических картах то, что уже имело место в действительности. [[Далмация]] и [[Иллирия]] были утверждены за Австрией, [[Бессарабия]] за Россией; семь [[Ионические острова|Ионических островов]] получили самоуправление под английским протекторатом; английские суда получили право свободного прохода через [[Дарданеллы]]. Даже на оставшейся у империи территории правительство не чувствовало уверенности. В Сербии в 1817 году началось восстание, окончившееся в 1829 году лишь после признания Сербии по [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольскому миру]] отдельным вассальным государством, с собственным князем во главе. В 1820 году началось восстание [[Али-паша Тепеленский|Али-паши Янинского]]. Вследствие измены его собственных сыновей он был разбит, взят в плен и казнён; но значительная часть его армии образовала кадры греческих повстанцев. В 1821 году восстание, переросшее в [[Греческая война за независимость|войну за независимость]], началось в Греции. После вмешательства России, Франции и Англии и несчастной для Османской империи [[Наваринское сражение|Наваринской (морской) битвы]] (1827), в которой погиб турецкий и египетский флот, османцы потеряли Грецию. --> ==== Хәрби юғалтыуҙар ==== <!--Избавления от янычар и дервишей (1826) не спасли турок от поражения как в войне с сербами, так и в войне с греками. За этими двумя войнами и в связи с ними последовала [[Русско-турецкая война (1828—1829)|война с Россией]] (1828—1829), окончившаяся [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольским миром 1829 года]]. Османская империя потеряла почти всю [[Княжество Сербия|Сербию]], [[Молдавия|Молдавию]], [[Валахия|Валахию]], [[Греция|Грецию]], восточное побережье [[Чёрное море|Чёрного моря]]. Вслед за тем от Османской империи отложился [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]], [[хедив]] Египта (1831—1833 и 1839). В борьбе с последним империя понесла такие удары, которыми было поставлено на карту самое её существование; но её дважды (1833 и 1839) спасло неожиданное заступничество России, вызванное опасением со стороны [[Николай I|Николая I]] новой европейской войны, которая, вероятно, была бы вызвана распадом Османского государства. Впрочем, это заступничество принесло России и реальные выгоды: по миру в Гункьяр Скелесси (1833) Османская империя предоставила русским судам проход через Дарданеллы, закрыв его для Англии. Одновременно французы решили отнять у османцев [[Алжир]] (с 1830 года), и ранее, впрочем, бывший лишь в номинальной зависимости от империи. ==== Гражданлыҡ реформалары ==== [[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Махмуд II]] начинает модернизацию в 1839 г.]] Войны не остановили реформаторских замыслов Махмуда; частные преобразования в армии продолжались во все время его царствования. Он заботился также о поднятии уровня образования в народе; при нём (1831) стала выходить на французском языке первая в Османской империи газета, имевшая официальный характер («Moniteur ottoman»). С конца 1831 года начала выходить первая официальная газета на турецком языке «[[Таквим-и векаи]]». Подобно Петру Великому, быть может, даже сознательно подражая ему, Махмуд стремился ввести европейские нравы в народе; он сам носил европейский костюм и поощрял к тому своих чиновников, запрещал ношение [[тюрбан]]а, устраивал празднества в Константинополе и в других городах с [[фейерверк]]ами, с европейской музыкой и вообще по европейскому образцу. До важнейших реформ гражданского строя, задуманных им, он не дожил; они были уже делом его наследника. Но и то немногое, что он сделал, шло вразрез с религиозными чувствами мусульманского населения. Он стал чеканить монету со своим изображением, что прямо запрещено в Коране (известия о том, будто и предыдущие султаны снимали с себя портреты, подлежит большому сомнению). В течение всего его царствования в разных частях государства, особенно в Константинополе, беспрестанно происходили бунты мусульман, вызванные религиозными чувствами; правительство расправлялось с ними крайне жестоко: иногда в несколько дней в Босфор бросалось по 4000 трупов. При этом Махмуд не стеснялся подвергать казни даже [[улем]]ов и [[дервиш]]ей, которые вообще были его ожесточёнными врагами. В царствование Махмуда было особенно много пожаров в Стамбуле, частью происходивших от поджогов; народ объяснял их Божьим наказанием за грехи султана. ==== Хакимлығы һөҙөмтәләре ==== Истребление [[янычары|янычар]], сначала повредившее Османской империи, лишив её хотя и плохого, но все-таки не бесполезного войска, по прошествии нескольких лет оказалось в высшей степени благодетельным: вооруженные силы Порты почти сравнялись с европейскими регулярными армиями, что было наглядно доказано в [[Крымская война|Крымскую кампанию]] и ещё более во время русско-турецкой войны 1877—1878 годов, а также в войне с Грецией 1897 года. Территориальное сокращение, в особенности потеря Греции, оказалось для империи тоже скорее выгодным, чем вредным. Исторически османы никогда не допускали к военной службе христиан; между тем, области со сплошным христианским населением ([[Греция]] и [[Сербия]]), не увеличивая турецкой армии, в то же время требовали от неё значительных военных гарнизонов, которые не могли быть пущены в ход в случае острой необходимости. В особенности это применимо к Греции, которая ввиду растянутой морской границы не представляла даже стратегических выгод для Османской империи, более сильной на суше, чем на море. Потеря территорий сократила государственные доходы империи, но в царствование Махмуда несколько оживилась торговля Османской империи с европейскими государствами, несколько поднялась производительность страны ([[хлеб]], [[табак]], [[Виноград культурный|виноград]], [[розовое масло]] и др.). Таким образом, несмотря на все внешние поражения, несмотря даже на страшную [[Битва при Незибе|битву при Низибе]], в которой [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]] уничтожил значительную османскую армию и за которой последовала потеря целого флота, Махмуд оставил Абдул-Меджиду государство скорее усиленное, чем ослабленное. Усилено оно было ещё и тем, что отныне интерес европейских держав был теснее связан с сохранением Османского государства. Необычайно поднялось значение [[Босфор]]а и Дарданелл; европейские державы чувствовали, что захват Константинополя одной из них нанесёт непоправимый удар остальным, и поэтому сохранение слабой Османской империи считали для себя более выгодным. --> == Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) == <!--Махмуду наследовал его 16-летний сын [[Абдул-Меджид]], не отличавшийся его энергией и непреклонностью, но зато бывший более культурным и мягким по своему характеру человеком. Несмотря на всё, сделанное Махмудом, битва при Низибе могла бы окончательно погубить Османскую империю, если бы Россия, Англия, Австрия и Пруссия не заключили союза для охраны целости Порты ([[1840]]); они составили трактат, в силу которого египетский вице-король сохранял на наследственном начале Египет, но обязывался немедленно очистить Сирию, а в случае отказа должен был лишиться всех своих владений. Союз этот вызвал негодование во Франции, поддерживавшей Мухаммеда Али, и Тьер сделал даже приготовления к войне; однако [[Луи-Филипп]] на неё не решился. Несмотря на неравенство сил, Мухаммед Али готов был сопротивляться; но английская эскадра бомбардировала [[Бейрут]], сожгла египетский флот и высадила в Сирию корпус в 9000 чел., который при помощи [[маронит]]ов нанёс несколько поражений египтянам. Мухаммед Али уступил; Османская империя была спасена, и Абдул-Меджид, поддерживаемый Хозревом-пашой, Решидом-пашой и другими сподвижниками отца, приступил к реформам. === Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат === 3 ноября 1839 года Абдул-Меджид издал так наз. [[Гюльханейский хатти-шериф]] (Гюльханэ — «жилище роз», название площади, где был объявлен [[Хатт-и-шериф]]) — общеимперский указ, определявший принципы, которым намеревалось следовать правительство: * обеспечение всем подданным совершенной безопасности относительно их жизни, чести и имущества; * правильный способ распределения и взимания налогов; * столь же правильный способ набора солдат. Признавалось необходимым изменить распределение податей в смысле их уравнительности и отказаться от системы сдачи их на откуп, определить расходы на сухопутные и морские силы; установлялась публичность [[судопроизводство|судопроизводства]]. Все эти льготы распространялись на всех подданных султана без различия вероисповеданий. Сам султан принёс присягу на верность хатти-шерифу. Оставалось осуществить обещание на самом деле. --> === Гумайюн === <!-- После [[Крымская война|Крымской войны]] султан опубликовал новый гатти-шериф [[гумайюн]] ([[1856]]), в котором подтверждались и подробнее развивались принципы первого; особенно настаивалось на [[Социальное равенство|равенстве]] всех подданных, без различия вероисповедания и национальности. После этого гатти-шерифа был отменён старинный закон о смертной казни за переход из ислама в другую религию. Однако большая часть этих постановлений оставалась только на бумаге. Высшее правительство частью было не в силах справиться с своеволием низших чиновников, частью и само не хотело прибегать к некоторым мерам, обещанным в гатти-шерифах, как, например, к назначению христиан на разные должности. Однажды оно сделало попытку вербовать солдат из христиан, но это вызвало недовольство и среди мусульман, и среди христиан, тем более, что правительство при производстве в офицеры не решалось отказаться от религиозных принципов ([[1847]]); скоро эта мера была отменена. Массовые убийства [[маронит]]ов в Сирии ([[1845]] и др.) подтверждали, что веротерпимость по-прежнему была чужда Османской империи. В течение царствования Абдул-Меджида были улучшены [[дорога|дороги]], построено множество [[мост]]ов, проведено несколько [[телеграф]]ных линий, [[почта]] организована по европейскому образцу. События [[1848]] г. вовсе не отозвались в Османской империи; только [[Революция 1848—1849 годов в Венгрии|венгерская революция]] побудила османское правительство сделать попытку восстановить своё господство на Дунае, но поражение венгров рассеяло его надежды. Когда [[Кошут, Лайош|Кошут]] с товарищами спаслись на турецкой территории, то Австрия и Россия обратились к султану Абдул-Меджиду с требованием их выдачи. Султан ответил, что религия запрещает ему нарушить долг гостеприимства. === Ҡырым һуғышы === [[1853]]—[[1856]] гг. были временем новой [[Восточная война|Восточной войны]], закончившейся в 1856 г. [[Парижский мирный договор (1856)|Парижским миром]]. На [[Парижский конгресс]] был на началах равноправности допущен представитель Османской империи, и этим самым империя признана членом европейского концерна. Однако это признание имело скорее формальный характер, чем действительный. Прежде всего Османская империя, участие которой в войне было весьма велико и которая доказала увеличение своей боевой способности сравнительно с первой четвертью XIX или с концом XVIII в., в действительности получила от войны очень мало; срытие русских крепостей на северном побережье Чёрного моря имело для неё ничтожное значение, а потеря Россией права держать военный флот на Чёрном море не могла быть продолжительна и была отменена уже в 1871 г. Далее, консульская юрисдикция была сохранена и доказывала, что Европа всё же смотрит на империю Османов как на государство варварское. После войны европейские державы стали заводить на территории империи свои почтовые учреждения, независимые от османских. Война не только не увеличила власти Османской империи над вассальными государствами, но ослабила её; дунайские княжества в [[1861]] г. объединились в одно государство [[Румыния|Румынию]], а в Сербии дружественные Турции [[Обреновичи]] были низвергнуты и заменены дружественными России [[Карагеоргиевичи]]; несколько позже Европа принудила империю удалить из Сербии свои гарнизоны ([[1867]]). Во время Восточной кампании Османская империя сделала заём в Англии в 7 млн [[фунт стерлингов|фунтов стерлингов]]; в 1858,1860 и 1861 гг. пришлось сделать новые займы. В то же время правительство выпустило значительное количество бумажных денег, курс которых скоро и сильно пал. В связи с другими событиями это вызвало торговый кризис [[1861]] г., тяжело отразившийся на народонаселении. --> == Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) == Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй. Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла. Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән. === Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү === Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған. Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән. Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған<ref>{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}</ref>. 1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була. Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы. === Черногориялағы һуғыш === 1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына. === Криттағы ихтилал === 1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына. Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән. === Дәүләт түңкәрелеше === 1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. <!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --> Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти». 1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла. == [[Абдулхәмит II]] == <!-- Уже в конце царствования Абдул-Азиза началось [[Боснийско-Герцеговинское восстание|восстание в Герцеговине и Боснии]], вызванное крайне тяжёлым положением населения этих областей, частью обязанного отбывать [[барщина|барщину]] на полях крупных землевладельцев-мусульман, частью лично свободного, но совершенно бесправного, угнетаемого непомерными поборами и в то же время постоянно подогреваемого в своей ненависти к туркам близким соседством свободных [[черногорцы|черногорцев]]. Весной [[1875]] г. некоторые общины обратились к султану с просьбой уменьшить налог на баранов и налог, уплачиваемый христианами взамен воинской повинности, и организовать полицию из христиан. Им даже не ответили. Тогда их жители взялись за оружие. Движение быстро охватило всю Герцеговину и распространилось на Боснию; [[Никшич]] был осаждён повстанцами. Из Черногории и Сербии на помощь повстанцам двинулись отряды добровольцев. Движение вызвало большой интерес за границей, особенно в [[Россия|России]] и в [[Австрия|Австрии]]; последняя обратилась к [[Порта|Порте]] с требованием религиозной равноправности, понижения налогов, пересмотра законов о недвижимой собственности и проч. Султан немедленно обещал всё это исполнить (февраль 1876), но повстанцы не соглашались положить оружие, пока не будут выведены османские войска из Герцеговины. Брожение перешло и на Болгарию, где османцы в виде ответа произвели страшную резню (см. [[Болгария]]), вызвавшую негодование во всей Европе (брошюра [[Гладстон, Уильям Эварт|Гладстона]] о зверствах в Болгарии), были поголовно вырезаны целые селения, до грудных детей включительно. Болгарское восстание было потоплено в крови, но герцеговинское и боснийское продолжалось и в 1876 г. и вызвало наконец вмешательство Сербии и Черногории (1876—1877 г; см. [[Сербско-турецкая война (1876—1877)|Сербо-черногорско-турецкая война]]). 6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления. В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.). [[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]] Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался. === 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков. === Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар === Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено. [[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]] В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]]. В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен. Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]<ref>{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}</ref>; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства. 14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела. [[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]] В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок. В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями. В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию. Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции. В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования. --> == XX быуат == <!-- В XX веке на окраинах империи усилились сепаратистские настроения. Османская империя начала постепенно терять свои территории, уступая технологическому превосходству Запада. === Йәш төрөктәр революцияһы === [[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|Демонстрация в районе [[Султанахмет]], Стамбул, 1908 год]] [[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Османская открытка в ознаменование младотурецкой революции]] В начале XX века в [[Османская империя|Османской империи]] появилось политическое движение [[Младотурки|младотурков]], которое было вдохновлено основанной в 1831 году подпольной организацией [[Молодая Италия]]. В 1908 году состоялась [[младотурецкая революция]], ведущую роль в которой сыграло общество «[[Единение и прогресс|Иттихад ве таракки]]» («Единение и прогресс», ''иттихадисты''). Султан [[Абдул-Хамид II]] согласился восстановить конституцию 1876 года и созвать парламент. В 1909 году абсолютная власть монарха была [[Контрпереворот 1909 года|восстановлена мятежниками]], но вскоре они потерпели поражение и парламент избрал новым султаном [[Мехмед V|Мехмеда V]] — брата Абдул-Хамида II. Будущий триумвир [[Энвер-паша|Энвер Исмаил]] принимал активное участие в революции 1908 года и был одним из лидеров «Единения и прогресса». [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] также отличился во время революции и принял участие в подавлении контрпереворота 1909 года. [[Мехмед Талаат-паша|Мехмед Талаат]] был другом Энвера Исмаила и после революции был избран депутатом парламента ''(меджлис-и умуми)'' от [[Эдирне]]. Воспользовавшись сложившейся ситуацией после революции младотурков, в октябре 1908 года [[Австро-Венгрия]] аннексировала [[Босния и Герцеговина|Боснию и Герцеговину]], что в дальнейшем привело к [[Боснийский кризис|Боснийскому кризису]]. В 1911 году началась [[Итало-турецкая война|война между Италией и Османской империей]], которая привела к потере турками [[Триполитания|Триполитании]], [[Киренаика|Киренаики]] и архипелага [[Додеканес]] в Эгейском море. Вслед за этой войной, продемонстрировавшей слабость турецкой армии, последовала война Османской империи с [[Балканский союз|Балканским союзом]]. === Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше === В октябре 1912 года началась [[Первая Балканская война]] между Османской империей и членами [[Балканский союз|Балканского союза]] — [[Третье Болгарское царство|Болгарией]], [[Королевство Сербия|Сербией]], [[Королевство Греция|Грецией]] и [[Королевство Черногория|Черногорией]]. Превосходящие по численности войска Союза добились быстрого успеха над находящимися в невыгодном стратегическом положении турками. [[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|[[Энвер-паша]] принимает иностранных представителей после [[Государственный переворот в Османской империи (1913)|переворота 1913 года.]]]] В январе 1913 года [[Единение и прогресс|иттихадист]] [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], убеждённый в том, что великий визирь [[Мехмед Камиль-паша|Камиль-паша]] и кабинет министров готовы заключить унизительный мир с Балканским союзом, устроил государственный переворот. По требованию Энвера султан [[Мехмед V]] назначил нового великого визиря, которым стал [[Махмуд Шевкет-паша]]. В новом правительстве получили портфели лишь трое умеренных представителей партии «Единение и прогресс». После истечения срока перемирия в феврале 1913 года война на Балканах возобновилась. Не имея возможности помочь своим городам в Европе, Османская империя была вынуждена наблюдать, как они постепенно переходят в руки союзников. В конце марта защитники [[Эдирне]] капитулировали и сдали город болгарам. После поражения, вызвавшего глубокий национальный кризис в стране, великий визирь немедленно объявил о готовности заключить мирный договор. В итоге Османская империя уступила членам Балканского союза 155,4 тыс. м² своей территории с 4 млн населения, потеряв почти все европейские владения. --> === Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы === <!-- Иттихадисты, которые оправдывали государственный переворот 1913 года необходимостью сохранить Эдирне в составе империи, оказались в неудобном положении и свергнутые ими либералы были полны решимости расквитаться с оппонентами. Спустя всего несколько дней после [[Лондонский мирный договор (1913)|подписания мирного договора]] великий визирь Махмуд Шевкет-паша был застрелен боевиками. Члены «Единения и прогресса» умело воспользовались ситуацией и в ходе начавшейся «чистки» устранили либералов с политической арены. В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря. Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране. === Беренсе донъя һуғышы === Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы. 2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]<ref>{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}</ref>. [[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]] Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]]. Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]]. Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года<ref>{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}</ref>. Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию<ref name="петросян">{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}</ref>. --> === Империяның тарҡалыуы === <!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции. [[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]] [[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом. [[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]]. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}} * [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]] * [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи]. {{Библиоинформация}} {{^|12px}} {{Османская империя в темах}} {{История Турции}} [[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]] [[Категория:Ғосман империяһы тарихы]] nv0f6mxx7ulmsofjuhne7mbsso8mslo 1147391 1147390 2022-07-28T05:27:10Z Akkashka 14326 /* Реформаларға ынтылыш (1757—1839) */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған. == Империяның барлыҡҡа килеүе == [[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]] Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= "gug_144-145"}} XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған<ref name="gug_144-145" />. XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана<ref name="gug_144-145" />. Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай. Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән. Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә. Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала. [[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]] Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән. 1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән == Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) == * 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу. * 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу. == Бөйөк империя осоро == Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә. Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған. [[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]] Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай. === Косово ҡырындағы алыш === 1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай<ref>{{книга |автор = Чиркович Сима. |заглавие = История сербов |место = М. |издательство = Весь мир |год = 2009 |страницы = 109 |isbn = 978-5-7777-0431-3 }}</ref>. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған. ==== Моратты үлтереү ==== Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан. Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға. === XV быуат башы === Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән. 1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата. Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була. Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола. Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә. [[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]] Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай. Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған. '''Константинополде алыу''' [[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]] Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән. Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған. Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә === Баҫып алыуҙары === Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған. Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән. Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән. 1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына Отрантоны ҡалдырған. Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә. === Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы === Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]] Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй. Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған. Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған. Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан. Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә. Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән. Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән. Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517). Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]] Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған. === Сөләймән I хакимлығы === [[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]] Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған. Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона. [[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]] 1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған. ==== Франция менән союз ==== Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй. 1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән. Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528). ==== Хәрби уңыштары ==== 1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була. 1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә. Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә. === Сәлим II хакимлығы === [[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]] Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай. [[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]] Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне. Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған. === Морат III һәм Меһмет III хакимлығы === Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан. Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән. Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була. == Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) == Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә. Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған. Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй. Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла. === 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === [[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]] 1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған. Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған. Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла. Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән. 1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған. Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт эшмәкәрҙәре тип танылған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан. === Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Илселәр [[Топҡапы]] һарайында]] Янычарҙар ихтилалы һөҙөмтәһендә тәхеткә ултыртылған Мостафаның ағаһы һәм вариҫы Әхмәт III (1703—1730) көтөлмәгән ҡыйыулыҡ һәм үҙаллылыҡ күрһәтә. Ул ғәскәрҙең бик күп офицерҙарын ҡулға алып, ашығыс рәүештә язалап үлтерә лә, үҙе ултыртҡан бөйөк вәзир (саҙр-азам) Әхмәт пашаны вазифаһынан бушата. Яңы бөйөк вәзир Дамадғассан паша дәүләттең төрлө урындарында ихтилалдарҙы тынысландыра, сит ил сауҙагәрҙәрен ҡурсалай, мәктәптәргә нигеҙ һала. Оҙаҡламай ул һәрәмдән сыҡҡан интрига арҡаһында ҡолатыла, һәм вәзирҙәр иҫ киткес тиҙлек менән алмашына башлай; ҡайһы берҙәре власта ике аҙнанан артыҡ ҡала алмай. Ғосман империяһы хатта Төньяҡ һуғышта Рәсәй күргән ауырлыҡтарҙы ла үҙе өсөн отошло файҙаланмай. 1709 йылда ғына ул Полтаванан ҡасҡан Швеция короле Карл XII ҡабул итә һәм уның инаныуҙары йоғонтоһонда Рәсәйгә ҡаршы һуғыш башлай. Был ваҡытҡа ғосмандарҙың хакимлыҡ итеүсе даирәләрендә Рәсәйгә ҡаршы һуғыш түгел, ә уның менән Австрияға ҡаршы союз тураһында хыялланған бер партия бар ине; был партияға башлыҡ итеп вәзир Номан Көпрүлү тәғәйенләнгән була, һәм уның әүәлге ҡолауына Карл XII ҡыҫылышы һуғышҡа сигнал булып хеҙмәт итә. Прутта төрөк һәм татарҙарҙың 200 000—дән ашыу ғәскәре уратып алған Пётр I батшаның хәле бик ҡурҡыныс ине. Петрҙың үлеме ҡотолғоһоҙ була, ләкин бөйөк вәзир Балтажи-Меһмет, батша Пётр I-нең Азов буйынса сағыштырмаса бик аҙ ғына ташламаһына алданып (1711), уны сығара. Һуғыш партияһы Балтажи-Меһметты ҡолата һәм Лемносҡа һөргөнгә ебәрә, ләкин Рәсәй консуллыҡ юлы менән Ғосман империяһынан Карл XII алып сығыуға өлгәшә, бының өсөн уға көс ҡулланырға тура килә. Ғосмандар 1714-1718 йылдарҙа Венеция һәм 1716-1718 йылдарҙа Австрия менән һуғыш алып бара. Пассаровицкий тыныслыҡ килешеүе (1718 йыл) буйынса Ғосман империяһы Мореяны кире ҡайтара, әммә Сербияның күпселек өлөшө, Банат, Валахияның бер өлөшө менән бергә Белградты Австрияға бирә. 1722 йылда, династияны туҡтауы һәм һуңынан Фарсы болаларынан файҙаланып, Европала юғалтҡандары өсөн үҙҙәрен бүләкләргә өмөтләнеп, ғосмандар шиғыйҙарға ҡаршы дини һуғыш башлай. Был һуғышта бер нисә тапҡыр еңелеүе һәм фарсыларҙың Ғосман биләмәһенә баҫып инеүе Константинополдә яңы ихтилалға сәбәпсе була: Әхмәт ҡолатыла, һәм тәхеткә уның ағаһы Мостафа II-нең улы Мәхмүт I ултыра. === Мәхмүт I хакимлығы === Йомшаҡлығы һәм кешелеклелеге менән ғосман солтандары араһында айырылып торған Мәхмүт I (1730—1754) (ул ҡолатылған солтанды һәм уның улдарын үлтермәй һәм ғөмүмән язалау ҡулланмай) дәүерендә Фарсы иленә ҡаршы мәғәнәһеҙ һуғыш дауам иткән. Австрия менән һуғыш Белград тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана (1739), уға ярашлы төрөктәр Белград һәм Орсова менән Сербияны кире ҡайтара. Рәсәй ғосмандарға ҡаршы уңышлы эш итә, әммә австрийҙарҙың сепарат килешеү төҙөүе урыҫтарҙы ла юл ҡуйырға мәжбүр итә; Рәсәй яулағандарынан, нығытмаларҙы йәшереү йөкләмәләрен алып, Азовты ғына һаҡлап ҡала. Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ибраһим Басмажи беренсе төрөк типографияһын ойоштора. Мөфтөй бер ни тиклем икеләнгәндән һуң, мәғрифәтселек мәнфәғәте өсөн был башланғысҡа фатихаһын раҫлап, фәтүә бирә, ә солтан ғәтти-шәриф менән рөхсәт итә. Ҡөрьән һәм башҡа изге китаптарҙы баҫтырыу ғына тыйылған. Типографияның тәүге осоронда унда 15 китап (ғәрәп һәм фарсы һүҙлектәре, Ғосман дәүләте тарихы һәм дөйөм география буйынса бер нисә китап, хәрби сәнғәт, сәйәси экономия һ. б.) баҫыла. Ибраһим Басмажи үлгәндән һуң, типография ябыла, яңыһы [[1784 йыл]]да ғына барлыҡҡа килә. Мәхмүт I йәше еткәс донъянан китә, уны энеһе һәм вариҫы Ғосман III (1754—1757) алмаштыра. Ғосман III-нөң идаралыҡ йылдары тыныс үткән һәм хоҙай биргән ғүмерен йәшәп вафат булған. == Реформаларға ынтылыш (1757—1839) == Ғосман III солтан урынына Әхмәт III-нөң улы Мостафа III (1757-74) тәхет вариҫы була. Ул Ғосман империяһы сәйәсәтен үҙгәртергә һәм уның ҡоралының көсөн ҡайтарырға теләүен белдерә. Ул ярайһы уҡ ҙур реформалар (Суэц муйыны һәм Кесе Азия аша каналдар ҡаҙыу) башҡарырға ниәт итә, асыҡтан-асыҡ ҡоллоҡто күрә алмай һәм байтаҡ әсирҙе иреккә сығара. Элек Ғосман империяһында ғүмерҙә булмаған ике осраҡ дөйөм ризаһыҙлыҡты айырыуса арттыра: Мәккәнән ҡайтҡан хаҡ диндарҙарҙың каруаны талана һәм юҡ ителә, һәм грек милләтле диңгеҙ юлбаҫарҙары төрөк адмирал карабын баҫып ала. Былар барыһы ла дәүләт власының сиктән тыш көсһөҙ булыуын раҫлай. Финанстарҙы көйләү өсөн, Мостафа III үҙенең һарайында экономиянан башлай, ләкин шуның менән бергә тәңкәнең боҙолоуына ла юл ҡуя. Мостафа ҡурсалауында Константинополдә тәүге асыҡ китапхана, бер нисә мәктәп һәм дауахана асыла. 1761 йылда ул Пруссия менән бик теләп килешеү төҙөй, уға ярашлы прус сауҙа караптарына ғосман һыуҙарында иркен йөҙөргә мөмкинлек бирелә; Ғосман империяһындағы прус подданныйҙары үҙ консулдарының юрисдикцияларына буйһона. Рәсәй һәм Австрия Мостафаға Пруссия бирелгән хоҡуҡтарҙы ғәмәлдән сығарғаны өсөн 100 000 дукат тәҡдим итә, әммә һөҙөмтәһе булмай: Мостафа үҙ дәүләтен Европа цивилизацияһы менән яҡынайтырға теләгән. Артабан да реформалар башланмаған. 1768 йылда солтан 6 йыл дауамында барған һәм 1774 йылда «Кючук-Кайнарджийск тыныслыҡ килешеүе» менән тамамланған «Рәсәйҙең 1768-1774 йылғы Рус-төрөк һуғышы»н иғлан итергә тейеш була. Донъя Мостафаның ағаһы һәм вариҫы булған осорҙа уҡ төҙөлә башлай (1774-1789). Дальше попытки реформ не пошли. В [[1768 год]]у султан должен был объявить [[Русско-турецкая война 1768—1774|войну]] России, длившуюся 6 лет и окончившуюся [[Кючук-Кайнарджийский мирный договор|Кучук-Кайнарджийским миром 1774 года]]. Мир был заключён уже при брате и наследнике Мустафы, [[Абдул-Хамид I|Абдул-Хамиде I]] (1774—1789). === Абдулхәмит I хакимлығы === <!--Империя в это время чуть ли не повсеместно находилась в состоянии брожения. Греки, возбуждённые Орловым, волновались, но, оставленные русскими без помощи, сравнительно быстро и легко были усмирены и жестоко наказаны. Ахмед-паша Багдадский объявил себя независимым; [[Тахер]], поддерживаемый арабскими кочевниками, принял звание шейха [[Галилея|Галилеи]] и [[Акра|Акры]]; [[Египет]] под властью [[Мухаммад Бей Абу аль-Дахаб|Мухаммад Бея]] и не думал уплачивать дани; [[Северная Албания]], которой управлял [[Бушатлия, Махмуд|Махмуд, паша Скутарийский]], находилась в состоянии полного восстания; [[Али-паша Тепеленский|Али, паша Янинский]], явно стремился к основанию самостоятельного царства. Всё царствование Адбул-Хамида было занято усмирением этих восстаний, которое не могло быть достигнуто вследствие отсутствия у османского правительства денег и дисциплинированного войска. К этому присоединилась новая [[Русско-турецкая война 1787—1792|война с Россией и Австрией]] (1787—1791), опять неудачная для османов. Она окончилась [[Ясский мирный договор|Ясским миром с Россией (1792)]], по которому Россия окончательно приобрела [[Крым]] и пространство между Бугом и Днестром, и Систовским миром с Австрией (1791). Последний был сравнительно благоприятен для Османской империи, так как её главный враг, [[Иосиф II (император Священной Римской империи)|Иосиф II]], умер, а [[Леопольд II (император Священной Римской империи)|Леопольд II]] направлял всё своё внимание на Францию. Австрия возвратила Османам большую часть сделанных ею в эту войну приобретений. Мир был заключён уже при племяннике Абдул Хамида, [[Селим III|Селиме III]] (1789—1807). Кроме территориальных потерь, война внесла в жизнь Османского государства одно существенное изменение: перед её началом (1785) империя заключила свой первый государственный долг, сперва внутренний, гарантированный некоторыми государственными доходами. === Сәлим III хакимлығы === Султан [[Селим III]] первым осознал глубокий кризис Османской империи и приступил к реформированию военной и государственной организации страны. Энергичными мерами правительство очистило [[Эгейское море]] от пиратов; оно покровительствовало торговле и народному образованию. Главное его внимание было обращено на армию. [[Янычары]] доказали свою почти полную бесполезность на войне, в то же время держа страну в периоды мира в состоянии анархии. Их формирования султан намеревался заменить армией европейского образца, но поскольку было очевидно, что сразу невозможно заменить всю старую систему, то реформаторы уделили определённое внимание улучшению положения традиционных формирований. В ряду других реформ султана были мероприятия по усилению боеспособности артиллерии и флота. Правительство озаботилось переводом на [[османский язык]] лучших иностранных сочинений по [[тактика|тактике]] и [[фортификация|фортификации]]; пригласило на преподавательские места в артиллерийском и морском училищах французских офицеров; при первом из них основало библиотеку иностранных сочинений по военным наукам. Были улучшены мастерские для отливки пушек; военные суда нового образца заказывались во Франции. Это все были предварительные меры. [[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|[[Сәлим III]] солтан]] Султан явно желал перейти к реорганизации внутреннего строя армии; он установил для неё новую форму и стал вводить более строгую [[Дисциплина (поведение)|дисциплину]]; янычар нововведения не коснулись. В это время Порте пришлось столкнуться с двумя серьёзными вызовами: во-первых, восстание [[видин]]ского паши [[Пасван-Оглу]] (1797), который явно пренебрегал приказами, исходившими от правительства, во-вторых — [[Египетский поход Бонапарта|египетская экспедиция]] [[Наполеон I|Наполеона]]. Кучук-Гуссейн двинулся против Пасван-Оглу и вёл с ним настоящую войну, не имевшую определённого результата. Правительство вступило наконец в переговоры с мятежным наместником и признало его пожизненные права на управление Видинским пашалыком, в действительности — на началах почти полной независимости. В 1798 году Франция под руководством генерала Бонапарта начала вторжение а [[Египет]], потом и в [[Сирия|Сирию]]. На сторону Османской империи стала [[Великобритания]], уничтожившая французский флот в [[Битва при Абукире (1798)|битве при Абукире]]. Экспедиция не имела для османов серьёзных результатов. Формально Египет остался во власти Османской империи, фактически — во власти [[мамлюки|мамлюков]]. Едва окончилась война с французами (1801), как началось восстание [[янычары|янычар]] в [[Белград]]е, недовольных реформами в армии. Притеснения с их стороны вызвали народное движение в [[Сербия|Сербии]] (1804) под начальством [[Карагеоргий|Карагеоргия]]. Правительство сперва поддерживало движение, но скоро оно вылилось в форму настоящего народного восстания, и Османской империи пришлось начать военные действия (см. [[Битва при Иванковац]]). Дело осложнилось [[Русско-турецкая война 1806—1812|войной]], начатой Россией (1806—1812). Реформы пришлось вновь отложить: великий визирь и другие высшие чиновники и военные находились на театре военных действий. --> ==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ==== <!--В [[Стамбул]]е оставался лишь [[каймакам]] (помощник великого визиря) и заместители министров. [[Шейх-уль-ислам]] воспользовался этим моментом для заговора против султана. В заговоре приняли участие улемы и [[янычары]], среди которых распространялись слухи о намерении султана расформировать их, распределив по полкам регулярной армии. К заговору примкнул и каймакам. В назначенный день отряд янычар неожиданно напал на гарнизон постоянного войска, стоявший в столице, и произвёл среди него резню. Другая часть янычар окружила дворец Селима и требовала от него казни ненавистных им лиц. Селим имел мужество отказаться. Он был арестован и посажен под стражу. Султаном был провозглашён сын Абдул-Хамида, [[Мустафа IV]] (1807—1808). Резня в городе продолжалась два дня. От имени бессильного Мустафы управляли шейх-уль-ислам и каймакам. Но и у Селима оставались свои приверженцы. Во время переворота Кабакчи Мустафы, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] (паша болгарского города Рущук) и его приверженцы начали переговоры по поводу возврата султана Селима III на престол. Наконец, с 16-тысячной армией, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] отправился в Стамбул, отправив ранее туда Хаджи Али Агу, который убил Кабакчи Мустафу (19 июля 1808 года). Мустафа Байрактар со своей армией, уничтожив довольно большое количество мятежников, прибыл в Высокую Порту. Султан [[Мустафа IV]], узнав, что Мустафа желает вернуть трон султану Селиму III, приказал убить Селима и брата шах-заде Махмуда. Султан был убит немедленно, а шах-заде Махмуд при помощи своих рабов и слуг был освобождён. Мустафа Байрактар, убрав с трона Мустафу IV, объявил султаном [[Махмуд II|Махмуда II]]. Последний сделал его садр-и-азамом — великим визирем. === Мәхмүт II идаралығы === Не уступая Селиму в энергии и в понимании необходимости реформ, [[Махмуд II|Махмуд]] был гораздо более жестким, чем Селим: злой, мстительный, он в большей степени руководствовался личными страстями, которые умерялись скорее политической дальновидностью, чем действительным стремлением ко благу страны. Почва для нововведений была уже несколько подготовлена, способность не задумываться над средствами тоже благоприятствовала Махмуду, и потому его деятельность оставила всё же более следов, чем деятельность Селима. Своим великим визирем он назначил Байрактара, распорядившегося избиением участников заговора против Селима и других политических противников. Жизнь самого Мустафы была на время пощажена. Как первую реформу, Байрактар наметил реорганизацию корпуса янычар, но он имел неосторожность отправить часть своего войска на театр военных действий; у него оставалось только 7000 солдат. 6000 янычар совершили на них неожиданное нападение и двинулись к дворцу с целью освободить Мустафу IV. Байрактар, с небольшим отрядом запершийся во дворце, выбросил им труп Мустафы, а затем взорвал часть дворца на воздух и похоронил себя в развалинах. Через несколько часов подоспело верное правительству трехтысячное войско с Рамиз-пашой во главе, разбило янычар и истребило значительную их часть. Махмуд решил отложить реформу до окончания войны с Россией, завершившейся в [[1812]] г. [[Бухарестский мирный договор (1812)|Бухарестским миром]]. [[Венский конгресс]] внёс некоторые изменения в положение Османской империи или, правильнее, определил точнее и утвердил в теории и на географических картах то, что уже имело место в действительности. [[Далмация]] и [[Иллирия]] были утверждены за Австрией, [[Бессарабия]] за Россией; семь [[Ионические острова|Ионических островов]] получили самоуправление под английским протекторатом; английские суда получили право свободного прохода через [[Дарданеллы]]. Даже на оставшейся у империи территории правительство не чувствовало уверенности. В Сербии в 1817 году началось восстание, окончившееся в 1829 году лишь после признания Сербии по [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольскому миру]] отдельным вассальным государством, с собственным князем во главе. В 1820 году началось восстание [[Али-паша Тепеленский|Али-паши Янинского]]. Вследствие измены его собственных сыновей он был разбит, взят в плен и казнён; но значительная часть его армии образовала кадры греческих повстанцев. В 1821 году восстание, переросшее в [[Греческая война за независимость|войну за независимость]], началось в Греции. После вмешательства России, Франции и Англии и несчастной для Османской империи [[Наваринское сражение|Наваринской (морской) битвы]] (1827), в которой погиб турецкий и египетский флот, османцы потеряли Грецию. --> ==== Хәрби юғалтыуҙар ==== <!--Избавления от янычар и дервишей (1826) не спасли турок от поражения как в войне с сербами, так и в войне с греками. За этими двумя войнами и в связи с ними последовала [[Русско-турецкая война (1828—1829)|война с Россией]] (1828—1829), окончившаяся [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольским миром 1829 года]]. Османская империя потеряла почти всю [[Княжество Сербия|Сербию]], [[Молдавия|Молдавию]], [[Валахия|Валахию]], [[Греция|Грецию]], восточное побережье [[Чёрное море|Чёрного моря]]. Вслед за тем от Османской империи отложился [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]], [[хедив]] Египта (1831—1833 и 1839). В борьбе с последним империя понесла такие удары, которыми было поставлено на карту самое её существование; но её дважды (1833 и 1839) спасло неожиданное заступничество России, вызванное опасением со стороны [[Николай I|Николая I]] новой европейской войны, которая, вероятно, была бы вызвана распадом Османского государства. Впрочем, это заступничество принесло России и реальные выгоды: по миру в Гункьяр Скелесси (1833) Османская империя предоставила русским судам проход через Дарданеллы, закрыв его для Англии. Одновременно французы решили отнять у османцев [[Алжир]] (с 1830 года), и ранее, впрочем, бывший лишь в номинальной зависимости от империи. ==== Гражданлыҡ реформалары ==== [[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Махмуд II]] начинает модернизацию в 1839 г.]] Войны не остановили реформаторских замыслов Махмуда; частные преобразования в армии продолжались во все время его царствования. Он заботился также о поднятии уровня образования в народе; при нём (1831) стала выходить на французском языке первая в Османской империи газета, имевшая официальный характер («Moniteur ottoman»). С конца 1831 года начала выходить первая официальная газета на турецком языке «[[Таквим-и векаи]]». Подобно Петру Великому, быть может, даже сознательно подражая ему, Махмуд стремился ввести европейские нравы в народе; он сам носил европейский костюм и поощрял к тому своих чиновников, запрещал ношение [[тюрбан]]а, устраивал празднества в Константинополе и в других городах с [[фейерверк]]ами, с европейской музыкой и вообще по европейскому образцу. До важнейших реформ гражданского строя, задуманных им, он не дожил; они были уже делом его наследника. Но и то немногое, что он сделал, шло вразрез с религиозными чувствами мусульманского населения. Он стал чеканить монету со своим изображением, что прямо запрещено в Коране (известия о том, будто и предыдущие султаны снимали с себя портреты, подлежит большому сомнению). В течение всего его царствования в разных частях государства, особенно в Константинополе, беспрестанно происходили бунты мусульман, вызванные религиозными чувствами; правительство расправлялось с ними крайне жестоко: иногда в несколько дней в Босфор бросалось по 4000 трупов. При этом Махмуд не стеснялся подвергать казни даже [[улем]]ов и [[дервиш]]ей, которые вообще были его ожесточёнными врагами. В царствование Махмуда было особенно много пожаров в Стамбуле, частью происходивших от поджогов; народ объяснял их Божьим наказанием за грехи султана. ==== Хакимлығы һөҙөмтәләре ==== Истребление [[янычары|янычар]], сначала повредившее Османской империи, лишив её хотя и плохого, но все-таки не бесполезного войска, по прошествии нескольких лет оказалось в высшей степени благодетельным: вооруженные силы Порты почти сравнялись с европейскими регулярными армиями, что было наглядно доказано в [[Крымская война|Крымскую кампанию]] и ещё более во время русско-турецкой войны 1877—1878 годов, а также в войне с Грецией 1897 года. Территориальное сокращение, в особенности потеря Греции, оказалось для империи тоже скорее выгодным, чем вредным. Исторически османы никогда не допускали к военной службе христиан; между тем, области со сплошным христианским населением ([[Греция]] и [[Сербия]]), не увеличивая турецкой армии, в то же время требовали от неё значительных военных гарнизонов, которые не могли быть пущены в ход в случае острой необходимости. В особенности это применимо к Греции, которая ввиду растянутой морской границы не представляла даже стратегических выгод для Османской империи, более сильной на суше, чем на море. Потеря территорий сократила государственные доходы империи, но в царствование Махмуда несколько оживилась торговля Османской империи с европейскими государствами, несколько поднялась производительность страны ([[хлеб]], [[табак]], [[Виноград культурный|виноград]], [[розовое масло]] и др.). Таким образом, несмотря на все внешние поражения, несмотря даже на страшную [[Битва при Незибе|битву при Низибе]], в которой [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]] уничтожил значительную османскую армию и за которой последовала потеря целого флота, Махмуд оставил Абдул-Меджиду государство скорее усиленное, чем ослабленное. Усилено оно было ещё и тем, что отныне интерес европейских держав был теснее связан с сохранением Османского государства. Необычайно поднялось значение [[Босфор]]а и Дарданелл; европейские державы чувствовали, что захват Константинополя одной из них нанесёт непоправимый удар остальным, и поэтому сохранение слабой Османской империи считали для себя более выгодным. --> == Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) == <!--Махмуду наследовал его 16-летний сын [[Абдул-Меджид]], не отличавшийся его энергией и непреклонностью, но зато бывший более культурным и мягким по своему характеру человеком. Несмотря на всё, сделанное Махмудом, битва при Низибе могла бы окончательно погубить Османскую империю, если бы Россия, Англия, Австрия и Пруссия не заключили союза для охраны целости Порты ([[1840]]); они составили трактат, в силу которого египетский вице-король сохранял на наследственном начале Египет, но обязывался немедленно очистить Сирию, а в случае отказа должен был лишиться всех своих владений. Союз этот вызвал негодование во Франции, поддерживавшей Мухаммеда Али, и Тьер сделал даже приготовления к войне; однако [[Луи-Филипп]] на неё не решился. Несмотря на неравенство сил, Мухаммед Али готов был сопротивляться; но английская эскадра бомбардировала [[Бейрут]], сожгла египетский флот и высадила в Сирию корпус в 9000 чел., который при помощи [[маронит]]ов нанёс несколько поражений египтянам. Мухаммед Али уступил; Османская империя была спасена, и Абдул-Меджид, поддерживаемый Хозревом-пашой, Решидом-пашой и другими сподвижниками отца, приступил к реформам. === Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат === 3 ноября 1839 года Абдул-Меджид издал так наз. [[Гюльханейский хатти-шериф]] (Гюльханэ — «жилище роз», название площади, где был объявлен [[Хатт-и-шериф]]) — общеимперский указ, определявший принципы, которым намеревалось следовать правительство: * обеспечение всем подданным совершенной безопасности относительно их жизни, чести и имущества; * правильный способ распределения и взимания налогов; * столь же правильный способ набора солдат. Признавалось необходимым изменить распределение податей в смысле их уравнительности и отказаться от системы сдачи их на откуп, определить расходы на сухопутные и морские силы; установлялась публичность [[судопроизводство|судопроизводства]]. Все эти льготы распространялись на всех подданных султана без различия вероисповеданий. Сам султан принёс присягу на верность хатти-шерифу. Оставалось осуществить обещание на самом деле. --> === Гумайюн === <!-- После [[Крымская война|Крымской войны]] султан опубликовал новый гатти-шериф [[гумайюн]] ([[1856]]), в котором подтверждались и подробнее развивались принципы первого; особенно настаивалось на [[Социальное равенство|равенстве]] всех подданных, без различия вероисповедания и национальности. После этого гатти-шерифа был отменён старинный закон о смертной казни за переход из ислама в другую религию. Однако большая часть этих постановлений оставалась только на бумаге. Высшее правительство частью было не в силах справиться с своеволием низших чиновников, частью и само не хотело прибегать к некоторым мерам, обещанным в гатти-шерифах, как, например, к назначению христиан на разные должности. Однажды оно сделало попытку вербовать солдат из христиан, но это вызвало недовольство и среди мусульман, и среди христиан, тем более, что правительство при производстве в офицеры не решалось отказаться от религиозных принципов ([[1847]]); скоро эта мера была отменена. Массовые убийства [[маронит]]ов в Сирии ([[1845]] и др.) подтверждали, что веротерпимость по-прежнему была чужда Османской империи. В течение царствования Абдул-Меджида были улучшены [[дорога|дороги]], построено множество [[мост]]ов, проведено несколько [[телеграф]]ных линий, [[почта]] организована по европейскому образцу. События [[1848]] г. вовсе не отозвались в Османской империи; только [[Революция 1848—1849 годов в Венгрии|венгерская революция]] побудила османское правительство сделать попытку восстановить своё господство на Дунае, но поражение венгров рассеяло его надежды. Когда [[Кошут, Лайош|Кошут]] с товарищами спаслись на турецкой территории, то Австрия и Россия обратились к султану Абдул-Меджиду с требованием их выдачи. Султан ответил, что религия запрещает ему нарушить долг гостеприимства. === Ҡырым һуғышы === [[1853]]—[[1856]] гг. были временем новой [[Восточная война|Восточной войны]], закончившейся в 1856 г. [[Парижский мирный договор (1856)|Парижским миром]]. На [[Парижский конгресс]] был на началах равноправности допущен представитель Османской империи, и этим самым империя признана членом европейского концерна. Однако это признание имело скорее формальный характер, чем действительный. Прежде всего Османская империя, участие которой в войне было весьма велико и которая доказала увеличение своей боевой способности сравнительно с первой четвертью XIX или с концом XVIII в., в действительности получила от войны очень мало; срытие русских крепостей на северном побережье Чёрного моря имело для неё ничтожное значение, а потеря Россией права держать военный флот на Чёрном море не могла быть продолжительна и была отменена уже в 1871 г. Далее, консульская юрисдикция была сохранена и доказывала, что Европа всё же смотрит на империю Османов как на государство варварское. После войны европейские державы стали заводить на территории империи свои почтовые учреждения, независимые от османских. Война не только не увеличила власти Османской империи над вассальными государствами, но ослабила её; дунайские княжества в [[1861]] г. объединились в одно государство [[Румыния|Румынию]], а в Сербии дружественные Турции [[Обреновичи]] были низвергнуты и заменены дружественными России [[Карагеоргиевичи]]; несколько позже Европа принудила империю удалить из Сербии свои гарнизоны ([[1867]]). Во время Восточной кампании Османская империя сделала заём в Англии в 7 млн [[фунт стерлингов|фунтов стерлингов]]; в 1858,1860 и 1861 гг. пришлось сделать новые займы. В то же время правительство выпустило значительное количество бумажных денег, курс которых скоро и сильно пал. В связи с другими событиями это вызвало торговый кризис [[1861]] г., тяжело отразившийся на народонаселении. --> == Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) == Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй. Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла. Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән. === Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү === Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған. Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән. Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған<ref>{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}</ref>. 1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була. Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы. === Черногориялағы һуғыш === 1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына. === Криттағы ихтилал === 1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына. Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән. === Дәүләт түңкәрелеше === 1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. <!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --> Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти». 1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла. == [[Абдулхәмит II]] == <!-- Уже в конце царствования Абдул-Азиза началось [[Боснийско-Герцеговинское восстание|восстание в Герцеговине и Боснии]], вызванное крайне тяжёлым положением населения этих областей, частью обязанного отбывать [[барщина|барщину]] на полях крупных землевладельцев-мусульман, частью лично свободного, но совершенно бесправного, угнетаемого непомерными поборами и в то же время постоянно подогреваемого в своей ненависти к туркам близким соседством свободных [[черногорцы|черногорцев]]. Весной [[1875]] г. некоторые общины обратились к султану с просьбой уменьшить налог на баранов и налог, уплачиваемый христианами взамен воинской повинности, и организовать полицию из христиан. Им даже не ответили. Тогда их жители взялись за оружие. Движение быстро охватило всю Герцеговину и распространилось на Боснию; [[Никшич]] был осаждён повстанцами. Из Черногории и Сербии на помощь повстанцам двинулись отряды добровольцев. Движение вызвало большой интерес за границей, особенно в [[Россия|России]] и в [[Австрия|Австрии]]; последняя обратилась к [[Порта|Порте]] с требованием религиозной равноправности, понижения налогов, пересмотра законов о недвижимой собственности и проч. Султан немедленно обещал всё это исполнить (февраль 1876), но повстанцы не соглашались положить оружие, пока не будут выведены османские войска из Герцеговины. Брожение перешло и на Болгарию, где османцы в виде ответа произвели страшную резню (см. [[Болгария]]), вызвавшую негодование во всей Европе (брошюра [[Гладстон, Уильям Эварт|Гладстона]] о зверствах в Болгарии), были поголовно вырезаны целые селения, до грудных детей включительно. Болгарское восстание было потоплено в крови, но герцеговинское и боснийское продолжалось и в 1876 г. и вызвало наконец вмешательство Сербии и Черногории (1876—1877 г; см. [[Сербско-турецкая война (1876—1877)|Сербо-черногорско-турецкая война]]). 6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления. В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.). [[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]] Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался. === 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков. === Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар === Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено. [[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]] В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]]. В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен. Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]<ref>{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}</ref>; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства. 14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела. [[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]] В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок. В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями. В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию. Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции. В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования. --> == XX быуат == <!-- В XX веке на окраинах империи усилились сепаратистские настроения. Османская империя начала постепенно терять свои территории, уступая технологическому превосходству Запада. === Йәш төрөктәр революцияһы === [[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|Демонстрация в районе [[Султанахмет]], Стамбул, 1908 год]] [[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Османская открытка в ознаменование младотурецкой революции]] В начале XX века в [[Османская империя|Османской империи]] появилось политическое движение [[Младотурки|младотурков]], которое было вдохновлено основанной в 1831 году подпольной организацией [[Молодая Италия]]. В 1908 году состоялась [[младотурецкая революция]], ведущую роль в которой сыграло общество «[[Единение и прогресс|Иттихад ве таракки]]» («Единение и прогресс», ''иттихадисты''). Султан [[Абдул-Хамид II]] согласился восстановить конституцию 1876 года и созвать парламент. В 1909 году абсолютная власть монарха была [[Контрпереворот 1909 года|восстановлена мятежниками]], но вскоре они потерпели поражение и парламент избрал новым султаном [[Мехмед V|Мехмеда V]] — брата Абдул-Хамида II. Будущий триумвир [[Энвер-паша|Энвер Исмаил]] принимал активное участие в революции 1908 года и был одним из лидеров «Единения и прогресса». [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] также отличился во время революции и принял участие в подавлении контрпереворота 1909 года. [[Мехмед Талаат-паша|Мехмед Талаат]] был другом Энвера Исмаила и после революции был избран депутатом парламента ''(меджлис-и умуми)'' от [[Эдирне]]. Воспользовавшись сложившейся ситуацией после революции младотурков, в октябре 1908 года [[Австро-Венгрия]] аннексировала [[Босния и Герцеговина|Боснию и Герцеговину]], что в дальнейшем привело к [[Боснийский кризис|Боснийскому кризису]]. В 1911 году началась [[Итало-турецкая война|война между Италией и Османской империей]], которая привела к потере турками [[Триполитания|Триполитании]], [[Киренаика|Киренаики]] и архипелага [[Додеканес]] в Эгейском море. Вслед за этой войной, продемонстрировавшей слабость турецкой армии, последовала война Османской империи с [[Балканский союз|Балканским союзом]]. === Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше === В октябре 1912 года началась [[Первая Балканская война]] между Османской империей и членами [[Балканский союз|Балканского союза]] — [[Третье Болгарское царство|Болгарией]], [[Королевство Сербия|Сербией]], [[Королевство Греция|Грецией]] и [[Королевство Черногория|Черногорией]]. Превосходящие по численности войска Союза добились быстрого успеха над находящимися в невыгодном стратегическом положении турками. [[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|[[Энвер-паша]] принимает иностранных представителей после [[Государственный переворот в Османской империи (1913)|переворота 1913 года.]]]] В январе 1913 года [[Единение и прогресс|иттихадист]] [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], убеждённый в том, что великий визирь [[Мехмед Камиль-паша|Камиль-паша]] и кабинет министров готовы заключить унизительный мир с Балканским союзом, устроил государственный переворот. По требованию Энвера султан [[Мехмед V]] назначил нового великого визиря, которым стал [[Махмуд Шевкет-паша]]. В новом правительстве получили портфели лишь трое умеренных представителей партии «Единение и прогресс». После истечения срока перемирия в феврале 1913 года война на Балканах возобновилась. Не имея возможности помочь своим городам в Европе, Османская империя была вынуждена наблюдать, как они постепенно переходят в руки союзников. В конце марта защитники [[Эдирне]] капитулировали и сдали город болгарам. После поражения, вызвавшего глубокий национальный кризис в стране, великий визирь немедленно объявил о готовности заключить мирный договор. В итоге Османская империя уступила членам Балканского союза 155,4 тыс. м² своей территории с 4 млн населения, потеряв почти все европейские владения. --> === Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы === <!-- Иттихадисты, которые оправдывали государственный переворот 1913 года необходимостью сохранить Эдирне в составе империи, оказались в неудобном положении и свергнутые ими либералы были полны решимости расквитаться с оппонентами. Спустя всего несколько дней после [[Лондонский мирный договор (1913)|подписания мирного договора]] великий визирь Махмуд Шевкет-паша был застрелен боевиками. Члены «Единения и прогресса» умело воспользовались ситуацией и в ходе начавшейся «чистки» устранили либералов с политической арены. В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря. Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране. === Беренсе донъя һуғышы === Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы. 2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]<ref>{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}</ref>. [[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]] Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]]. Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]]. Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года<ref>{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}</ref>. Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию<ref name="петросян">{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}</ref>. --> === Империяның тарҡалыуы === <!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции. [[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]] [[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом. [[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]]. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}} * [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]] * [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи]. {{Библиоинформация}} {{^|12px}} {{Османская империя в темах}} {{История Турции}} [[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]] [[Категория:Ғосман империяһы тарихы]] dsmykct8mlo9kiwq7t5fck9xrwsfp2w 1147392 1147391 2022-07-28T05:31:24Z Akkashka 14326 /* Реформаларға ынтылыш (1757—1839) */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған. == Империяның барлыҡҡа килеүе == [[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]] Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= "gug_144-145"}} XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған<ref name="gug_144-145" />. XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана<ref name="gug_144-145" />. Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай. Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән. Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә. Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала. [[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]] Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән. 1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән == Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) == * 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу. * 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу. == Бөйөк империя осоро == Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә. Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған. [[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]] Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай. === Косово ҡырындағы алыш === 1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай<ref>{{книга |автор = Чиркович Сима. |заглавие = История сербов |место = М. |издательство = Весь мир |год = 2009 |страницы = 109 |isbn = 978-5-7777-0431-3 }}</ref>. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған. ==== Моратты үлтереү ==== Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан. Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға. === XV быуат башы === Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән. 1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата. Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була. Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола. Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә. [[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]] Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай. Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған. '''Константинополде алыу''' [[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]] Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән. Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған. Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә === Баҫып алыуҙары === Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған. Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән. Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән. 1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына Отрантоны ҡалдырған. Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә. === Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы === Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]] Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй. Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған. Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған. Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан. Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә. Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән. Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән. Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517). Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]] Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған. === Сөләймән I хакимлығы === [[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]] Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған. Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона. [[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]] 1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған. ==== Франция менән союз ==== Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй. 1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән. Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528). ==== Хәрби уңыштары ==== 1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була. 1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә. Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә. === Сәлим II хакимлығы === [[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]] Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай. [[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]] Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне. Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған. === Морат III һәм Меһмет III хакимлығы === Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан. Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән. Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була. == Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) == Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә. Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған. Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй. Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла. === 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === [[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]] 1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған. Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған. Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла. Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән. 1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған. Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт эшмәкәрҙәре тип танылған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан. === Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Илселәр [[Топҡапы]] һарайында]] Янычарҙар ихтилалы һөҙөмтәһендә тәхеткә ултыртылған Мостафаның ағаһы һәм вариҫы Әхмәт III (1703—1730) көтөлмәгән ҡыйыулыҡ һәм үҙаллылыҡ күрһәтә. Ул ғәскәрҙең бик күп офицерҙарын ҡулға алып, ашығыс рәүештә язалап үлтерә лә, үҙе ултыртҡан бөйөк вәзир (саҙр-азам) Әхмәт пашаны вазифаһынан бушата. Яңы бөйөк вәзир Дамадғассан паша дәүләттең төрлө урындарында ихтилалдарҙы тынысландыра, сит ил сауҙагәрҙәрен ҡурсалай, мәктәптәргә нигеҙ һала. Оҙаҡламай ул һәрәмдән сыҡҡан интрига арҡаһында ҡолатыла, һәм вәзирҙәр иҫ киткес тиҙлек менән алмашына башлай; ҡайһы берҙәре власта ике аҙнанан артыҡ ҡала алмай. Ғосман империяһы хатта Төньяҡ һуғышта Рәсәй күргән ауырлыҡтарҙы ла үҙе өсөн отошло файҙаланмай. 1709 йылда ғына ул Полтаванан ҡасҡан Швеция короле Карл XII ҡабул итә һәм уның инаныуҙары йоғонтоһонда Рәсәйгә ҡаршы һуғыш башлай. Был ваҡытҡа ғосмандарҙың хакимлыҡ итеүсе даирәләрендә Рәсәйгә ҡаршы һуғыш түгел, ә уның менән Австрияға ҡаршы союз тураһында хыялланған бер партия бар ине; был партияға башлыҡ итеп вәзир Номан Көпрүлү тәғәйенләнгән була, һәм уның әүәлге ҡолауына Карл XII ҡыҫылышы һуғышҡа сигнал булып хеҙмәт итә. Прутта төрөк һәм татарҙарҙың 200 000—дән ашыу ғәскәре уратып алған Пётр I батшаның хәле бик ҡурҡыныс ине. Петрҙың үлеме ҡотолғоһоҙ була, ләкин бөйөк вәзир Балтажи-Меһмет, батша Пётр I-нең Азов буйынса сағыштырмаса бик аҙ ғына ташламаһына алданып (1711), уны сығара. Һуғыш партияһы Балтажи-Меһметты ҡолата һәм Лемносҡа һөргөнгә ебәрә, ләкин Рәсәй консуллыҡ юлы менән Ғосман империяһынан Карл XII алып сығыуға өлгәшә, бының өсөн уға көс ҡулланырға тура килә. Ғосмандар 1714-1718 йылдарҙа Венеция һәм 1716-1718 йылдарҙа Австрия менән һуғыш алып бара. Пассаровицкий тыныслыҡ килешеүе (1718 йыл) буйынса Ғосман империяһы Мореяны кире ҡайтара, әммә Сербияның күпселек өлөшө, Банат, Валахияның бер өлөшө менән бергә Белградты Австрияға бирә. 1722 йылда, династияны туҡтауы һәм һуңынан Фарсы болаларынан файҙаланып, Европала юғалтҡандары өсөн үҙҙәрен бүләкләргә өмөтләнеп, ғосмандар шиғыйҙарға ҡаршы дини һуғыш башлай. Был һуғышта бер нисә тапҡыр еңелеүе һәм фарсыларҙың Ғосман биләмәһенә баҫып инеүе Константинополдә яңы ихтилалға сәбәпсе була: Әхмәт ҡолатыла, һәм тәхеткә уның ағаһы Мостафа II-нең улы Мәхмүт I ултыра. === Мәхмүт I хакимлығы === Йомшаҡлығы һәм кешелеклелеге менән ғосман солтандары араһында айырылып торған Мәхмүт I (1730—1754) (ул ҡолатылған солтанды һәм уның улдарын үлтермәй һәм ғөмүмән язалау ҡулланмай) дәүерендә Фарсы иленә ҡаршы мәғәнәһеҙ һуғыш дауам иткән. Австрия менән һуғыш Белград тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана (1739), уға ярашлы төрөктәр Белград һәм Орсова менән Сербияны кире ҡайтара. Рәсәй ғосмандарға ҡаршы уңышлы эш итә, әммә австрийҙарҙың сепарат килешеү төҙөүе урыҫтарҙы ла юл ҡуйырға мәжбүр итә; Рәсәй яулағандарынан, нығытмаларҙы йәшереү йөкләмәләрен алып, Азовты ғына һаҡлап ҡала. Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ибраһим Басмажи беренсе төрөк типографияһын ойоштора. Мөфтөй бер ни тиклем икеләнгәндән һуң, мәғрифәтселек мәнфәғәте өсөн был башланғысҡа фатихаһын раҫлап, фәтүә бирә, ә солтан ғәтти-шәриф менән рөхсәт итә. Ҡөрьән һәм башҡа изге китаптарҙы баҫтырыу ғына тыйылған. Типографияның тәүге осоронда унда 15 китап (ғәрәп һәм фарсы һүҙлектәре, Ғосман дәүләте тарихы һәм дөйөм география буйынса бер нисә китап, хәрби сәнғәт, сәйәси экономия һ. б.) баҫыла. Ибраһим Басмажи үлгәндән һуң, типография ябыла, яңыһы [[1784 йыл]]да ғына барлыҡҡа килә. Мәхмүт I йәше еткәс донъянан китә, уны энеһе һәм вариҫы Ғосман III (1754—1757) алмаштыра. Ғосман III-нөң идаралыҡ йылдары тыныс үткән һәм хоҙай биргән ғүмерен йәшәп вафат булған. == Реформаларға ынтылыш (1757—1839) == Ғосман III солтан урынына Әхмәт III-нөң улы Мостафа III (1757-74) тәхет вариҫы була. Ул Ғосман империяһы сәйәсәтен үҙгәртергә һәм уның ҡоралының көсөн ҡайтарырға теләүен белдерә. Ул ярайһы уҡ ҙур реформалар (Суэц муйыны һәм Кесе Азия аша каналдар ҡаҙыу) башҡарырға ниәт итә, асыҡтан-асыҡ ҡоллоҡто күрә алмай һәм байтаҡ әсирҙе иреккә сығара. Элек Ғосман империяһында ғүмерҙә булмаған ике осраҡ дөйөм ризаһыҙлыҡты айырыуса арттыра: Мәккәнән ҡайтҡан хаҡ диндарҙарҙың каруаны талана һәм юҡ ителә, һәм грек милләтле диңгеҙ юлбаҫарҙары төрөк адмирал карабын баҫып ала. Былар барыһы ла дәүләт власының сиктән тыш көсһөҙ булыуын раҫлай. Финанстарҙы көйләү өсөн, Мостафа III үҙенең һарайында экономиянан башлай, ләкин шуның менән бергә тәңкәнең боҙолоуына ла юл ҡуя. Мостафа ҡурсалауында Константинополдә тәүге асыҡ китапхана, бер нисә мәктәп һәм дауахана асыла. 1761 йылда ул Пруссия менән бик теләп килешеү төҙөй, уға ярашлы прус сауҙа караптарына ғосман һыуҙарында иркен йөҙөргә мөмкинлек бирелә; Ғосман империяһындағы прус подданныйҙары үҙ консулдарының юрисдикцияларына буйһона. Рәсәй һәм Австрия Мостафаға Пруссия бирелгән хоҡуҡтарҙы ғәмәлдән сығарғаны өсөн 100 000 дукат тәҡдим итә, әммә һөҙөмтәһе булмай: Мостафа үҙ дәүләтен Европа цивилизацияһы менән яҡынайтырға теләгән. Реформалар ниәттән ары китмәгән, башланмаған да. 1768 йылда солтан 6 йыл дауам иткән һәм 1774 йылда Көсөк-Кайнаржи тыныслыҡ килешеү менән тамамланған 1768-1774 йылдарҙағы Рус-төрөк һуғышын иғлан итергә тейеш була. Тыныслыҡ килешеүе Мостафаның энеһе һәм вариҫы Абдулхәмит I осоронда (1774-1789) төҙөлә. === Абдулхәмит I хакимлығы === <!--Империя в это время чуть ли не повсеместно находилась в состоянии брожения. Греки, возбуждённые Орловым, волновались, но, оставленные русскими без помощи, сравнительно быстро и легко были усмирены и жестоко наказаны. Ахмед-паша Багдадский объявил себя независимым; [[Тахер]], поддерживаемый арабскими кочевниками, принял звание шейха [[Галилея|Галилеи]] и [[Акра|Акры]]; [[Египет]] под властью [[Мухаммад Бей Абу аль-Дахаб|Мухаммад Бея]] и не думал уплачивать дани; [[Северная Албания]], которой управлял [[Бушатлия, Махмуд|Махмуд, паша Скутарийский]], находилась в состоянии полного восстания; [[Али-паша Тепеленский|Али, паша Янинский]], явно стремился к основанию самостоятельного царства. Всё царствование Адбул-Хамида было занято усмирением этих восстаний, которое не могло быть достигнуто вследствие отсутствия у османского правительства денег и дисциплинированного войска. К этому присоединилась новая [[Русско-турецкая война 1787—1792|война с Россией и Австрией]] (1787—1791), опять неудачная для османов. Она окончилась [[Ясский мирный договор|Ясским миром с Россией (1792)]], по которому Россия окончательно приобрела [[Крым]] и пространство между Бугом и Днестром, и Систовским миром с Австрией (1791). Последний был сравнительно благоприятен для Османской империи, так как её главный враг, [[Иосиф II (император Священной Римской империи)|Иосиф II]], умер, а [[Леопольд II (император Священной Римской империи)|Леопольд II]] направлял всё своё внимание на Францию. Австрия возвратила Османам большую часть сделанных ею в эту войну приобретений. Мир был заключён уже при племяннике Абдул Хамида, [[Селим III|Селиме III]] (1789—1807). Кроме территориальных потерь, война внесла в жизнь Османского государства одно существенное изменение: перед её началом (1785) империя заключила свой первый государственный долг, сперва внутренний, гарантированный некоторыми государственными доходами. === Сәлим III хакимлығы === Султан [[Селим III]] первым осознал глубокий кризис Османской империи и приступил к реформированию военной и государственной организации страны. Энергичными мерами правительство очистило [[Эгейское море]] от пиратов; оно покровительствовало торговле и народному образованию. Главное его внимание было обращено на армию. [[Янычары]] доказали свою почти полную бесполезность на войне, в то же время держа страну в периоды мира в состоянии анархии. Их формирования султан намеревался заменить армией европейского образца, но поскольку было очевидно, что сразу невозможно заменить всю старую систему, то реформаторы уделили определённое внимание улучшению положения традиционных формирований. В ряду других реформ султана были мероприятия по усилению боеспособности артиллерии и флота. Правительство озаботилось переводом на [[османский язык]] лучших иностранных сочинений по [[тактика|тактике]] и [[фортификация|фортификации]]; пригласило на преподавательские места в артиллерийском и морском училищах французских офицеров; при первом из них основало библиотеку иностранных сочинений по военным наукам. Были улучшены мастерские для отливки пушек; военные суда нового образца заказывались во Франции. Это все были предварительные меры. [[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|[[Сәлим III]] солтан]] Султан явно желал перейти к реорганизации внутреннего строя армии; он установил для неё новую форму и стал вводить более строгую [[Дисциплина (поведение)|дисциплину]]; янычар нововведения не коснулись. В это время Порте пришлось столкнуться с двумя серьёзными вызовами: во-первых, восстание [[видин]]ского паши [[Пасван-Оглу]] (1797), который явно пренебрегал приказами, исходившими от правительства, во-вторых — [[Египетский поход Бонапарта|египетская экспедиция]] [[Наполеон I|Наполеона]]. Кучук-Гуссейн двинулся против Пасван-Оглу и вёл с ним настоящую войну, не имевшую определённого результата. Правительство вступило наконец в переговоры с мятежным наместником и признало его пожизненные права на управление Видинским пашалыком, в действительности — на началах почти полной независимости. В 1798 году Франция под руководством генерала Бонапарта начала вторжение а [[Египет]], потом и в [[Сирия|Сирию]]. На сторону Османской империи стала [[Великобритания]], уничтожившая французский флот в [[Битва при Абукире (1798)|битве при Абукире]]. Экспедиция не имела для османов серьёзных результатов. Формально Египет остался во власти Османской империи, фактически — во власти [[мамлюки|мамлюков]]. Едва окончилась война с французами (1801), как началось восстание [[янычары|янычар]] в [[Белград]]е, недовольных реформами в армии. Притеснения с их стороны вызвали народное движение в [[Сербия|Сербии]] (1804) под начальством [[Карагеоргий|Карагеоргия]]. Правительство сперва поддерживало движение, но скоро оно вылилось в форму настоящего народного восстания, и Османской империи пришлось начать военные действия (см. [[Битва при Иванковац]]). Дело осложнилось [[Русско-турецкая война 1806—1812|войной]], начатой Россией (1806—1812). Реформы пришлось вновь отложить: великий визирь и другие высшие чиновники и военные находились на театре военных действий. --> ==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ==== <!--В [[Стамбул]]е оставался лишь [[каймакам]] (помощник великого визиря) и заместители министров. [[Шейх-уль-ислам]] воспользовался этим моментом для заговора против султана. В заговоре приняли участие улемы и [[янычары]], среди которых распространялись слухи о намерении султана расформировать их, распределив по полкам регулярной армии. К заговору примкнул и каймакам. В назначенный день отряд янычар неожиданно напал на гарнизон постоянного войска, стоявший в столице, и произвёл среди него резню. Другая часть янычар окружила дворец Селима и требовала от него казни ненавистных им лиц. Селим имел мужество отказаться. Он был арестован и посажен под стражу. Султаном был провозглашён сын Абдул-Хамида, [[Мустафа IV]] (1807—1808). Резня в городе продолжалась два дня. От имени бессильного Мустафы управляли шейх-уль-ислам и каймакам. Но и у Селима оставались свои приверженцы. Во время переворота Кабакчи Мустафы, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] (паша болгарского города Рущук) и его приверженцы начали переговоры по поводу возврата султана Селима III на престол. Наконец, с 16-тысячной армией, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] отправился в Стамбул, отправив ранее туда Хаджи Али Агу, который убил Кабакчи Мустафу (19 июля 1808 года). Мустафа Байрактар со своей армией, уничтожив довольно большое количество мятежников, прибыл в Высокую Порту. Султан [[Мустафа IV]], узнав, что Мустафа желает вернуть трон султану Селиму III, приказал убить Селима и брата шах-заде Махмуда. Султан был убит немедленно, а шах-заде Махмуд при помощи своих рабов и слуг был освобождён. Мустафа Байрактар, убрав с трона Мустафу IV, объявил султаном [[Махмуд II|Махмуда II]]. Последний сделал его садр-и-азамом — великим визирем. === Мәхмүт II идаралығы === Не уступая Селиму в энергии и в понимании необходимости реформ, [[Махмуд II|Махмуд]] был гораздо более жестким, чем Селим: злой, мстительный, он в большей степени руководствовался личными страстями, которые умерялись скорее политической дальновидностью, чем действительным стремлением ко благу страны. Почва для нововведений была уже несколько подготовлена, способность не задумываться над средствами тоже благоприятствовала Махмуду, и потому его деятельность оставила всё же более следов, чем деятельность Селима. Своим великим визирем он назначил Байрактара, распорядившегося избиением участников заговора против Селима и других политических противников. Жизнь самого Мустафы была на время пощажена. Как первую реформу, Байрактар наметил реорганизацию корпуса янычар, но он имел неосторожность отправить часть своего войска на театр военных действий; у него оставалось только 7000 солдат. 6000 янычар совершили на них неожиданное нападение и двинулись к дворцу с целью освободить Мустафу IV. Байрактар, с небольшим отрядом запершийся во дворце, выбросил им труп Мустафы, а затем взорвал часть дворца на воздух и похоронил себя в развалинах. Через несколько часов подоспело верное правительству трехтысячное войско с Рамиз-пашой во главе, разбило янычар и истребило значительную их часть. Махмуд решил отложить реформу до окончания войны с Россией, завершившейся в [[1812]] г. [[Бухарестский мирный договор (1812)|Бухарестским миром]]. [[Венский конгресс]] внёс некоторые изменения в положение Османской империи или, правильнее, определил точнее и утвердил в теории и на географических картах то, что уже имело место в действительности. [[Далмация]] и [[Иллирия]] были утверждены за Австрией, [[Бессарабия]] за Россией; семь [[Ионические острова|Ионических островов]] получили самоуправление под английским протекторатом; английские суда получили право свободного прохода через [[Дарданеллы]]. Даже на оставшейся у империи территории правительство не чувствовало уверенности. В Сербии в 1817 году началось восстание, окончившееся в 1829 году лишь после признания Сербии по [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольскому миру]] отдельным вассальным государством, с собственным князем во главе. В 1820 году началось восстание [[Али-паша Тепеленский|Али-паши Янинского]]. Вследствие измены его собственных сыновей он был разбит, взят в плен и казнён; но значительная часть его армии образовала кадры греческих повстанцев. В 1821 году восстание, переросшее в [[Греческая война за независимость|войну за независимость]], началось в Греции. После вмешательства России, Франции и Англии и несчастной для Османской империи [[Наваринское сражение|Наваринской (морской) битвы]] (1827), в которой погиб турецкий и египетский флот, османцы потеряли Грецию. --> ==== Хәрби юғалтыуҙар ==== <!--Избавления от янычар и дервишей (1826) не спасли турок от поражения как в войне с сербами, так и в войне с греками. За этими двумя войнами и в связи с ними последовала [[Русско-турецкая война (1828—1829)|война с Россией]] (1828—1829), окончившаяся [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольским миром 1829 года]]. Османская империя потеряла почти всю [[Княжество Сербия|Сербию]], [[Молдавия|Молдавию]], [[Валахия|Валахию]], [[Греция|Грецию]], восточное побережье [[Чёрное море|Чёрного моря]]. Вслед за тем от Османской империи отложился [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]], [[хедив]] Египта (1831—1833 и 1839). В борьбе с последним империя понесла такие удары, которыми было поставлено на карту самое её существование; но её дважды (1833 и 1839) спасло неожиданное заступничество России, вызванное опасением со стороны [[Николай I|Николая I]] новой европейской войны, которая, вероятно, была бы вызвана распадом Османского государства. Впрочем, это заступничество принесло России и реальные выгоды: по миру в Гункьяр Скелесси (1833) Османская империя предоставила русским судам проход через Дарданеллы, закрыв его для Англии. Одновременно французы решили отнять у османцев [[Алжир]] (с 1830 года), и ранее, впрочем, бывший лишь в номинальной зависимости от империи. ==== Гражданлыҡ реформалары ==== [[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Махмуд II]] начинает модернизацию в 1839 г.]] Войны не остановили реформаторских замыслов Махмуда; частные преобразования в армии продолжались во все время его царствования. Он заботился также о поднятии уровня образования в народе; при нём (1831) стала выходить на французском языке первая в Османской империи газета, имевшая официальный характер («Moniteur ottoman»). С конца 1831 года начала выходить первая официальная газета на турецком языке «[[Таквим-и векаи]]». Подобно Петру Великому, быть может, даже сознательно подражая ему, Махмуд стремился ввести европейские нравы в народе; он сам носил европейский костюм и поощрял к тому своих чиновников, запрещал ношение [[тюрбан]]а, устраивал празднества в Константинополе и в других городах с [[фейерверк]]ами, с европейской музыкой и вообще по европейскому образцу. До важнейших реформ гражданского строя, задуманных им, он не дожил; они были уже делом его наследника. Но и то немногое, что он сделал, шло вразрез с религиозными чувствами мусульманского населения. Он стал чеканить монету со своим изображением, что прямо запрещено в Коране (известия о том, будто и предыдущие султаны снимали с себя портреты, подлежит большому сомнению). В течение всего его царствования в разных частях государства, особенно в Константинополе, беспрестанно происходили бунты мусульман, вызванные религиозными чувствами; правительство расправлялось с ними крайне жестоко: иногда в несколько дней в Босфор бросалось по 4000 трупов. При этом Махмуд не стеснялся подвергать казни даже [[улем]]ов и [[дервиш]]ей, которые вообще были его ожесточёнными врагами. В царствование Махмуда было особенно много пожаров в Стамбуле, частью происходивших от поджогов; народ объяснял их Божьим наказанием за грехи султана. ==== Хакимлығы һөҙөмтәләре ==== Истребление [[янычары|янычар]], сначала повредившее Османской империи, лишив её хотя и плохого, но все-таки не бесполезного войска, по прошествии нескольких лет оказалось в высшей степени благодетельным: вооруженные силы Порты почти сравнялись с европейскими регулярными армиями, что было наглядно доказано в [[Крымская война|Крымскую кампанию]] и ещё более во время русско-турецкой войны 1877—1878 годов, а также в войне с Грецией 1897 года. Территориальное сокращение, в особенности потеря Греции, оказалось для империи тоже скорее выгодным, чем вредным. Исторически османы никогда не допускали к военной службе христиан; между тем, области со сплошным христианским населением ([[Греция]] и [[Сербия]]), не увеличивая турецкой армии, в то же время требовали от неё значительных военных гарнизонов, которые не могли быть пущены в ход в случае острой необходимости. В особенности это применимо к Греции, которая ввиду растянутой морской границы не представляла даже стратегических выгод для Османской империи, более сильной на суше, чем на море. Потеря территорий сократила государственные доходы империи, но в царствование Махмуда несколько оживилась торговля Османской империи с европейскими государствами, несколько поднялась производительность страны ([[хлеб]], [[табак]], [[Виноград культурный|виноград]], [[розовое масло]] и др.). Таким образом, несмотря на все внешние поражения, несмотря даже на страшную [[Битва при Незибе|битву при Низибе]], в которой [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]] уничтожил значительную османскую армию и за которой последовала потеря целого флота, Махмуд оставил Абдул-Меджиду государство скорее усиленное, чем ослабленное. Усилено оно было ещё и тем, что отныне интерес европейских держав был теснее связан с сохранением Османского государства. Необычайно поднялось значение [[Босфор]]а и Дарданелл; европейские державы чувствовали, что захват Константинополя одной из них нанесёт непоправимый удар остальным, и поэтому сохранение слабой Османской империи считали для себя более выгодным. --> == Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) == <!--Махмуду наследовал его 16-летний сын [[Абдул-Меджид]], не отличавшийся его энергией и непреклонностью, но зато бывший более культурным и мягким по своему характеру человеком. Несмотря на всё, сделанное Махмудом, битва при Низибе могла бы окончательно погубить Османскую империю, если бы Россия, Англия, Австрия и Пруссия не заключили союза для охраны целости Порты ([[1840]]); они составили трактат, в силу которого египетский вице-король сохранял на наследственном начале Египет, но обязывался немедленно очистить Сирию, а в случае отказа должен был лишиться всех своих владений. Союз этот вызвал негодование во Франции, поддерживавшей Мухаммеда Али, и Тьер сделал даже приготовления к войне; однако [[Луи-Филипп]] на неё не решился. Несмотря на неравенство сил, Мухаммед Али готов был сопротивляться; но английская эскадра бомбардировала [[Бейрут]], сожгла египетский флот и высадила в Сирию корпус в 9000 чел., который при помощи [[маронит]]ов нанёс несколько поражений египтянам. Мухаммед Али уступил; Османская империя была спасена, и Абдул-Меджид, поддерживаемый Хозревом-пашой, Решидом-пашой и другими сподвижниками отца, приступил к реформам. === Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат === 3 ноября 1839 года Абдул-Меджид издал так наз. [[Гюльханейский хатти-шериф]] (Гюльханэ — «жилище роз», название площади, где был объявлен [[Хатт-и-шериф]]) — общеимперский указ, определявший принципы, которым намеревалось следовать правительство: * обеспечение всем подданным совершенной безопасности относительно их жизни, чести и имущества; * правильный способ распределения и взимания налогов; * столь же правильный способ набора солдат. Признавалось необходимым изменить распределение податей в смысле их уравнительности и отказаться от системы сдачи их на откуп, определить расходы на сухопутные и морские силы; установлялась публичность [[судопроизводство|судопроизводства]]. Все эти льготы распространялись на всех подданных султана без различия вероисповеданий. Сам султан принёс присягу на верность хатти-шерифу. Оставалось осуществить обещание на самом деле. --> === Гумайюн === <!-- После [[Крымская война|Крымской войны]] султан опубликовал новый гатти-шериф [[гумайюн]] ([[1856]]), в котором подтверждались и подробнее развивались принципы первого; особенно настаивалось на [[Социальное равенство|равенстве]] всех подданных, без различия вероисповедания и национальности. После этого гатти-шерифа был отменён старинный закон о смертной казни за переход из ислама в другую религию. Однако большая часть этих постановлений оставалась только на бумаге. Высшее правительство частью было не в силах справиться с своеволием низших чиновников, частью и само не хотело прибегать к некоторым мерам, обещанным в гатти-шерифах, как, например, к назначению христиан на разные должности. Однажды оно сделало попытку вербовать солдат из христиан, но это вызвало недовольство и среди мусульман, и среди христиан, тем более, что правительство при производстве в офицеры не решалось отказаться от религиозных принципов ([[1847]]); скоро эта мера была отменена. Массовые убийства [[маронит]]ов в Сирии ([[1845]] и др.) подтверждали, что веротерпимость по-прежнему была чужда Османской империи. В течение царствования Абдул-Меджида были улучшены [[дорога|дороги]], построено множество [[мост]]ов, проведено несколько [[телеграф]]ных линий, [[почта]] организована по европейскому образцу. События [[1848]] г. вовсе не отозвались в Османской империи; только [[Революция 1848—1849 годов в Венгрии|венгерская революция]] побудила османское правительство сделать попытку восстановить своё господство на Дунае, но поражение венгров рассеяло его надежды. Когда [[Кошут, Лайош|Кошут]] с товарищами спаслись на турецкой территории, то Австрия и Россия обратились к султану Абдул-Меджиду с требованием их выдачи. Султан ответил, что религия запрещает ему нарушить долг гостеприимства. === Ҡырым һуғышы === [[1853]]—[[1856]] гг. были временем новой [[Восточная война|Восточной войны]], закончившейся в 1856 г. [[Парижский мирный договор (1856)|Парижским миром]]. На [[Парижский конгресс]] был на началах равноправности допущен представитель Османской империи, и этим самым империя признана членом европейского концерна. Однако это признание имело скорее формальный характер, чем действительный. Прежде всего Османская империя, участие которой в войне было весьма велико и которая доказала увеличение своей боевой способности сравнительно с первой четвертью XIX или с концом XVIII в., в действительности получила от войны очень мало; срытие русских крепостей на северном побережье Чёрного моря имело для неё ничтожное значение, а потеря Россией права держать военный флот на Чёрном море не могла быть продолжительна и была отменена уже в 1871 г. Далее, консульская юрисдикция была сохранена и доказывала, что Европа всё же смотрит на империю Османов как на государство варварское. После войны европейские державы стали заводить на территории империи свои почтовые учреждения, независимые от османских. Война не только не увеличила власти Османской империи над вассальными государствами, но ослабила её; дунайские княжества в [[1861]] г. объединились в одно государство [[Румыния|Румынию]], а в Сербии дружественные Турции [[Обреновичи]] были низвергнуты и заменены дружественными России [[Карагеоргиевичи]]; несколько позже Европа принудила империю удалить из Сербии свои гарнизоны ([[1867]]). Во время Восточной кампании Османская империя сделала заём в Англии в 7 млн [[фунт стерлингов|фунтов стерлингов]]; в 1858,1860 и 1861 гг. пришлось сделать новые займы. В то же время правительство выпустило значительное количество бумажных денег, курс которых скоро и сильно пал. В связи с другими событиями это вызвало торговый кризис [[1861]] г., тяжело отразившийся на народонаселении. --> == Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) == Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй. Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла. Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән. === Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү === Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған. Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән. Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған<ref>{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}</ref>. 1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була. Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы. === Черногориялағы һуғыш === 1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына. === Криттағы ихтилал === 1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына. Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән. === Дәүләт түңкәрелеше === 1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. <!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --> Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти». 1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла. == [[Абдулхәмит II]] == <!-- Уже в конце царствования Абдул-Азиза началось [[Боснийско-Герцеговинское восстание|восстание в Герцеговине и Боснии]], вызванное крайне тяжёлым положением населения этих областей, частью обязанного отбывать [[барщина|барщину]] на полях крупных землевладельцев-мусульман, частью лично свободного, но совершенно бесправного, угнетаемого непомерными поборами и в то же время постоянно подогреваемого в своей ненависти к туркам близким соседством свободных [[черногорцы|черногорцев]]. Весной [[1875]] г. некоторые общины обратились к султану с просьбой уменьшить налог на баранов и налог, уплачиваемый христианами взамен воинской повинности, и организовать полицию из христиан. Им даже не ответили. Тогда их жители взялись за оружие. Движение быстро охватило всю Герцеговину и распространилось на Боснию; [[Никшич]] был осаждён повстанцами. Из Черногории и Сербии на помощь повстанцам двинулись отряды добровольцев. Движение вызвало большой интерес за границей, особенно в [[Россия|России]] и в [[Австрия|Австрии]]; последняя обратилась к [[Порта|Порте]] с требованием религиозной равноправности, понижения налогов, пересмотра законов о недвижимой собственности и проч. Султан немедленно обещал всё это исполнить (февраль 1876), но повстанцы не соглашались положить оружие, пока не будут выведены османские войска из Герцеговины. Брожение перешло и на Болгарию, где османцы в виде ответа произвели страшную резню (см. [[Болгария]]), вызвавшую негодование во всей Европе (брошюра [[Гладстон, Уильям Эварт|Гладстона]] о зверствах в Болгарии), были поголовно вырезаны целые селения, до грудных детей включительно. Болгарское восстание было потоплено в крови, но герцеговинское и боснийское продолжалось и в 1876 г. и вызвало наконец вмешательство Сербии и Черногории (1876—1877 г; см. [[Сербско-турецкая война (1876—1877)|Сербо-черногорско-турецкая война]]). 6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления. В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.). [[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]] Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался. === 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков. === Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар === Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено. [[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]] В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]]. В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен. Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]<ref>{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}</ref>; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства. 14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела. [[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]] В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок. В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями. В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию. Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции. В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования. --> == XX быуат == <!-- В XX веке на окраинах империи усилились сепаратистские настроения. Османская империя начала постепенно терять свои территории, уступая технологическому превосходству Запада. === Йәш төрөктәр революцияһы === [[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|Демонстрация в районе [[Султанахмет]], Стамбул, 1908 год]] [[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Османская открытка в ознаменование младотурецкой революции]] В начале XX века в [[Османская империя|Османской империи]] появилось политическое движение [[Младотурки|младотурков]], которое было вдохновлено основанной в 1831 году подпольной организацией [[Молодая Италия]]. В 1908 году состоялась [[младотурецкая революция]], ведущую роль в которой сыграло общество «[[Единение и прогресс|Иттихад ве таракки]]» («Единение и прогресс», ''иттихадисты''). Султан [[Абдул-Хамид II]] согласился восстановить конституцию 1876 года и созвать парламент. В 1909 году абсолютная власть монарха была [[Контрпереворот 1909 года|восстановлена мятежниками]], но вскоре они потерпели поражение и парламент избрал новым султаном [[Мехмед V|Мехмеда V]] — брата Абдул-Хамида II. Будущий триумвир [[Энвер-паша|Энвер Исмаил]] принимал активное участие в революции 1908 года и был одним из лидеров «Единения и прогресса». [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] также отличился во время революции и принял участие в подавлении контрпереворота 1909 года. [[Мехмед Талаат-паша|Мехмед Талаат]] был другом Энвера Исмаила и после революции был избран депутатом парламента ''(меджлис-и умуми)'' от [[Эдирне]]. Воспользовавшись сложившейся ситуацией после революции младотурков, в октябре 1908 года [[Австро-Венгрия]] аннексировала [[Босния и Герцеговина|Боснию и Герцеговину]], что в дальнейшем привело к [[Боснийский кризис|Боснийскому кризису]]. В 1911 году началась [[Итало-турецкая война|война между Италией и Османской империей]], которая привела к потере турками [[Триполитания|Триполитании]], [[Киренаика|Киренаики]] и архипелага [[Додеканес]] в Эгейском море. Вслед за этой войной, продемонстрировавшей слабость турецкой армии, последовала война Османской империи с [[Балканский союз|Балканским союзом]]. === Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше === В октябре 1912 года началась [[Первая Балканская война]] между Османской империей и членами [[Балканский союз|Балканского союза]] — [[Третье Болгарское царство|Болгарией]], [[Королевство Сербия|Сербией]], [[Королевство Греция|Грецией]] и [[Королевство Черногория|Черногорией]]. Превосходящие по численности войска Союза добились быстрого успеха над находящимися в невыгодном стратегическом положении турками. [[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|[[Энвер-паша]] принимает иностранных представителей после [[Государственный переворот в Османской империи (1913)|переворота 1913 года.]]]] В январе 1913 года [[Единение и прогресс|иттихадист]] [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], убеждённый в том, что великий визирь [[Мехмед Камиль-паша|Камиль-паша]] и кабинет министров готовы заключить унизительный мир с Балканским союзом, устроил государственный переворот. По требованию Энвера султан [[Мехмед V]] назначил нового великого визиря, которым стал [[Махмуд Шевкет-паша]]. В новом правительстве получили портфели лишь трое умеренных представителей партии «Единение и прогресс». После истечения срока перемирия в феврале 1913 года война на Балканах возобновилась. Не имея возможности помочь своим городам в Европе, Османская империя была вынуждена наблюдать, как они постепенно переходят в руки союзников. В конце марта защитники [[Эдирне]] капитулировали и сдали город болгарам. После поражения, вызвавшего глубокий национальный кризис в стране, великий визирь немедленно объявил о готовности заключить мирный договор. В итоге Османская империя уступила членам Балканского союза 155,4 тыс. м² своей территории с 4 млн населения, потеряв почти все европейские владения. --> === Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы === <!-- Иттихадисты, которые оправдывали государственный переворот 1913 года необходимостью сохранить Эдирне в составе империи, оказались в неудобном положении и свергнутые ими либералы были полны решимости расквитаться с оппонентами. Спустя всего несколько дней после [[Лондонский мирный договор (1913)|подписания мирного договора]] великий визирь Махмуд Шевкет-паша был застрелен боевиками. Члены «Единения и прогресса» умело воспользовались ситуацией и в ходе начавшейся «чистки» устранили либералов с политической арены. В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря. Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране. === Беренсе донъя һуғышы === Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы. 2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]<ref>{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}</ref>. [[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]] Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]]. Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]]. Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года<ref>{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}</ref>. Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию<ref name="петросян">{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}</ref>. --> === Империяның тарҡалыуы === <!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции. [[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]] [[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом. [[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]]. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}} * [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]] * [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи]. {{Библиоинформация}} {{^|12px}} {{Османская империя в темах}} {{История Турции}} [[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]] [[Категория:Ғосман империяһы тарихы]] rgjv4yv4muc89ggmiiyp2fz0ugn847h 1147393 1147392 2022-07-28T05:38:36Z Akkashka 14326 /* Абдулхәмит I хакимлығы */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған. == Империяның барлыҡҡа килеүе == [[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]] Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= "gug_144-145"}} XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған<ref name="gug_144-145" />. XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана<ref name="gug_144-145" />. Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай. Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән. Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә. Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала. [[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]] Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән. 1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән == Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) == * 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу. * 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу. == Бөйөк империя осоро == Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә. Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған. [[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]] Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай. === Косово ҡырындағы алыш === 1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай<ref>{{книга |автор = Чиркович Сима. |заглавие = История сербов |место = М. |издательство = Весь мир |год = 2009 |страницы = 109 |isbn = 978-5-7777-0431-3 }}</ref>. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған. ==== Моратты үлтереү ==== Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан. Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға. === XV быуат башы === Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән. 1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата. Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була. Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола. Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә. [[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]] Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай. Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған. '''Константинополде алыу''' [[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]] Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән. Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған. Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә === Баҫып алыуҙары === Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған. Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән. Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән. 1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына Отрантоны ҡалдырған. Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә. === Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы === Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]] Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй. Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған. Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған. Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан. Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә. Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән. Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән. Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517). Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]] Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған. === Сөләймән I хакимлығы === [[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]] Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған. Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона. [[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]] 1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған. ==== Франция менән союз ==== Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй. 1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән. Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528). ==== Хәрби уңыштары ==== 1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була. 1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә. Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә. === Сәлим II хакимлығы === [[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]] Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай. [[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]] Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне. Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған. === Морат III һәм Меһмет III хакимлығы === Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан. Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән. Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була. == Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) == Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә. Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған. Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй. Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла. === 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === [[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]] 1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған. Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған. Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла. Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән. 1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған. Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт эшмәкәрҙәре тип танылған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан. === Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Илселәр [[Топҡапы]] һарайында]] Янычарҙар ихтилалы һөҙөмтәһендә тәхеткә ултыртылған Мостафаның ағаһы һәм вариҫы Әхмәт III (1703—1730) көтөлмәгән ҡыйыулыҡ һәм үҙаллылыҡ күрһәтә. Ул ғәскәрҙең бик күп офицерҙарын ҡулға алып, ашығыс рәүештә язалап үлтерә лә, үҙе ултыртҡан бөйөк вәзир (саҙр-азам) Әхмәт пашаны вазифаһынан бушата. Яңы бөйөк вәзир Дамадғассан паша дәүләттең төрлө урындарында ихтилалдарҙы тынысландыра, сит ил сауҙагәрҙәрен ҡурсалай, мәктәптәргә нигеҙ һала. Оҙаҡламай ул һәрәмдән сыҡҡан интрига арҡаһында ҡолатыла, һәм вәзирҙәр иҫ киткес тиҙлек менән алмашына башлай; ҡайһы берҙәре власта ике аҙнанан артыҡ ҡала алмай. Ғосман империяһы хатта Төньяҡ һуғышта Рәсәй күргән ауырлыҡтарҙы ла үҙе өсөн отошло файҙаланмай. 1709 йылда ғына ул Полтаванан ҡасҡан Швеция короле Карл XII ҡабул итә һәм уның инаныуҙары йоғонтоһонда Рәсәйгә ҡаршы һуғыш башлай. Был ваҡытҡа ғосмандарҙың хакимлыҡ итеүсе даирәләрендә Рәсәйгә ҡаршы һуғыш түгел, ә уның менән Австрияға ҡаршы союз тураһында хыялланған бер партия бар ине; был партияға башлыҡ итеп вәзир Номан Көпрүлү тәғәйенләнгән була, һәм уның әүәлге ҡолауына Карл XII ҡыҫылышы һуғышҡа сигнал булып хеҙмәт итә. Прутта төрөк һәм татарҙарҙың 200 000—дән ашыу ғәскәре уратып алған Пётр I батшаның хәле бик ҡурҡыныс ине. Петрҙың үлеме ҡотолғоһоҙ була, ләкин бөйөк вәзир Балтажи-Меһмет, батша Пётр I-нең Азов буйынса сағыштырмаса бик аҙ ғына ташламаһына алданып (1711), уны сығара. Һуғыш партияһы Балтажи-Меһметты ҡолата һәм Лемносҡа һөргөнгә ебәрә, ләкин Рәсәй консуллыҡ юлы менән Ғосман империяһынан Карл XII алып сығыуға өлгәшә, бының өсөн уға көс ҡулланырға тура килә. Ғосмандар 1714-1718 йылдарҙа Венеция һәм 1716-1718 йылдарҙа Австрия менән һуғыш алып бара. Пассаровицкий тыныслыҡ килешеүе (1718 йыл) буйынса Ғосман империяһы Мореяны кире ҡайтара, әммә Сербияның күпселек өлөшө, Банат, Валахияның бер өлөшө менән бергә Белградты Австрияға бирә. 1722 йылда, династияны туҡтауы һәм һуңынан Фарсы болаларынан файҙаланып, Европала юғалтҡандары өсөн үҙҙәрен бүләкләргә өмөтләнеп, ғосмандар шиғыйҙарға ҡаршы дини һуғыш башлай. Был һуғышта бер нисә тапҡыр еңелеүе һәм фарсыларҙың Ғосман биләмәһенә баҫып инеүе Константинополдә яңы ихтилалға сәбәпсе була: Әхмәт ҡолатыла, һәм тәхеткә уның ағаһы Мостафа II-нең улы Мәхмүт I ултыра. === Мәхмүт I хакимлығы === Йомшаҡлығы һәм кешелеклелеге менән ғосман солтандары араһында айырылып торған Мәхмүт I (1730—1754) (ул ҡолатылған солтанды һәм уның улдарын үлтермәй һәм ғөмүмән язалау ҡулланмай) дәүерендә Фарсы иленә ҡаршы мәғәнәһеҙ һуғыш дауам иткән. Австрия менән һуғыш Белград тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана (1739), уға ярашлы төрөктәр Белград һәм Орсова менән Сербияны кире ҡайтара. Рәсәй ғосмандарға ҡаршы уңышлы эш итә, әммә австрийҙарҙың сепарат килешеү төҙөүе урыҫтарҙы ла юл ҡуйырға мәжбүр итә; Рәсәй яулағандарынан, нығытмаларҙы йәшереү йөкләмәләрен алып, Азовты ғына һаҡлап ҡала. Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ибраһим Басмажи беренсе төрөк типографияһын ойоштора. Мөфтөй бер ни тиклем икеләнгәндән һуң, мәғрифәтселек мәнфәғәте өсөн был башланғысҡа фатихаһын раҫлап, фәтүә бирә, ә солтан ғәтти-шәриф менән рөхсәт итә. Ҡөрьән һәм башҡа изге китаптарҙы баҫтырыу ғына тыйылған. Типографияның тәүге осоронда унда 15 китап (ғәрәп һәм фарсы һүҙлектәре, Ғосман дәүләте тарихы һәм дөйөм география буйынса бер нисә китап, хәрби сәнғәт, сәйәси экономия һ. б.) баҫыла. Ибраһим Басмажи үлгәндән һуң, типография ябыла, яңыһы [[1784 йыл]]да ғына барлыҡҡа килә. Мәхмүт I йәше еткәс донъянан китә, уны энеһе һәм вариҫы Ғосман III (1754—1757) алмаштыра. Ғосман III-нөң идаралыҡ йылдары тыныс үткән һәм хоҙай биргән ғүмерен йәшәп вафат булған. == Реформаларға ынтылыш (1757—1839) == Ғосман III солтан урынына Әхмәт III-нөң улы Мостафа III (1757-74) тәхет вариҫы була. Ул Ғосман империяһы сәйәсәтен үҙгәртергә һәм уның ҡоралының көсөн ҡайтарырға теләүен белдерә. Ул ярайһы уҡ ҙур реформалар (Суэц муйыны һәм Кесе Азия аша каналдар ҡаҙыу) башҡарырға ниәт итә, асыҡтан-асыҡ ҡоллоҡто күрә алмай һәм байтаҡ әсирҙе иреккә сығара. Элек Ғосман империяһында ғүмерҙә булмаған ике осраҡ дөйөм ризаһыҙлыҡты айырыуса арттыра: Мәккәнән ҡайтҡан хаҡ диндарҙарҙың каруаны талана һәм юҡ ителә, һәм грек милләтле диңгеҙ юлбаҫарҙары төрөк адмирал карабын баҫып ала. Былар барыһы ла дәүләт власының сиктән тыш көсһөҙ булыуын раҫлай. Финанстарҙы көйләү өсөн, Мостафа III үҙенең һарайында экономиянан башлай, ләкин шуның менән бергә тәңкәнең боҙолоуына ла юл ҡуя. Мостафа ҡурсалауында Константинополдә тәүге асыҡ китапхана, бер нисә мәктәп һәм дауахана асыла. 1761 йылда ул Пруссия менән бик теләп килешеү төҙөй, уға ярашлы прус сауҙа караптарына ғосман һыуҙарында иркен йөҙөргә мөмкинлек бирелә; Ғосман империяһындағы прус подданныйҙары үҙ консулдарының юрисдикцияларына буйһона. Рәсәй һәм Австрия Мостафаға Пруссия бирелгән хоҡуҡтарҙы ғәмәлдән сығарғаны өсөн 100 000 дукат тәҡдим итә, әммә һөҙөмтәһе булмай: Мостафа үҙ дәүләтен Европа цивилизацияһы менән яҡынайтырға теләгән. Реформалар ниәттән ары китмәгән, башланмаған да. 1768 йылда солтан 6 йыл дауам иткән һәм 1774 йылда Көсөк-Кайнаржи тыныслыҡ килешеү менән тамамланған 1768-1774 йылдарҙағы Рус-төрөк һуғышын иғлан итергә тейеш була. Тыныслыҡ килешеүе Мостафаның энеһе һәм вариҫы Абдулхәмит I осоронда (1774-1789) төҙөлә. === Абдулхәмит I хакимлығы === Империя бөтә биләмәһендә лә ризаһыҙлыҡ хөкөм һөрә ине. Орлов ҡуҙғытҡан гректар тулҡынланған, әммә, урыҫтар ярҙамһыҙ ҡалдырғанлыҡтан, сағыштырмаса тиҙ һәм еңел тынысландырыла һәм аяуһыҙ язалана. Бағдад Әхмәт-пашаһы үҙен бойондороҡһоҙ тип иғлан итә; Ғәрәп күсмә халыҡтары хуплаған Таһер шәйех Ғәлиә һәм Әкрә дәрәжәһен алған; Мысыр Мөхәммәт Бәй етәкселегендә һәм яһаҡ түләргә уйламаған да; Мәхмүт идара иткән Төньяҡ Албания - Скутарий пашаһы - тулы ихтилал хәлендә; Әли, Паша Янинский, үҙ аллы батшалыҡ төҙөүгә ныҡ ынтылған. [[Тахер]], поддерживаемый арабскими кочевниками, принял звание шейха [[Галилея|Галилеи]] и [[Акра|Акры]]; [[Египет]] под властью [[Мухаммад Бей Абу аль-Дахаб|Мухаммад Бея]] и не думал уплачивать дани; [[Северная Албания]], которой управлял [[Бушатлия, Махмуд|Махмуд, паша Скутарийский]], находилась в состоянии полного восстания; [[Али-паша Тепеленский|Али, паша Янинский]], явно стремился к основанию самостоятельного царства. Всё царствование Адбул-Хамида было занято усмирением этих восстаний, которое не могло быть достигнуто вследствие отсутствия у османского правительства денег и дисциплинированного войска. К этому присоединилась новая [[Русско-турецкая война 1787—1792|война с Россией и Австрией]] (1787—1791), опять неудачная для османов. Она окончилась [[Ясский мирный договор|Ясским миром с Россией (1792)]], по которому Россия окончательно приобрела [[Крым]] и пространство между Бугом и Днестром, и Систовским миром с Австрией (1791). Последний был сравнительно благоприятен для Османской империи, так как её главный враг, [[Иосиф II (император Священной Римской империи)|Иосиф II]], умер, а [[Леопольд II (император Священной Римской империи)|Леопольд II]] направлял всё своё внимание на Францию. Австрия возвратила Османам большую часть сделанных ею в эту войну приобретений. Мир был заключён уже при племяннике Абдул Хамида, [[Селим III|Селиме III]] (1789—1807). Кроме территориальных потерь, война внесла в жизнь Османского государства одно существенное изменение: перед её началом (1785) империя заключила свой первый государственный долг, сперва внутренний, гарантированный некоторыми государственными доходами. === Сәлим III хакимлығы === Султан [[Селим III]] первым осознал глубокий кризис Османской империи и приступил к реформированию военной и государственной организации страны. Энергичными мерами правительство очистило [[Эгейское море]] от пиратов; оно покровительствовало торговле и народному образованию. Главное его внимание было обращено на армию. [[Янычары]] доказали свою почти полную бесполезность на войне, в то же время держа страну в периоды мира в состоянии анархии. Их формирования султан намеревался заменить армией европейского образца, но поскольку было очевидно, что сразу невозможно заменить всю старую систему, то реформаторы уделили определённое внимание улучшению положения традиционных формирований. В ряду других реформ султана были мероприятия по усилению боеспособности артиллерии и флота. Правительство озаботилось переводом на [[османский язык]] лучших иностранных сочинений по [[тактика|тактике]] и [[фортификация|фортификации]]; пригласило на преподавательские места в артиллерийском и морском училищах французских офицеров; при первом из них основало библиотеку иностранных сочинений по военным наукам. Были улучшены мастерские для отливки пушек; военные суда нового образца заказывались во Франции. Это все были предварительные меры. [[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|[[Сәлим III]] солтан]] Султан явно желал перейти к реорганизации внутреннего строя армии; он установил для неё новую форму и стал вводить более строгую [[Дисциплина (поведение)|дисциплину]]; янычар нововведения не коснулись. В это время Порте пришлось столкнуться с двумя серьёзными вызовами: во-первых, восстание [[видин]]ского паши [[Пасван-Оглу]] (1797), который явно пренебрегал приказами, исходившими от правительства, во-вторых — [[Египетский поход Бонапарта|египетская экспедиция]] [[Наполеон I|Наполеона]]. Кучук-Гуссейн двинулся против Пасван-Оглу и вёл с ним настоящую войну, не имевшую определённого результата. Правительство вступило наконец в переговоры с мятежным наместником и признало его пожизненные права на управление Видинским пашалыком, в действительности — на началах почти полной независимости. В 1798 году Франция под руководством генерала Бонапарта начала вторжение а [[Египет]], потом и в [[Сирия|Сирию]]. На сторону Османской империи стала [[Великобритания]], уничтожившая французский флот в [[Битва при Абукире (1798)|битве при Абукире]]. Экспедиция не имела для османов серьёзных результатов. Формально Египет остался во власти Османской империи, фактически — во власти [[мамлюки|мамлюков]]. Едва окончилась война с французами (1801), как началось восстание [[янычары|янычар]] в [[Белград]]е, недовольных реформами в армии. Притеснения с их стороны вызвали народное движение в [[Сербия|Сербии]] (1804) под начальством [[Карагеоргий|Карагеоргия]]. Правительство сперва поддерживало движение, но скоро оно вылилось в форму настоящего народного восстания, и Османской империи пришлось начать военные действия (см. [[Битва при Иванковац]]). Дело осложнилось [[Русско-турецкая война 1806—1812|войной]], начатой Россией (1806—1812). Реформы пришлось вновь отложить: великий визирь и другие высшие чиновники и военные находились на театре военных действий. --> ==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ==== <!--В [[Стамбул]]е оставался лишь [[каймакам]] (помощник великого визиря) и заместители министров. [[Шейх-уль-ислам]] воспользовался этим моментом для заговора против султана. В заговоре приняли участие улемы и [[янычары]], среди которых распространялись слухи о намерении султана расформировать их, распределив по полкам регулярной армии. К заговору примкнул и каймакам. В назначенный день отряд янычар неожиданно напал на гарнизон постоянного войска, стоявший в столице, и произвёл среди него резню. Другая часть янычар окружила дворец Селима и требовала от него казни ненавистных им лиц. Селим имел мужество отказаться. Он был арестован и посажен под стражу. Султаном был провозглашён сын Абдул-Хамида, [[Мустафа IV]] (1807—1808). Резня в городе продолжалась два дня. От имени бессильного Мустафы управляли шейх-уль-ислам и каймакам. Но и у Селима оставались свои приверженцы. Во время переворота Кабакчи Мустафы, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] (паша болгарского города Рущук) и его приверженцы начали переговоры по поводу возврата султана Селима III на престол. Наконец, с 16-тысячной армией, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] отправился в Стамбул, отправив ранее туда Хаджи Али Агу, который убил Кабакчи Мустафу (19 июля 1808 года). Мустафа Байрактар со своей армией, уничтожив довольно большое количество мятежников, прибыл в Высокую Порту. Султан [[Мустафа IV]], узнав, что Мустафа желает вернуть трон султану Селиму III, приказал убить Селима и брата шах-заде Махмуда. Султан был убит немедленно, а шах-заде Махмуд при помощи своих рабов и слуг был освобождён. Мустафа Байрактар, убрав с трона Мустафу IV, объявил султаном [[Махмуд II|Махмуда II]]. Последний сделал его садр-и-азамом — великим визирем. === Мәхмүт II идаралығы === Не уступая Селиму в энергии и в понимании необходимости реформ, [[Махмуд II|Махмуд]] был гораздо более жестким, чем Селим: злой, мстительный, он в большей степени руководствовался личными страстями, которые умерялись скорее политической дальновидностью, чем действительным стремлением ко благу страны. Почва для нововведений была уже несколько подготовлена, способность не задумываться над средствами тоже благоприятствовала Махмуду, и потому его деятельность оставила всё же более следов, чем деятельность Селима. Своим великим визирем он назначил Байрактара, распорядившегося избиением участников заговора против Селима и других политических противников. Жизнь самого Мустафы была на время пощажена. Как первую реформу, Байрактар наметил реорганизацию корпуса янычар, но он имел неосторожность отправить часть своего войска на театр военных действий; у него оставалось только 7000 солдат. 6000 янычар совершили на них неожиданное нападение и двинулись к дворцу с целью освободить Мустафу IV. Байрактар, с небольшим отрядом запершийся во дворце, выбросил им труп Мустафы, а затем взорвал часть дворца на воздух и похоронил себя в развалинах. Через несколько часов подоспело верное правительству трехтысячное войско с Рамиз-пашой во главе, разбило янычар и истребило значительную их часть. Махмуд решил отложить реформу до окончания войны с Россией, завершившейся в [[1812]] г. [[Бухарестский мирный договор (1812)|Бухарестским миром]]. [[Венский конгресс]] внёс некоторые изменения в положение Османской империи или, правильнее, определил точнее и утвердил в теории и на географических картах то, что уже имело место в действительности. [[Далмация]] и [[Иллирия]] были утверждены за Австрией, [[Бессарабия]] за Россией; семь [[Ионические острова|Ионических островов]] получили самоуправление под английским протекторатом; английские суда получили право свободного прохода через [[Дарданеллы]]. Даже на оставшейся у империи территории правительство не чувствовало уверенности. В Сербии в 1817 году началось восстание, окончившееся в 1829 году лишь после признания Сербии по [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольскому миру]] отдельным вассальным государством, с собственным князем во главе. В 1820 году началось восстание [[Али-паша Тепеленский|Али-паши Янинского]]. Вследствие измены его собственных сыновей он был разбит, взят в плен и казнён; но значительная часть его армии образовала кадры греческих повстанцев. В 1821 году восстание, переросшее в [[Греческая война за независимость|войну за независимость]], началось в Греции. После вмешательства России, Франции и Англии и несчастной для Османской империи [[Наваринское сражение|Наваринской (морской) битвы]] (1827), в которой погиб турецкий и египетский флот, османцы потеряли Грецию. --> ==== Хәрби юғалтыуҙар ==== <!--Избавления от янычар и дервишей (1826) не спасли турок от поражения как в войне с сербами, так и в войне с греками. За этими двумя войнами и в связи с ними последовала [[Русско-турецкая война (1828—1829)|война с Россией]] (1828—1829), окончившаяся [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольским миром 1829 года]]. Османская империя потеряла почти всю [[Княжество Сербия|Сербию]], [[Молдавия|Молдавию]], [[Валахия|Валахию]], [[Греция|Грецию]], восточное побережье [[Чёрное море|Чёрного моря]]. Вслед за тем от Османской империи отложился [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]], [[хедив]] Египта (1831—1833 и 1839). В борьбе с последним империя понесла такие удары, которыми было поставлено на карту самое её существование; но её дважды (1833 и 1839) спасло неожиданное заступничество России, вызванное опасением со стороны [[Николай I|Николая I]] новой европейской войны, которая, вероятно, была бы вызвана распадом Османского государства. Впрочем, это заступничество принесло России и реальные выгоды: по миру в Гункьяр Скелесси (1833) Османская империя предоставила русским судам проход через Дарданеллы, закрыв его для Англии. Одновременно французы решили отнять у османцев [[Алжир]] (с 1830 года), и ранее, впрочем, бывший лишь в номинальной зависимости от империи. ==== Гражданлыҡ реформалары ==== [[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Махмуд II]] начинает модернизацию в 1839 г.]] Войны не остановили реформаторских замыслов Махмуда; частные преобразования в армии продолжались во все время его царствования. Он заботился также о поднятии уровня образования в народе; при нём (1831) стала выходить на французском языке первая в Османской империи газета, имевшая официальный характер («Moniteur ottoman»). С конца 1831 года начала выходить первая официальная газета на турецком языке «[[Таквим-и векаи]]». Подобно Петру Великому, быть может, даже сознательно подражая ему, Махмуд стремился ввести европейские нравы в народе; он сам носил европейский костюм и поощрял к тому своих чиновников, запрещал ношение [[тюрбан]]а, устраивал празднества в Константинополе и в других городах с [[фейерверк]]ами, с европейской музыкой и вообще по европейскому образцу. До важнейших реформ гражданского строя, задуманных им, он не дожил; они были уже делом его наследника. Но и то немногое, что он сделал, шло вразрез с религиозными чувствами мусульманского населения. Он стал чеканить монету со своим изображением, что прямо запрещено в Коране (известия о том, будто и предыдущие султаны снимали с себя портреты, подлежит большому сомнению). В течение всего его царствования в разных частях государства, особенно в Константинополе, беспрестанно происходили бунты мусульман, вызванные религиозными чувствами; правительство расправлялось с ними крайне жестоко: иногда в несколько дней в Босфор бросалось по 4000 трупов. При этом Махмуд не стеснялся подвергать казни даже [[улем]]ов и [[дервиш]]ей, которые вообще были его ожесточёнными врагами. В царствование Махмуда было особенно много пожаров в Стамбуле, частью происходивших от поджогов; народ объяснял их Божьим наказанием за грехи султана. ==== Хакимлығы һөҙөмтәләре ==== Истребление [[янычары|янычар]], сначала повредившее Османской империи, лишив её хотя и плохого, но все-таки не бесполезного войска, по прошествии нескольких лет оказалось в высшей степени благодетельным: вооруженные силы Порты почти сравнялись с европейскими регулярными армиями, что было наглядно доказано в [[Крымская война|Крымскую кампанию]] и ещё более во время русско-турецкой войны 1877—1878 годов, а также в войне с Грецией 1897 года. Территориальное сокращение, в особенности потеря Греции, оказалось для империи тоже скорее выгодным, чем вредным. Исторически османы никогда не допускали к военной службе христиан; между тем, области со сплошным христианским населением ([[Греция]] и [[Сербия]]), не увеличивая турецкой армии, в то же время требовали от неё значительных военных гарнизонов, которые не могли быть пущены в ход в случае острой необходимости. В особенности это применимо к Греции, которая ввиду растянутой морской границы не представляла даже стратегических выгод для Османской империи, более сильной на суше, чем на море. Потеря территорий сократила государственные доходы империи, но в царствование Махмуда несколько оживилась торговля Османской империи с европейскими государствами, несколько поднялась производительность страны ([[хлеб]], [[табак]], [[Виноград культурный|виноград]], [[розовое масло]] и др.). Таким образом, несмотря на все внешние поражения, несмотря даже на страшную [[Битва при Незибе|битву при Низибе]], в которой [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]] уничтожил значительную османскую армию и за которой последовала потеря целого флота, Махмуд оставил Абдул-Меджиду государство скорее усиленное, чем ослабленное. Усилено оно было ещё и тем, что отныне интерес европейских держав был теснее связан с сохранением Османского государства. Необычайно поднялось значение [[Босфор]]а и Дарданелл; европейские державы чувствовали, что захват Константинополя одной из них нанесёт непоправимый удар остальным, и поэтому сохранение слабой Османской империи считали для себя более выгодным. --> == Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) == <!--Махмуду наследовал его 16-летний сын [[Абдул-Меджид]], не отличавшийся его энергией и непреклонностью, но зато бывший более культурным и мягким по своему характеру человеком. Несмотря на всё, сделанное Махмудом, битва при Низибе могла бы окончательно погубить Османскую империю, если бы Россия, Англия, Австрия и Пруссия не заключили союза для охраны целости Порты ([[1840]]); они составили трактат, в силу которого египетский вице-король сохранял на наследственном начале Египет, но обязывался немедленно очистить Сирию, а в случае отказа должен был лишиться всех своих владений. Союз этот вызвал негодование во Франции, поддерживавшей Мухаммеда Али, и Тьер сделал даже приготовления к войне; однако [[Луи-Филипп]] на неё не решился. Несмотря на неравенство сил, Мухаммед Али готов был сопротивляться; но английская эскадра бомбардировала [[Бейрут]], сожгла египетский флот и высадила в Сирию корпус в 9000 чел., который при помощи [[маронит]]ов нанёс несколько поражений египтянам. Мухаммед Али уступил; Османская империя была спасена, и Абдул-Меджид, поддерживаемый Хозревом-пашой, Решидом-пашой и другими сподвижниками отца, приступил к реформам. === Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат === 3 ноября 1839 года Абдул-Меджид издал так наз. [[Гюльханейский хатти-шериф]] (Гюльханэ — «жилище роз», название площади, где был объявлен [[Хатт-и-шериф]]) — общеимперский указ, определявший принципы, которым намеревалось следовать правительство: * обеспечение всем подданным совершенной безопасности относительно их жизни, чести и имущества; * правильный способ распределения и взимания налогов; * столь же правильный способ набора солдат. Признавалось необходимым изменить распределение податей в смысле их уравнительности и отказаться от системы сдачи их на откуп, определить расходы на сухопутные и морские силы; установлялась публичность [[судопроизводство|судопроизводства]]. Все эти льготы распространялись на всех подданных султана без различия вероисповеданий. Сам султан принёс присягу на верность хатти-шерифу. Оставалось осуществить обещание на самом деле. --> === Гумайюн === <!-- После [[Крымская война|Крымской войны]] султан опубликовал новый гатти-шериф [[гумайюн]] ([[1856]]), в котором подтверждались и подробнее развивались принципы первого; особенно настаивалось на [[Социальное равенство|равенстве]] всех подданных, без различия вероисповедания и национальности. После этого гатти-шерифа был отменён старинный закон о смертной казни за переход из ислама в другую религию. Однако большая часть этих постановлений оставалась только на бумаге. Высшее правительство частью было не в силах справиться с своеволием низших чиновников, частью и само не хотело прибегать к некоторым мерам, обещанным в гатти-шерифах, как, например, к назначению христиан на разные должности. Однажды оно сделало попытку вербовать солдат из христиан, но это вызвало недовольство и среди мусульман, и среди христиан, тем более, что правительство при производстве в офицеры не решалось отказаться от религиозных принципов ([[1847]]); скоро эта мера была отменена. Массовые убийства [[маронит]]ов в Сирии ([[1845]] и др.) подтверждали, что веротерпимость по-прежнему была чужда Османской империи. В течение царствования Абдул-Меджида были улучшены [[дорога|дороги]], построено множество [[мост]]ов, проведено несколько [[телеграф]]ных линий, [[почта]] организована по европейскому образцу. События [[1848]] г. вовсе не отозвались в Османской империи; только [[Революция 1848—1849 годов в Венгрии|венгерская революция]] побудила османское правительство сделать попытку восстановить своё господство на Дунае, но поражение венгров рассеяло его надежды. Когда [[Кошут, Лайош|Кошут]] с товарищами спаслись на турецкой территории, то Австрия и Россия обратились к султану Абдул-Меджиду с требованием их выдачи. Султан ответил, что религия запрещает ему нарушить долг гостеприимства. === Ҡырым һуғышы === [[1853]]—[[1856]] гг. были временем новой [[Восточная война|Восточной войны]], закончившейся в 1856 г. [[Парижский мирный договор (1856)|Парижским миром]]. На [[Парижский конгресс]] был на началах равноправности допущен представитель Османской империи, и этим самым империя признана членом европейского концерна. Однако это признание имело скорее формальный характер, чем действительный. Прежде всего Османская империя, участие которой в войне было весьма велико и которая доказала увеличение своей боевой способности сравнительно с первой четвертью XIX или с концом XVIII в., в действительности получила от войны очень мало; срытие русских крепостей на северном побережье Чёрного моря имело для неё ничтожное значение, а потеря Россией права держать военный флот на Чёрном море не могла быть продолжительна и была отменена уже в 1871 г. Далее, консульская юрисдикция была сохранена и доказывала, что Европа всё же смотрит на империю Османов как на государство варварское. После войны европейские державы стали заводить на территории империи свои почтовые учреждения, независимые от османских. Война не только не увеличила власти Османской империи над вассальными государствами, но ослабила её; дунайские княжества в [[1861]] г. объединились в одно государство [[Румыния|Румынию]], а в Сербии дружественные Турции [[Обреновичи]] были низвергнуты и заменены дружественными России [[Карагеоргиевичи]]; несколько позже Европа принудила империю удалить из Сербии свои гарнизоны ([[1867]]). Во время Восточной кампании Османская империя сделала заём в Англии в 7 млн [[фунт стерлингов|фунтов стерлингов]]; в 1858,1860 и 1861 гг. пришлось сделать новые займы. В то же время правительство выпустило значительное количество бумажных денег, курс которых скоро и сильно пал. В связи с другими событиями это вызвало торговый кризис [[1861]] г., тяжело отразившийся на народонаселении. --> == Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) == Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй. Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла. Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән. === Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү === Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған. Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән. Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған<ref>{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}</ref>. 1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була. Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы. === Черногориялағы һуғыш === 1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына. === Криттағы ихтилал === 1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына. Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән. === Дәүләт түңкәрелеше === 1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. <!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --> Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти». 1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла. == [[Абдулхәмит II]] == <!-- Уже в конце царствования Абдул-Азиза началось [[Боснийско-Герцеговинское восстание|восстание в Герцеговине и Боснии]], вызванное крайне тяжёлым положением населения этих областей, частью обязанного отбывать [[барщина|барщину]] на полях крупных землевладельцев-мусульман, частью лично свободного, но совершенно бесправного, угнетаемого непомерными поборами и в то же время постоянно подогреваемого в своей ненависти к туркам близким соседством свободных [[черногорцы|черногорцев]]. Весной [[1875]] г. некоторые общины обратились к султану с просьбой уменьшить налог на баранов и налог, уплачиваемый христианами взамен воинской повинности, и организовать полицию из христиан. Им даже не ответили. Тогда их жители взялись за оружие. Движение быстро охватило всю Герцеговину и распространилось на Боснию; [[Никшич]] был осаждён повстанцами. Из Черногории и Сербии на помощь повстанцам двинулись отряды добровольцев. Движение вызвало большой интерес за границей, особенно в [[Россия|России]] и в [[Австрия|Австрии]]; последняя обратилась к [[Порта|Порте]] с требованием религиозной равноправности, понижения налогов, пересмотра законов о недвижимой собственности и проч. Султан немедленно обещал всё это исполнить (февраль 1876), но повстанцы не соглашались положить оружие, пока не будут выведены османские войска из Герцеговины. Брожение перешло и на Болгарию, где османцы в виде ответа произвели страшную резню (см. [[Болгария]]), вызвавшую негодование во всей Европе (брошюра [[Гладстон, Уильям Эварт|Гладстона]] о зверствах в Болгарии), были поголовно вырезаны целые селения, до грудных детей включительно. Болгарское восстание было потоплено в крови, но герцеговинское и боснийское продолжалось и в 1876 г. и вызвало наконец вмешательство Сербии и Черногории (1876—1877 г; см. [[Сербско-турецкая война (1876—1877)|Сербо-черногорско-турецкая война]]). 6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления. В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.). [[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]] Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался. === 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков. === Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар === Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено. [[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]] В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]]. В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен. Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]<ref>{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}</ref>; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства. 14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела. [[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]] В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок. В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями. В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию. Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции. В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования. --> == XX быуат == <!-- В XX веке на окраинах империи усилились сепаратистские настроения. Османская империя начала постепенно терять свои территории, уступая технологическому превосходству Запада. === Йәш төрөктәр революцияһы === [[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|Демонстрация в районе [[Султанахмет]], Стамбул, 1908 год]] [[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Османская открытка в ознаменование младотурецкой революции]] В начале XX века в [[Османская империя|Османской империи]] появилось политическое движение [[Младотурки|младотурков]], которое было вдохновлено основанной в 1831 году подпольной организацией [[Молодая Италия]]. В 1908 году состоялась [[младотурецкая революция]], ведущую роль в которой сыграло общество «[[Единение и прогресс|Иттихад ве таракки]]» («Единение и прогресс», ''иттихадисты''). Султан [[Абдул-Хамид II]] согласился восстановить конституцию 1876 года и созвать парламент. В 1909 году абсолютная власть монарха была [[Контрпереворот 1909 года|восстановлена мятежниками]], но вскоре они потерпели поражение и парламент избрал новым султаном [[Мехмед V|Мехмеда V]] — брата Абдул-Хамида II. Будущий триумвир [[Энвер-паша|Энвер Исмаил]] принимал активное участие в революции 1908 года и был одним из лидеров «Единения и прогресса». [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] также отличился во время революции и принял участие в подавлении контрпереворота 1909 года. [[Мехмед Талаат-паша|Мехмед Талаат]] был другом Энвера Исмаила и после революции был избран депутатом парламента ''(меджлис-и умуми)'' от [[Эдирне]]. Воспользовавшись сложившейся ситуацией после революции младотурков, в октябре 1908 года [[Австро-Венгрия]] аннексировала [[Босния и Герцеговина|Боснию и Герцеговину]], что в дальнейшем привело к [[Боснийский кризис|Боснийскому кризису]]. В 1911 году началась [[Итало-турецкая война|война между Италией и Османской империей]], которая привела к потере турками [[Триполитания|Триполитании]], [[Киренаика|Киренаики]] и архипелага [[Додеканес]] в Эгейском море. Вслед за этой войной, продемонстрировавшей слабость турецкой армии, последовала война Османской империи с [[Балканский союз|Балканским союзом]]. === Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше === В октябре 1912 года началась [[Первая Балканская война]] между Османской империей и членами [[Балканский союз|Балканского союза]] — [[Третье Болгарское царство|Болгарией]], [[Королевство Сербия|Сербией]], [[Королевство Греция|Грецией]] и [[Королевство Черногория|Черногорией]]. Превосходящие по численности войска Союза добились быстрого успеха над находящимися в невыгодном стратегическом положении турками. [[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|[[Энвер-паша]] принимает иностранных представителей после [[Государственный переворот в Османской империи (1913)|переворота 1913 года.]]]] В январе 1913 года [[Единение и прогресс|иттихадист]] [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], убеждённый в том, что великий визирь [[Мехмед Камиль-паша|Камиль-паша]] и кабинет министров готовы заключить унизительный мир с Балканским союзом, устроил государственный переворот. По требованию Энвера султан [[Мехмед V]] назначил нового великого визиря, которым стал [[Махмуд Шевкет-паша]]. В новом правительстве получили портфели лишь трое умеренных представителей партии «Единение и прогресс». После истечения срока перемирия в феврале 1913 года война на Балканах возобновилась. Не имея возможности помочь своим городам в Европе, Османская империя была вынуждена наблюдать, как они постепенно переходят в руки союзников. В конце марта защитники [[Эдирне]] капитулировали и сдали город болгарам. После поражения, вызвавшего глубокий национальный кризис в стране, великий визирь немедленно объявил о готовности заключить мирный договор. В итоге Османская империя уступила членам Балканского союза 155,4 тыс. м² своей территории с 4 млн населения, потеряв почти все европейские владения. --> === Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы === <!-- Иттихадисты, которые оправдывали государственный переворот 1913 года необходимостью сохранить Эдирне в составе империи, оказались в неудобном положении и свергнутые ими либералы были полны решимости расквитаться с оппонентами. Спустя всего несколько дней после [[Лондонский мирный договор (1913)|подписания мирного договора]] великий визирь Махмуд Шевкет-паша был застрелен боевиками. Члены «Единения и прогресса» умело воспользовались ситуацией и в ходе начавшейся «чистки» устранили либералов с политической арены. В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря. Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране. === Беренсе донъя һуғышы === Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы. 2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]<ref>{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}</ref>. [[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]] Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]]. Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]]. Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года<ref>{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}</ref>. Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию<ref name="петросян">{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}</ref>. --> === Империяның тарҡалыуы === <!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции. [[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]] [[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом. [[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]]. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}} * [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]] * [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи]. {{Библиоинформация}} {{^|12px}} {{Османская империя в темах}} {{История Турции}} [[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]] [[Категория:Ғосман империяһы тарихы]] cdcyt0ojzpqb6fpuo8z0uyqyj0rcm49 1147395 1147393 2022-07-28T06:09:20Z Akkashka 14326 /* Абдулхәмит I хакимлығы */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған. == Империяның барлыҡҡа килеүе == [[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]] Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= "gug_144-145"}} XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған<ref name="gug_144-145" />. XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана<ref name="gug_144-145" />. Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай. Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән. Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә. Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала. [[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]] Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән. 1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән == Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) == * 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу. * 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу. == Бөйөк империя осоро == Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә. Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған. [[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]] Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай. === Косово ҡырындағы алыш === 1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай<ref>{{книга |автор = Чиркович Сима. |заглавие = История сербов |место = М. |издательство = Весь мир |год = 2009 |страницы = 109 |isbn = 978-5-7777-0431-3 }}</ref>. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған. ==== Моратты үлтереү ==== Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан. Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға. === XV быуат башы === Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән. 1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата. Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була. Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола. Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә. [[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]] Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай. Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған. '''Константинополде алыу''' [[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]] Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән. Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған. Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә === Баҫып алыуҙары === Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған. Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән. Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән. 1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына Отрантоны ҡалдырған. Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә. === Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы === Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]] Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй. Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған. Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған. Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан. Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә. Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән. Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән. Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517). Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]] Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған. === Сөләймән I хакимлығы === [[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]] Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған. Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона. [[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]] 1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған. ==== Франция менән союз ==== Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй. 1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән. Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528). ==== Хәрби уңыштары ==== 1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була. 1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә. Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә. === Сәлим II хакимлығы === [[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]] Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай. [[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]] Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне. Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған. === Морат III һәм Меһмет III хакимлығы === Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан. Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән. Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була. == Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) == Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә. Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған. Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй. Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла. === 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === [[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]] 1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған. Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған. Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла. Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән. 1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған. Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт эшмәкәрҙәре тип танылған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан. === Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Илселәр [[Топҡапы]] һарайында]] Янычарҙар ихтилалы һөҙөмтәһендә тәхеткә ултыртылған Мостафаның ағаһы һәм вариҫы Әхмәт III (1703—1730) көтөлмәгән ҡыйыулыҡ һәм үҙаллылыҡ күрһәтә. Ул ғәскәрҙең бик күп офицерҙарын ҡулға алып, ашығыс рәүештә язалап үлтерә лә, үҙе ултыртҡан бөйөк вәзир (саҙр-азам) Әхмәт пашаны вазифаһынан бушата. Яңы бөйөк вәзир Дамадғассан паша дәүләттең төрлө урындарында ихтилалдарҙы тынысландыра, сит ил сауҙагәрҙәрен ҡурсалай, мәктәптәргә нигеҙ һала. Оҙаҡламай ул һәрәмдән сыҡҡан интрига арҡаһында ҡолатыла, һәм вәзирҙәр иҫ киткес тиҙлек менән алмашына башлай; ҡайһы берҙәре власта ике аҙнанан артыҡ ҡала алмай. Ғосман империяһы хатта Төньяҡ һуғышта Рәсәй күргән ауырлыҡтарҙы ла үҙе өсөн отошло файҙаланмай. 1709 йылда ғына ул Полтаванан ҡасҡан Швеция короле Карл XII ҡабул итә һәм уның инаныуҙары йоғонтоһонда Рәсәйгә ҡаршы һуғыш башлай. Был ваҡытҡа ғосмандарҙың хакимлыҡ итеүсе даирәләрендә Рәсәйгә ҡаршы һуғыш түгел, ә уның менән Австрияға ҡаршы союз тураһында хыялланған бер партия бар ине; был партияға башлыҡ итеп вәзир Номан Көпрүлү тәғәйенләнгән була, һәм уның әүәлге ҡолауына Карл XII ҡыҫылышы һуғышҡа сигнал булып хеҙмәт итә. Прутта төрөк һәм татарҙарҙың 200 000—дән ашыу ғәскәре уратып алған Пётр I батшаның хәле бик ҡурҡыныс ине. Петрҙың үлеме ҡотолғоһоҙ була, ләкин бөйөк вәзир Балтажи-Меһмет, батша Пётр I-нең Азов буйынса сағыштырмаса бик аҙ ғына ташламаһына алданып (1711), уны сығара. Һуғыш партияһы Балтажи-Меһметты ҡолата һәм Лемносҡа һөргөнгә ебәрә, ләкин Рәсәй консуллыҡ юлы менән Ғосман империяһынан Карл XII алып сығыуға өлгәшә, бының өсөн уға көс ҡулланырға тура килә. Ғосмандар 1714-1718 йылдарҙа Венеция һәм 1716-1718 йылдарҙа Австрия менән һуғыш алып бара. Пассаровицкий тыныслыҡ килешеүе (1718 йыл) буйынса Ғосман империяһы Мореяны кире ҡайтара, әммә Сербияның күпселек өлөшө, Банат, Валахияның бер өлөшө менән бергә Белградты Австрияға бирә. 1722 йылда, династияны туҡтауы һәм һуңынан Фарсы болаларынан файҙаланып, Европала юғалтҡандары өсөн үҙҙәрен бүләкләргә өмөтләнеп, ғосмандар шиғыйҙарға ҡаршы дини һуғыш башлай. Был һуғышта бер нисә тапҡыр еңелеүе һәм фарсыларҙың Ғосман биләмәһенә баҫып инеүе Константинополдә яңы ихтилалға сәбәпсе була: Әхмәт ҡолатыла, һәм тәхеткә уның ағаһы Мостафа II-нең улы Мәхмүт I ултыра. === Мәхмүт I хакимлығы === Йомшаҡлығы һәм кешелеклелеге менән ғосман солтандары араһында айырылып торған Мәхмүт I (1730—1754) (ул ҡолатылған солтанды һәм уның улдарын үлтермәй һәм ғөмүмән язалау ҡулланмай) дәүерендә Фарсы иленә ҡаршы мәғәнәһеҙ һуғыш дауам иткән. Австрия менән һуғыш Белград тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана (1739), уға ярашлы төрөктәр Белград һәм Орсова менән Сербияны кире ҡайтара. Рәсәй ғосмандарға ҡаршы уңышлы эш итә, әммә австрийҙарҙың сепарат килешеү төҙөүе урыҫтарҙы ла юл ҡуйырға мәжбүр итә; Рәсәй яулағандарынан, нығытмаларҙы йәшереү йөкләмәләрен алып, Азовты ғына һаҡлап ҡала. Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ибраһим Басмажи беренсе төрөк типографияһын ойоштора. Мөфтөй бер ни тиклем икеләнгәндән һуң, мәғрифәтселек мәнфәғәте өсөн был башланғысҡа фатихаһын раҫлап, фәтүә бирә, ә солтан ғәтти-шәриф менән рөхсәт итә. Ҡөрьән һәм башҡа изге китаптарҙы баҫтырыу ғына тыйылған. Типографияның тәүге осоронда унда 15 китап (ғәрәп һәм фарсы һүҙлектәре, Ғосман дәүләте тарихы һәм дөйөм география буйынса бер нисә китап, хәрби сәнғәт, сәйәси экономия һ. б.) баҫыла. Ибраһим Басмажи үлгәндән һуң, типография ябыла, яңыһы [[1784 йыл]]да ғына барлыҡҡа килә. Мәхмүт I йәше еткәс донъянан китә, уны энеһе һәм вариҫы Ғосман III (1754—1757) алмаштыра. Ғосман III-нөң идаралыҡ йылдары тыныс үткән һәм хоҙай биргән ғүмерен йәшәп вафат булған. == Реформаларға ынтылыш (1757—1839) == Ғосман III солтан урынына Әхмәт III-нөң улы Мостафа III (1757-74) тәхет вариҫы була. Ул Ғосман империяһы сәйәсәтен үҙгәртергә һәм уның ҡоралының көсөн ҡайтарырға теләүен белдерә. Ул ярайһы уҡ ҙур реформалар (Суэц муйыны һәм Кесе Азия аша каналдар ҡаҙыу) башҡарырға ниәт итә, асыҡтан-асыҡ ҡоллоҡто күрә алмай һәм байтаҡ әсирҙе иреккә сығара. Элек Ғосман империяһында ғүмерҙә булмаған ике осраҡ дөйөм ризаһыҙлыҡты айырыуса арттыра: Мәккәнән ҡайтҡан хаҡ диндарҙарҙың каруаны талана һәм юҡ ителә, һәм грек милләтле диңгеҙ юлбаҫарҙары төрөк адмирал карабын баҫып ала. Былар барыһы ла дәүләт власының сиктән тыш көсһөҙ булыуын раҫлай. Финанстарҙы көйләү өсөн, Мостафа III үҙенең һарайында экономиянан башлай, ләкин шуның менән бергә тәңкәнең боҙолоуына ла юл ҡуя. Мостафа ҡурсалауында Константинополдә тәүге асыҡ китапхана, бер нисә мәктәп һәм дауахана асыла. 1761 йылда ул Пруссия менән бик теләп килешеү төҙөй, уға ярашлы прус сауҙа караптарына ғосман һыуҙарында иркен йөҙөргә мөмкинлек бирелә; Ғосман империяһындағы прус подданныйҙары үҙ консулдарының юрисдикцияларына буйһона. Рәсәй һәм Австрия Мостафаға Пруссия бирелгән хоҡуҡтарҙы ғәмәлдән сығарғаны өсөн 100 000 дукат тәҡдим итә, әммә һөҙөмтәһе булмай: Мостафа үҙ дәүләтен Европа цивилизацияһы менән яҡынайтырға теләгән. Реформалар ниәттән ары китмәгән, башланмаған да. 1768 йылда солтан 6 йыл дауам иткән һәм 1774 йылда Көсөк-Кайнаржи тыныслыҡ килешеү менән тамамланған 1768-1774 йылдарҙағы Рус-төрөк һуғышын иғлан итергә тейеш була. Тыныслыҡ килешеүе Мостафаның энеһе һәм вариҫы Абдулхәмит I осоронда (1774-1789) төҙөлә. === Абдулхәмит I хакимлығы === Империя бөтә биләмәһендә лә ризаһыҙлыҡ хөкөм һөрә ине. Орлов ҡуҙғытҡан гректар тулҡынланған, әммә, урыҫтар ярҙамһыҙ ҡалдырғанлыҡтан, сағыштырмаса тиҙ һәм еңел тынысландырыла һәм аяуһыҙ язалана. Бағдад Әхмәт-пашаһы үҙен бойондороҡһоҙ тип иғлан итә; Ғәрәп күсмә халыҡтары хуплаған Таһер Галилея һәм Акра шәйехе дәрәжәһен алған; Мөхәммәт Бей Әбү әл-Даһаб хакимлығы аҫтында торған [[Мысыр]] яһаҡ түләргә уйламаған да; Бушатлия Мәхмүт, Скутарий пашаһы идара иткән Төньяҡ Албания ҡаты ихтилал хәлендә; Али, Янинский пашаһы, үҙ аллы батшалыҡ төҙөүгә ныҡ ынтылған. Всё царствование Адбул-Хамида было занято усмирением этих восстаний, которое не могло быть достигнуто вследствие отсутствия у османского правительства денег и дисциплинированного войска. К этому присоединилась новая [[Русско-турецкая война 1787—1792|война с Россией и Австрией]] (1787—1791), опять неудачная для османов. Она окончилась [[Ясский мирный договор|Ясским миром с Россией (1792)]], по которому Россия окончательно приобрела [[Крым]] и пространство между Бугом и Днестром, и Систовским миром с Австрией (1791). Последний был сравнительно благоприятен для Османской империи, так как её главный враг, [[Иосиф II (император Священной Римской империи)|Иосиф II]], умер, а [[Леопольд II (император Священной Римской империи)|Леопольд II]] направлял всё своё внимание на Францию. Австрия возвратила Османам большую часть сделанных ею в эту войну приобретений. Мир был заключён уже при племяннике Абдул Хамида, [[Селим III|Селиме III]] (1789—1807). Кроме территориальных потерь, война внесла в жизнь Османского государства одно существенное изменение: перед её началом (1785) империя заключила свой первый государственный долг, сперва внутренний, гарантированный некоторыми государственными доходами. === Сәлим III хакимлығы === Султан [[Селим III]] первым осознал глубокий кризис Османской империи и приступил к реформированию военной и государственной организации страны. Энергичными мерами правительство очистило [[Эгейское море]] от пиратов; оно покровительствовало торговле и народному образованию. Главное его внимание было обращено на армию. [[Янычары]] доказали свою почти полную бесполезность на войне, в то же время держа страну в периоды мира в состоянии анархии. Их формирования султан намеревался заменить армией европейского образца, но поскольку было очевидно, что сразу невозможно заменить всю старую систему, то реформаторы уделили определённое внимание улучшению положения традиционных формирований. В ряду других реформ султана были мероприятия по усилению боеспособности артиллерии и флота. Правительство озаботилось переводом на [[османский язык]] лучших иностранных сочинений по [[тактика|тактике]] и [[фортификация|фортификации]]; пригласило на преподавательские места в артиллерийском и морском училищах французских офицеров; при первом из них основало библиотеку иностранных сочинений по военным наукам. Были улучшены мастерские для отливки пушек; военные суда нового образца заказывались во Франции. Это все были предварительные меры. [[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|[[Сәлим III]] солтан]] Султан явно желал перейти к реорганизации внутреннего строя армии; он установил для неё новую форму и стал вводить более строгую [[Дисциплина (поведение)|дисциплину]]; янычар нововведения не коснулись. В это время Порте пришлось столкнуться с двумя серьёзными вызовами: во-первых, восстание [[видин]]ского паши [[Пасван-Оглу]] (1797), который явно пренебрегал приказами, исходившими от правительства, во-вторых — [[Египетский поход Бонапарта|египетская экспедиция]] [[Наполеон I|Наполеона]]. Кучук-Гуссейн двинулся против Пасван-Оглу и вёл с ним настоящую войну, не имевшую определённого результата. Правительство вступило наконец в переговоры с мятежным наместником и признало его пожизненные права на управление Видинским пашалыком, в действительности — на началах почти полной независимости. В 1798 году Франция под руководством генерала Бонапарта начала вторжение а [[Египет]], потом и в [[Сирия|Сирию]]. На сторону Османской империи стала [[Великобритания]], уничтожившая французский флот в [[Битва при Абукире (1798)|битве при Абукире]]. Экспедиция не имела для османов серьёзных результатов. Формально Египет остался во власти Османской империи, фактически — во власти [[мамлюки|мамлюков]]. Едва окончилась война с французами (1801), как началось восстание [[янычары|янычар]] в [[Белград]]е, недовольных реформами в армии. Притеснения с их стороны вызвали народное движение в [[Сербия|Сербии]] (1804) под начальством [[Карагеоргий|Карагеоргия]]. Правительство сперва поддерживало движение, но скоро оно вылилось в форму настоящего народного восстания, и Османской империи пришлось начать военные действия (см. [[Битва при Иванковац]]). Дело осложнилось [[Русско-турецкая война 1806—1812|войной]], начатой Россией (1806—1812). Реформы пришлось вновь отложить: великий визирь и другие высшие чиновники и военные находились на театре военных действий. --> ==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ==== <!--В [[Стамбул]]е оставался лишь [[каймакам]] (помощник великого визиря) и заместители министров. [[Шейх-уль-ислам]] воспользовался этим моментом для заговора против султана. В заговоре приняли участие улемы и [[янычары]], среди которых распространялись слухи о намерении султана расформировать их, распределив по полкам регулярной армии. К заговору примкнул и каймакам. В назначенный день отряд янычар неожиданно напал на гарнизон постоянного войска, стоявший в столице, и произвёл среди него резню. Другая часть янычар окружила дворец Селима и требовала от него казни ненавистных им лиц. Селим имел мужество отказаться. Он был арестован и посажен под стражу. Султаном был провозглашён сын Абдул-Хамида, [[Мустафа IV]] (1807—1808). Резня в городе продолжалась два дня. От имени бессильного Мустафы управляли шейх-уль-ислам и каймакам. Но и у Селима оставались свои приверженцы. Во время переворота Кабакчи Мустафы, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] (паша болгарского города Рущук) и его приверженцы начали переговоры по поводу возврата султана Селима III на престол. Наконец, с 16-тысячной армией, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] отправился в Стамбул, отправив ранее туда Хаджи Али Агу, который убил Кабакчи Мустафу (19 июля 1808 года). Мустафа Байрактар со своей армией, уничтожив довольно большое количество мятежников, прибыл в Высокую Порту. Султан [[Мустафа IV]], узнав, что Мустафа желает вернуть трон султану Селиму III, приказал убить Селима и брата шах-заде Махмуда. Султан был убит немедленно, а шах-заде Махмуд при помощи своих рабов и слуг был освобождён. Мустафа Байрактар, убрав с трона Мустафу IV, объявил султаном [[Махмуд II|Махмуда II]]. Последний сделал его садр-и-азамом — великим визирем. === Мәхмүт II идаралығы === Не уступая Селиму в энергии и в понимании необходимости реформ, [[Махмуд II|Махмуд]] был гораздо более жестким, чем Селим: злой, мстительный, он в большей степени руководствовался личными страстями, которые умерялись скорее политической дальновидностью, чем действительным стремлением ко благу страны. Почва для нововведений была уже несколько подготовлена, способность не задумываться над средствами тоже благоприятствовала Махмуду, и потому его деятельность оставила всё же более следов, чем деятельность Селима. Своим великим визирем он назначил Байрактара, распорядившегося избиением участников заговора против Селима и других политических противников. Жизнь самого Мустафы была на время пощажена. Как первую реформу, Байрактар наметил реорганизацию корпуса янычар, но он имел неосторожность отправить часть своего войска на театр военных действий; у него оставалось только 7000 солдат. 6000 янычар совершили на них неожиданное нападение и двинулись к дворцу с целью освободить Мустафу IV. Байрактар, с небольшим отрядом запершийся во дворце, выбросил им труп Мустафы, а затем взорвал часть дворца на воздух и похоронил себя в развалинах. Через несколько часов подоспело верное правительству трехтысячное войско с Рамиз-пашой во главе, разбило янычар и истребило значительную их часть. Махмуд решил отложить реформу до окончания войны с Россией, завершившейся в [[1812]] г. [[Бухарестский мирный договор (1812)|Бухарестским миром]]. [[Венский конгресс]] внёс некоторые изменения в положение Османской империи или, правильнее, определил точнее и утвердил в теории и на географических картах то, что уже имело место в действительности. [[Далмация]] и [[Иллирия]] были утверждены за Австрией, [[Бессарабия]] за Россией; семь [[Ионические острова|Ионических островов]] получили самоуправление под английским протекторатом; английские суда получили право свободного прохода через [[Дарданеллы]]. Даже на оставшейся у империи территории правительство не чувствовало уверенности. В Сербии в 1817 году началось восстание, окончившееся в 1829 году лишь после признания Сербии по [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольскому миру]] отдельным вассальным государством, с собственным князем во главе. В 1820 году началось восстание [[Али-паша Тепеленский|Али-паши Янинского]]. Вследствие измены его собственных сыновей он был разбит, взят в плен и казнён; но значительная часть его армии образовала кадры греческих повстанцев. В 1821 году восстание, переросшее в [[Греческая война за независимость|войну за независимость]], началось в Греции. После вмешательства России, Франции и Англии и несчастной для Османской империи [[Наваринское сражение|Наваринской (морской) битвы]] (1827), в которой погиб турецкий и египетский флот, османцы потеряли Грецию. --> ==== Хәрби юғалтыуҙар ==== <!--Избавления от янычар и дервишей (1826) не спасли турок от поражения как в войне с сербами, так и в войне с греками. За этими двумя войнами и в связи с ними последовала [[Русско-турецкая война (1828—1829)|война с Россией]] (1828—1829), окончившаяся [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольским миром 1829 года]]. Османская империя потеряла почти всю [[Княжество Сербия|Сербию]], [[Молдавия|Молдавию]], [[Валахия|Валахию]], [[Греция|Грецию]], восточное побережье [[Чёрное море|Чёрного моря]]. Вслед за тем от Османской империи отложился [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]], [[хедив]] Египта (1831—1833 и 1839). В борьбе с последним империя понесла такие удары, которыми было поставлено на карту самое её существование; но её дважды (1833 и 1839) спасло неожиданное заступничество России, вызванное опасением со стороны [[Николай I|Николая I]] новой европейской войны, которая, вероятно, была бы вызвана распадом Османского государства. Впрочем, это заступничество принесло России и реальные выгоды: по миру в Гункьяр Скелесси (1833) Османская империя предоставила русским судам проход через Дарданеллы, закрыв его для Англии. Одновременно французы решили отнять у османцев [[Алжир]] (с 1830 года), и ранее, впрочем, бывший лишь в номинальной зависимости от империи. ==== Гражданлыҡ реформалары ==== [[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Махмуд II]] начинает модернизацию в 1839 г.]] Войны не остановили реформаторских замыслов Махмуда; частные преобразования в армии продолжались во все время его царствования. Он заботился также о поднятии уровня образования в народе; при нём (1831) стала выходить на французском языке первая в Османской империи газета, имевшая официальный характер («Moniteur ottoman»). С конца 1831 года начала выходить первая официальная газета на турецком языке «[[Таквим-и векаи]]». Подобно Петру Великому, быть может, даже сознательно подражая ему, Махмуд стремился ввести европейские нравы в народе; он сам носил европейский костюм и поощрял к тому своих чиновников, запрещал ношение [[тюрбан]]а, устраивал празднества в Константинополе и в других городах с [[фейерверк]]ами, с европейской музыкой и вообще по европейскому образцу. До важнейших реформ гражданского строя, задуманных им, он не дожил; они были уже делом его наследника. Но и то немногое, что он сделал, шло вразрез с религиозными чувствами мусульманского населения. Он стал чеканить монету со своим изображением, что прямо запрещено в Коране (известия о том, будто и предыдущие султаны снимали с себя портреты, подлежит большому сомнению). В течение всего его царствования в разных частях государства, особенно в Константинополе, беспрестанно происходили бунты мусульман, вызванные религиозными чувствами; правительство расправлялось с ними крайне жестоко: иногда в несколько дней в Босфор бросалось по 4000 трупов. При этом Махмуд не стеснялся подвергать казни даже [[улем]]ов и [[дервиш]]ей, которые вообще были его ожесточёнными врагами. В царствование Махмуда было особенно много пожаров в Стамбуле, частью происходивших от поджогов; народ объяснял их Божьим наказанием за грехи султана. ==== Хакимлығы һөҙөмтәләре ==== Истребление [[янычары|янычар]], сначала повредившее Османской империи, лишив её хотя и плохого, но все-таки не бесполезного войска, по прошествии нескольких лет оказалось в высшей степени благодетельным: вооруженные силы Порты почти сравнялись с европейскими регулярными армиями, что было наглядно доказано в [[Крымская война|Крымскую кампанию]] и ещё более во время русско-турецкой войны 1877—1878 годов, а также в войне с Грецией 1897 года. Территориальное сокращение, в особенности потеря Греции, оказалось для империи тоже скорее выгодным, чем вредным. Исторически османы никогда не допускали к военной службе христиан; между тем, области со сплошным христианским населением ([[Греция]] и [[Сербия]]), не увеличивая турецкой армии, в то же время требовали от неё значительных военных гарнизонов, которые не могли быть пущены в ход в случае острой необходимости. В особенности это применимо к Греции, которая ввиду растянутой морской границы не представляла даже стратегических выгод для Османской империи, более сильной на суше, чем на море. Потеря территорий сократила государственные доходы империи, но в царствование Махмуда несколько оживилась торговля Османской империи с европейскими государствами, несколько поднялась производительность страны ([[хлеб]], [[табак]], [[Виноград культурный|виноград]], [[розовое масло]] и др.). Таким образом, несмотря на все внешние поражения, несмотря даже на страшную [[Битва при Незибе|битву при Низибе]], в которой [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]] уничтожил значительную османскую армию и за которой последовала потеря целого флота, Махмуд оставил Абдул-Меджиду государство скорее усиленное, чем ослабленное. Усилено оно было ещё и тем, что отныне интерес европейских держав был теснее связан с сохранением Османского государства. Необычайно поднялось значение [[Босфор]]а и Дарданелл; европейские державы чувствовали, что захват Константинополя одной из них нанесёт непоправимый удар остальным, и поэтому сохранение слабой Османской империи считали для себя более выгодным. --> == Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) == <!--Махмуду наследовал его 16-летний сын [[Абдул-Меджид]], не отличавшийся его энергией и непреклонностью, но зато бывший более культурным и мягким по своему характеру человеком. Несмотря на всё, сделанное Махмудом, битва при Низибе могла бы окончательно погубить Османскую империю, если бы Россия, Англия, Австрия и Пруссия не заключили союза для охраны целости Порты ([[1840]]); они составили трактат, в силу которого египетский вице-король сохранял на наследственном начале Египет, но обязывался немедленно очистить Сирию, а в случае отказа должен был лишиться всех своих владений. Союз этот вызвал негодование во Франции, поддерживавшей Мухаммеда Али, и Тьер сделал даже приготовления к войне; однако [[Луи-Филипп]] на неё не решился. Несмотря на неравенство сил, Мухаммед Али готов был сопротивляться; но английская эскадра бомбардировала [[Бейрут]], сожгла египетский флот и высадила в Сирию корпус в 9000 чел., который при помощи [[маронит]]ов нанёс несколько поражений египтянам. Мухаммед Али уступил; Османская империя была спасена, и Абдул-Меджид, поддерживаемый Хозревом-пашой, Решидом-пашой и другими сподвижниками отца, приступил к реформам. === Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат === 3 ноября 1839 года Абдул-Меджид издал так наз. [[Гюльханейский хатти-шериф]] (Гюльханэ — «жилище роз», название площади, где был объявлен [[Хатт-и-шериф]]) — общеимперский указ, определявший принципы, которым намеревалось следовать правительство: * обеспечение всем подданным совершенной безопасности относительно их жизни, чести и имущества; * правильный способ распределения и взимания налогов; * столь же правильный способ набора солдат. Признавалось необходимым изменить распределение податей в смысле их уравнительности и отказаться от системы сдачи их на откуп, определить расходы на сухопутные и морские силы; установлялась публичность [[судопроизводство|судопроизводства]]. Все эти льготы распространялись на всех подданных султана без различия вероисповеданий. Сам султан принёс присягу на верность хатти-шерифу. Оставалось осуществить обещание на самом деле. --> === Гумайюн === <!-- После [[Крымская война|Крымской войны]] султан опубликовал новый гатти-шериф [[гумайюн]] ([[1856]]), в котором подтверждались и подробнее развивались принципы первого; особенно настаивалось на [[Социальное равенство|равенстве]] всех подданных, без различия вероисповедания и национальности. После этого гатти-шерифа был отменён старинный закон о смертной казни за переход из ислама в другую религию. Однако большая часть этих постановлений оставалась только на бумаге. Высшее правительство частью было не в силах справиться с своеволием низших чиновников, частью и само не хотело прибегать к некоторым мерам, обещанным в гатти-шерифах, как, например, к назначению христиан на разные должности. Однажды оно сделало попытку вербовать солдат из христиан, но это вызвало недовольство и среди мусульман, и среди христиан, тем более, что правительство при производстве в офицеры не решалось отказаться от религиозных принципов ([[1847]]); скоро эта мера была отменена. Массовые убийства [[маронит]]ов в Сирии ([[1845]] и др.) подтверждали, что веротерпимость по-прежнему была чужда Османской империи. В течение царствования Абдул-Меджида были улучшены [[дорога|дороги]], построено множество [[мост]]ов, проведено несколько [[телеграф]]ных линий, [[почта]] организована по европейскому образцу. События [[1848]] г. вовсе не отозвались в Османской империи; только [[Революция 1848—1849 годов в Венгрии|венгерская революция]] побудила османское правительство сделать попытку восстановить своё господство на Дунае, но поражение венгров рассеяло его надежды. Когда [[Кошут, Лайош|Кошут]] с товарищами спаслись на турецкой территории, то Австрия и Россия обратились к султану Абдул-Меджиду с требованием их выдачи. Султан ответил, что религия запрещает ему нарушить долг гостеприимства. === Ҡырым һуғышы === [[1853]]—[[1856]] гг. были временем новой [[Восточная война|Восточной войны]], закончившейся в 1856 г. [[Парижский мирный договор (1856)|Парижским миром]]. На [[Парижский конгресс]] был на началах равноправности допущен представитель Османской империи, и этим самым империя признана членом европейского концерна. Однако это признание имело скорее формальный характер, чем действительный. Прежде всего Османская империя, участие которой в войне было весьма велико и которая доказала увеличение своей боевой способности сравнительно с первой четвертью XIX или с концом XVIII в., в действительности получила от войны очень мало; срытие русских крепостей на северном побережье Чёрного моря имело для неё ничтожное значение, а потеря Россией права держать военный флот на Чёрном море не могла быть продолжительна и была отменена уже в 1871 г. Далее, консульская юрисдикция была сохранена и доказывала, что Европа всё же смотрит на империю Османов как на государство варварское. После войны европейские державы стали заводить на территории империи свои почтовые учреждения, независимые от османских. Война не только не увеличила власти Османской империи над вассальными государствами, но ослабила её; дунайские княжества в [[1861]] г. объединились в одно государство [[Румыния|Румынию]], а в Сербии дружественные Турции [[Обреновичи]] были низвергнуты и заменены дружественными России [[Карагеоргиевичи]]; несколько позже Европа принудила империю удалить из Сербии свои гарнизоны ([[1867]]). Во время Восточной кампании Османская империя сделала заём в Англии в 7 млн [[фунт стерлингов|фунтов стерлингов]]; в 1858,1860 и 1861 гг. пришлось сделать новые займы. В то же время правительство выпустило значительное количество бумажных денег, курс которых скоро и сильно пал. В связи с другими событиями это вызвало торговый кризис [[1861]] г., тяжело отразившийся на народонаселении. --> == Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) == Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй. Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла. Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән. === Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү === Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған. Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән. Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған<ref>{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}</ref>. 1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була. Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы. === Черногориялағы һуғыш === 1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына. === Криттағы ихтилал === 1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына. Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән. === Дәүләт түңкәрелеше === 1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. <!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --> Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти». 1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла. == [[Абдулхәмит II]] == <!-- Уже в конце царствования Абдул-Азиза началось [[Боснийско-Герцеговинское восстание|восстание в Герцеговине и Боснии]], вызванное крайне тяжёлым положением населения этих областей, частью обязанного отбывать [[барщина|барщину]] на полях крупных землевладельцев-мусульман, частью лично свободного, но совершенно бесправного, угнетаемого непомерными поборами и в то же время постоянно подогреваемого в своей ненависти к туркам близким соседством свободных [[черногорцы|черногорцев]]. Весной [[1875]] г. некоторые общины обратились к султану с просьбой уменьшить налог на баранов и налог, уплачиваемый христианами взамен воинской повинности, и организовать полицию из христиан. Им даже не ответили. Тогда их жители взялись за оружие. Движение быстро охватило всю Герцеговину и распространилось на Боснию; [[Никшич]] был осаждён повстанцами. Из Черногории и Сербии на помощь повстанцам двинулись отряды добровольцев. Движение вызвало большой интерес за границей, особенно в [[Россия|России]] и в [[Австрия|Австрии]]; последняя обратилась к [[Порта|Порте]] с требованием религиозной равноправности, понижения налогов, пересмотра законов о недвижимой собственности и проч. Султан немедленно обещал всё это исполнить (февраль 1876), но повстанцы не соглашались положить оружие, пока не будут выведены османские войска из Герцеговины. Брожение перешло и на Болгарию, где османцы в виде ответа произвели страшную резню (см. [[Болгария]]), вызвавшую негодование во всей Европе (брошюра [[Гладстон, Уильям Эварт|Гладстона]] о зверствах в Болгарии), были поголовно вырезаны целые селения, до грудных детей включительно. Болгарское восстание было потоплено в крови, но герцеговинское и боснийское продолжалось и в 1876 г. и вызвало наконец вмешательство Сербии и Черногории (1876—1877 г; см. [[Сербско-турецкая война (1876—1877)|Сербо-черногорско-турецкая война]]). 6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления. В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.). [[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]] Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался. === 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков. === Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар === Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено. [[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]] В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]]. В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен. Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]<ref>{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}</ref>; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства. 14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела. [[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]] В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок. В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями. В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию. Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции. В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования. --> == XX быуат == <!-- В XX веке на окраинах империи усилились сепаратистские настроения. Османская империя начала постепенно терять свои территории, уступая технологическому превосходству Запада. === Йәш төрөктәр революцияһы === [[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|Демонстрация в районе [[Султанахмет]], Стамбул, 1908 год]] [[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Османская открытка в ознаменование младотурецкой революции]] В начале XX века в [[Османская империя|Османской империи]] появилось политическое движение [[Младотурки|младотурков]], которое было вдохновлено основанной в 1831 году подпольной организацией [[Молодая Италия]]. В 1908 году состоялась [[младотурецкая революция]], ведущую роль в которой сыграло общество «[[Единение и прогресс|Иттихад ве таракки]]» («Единение и прогресс», ''иттихадисты''). Султан [[Абдул-Хамид II]] согласился восстановить конституцию 1876 года и созвать парламент. В 1909 году абсолютная власть монарха была [[Контрпереворот 1909 года|восстановлена мятежниками]], но вскоре они потерпели поражение и парламент избрал новым султаном [[Мехмед V|Мехмеда V]] — брата Абдул-Хамида II. Будущий триумвир [[Энвер-паша|Энвер Исмаил]] принимал активное участие в революции 1908 года и был одним из лидеров «Единения и прогресса». [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] также отличился во время революции и принял участие в подавлении контрпереворота 1909 года. [[Мехмед Талаат-паша|Мехмед Талаат]] был другом Энвера Исмаила и после революции был избран депутатом парламента ''(меджлис-и умуми)'' от [[Эдирне]]. Воспользовавшись сложившейся ситуацией после революции младотурков, в октябре 1908 года [[Австро-Венгрия]] аннексировала [[Босния и Герцеговина|Боснию и Герцеговину]], что в дальнейшем привело к [[Боснийский кризис|Боснийскому кризису]]. В 1911 году началась [[Итало-турецкая война|война между Италией и Османской империей]], которая привела к потере турками [[Триполитания|Триполитании]], [[Киренаика|Киренаики]] и архипелага [[Додеканес]] в Эгейском море. Вслед за этой войной, продемонстрировавшей слабость турецкой армии, последовала война Османской империи с [[Балканский союз|Балканским союзом]]. === Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше === В октябре 1912 года началась [[Первая Балканская война]] между Османской империей и членами [[Балканский союз|Балканского союза]] — [[Третье Болгарское царство|Болгарией]], [[Королевство Сербия|Сербией]], [[Королевство Греция|Грецией]] и [[Королевство Черногория|Черногорией]]. Превосходящие по численности войска Союза добились быстрого успеха над находящимися в невыгодном стратегическом положении турками. [[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|[[Энвер-паша]] принимает иностранных представителей после [[Государственный переворот в Османской империи (1913)|переворота 1913 года.]]]] В январе 1913 года [[Единение и прогресс|иттихадист]] [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], убеждённый в том, что великий визирь [[Мехмед Камиль-паша|Камиль-паша]] и кабинет министров готовы заключить унизительный мир с Балканским союзом, устроил государственный переворот. По требованию Энвера султан [[Мехмед V]] назначил нового великого визиря, которым стал [[Махмуд Шевкет-паша]]. В новом правительстве получили портфели лишь трое умеренных представителей партии «Единение и прогресс». После истечения срока перемирия в феврале 1913 года война на Балканах возобновилась. Не имея возможности помочь своим городам в Европе, Османская империя была вынуждена наблюдать, как они постепенно переходят в руки союзников. В конце марта защитники [[Эдирне]] капитулировали и сдали город болгарам. После поражения, вызвавшего глубокий национальный кризис в стране, великий визирь немедленно объявил о готовности заключить мирный договор. В итоге Османская империя уступила членам Балканского союза 155,4 тыс. м² своей территории с 4 млн населения, потеряв почти все европейские владения. --> === Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы === <!-- Иттихадисты, которые оправдывали государственный переворот 1913 года необходимостью сохранить Эдирне в составе империи, оказались в неудобном положении и свергнутые ими либералы были полны решимости расквитаться с оппонентами. Спустя всего несколько дней после [[Лондонский мирный договор (1913)|подписания мирного договора]] великий визирь Махмуд Шевкет-паша был застрелен боевиками. Члены «Единения и прогресса» умело воспользовались ситуацией и в ходе начавшейся «чистки» устранили либералов с политической арены. В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря. Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране. === Беренсе донъя һуғышы === Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы. 2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]<ref>{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}</ref>. [[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]] Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]]. Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]]. Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года<ref>{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}</ref>. Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию<ref name="петросян">{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}</ref>. --> === Империяның тарҡалыуы === <!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции. [[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]] [[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом. [[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]]. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}} * [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]] * [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи]. {{Библиоинформация}} {{^|12px}} {{Османская империя в темах}} {{История Турции}} [[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]] [[Категория:Ғосман империяһы тарихы]] 99mip9cfrmeo0j1pb3s0agwiu2dq66f 1147396 1147395 2022-07-28T06:27:52Z Akkashka 14326 /* Абдулхәмит I хакимлығы */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған. == Империяның барлыҡҡа килеүе == [[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]] Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= "gug_144-145"}} XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған<ref name="gug_144-145" />. XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана<ref name="gug_144-145" />. Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай. Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән. Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә. Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала. [[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]] Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән. 1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән == Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) == * 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу. * 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу. == Бөйөк империя осоро == Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә. Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған. [[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]] Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай. === Косово ҡырындағы алыш === 1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай<ref>{{книга |автор = Чиркович Сима. |заглавие = История сербов |место = М. |издательство = Весь мир |год = 2009 |страницы = 109 |isbn = 978-5-7777-0431-3 }}</ref>. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған. ==== Моратты үлтереү ==== Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан. Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға. === XV быуат башы === Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән. 1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата. Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була. Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола. Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә. [[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]] Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай. Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған. '''Константинополде алыу''' [[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]] Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән. Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған. Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә === Баҫып алыуҙары === Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған. Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән. Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән. 1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына Отрантоны ҡалдырған. Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә. === Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы === Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]] Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй. Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған. Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған. Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан. Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә. Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән. Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән. Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517). Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]] Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған. === Сөләймән I хакимлығы === [[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]] Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған. Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона. [[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]] 1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған. ==== Франция менән союз ==== Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй. 1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән. Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528). ==== Хәрби уңыштары ==== 1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була. 1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә. Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә. === Сәлим II хакимлығы === [[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]] Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай. [[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]] Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне. Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған. === Морат III һәм Меһмет III хакимлығы === Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан. Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән. Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була. == Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) == Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә. Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған. Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй. Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла. === 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === [[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]] 1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған. Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған. Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла. Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән. 1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған. Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт эшмәкәрҙәре тип танылған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан. === Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Илселәр [[Топҡапы]] һарайында]] Янычарҙар ихтилалы һөҙөмтәһендә тәхеткә ултыртылған Мостафаның ағаһы һәм вариҫы Әхмәт III (1703—1730) көтөлмәгән ҡыйыулыҡ һәм үҙаллылыҡ күрһәтә. Ул ғәскәрҙең бик күп офицерҙарын ҡулға алып, ашығыс рәүештә язалап үлтерә лә, үҙе ултыртҡан бөйөк вәзир (саҙр-азам) Әхмәт пашаны вазифаһынан бушата. Яңы бөйөк вәзир Дамадғассан паша дәүләттең төрлө урындарында ихтилалдарҙы тынысландыра, сит ил сауҙагәрҙәрен ҡурсалай, мәктәптәргә нигеҙ һала. Оҙаҡламай ул һәрәмдән сыҡҡан интрига арҡаһында ҡолатыла, һәм вәзирҙәр иҫ киткес тиҙлек менән алмашына башлай; ҡайһы берҙәре власта ике аҙнанан артыҡ ҡала алмай. Ғосман империяһы хатта Төньяҡ һуғышта Рәсәй күргән ауырлыҡтарҙы ла үҙе өсөн отошло файҙаланмай. 1709 йылда ғына ул Полтаванан ҡасҡан Швеция короле Карл XII ҡабул итә һәм уның инаныуҙары йоғонтоһонда Рәсәйгә ҡаршы һуғыш башлай. Был ваҡытҡа ғосмандарҙың хакимлыҡ итеүсе даирәләрендә Рәсәйгә ҡаршы һуғыш түгел, ә уның менән Австрияға ҡаршы союз тураһында хыялланған бер партия бар ине; был партияға башлыҡ итеп вәзир Номан Көпрүлү тәғәйенләнгән була, һәм уның әүәлге ҡолауына Карл XII ҡыҫылышы һуғышҡа сигнал булып хеҙмәт итә. Прутта төрөк һәм татарҙарҙың 200 000—дән ашыу ғәскәре уратып алған Пётр I батшаның хәле бик ҡурҡыныс ине. Петрҙың үлеме ҡотолғоһоҙ була, ләкин бөйөк вәзир Балтажи-Меһмет, батша Пётр I-нең Азов буйынса сағыштырмаса бик аҙ ғына ташламаһына алданып (1711), уны сығара. Һуғыш партияһы Балтажи-Меһметты ҡолата һәм Лемносҡа һөргөнгә ебәрә, ләкин Рәсәй консуллыҡ юлы менән Ғосман империяһынан Карл XII алып сығыуға өлгәшә, бының өсөн уға көс ҡулланырға тура килә. Ғосмандар 1714-1718 йылдарҙа Венеция һәм 1716-1718 йылдарҙа Австрия менән һуғыш алып бара. Пассаровицкий тыныслыҡ килешеүе (1718 йыл) буйынса Ғосман империяһы Мореяны кире ҡайтара, әммә Сербияның күпселек өлөшө, Банат, Валахияның бер өлөшө менән бергә Белградты Австрияға бирә. 1722 йылда, династияны туҡтауы һәм һуңынан Фарсы болаларынан файҙаланып, Европала юғалтҡандары өсөн үҙҙәрен бүләкләргә өмөтләнеп, ғосмандар шиғыйҙарға ҡаршы дини һуғыш башлай. Был һуғышта бер нисә тапҡыр еңелеүе һәм фарсыларҙың Ғосман биләмәһенә баҫып инеүе Константинополдә яңы ихтилалға сәбәпсе була: Әхмәт ҡолатыла, һәм тәхеткә уның ағаһы Мостафа II-нең улы Мәхмүт I ултыра. === Мәхмүт I хакимлығы === Йомшаҡлығы һәм кешелеклелеге менән ғосман солтандары араһында айырылып торған Мәхмүт I (1730—1754) (ул ҡолатылған солтанды һәм уның улдарын үлтермәй һәм ғөмүмән язалау ҡулланмай) дәүерендә Фарсы иленә ҡаршы мәғәнәһеҙ һуғыш дауам иткән. Австрия менән һуғыш Белград тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана (1739), уға ярашлы төрөктәр Белград һәм Орсова менән Сербияны кире ҡайтара. Рәсәй ғосмандарға ҡаршы уңышлы эш итә, әммә австрийҙарҙың сепарат килешеү төҙөүе урыҫтарҙы ла юл ҡуйырға мәжбүр итә; Рәсәй яулағандарынан, нығытмаларҙы йәшереү йөкләмәләрен алып, Азовты ғына һаҡлап ҡала. Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ибраһим Басмажи беренсе төрөк типографияһын ойоштора. Мөфтөй бер ни тиклем икеләнгәндән һуң, мәғрифәтселек мәнфәғәте өсөн был башланғысҡа фатихаһын раҫлап, фәтүә бирә, ә солтан ғәтти-шәриф менән рөхсәт итә. Ҡөрьән һәм башҡа изге китаптарҙы баҫтырыу ғына тыйылған. Типографияның тәүге осоронда унда 15 китап (ғәрәп һәм фарсы һүҙлектәре, Ғосман дәүләте тарихы һәм дөйөм география буйынса бер нисә китап, хәрби сәнғәт, сәйәси экономия һ. б.) баҫыла. Ибраһим Басмажи үлгәндән һуң, типография ябыла, яңыһы [[1784 йыл]]да ғына барлыҡҡа килә. Мәхмүт I йәше еткәс донъянан китә, уны энеһе һәм вариҫы Ғосман III (1754—1757) алмаштыра. Ғосман III-нөң идаралыҡ йылдары тыныс үткән һәм хоҙай биргән ғүмерен йәшәп вафат булған. == Реформаларға ынтылыш (1757—1839) == Ғосман III солтан урынына Әхмәт III-нөң улы Мостафа III (1757-74) тәхет вариҫы була. Ул Ғосман империяһы сәйәсәтен үҙгәртергә һәм уның ҡоралының көсөн ҡайтарырға теләүен белдерә. Ул ярайһы уҡ ҙур реформалар (Суэц муйыны һәм Кесе Азия аша каналдар ҡаҙыу) башҡарырға ниәт итә, асыҡтан-асыҡ ҡоллоҡто күрә алмай һәм байтаҡ әсирҙе иреккә сығара. Элек Ғосман империяһында ғүмерҙә булмаған ике осраҡ дөйөм ризаһыҙлыҡты айырыуса арттыра: Мәккәнән ҡайтҡан хаҡ диндарҙарҙың каруаны талана һәм юҡ ителә, һәм грек милләтле диңгеҙ юлбаҫарҙары төрөк адмирал карабын баҫып ала. Былар барыһы ла дәүләт власының сиктән тыш көсһөҙ булыуын раҫлай. Финанстарҙы көйләү өсөн, Мостафа III үҙенең һарайында экономиянан башлай, ләкин шуның менән бергә тәңкәнең боҙолоуына ла юл ҡуя. Мостафа ҡурсалауында Константинополдә тәүге асыҡ китапхана, бер нисә мәктәп һәм дауахана асыла. 1761 йылда ул Пруссия менән бик теләп килешеү төҙөй, уға ярашлы прус сауҙа караптарына ғосман һыуҙарында иркен йөҙөргә мөмкинлек бирелә; Ғосман империяһындағы прус подданныйҙары үҙ консулдарының юрисдикцияларына буйһона. Рәсәй һәм Австрия Мостафаға Пруссия бирелгән хоҡуҡтарҙы ғәмәлдән сығарғаны өсөн 100 000 дукат тәҡдим итә, әммә һөҙөмтәһе булмай: Мостафа үҙ дәүләтен Европа цивилизацияһы менән яҡынайтырға теләгән. Реформалар ниәттән ары китмәгән, башланмаған да. 1768 йылда солтан 6 йыл дауам иткән һәм 1774 йылда Көсөк-Кайнаржи тыныслыҡ килешеү менән тамамланған 1768-1774 йылдарҙағы Рус-төрөк һуғышын иғлан итергә тейеш була. Тыныслыҡ килешеүе Мостафаның энеһе һәм вариҫы Абдулхәмит I осоронда (1774-1789) төҙөлә. === Абдулхәмит I хакимлығы === Империя бөтә биләмәһендә лә ризаһыҙлыҡ хөкөм һөрә ине. Орлов ҡуҙғытҡан гректар тулҡынланған, әммә, урыҫтар ярҙамһыҙ ҡалдырғанлыҡтан, сағыштырмаса тиҙ һәм еңел тынысландырыла һәм аяуһыҙ язалана. Бағдад Әхмәт-пашаһы үҙен бойондороҡһоҙ тип иғлан итә; Ғәрәп күсмә халыҡтары хуплаған Таһер Галилея һәм Акра шәйехе дәрәжәһен алған; Мөхәммәт Бей Әбү әл-Даһаб хакимлығы аҫтында торған [[Мысыр]] яһаҡ түләргә уйламаған да; Бушатлия Мәхмүт, Скутарий пашаһы идара иткән Төньяҡ Албания ҡаты ихтилал хәлендә; Али, Янинский пашаһы, үҙ аллы батшалыҡ төҙөүгә ныҡ ынтылған. Абдулхәмит I бөтә батшалыҡ итеү дәүерендә был ихтилалдарҙы тынысландырыу менән мәшғүл була, әммә Ғосман хөкүмәтенең ихтилалдарҙы йүгәнләрлек аҡсаһы һәм тәртипле ғәскәре лә булмай. Етмәһә, быға төрөктәргә уңышһыҙлыҡ килтергән Рәсәй һәм Австрия менән яңы һуғыш (1787-1791) ҡушыла. Ул Рәсәй менән Яссы килешеүе (1792) менән тамамлана. Был тыныслыҡ килешеүе буйынса Ҡырым ярымутрауы һәм Буг менән Днестр араһындағы биләмәләр бөтөнләйгә Рәсәйгә бирелә. Шулай уҡ Төркиә Австрия менән Систов килешеүен (1791) төҙөй. Һуңғыһы Ғосман империяһы өсөн сағыштырмаса уңайлы булған, сөнки уның төп дошманы Изге Рим империяһы императоры Иосиф II вафат була, ә Леопольд үҙенең бөтә иғтибарын Францияға йүнәлткән. Австрия һуғышта яулаған биләмәләренең күп өлөшөн ғосмандарға кире ҡайтарған. Тыныслыҡ килешеүе Абдулхәмидтең бер туғанының улы Сәлим III менән төҙөлгән (1789-1807). Территориаль юғалтыуҙарҙан тыш, һуғыш Ғосман дәүләте тормошона тағы бер етди үҙгәреш индерә: ул башланыр алдынан (1785) империя үҙенең дәүләт килемдәре менән гарантияланған беренсе (тәүҙә эске) дәүләт бурысы буйынса килешеү төҙөй. === Сәлим III хакимлығы === Султан [[Селим III]] первым осознал глубокий кризис Османской империи и приступил к реформированию военной и государственной организации страны. Энергичными мерами правительство очистило [[Эгейское море]] от пиратов; оно покровительствовало торговле и народному образованию. Главное его внимание было обращено на армию. [[Янычары]] доказали свою почти полную бесполезность на войне, в то же время держа страну в периоды мира в состоянии анархии. Их формирования султан намеревался заменить армией европейского образца, но поскольку было очевидно, что сразу невозможно заменить всю старую систему, то реформаторы уделили определённое внимание улучшению положения традиционных формирований. В ряду других реформ султана были мероприятия по усилению боеспособности артиллерии и флота. Правительство озаботилось переводом на [[османский язык]] лучших иностранных сочинений по [[тактика|тактике]] и [[фортификация|фортификации]]; пригласило на преподавательские места в артиллерийском и морском училищах французских офицеров; при первом из них основало библиотеку иностранных сочинений по военным наукам. Были улучшены мастерские для отливки пушек; военные суда нового образца заказывались во Франции. Это все были предварительные меры. [[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|[[Сәлим III]] солтан]] Султан явно желал перейти к реорганизации внутреннего строя армии; он установил для неё новую форму и стал вводить более строгую [[Дисциплина (поведение)|дисциплину]]; янычар нововведения не коснулись. В это время Порте пришлось столкнуться с двумя серьёзными вызовами: во-первых, восстание [[видин]]ского паши [[Пасван-Оглу]] (1797), который явно пренебрегал приказами, исходившими от правительства, во-вторых — [[Египетский поход Бонапарта|египетская экспедиция]] [[Наполеон I|Наполеона]]. Кучук-Гуссейн двинулся против Пасван-Оглу и вёл с ним настоящую войну, не имевшую определённого результата. Правительство вступило наконец в переговоры с мятежным наместником и признало его пожизненные права на управление Видинским пашалыком, в действительности — на началах почти полной независимости. В 1798 году Франция под руководством генерала Бонапарта начала вторжение а [[Египет]], потом и в [[Сирия|Сирию]]. На сторону Османской империи стала [[Великобритания]], уничтожившая французский флот в [[Битва при Абукире (1798)|битве при Абукире]]. Экспедиция не имела для османов серьёзных результатов. Формально Египет остался во власти Османской империи, фактически — во власти [[мамлюки|мамлюков]]. Едва окончилась война с французами (1801), как началось восстание [[янычары|янычар]] в [[Белград]]е, недовольных реформами в армии. Притеснения с их стороны вызвали народное движение в [[Сербия|Сербии]] (1804) под начальством [[Карагеоргий|Карагеоргия]]. Правительство сперва поддерживало движение, но скоро оно вылилось в форму настоящего народного восстания, и Османской империи пришлось начать военные действия (см. [[Битва при Иванковац]]). Дело осложнилось [[Русско-турецкая война 1806—1812|войной]], начатой Россией (1806—1812). Реформы пришлось вновь отложить: великий визирь и другие высшие чиновники и военные находились на театре военных действий. --> ==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ==== <!--В [[Стамбул]]е оставался лишь [[каймакам]] (помощник великого визиря) и заместители министров. [[Шейх-уль-ислам]] воспользовался этим моментом для заговора против султана. В заговоре приняли участие улемы и [[янычары]], среди которых распространялись слухи о намерении султана расформировать их, распределив по полкам регулярной армии. К заговору примкнул и каймакам. В назначенный день отряд янычар неожиданно напал на гарнизон постоянного войска, стоявший в столице, и произвёл среди него резню. Другая часть янычар окружила дворец Селима и требовала от него казни ненавистных им лиц. Селим имел мужество отказаться. Он был арестован и посажен под стражу. Султаном был провозглашён сын Абдул-Хамида, [[Мустафа IV]] (1807—1808). Резня в городе продолжалась два дня. От имени бессильного Мустафы управляли шейх-уль-ислам и каймакам. Но и у Селима оставались свои приверженцы. Во время переворота Кабакчи Мустафы, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] (паша болгарского города Рущук) и его приверженцы начали переговоры по поводу возврата султана Селима III на престол. Наконец, с 16-тысячной армией, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] отправился в Стамбул, отправив ранее туда Хаджи Али Агу, который убил Кабакчи Мустафу (19 июля 1808 года). Мустафа Байрактар со своей армией, уничтожив довольно большое количество мятежников, прибыл в Высокую Порту. Султан [[Мустафа IV]], узнав, что Мустафа желает вернуть трон султану Селиму III, приказал убить Селима и брата шах-заде Махмуда. Султан был убит немедленно, а шах-заде Махмуд при помощи своих рабов и слуг был освобождён. Мустафа Байрактар, убрав с трона Мустафу IV, объявил султаном [[Махмуд II|Махмуда II]]. Последний сделал его садр-и-азамом — великим визирем. === Мәхмүт II идаралығы === Не уступая Селиму в энергии и в понимании необходимости реформ, [[Махмуд II|Махмуд]] был гораздо более жестким, чем Селим: злой, мстительный, он в большей степени руководствовался личными страстями, которые умерялись скорее политической дальновидностью, чем действительным стремлением ко благу страны. Почва для нововведений была уже несколько подготовлена, способность не задумываться над средствами тоже благоприятствовала Махмуду, и потому его деятельность оставила всё же более следов, чем деятельность Селима. Своим великим визирем он назначил Байрактара, распорядившегося избиением участников заговора против Селима и других политических противников. Жизнь самого Мустафы была на время пощажена. Как первую реформу, Байрактар наметил реорганизацию корпуса янычар, но он имел неосторожность отправить часть своего войска на театр военных действий; у него оставалось только 7000 солдат. 6000 янычар совершили на них неожиданное нападение и двинулись к дворцу с целью освободить Мустафу IV. Байрактар, с небольшим отрядом запершийся во дворце, выбросил им труп Мустафы, а затем взорвал часть дворца на воздух и похоронил себя в развалинах. Через несколько часов подоспело верное правительству трехтысячное войско с Рамиз-пашой во главе, разбило янычар и истребило значительную их часть. Махмуд решил отложить реформу до окончания войны с Россией, завершившейся в [[1812]] г. [[Бухарестский мирный договор (1812)|Бухарестским миром]]. [[Венский конгресс]] внёс некоторые изменения в положение Османской империи или, правильнее, определил точнее и утвердил в теории и на географических картах то, что уже имело место в действительности. [[Далмация]] и [[Иллирия]] были утверждены за Австрией, [[Бессарабия]] за Россией; семь [[Ионические острова|Ионических островов]] получили самоуправление под английским протекторатом; английские суда получили право свободного прохода через [[Дарданеллы]]. Даже на оставшейся у империи территории правительство не чувствовало уверенности. В Сербии в 1817 году началось восстание, окончившееся в 1829 году лишь после признания Сербии по [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольскому миру]] отдельным вассальным государством, с собственным князем во главе. В 1820 году началось восстание [[Али-паша Тепеленский|Али-паши Янинского]]. Вследствие измены его собственных сыновей он был разбит, взят в плен и казнён; но значительная часть его армии образовала кадры греческих повстанцев. В 1821 году восстание, переросшее в [[Греческая война за независимость|войну за независимость]], началось в Греции. После вмешательства России, Франции и Англии и несчастной для Османской империи [[Наваринское сражение|Наваринской (морской) битвы]] (1827), в которой погиб турецкий и египетский флот, османцы потеряли Грецию. --> ==== Хәрби юғалтыуҙар ==== <!--Избавления от янычар и дервишей (1826) не спасли турок от поражения как в войне с сербами, так и в войне с греками. За этими двумя войнами и в связи с ними последовала [[Русско-турецкая война (1828—1829)|война с Россией]] (1828—1829), окончившаяся [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольским миром 1829 года]]. Османская империя потеряла почти всю [[Княжество Сербия|Сербию]], [[Молдавия|Молдавию]], [[Валахия|Валахию]], [[Греция|Грецию]], восточное побережье [[Чёрное море|Чёрного моря]]. Вслед за тем от Османской империи отложился [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]], [[хедив]] Египта (1831—1833 и 1839). В борьбе с последним империя понесла такие удары, которыми было поставлено на карту самое её существование; но её дважды (1833 и 1839) спасло неожиданное заступничество России, вызванное опасением со стороны [[Николай I|Николая I]] новой европейской войны, которая, вероятно, была бы вызвана распадом Османского государства. Впрочем, это заступничество принесло России и реальные выгоды: по миру в Гункьяр Скелесси (1833) Османская империя предоставила русским судам проход через Дарданеллы, закрыв его для Англии. Одновременно французы решили отнять у османцев [[Алжир]] (с 1830 года), и ранее, впрочем, бывший лишь в номинальной зависимости от империи. ==== Гражданлыҡ реформалары ==== [[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Махмуд II]] начинает модернизацию в 1839 г.]] Войны не остановили реформаторских замыслов Махмуда; частные преобразования в армии продолжались во все время его царствования. Он заботился также о поднятии уровня образования в народе; при нём (1831) стала выходить на французском языке первая в Османской империи газета, имевшая официальный характер («Moniteur ottoman»). С конца 1831 года начала выходить первая официальная газета на турецком языке «[[Таквим-и векаи]]». Подобно Петру Великому, быть может, даже сознательно подражая ему, Махмуд стремился ввести европейские нравы в народе; он сам носил европейский костюм и поощрял к тому своих чиновников, запрещал ношение [[тюрбан]]а, устраивал празднества в Константинополе и в других городах с [[фейерверк]]ами, с европейской музыкой и вообще по европейскому образцу. До важнейших реформ гражданского строя, задуманных им, он не дожил; они были уже делом его наследника. Но и то немногое, что он сделал, шло вразрез с религиозными чувствами мусульманского населения. Он стал чеканить монету со своим изображением, что прямо запрещено в Коране (известия о том, будто и предыдущие султаны снимали с себя портреты, подлежит большому сомнению). В течение всего его царствования в разных частях государства, особенно в Константинополе, беспрестанно происходили бунты мусульман, вызванные религиозными чувствами; правительство расправлялось с ними крайне жестоко: иногда в несколько дней в Босфор бросалось по 4000 трупов. При этом Махмуд не стеснялся подвергать казни даже [[улем]]ов и [[дервиш]]ей, которые вообще были его ожесточёнными врагами. В царствование Махмуда было особенно много пожаров в Стамбуле, частью происходивших от поджогов; народ объяснял их Божьим наказанием за грехи султана. ==== Хакимлығы һөҙөмтәләре ==== Истребление [[янычары|янычар]], сначала повредившее Османской империи, лишив её хотя и плохого, но все-таки не бесполезного войска, по прошествии нескольких лет оказалось в высшей степени благодетельным: вооруженные силы Порты почти сравнялись с европейскими регулярными армиями, что было наглядно доказано в [[Крымская война|Крымскую кампанию]] и ещё более во время русско-турецкой войны 1877—1878 годов, а также в войне с Грецией 1897 года. Территориальное сокращение, в особенности потеря Греции, оказалось для империи тоже скорее выгодным, чем вредным. Исторически османы никогда не допускали к военной службе христиан; между тем, области со сплошным христианским населением ([[Греция]] и [[Сербия]]), не увеличивая турецкой армии, в то же время требовали от неё значительных военных гарнизонов, которые не могли быть пущены в ход в случае острой необходимости. В особенности это применимо к Греции, которая ввиду растянутой морской границы не представляла даже стратегических выгод для Османской империи, более сильной на суше, чем на море. Потеря территорий сократила государственные доходы империи, но в царствование Махмуда несколько оживилась торговля Османской империи с европейскими государствами, несколько поднялась производительность страны ([[хлеб]], [[табак]], [[Виноград культурный|виноград]], [[розовое масло]] и др.). Таким образом, несмотря на все внешние поражения, несмотря даже на страшную [[Битва при Незибе|битву при Низибе]], в которой [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]] уничтожил значительную османскую армию и за которой последовала потеря целого флота, Махмуд оставил Абдул-Меджиду государство скорее усиленное, чем ослабленное. Усилено оно было ещё и тем, что отныне интерес европейских держав был теснее связан с сохранением Османского государства. Необычайно поднялось значение [[Босфор]]а и Дарданелл; европейские державы чувствовали, что захват Константинополя одной из них нанесёт непоправимый удар остальным, и поэтому сохранение слабой Османской империи считали для себя более выгодным. --> == Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) == <!--Махмуду наследовал его 16-летний сын [[Абдул-Меджид]], не отличавшийся его энергией и непреклонностью, но зато бывший более культурным и мягким по своему характеру человеком. Несмотря на всё, сделанное Махмудом, битва при Низибе могла бы окончательно погубить Османскую империю, если бы Россия, Англия, Австрия и Пруссия не заключили союза для охраны целости Порты ([[1840]]); они составили трактат, в силу которого египетский вице-король сохранял на наследственном начале Египет, но обязывался немедленно очистить Сирию, а в случае отказа должен был лишиться всех своих владений. Союз этот вызвал негодование во Франции, поддерживавшей Мухаммеда Али, и Тьер сделал даже приготовления к войне; однако [[Луи-Филипп]] на неё не решился. Несмотря на неравенство сил, Мухаммед Али готов был сопротивляться; но английская эскадра бомбардировала [[Бейрут]], сожгла египетский флот и высадила в Сирию корпус в 9000 чел., который при помощи [[маронит]]ов нанёс несколько поражений египтянам. Мухаммед Али уступил; Османская империя была спасена, и Абдул-Меджид, поддерживаемый Хозревом-пашой, Решидом-пашой и другими сподвижниками отца, приступил к реформам. === Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат === 3 ноября 1839 года Абдул-Меджид издал так наз. [[Гюльханейский хатти-шериф]] (Гюльханэ — «жилище роз», название площади, где был объявлен [[Хатт-и-шериф]]) — общеимперский указ, определявший принципы, которым намеревалось следовать правительство: * обеспечение всем подданным совершенной безопасности относительно их жизни, чести и имущества; * правильный способ распределения и взимания налогов; * столь же правильный способ набора солдат. Признавалось необходимым изменить распределение податей в смысле их уравнительности и отказаться от системы сдачи их на откуп, определить расходы на сухопутные и морские силы; установлялась публичность [[судопроизводство|судопроизводства]]. Все эти льготы распространялись на всех подданных султана без различия вероисповеданий. Сам султан принёс присягу на верность хатти-шерифу. Оставалось осуществить обещание на самом деле. --> === Гумайюн === <!-- После [[Крымская война|Крымской войны]] султан опубликовал новый гатти-шериф [[гумайюн]] ([[1856]]), в котором подтверждались и подробнее развивались принципы первого; особенно настаивалось на [[Социальное равенство|равенстве]] всех подданных, без различия вероисповедания и национальности. После этого гатти-шерифа был отменён старинный закон о смертной казни за переход из ислама в другую религию. Однако большая часть этих постановлений оставалась только на бумаге. Высшее правительство частью было не в силах справиться с своеволием низших чиновников, частью и само не хотело прибегать к некоторым мерам, обещанным в гатти-шерифах, как, например, к назначению христиан на разные должности. Однажды оно сделало попытку вербовать солдат из христиан, но это вызвало недовольство и среди мусульман, и среди христиан, тем более, что правительство при производстве в офицеры не решалось отказаться от религиозных принципов ([[1847]]); скоро эта мера была отменена. Массовые убийства [[маронит]]ов в Сирии ([[1845]] и др.) подтверждали, что веротерпимость по-прежнему была чужда Османской империи. В течение царствования Абдул-Меджида были улучшены [[дорога|дороги]], построено множество [[мост]]ов, проведено несколько [[телеграф]]ных линий, [[почта]] организована по европейскому образцу. События [[1848]] г. вовсе не отозвались в Османской империи; только [[Революция 1848—1849 годов в Венгрии|венгерская революция]] побудила османское правительство сделать попытку восстановить своё господство на Дунае, но поражение венгров рассеяло его надежды. Когда [[Кошут, Лайош|Кошут]] с товарищами спаслись на турецкой территории, то Австрия и Россия обратились к султану Абдул-Меджиду с требованием их выдачи. Султан ответил, что религия запрещает ему нарушить долг гостеприимства. === Ҡырым һуғышы === [[1853]]—[[1856]] гг. были временем новой [[Восточная война|Восточной войны]], закончившейся в 1856 г. [[Парижский мирный договор (1856)|Парижским миром]]. На [[Парижский конгресс]] был на началах равноправности допущен представитель Османской империи, и этим самым империя признана членом европейского концерна. Однако это признание имело скорее формальный характер, чем действительный. Прежде всего Османская империя, участие которой в войне было весьма велико и которая доказала увеличение своей боевой способности сравнительно с первой четвертью XIX или с концом XVIII в., в действительности получила от войны очень мало; срытие русских крепостей на северном побережье Чёрного моря имело для неё ничтожное значение, а потеря Россией права держать военный флот на Чёрном море не могла быть продолжительна и была отменена уже в 1871 г. Далее, консульская юрисдикция была сохранена и доказывала, что Европа всё же смотрит на империю Османов как на государство варварское. После войны европейские державы стали заводить на территории империи свои почтовые учреждения, независимые от османских. Война не только не увеличила власти Османской империи над вассальными государствами, но ослабила её; дунайские княжества в [[1861]] г. объединились в одно государство [[Румыния|Румынию]], а в Сербии дружественные Турции [[Обреновичи]] были низвергнуты и заменены дружественными России [[Карагеоргиевичи]]; несколько позже Европа принудила империю удалить из Сербии свои гарнизоны ([[1867]]). Во время Восточной кампании Османская империя сделала заём в Англии в 7 млн [[фунт стерлингов|фунтов стерлингов]]; в 1858,1860 и 1861 гг. пришлось сделать новые займы. В то же время правительство выпустило значительное количество бумажных денег, курс которых скоро и сильно пал. В связи с другими событиями это вызвало торговый кризис [[1861]] г., тяжело отразившийся на народонаселении. --> == Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) == Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй. Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла. Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән. === Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү === Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған. Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән. Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған<ref>{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}</ref>. 1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була. Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы. === Черногориялағы һуғыш === 1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына. === Криттағы ихтилал === 1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына. Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән. === Дәүләт түңкәрелеше === 1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. <!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --> Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти». 1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла. == [[Абдулхәмит II]] == <!-- Уже в конце царствования Абдул-Азиза началось [[Боснийско-Герцеговинское восстание|восстание в Герцеговине и Боснии]], вызванное крайне тяжёлым положением населения этих областей, частью обязанного отбывать [[барщина|барщину]] на полях крупных землевладельцев-мусульман, частью лично свободного, но совершенно бесправного, угнетаемого непомерными поборами и в то же время постоянно подогреваемого в своей ненависти к туркам близким соседством свободных [[черногорцы|черногорцев]]. Весной [[1875]] г. некоторые общины обратились к султану с просьбой уменьшить налог на баранов и налог, уплачиваемый христианами взамен воинской повинности, и организовать полицию из христиан. Им даже не ответили. Тогда их жители взялись за оружие. Движение быстро охватило всю Герцеговину и распространилось на Боснию; [[Никшич]] был осаждён повстанцами. Из Черногории и Сербии на помощь повстанцам двинулись отряды добровольцев. Движение вызвало большой интерес за границей, особенно в [[Россия|России]] и в [[Австрия|Австрии]]; последняя обратилась к [[Порта|Порте]] с требованием религиозной равноправности, понижения налогов, пересмотра законов о недвижимой собственности и проч. Султан немедленно обещал всё это исполнить (февраль 1876), но повстанцы не соглашались положить оружие, пока не будут выведены османские войска из Герцеговины. Брожение перешло и на Болгарию, где османцы в виде ответа произвели страшную резню (см. [[Болгария]]), вызвавшую негодование во всей Европе (брошюра [[Гладстон, Уильям Эварт|Гладстона]] о зверствах в Болгарии), были поголовно вырезаны целые селения, до грудных детей включительно. Болгарское восстание было потоплено в крови, но герцеговинское и боснийское продолжалось и в 1876 г. и вызвало наконец вмешательство Сербии и Черногории (1876—1877 г; см. [[Сербско-турецкая война (1876—1877)|Сербо-черногорско-турецкая война]]). 6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления. В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.). [[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]] Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался. === 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков. === Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар === Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено. [[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]] В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]]. В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен. Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]<ref>{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}</ref>; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства. 14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела. [[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]] В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок. В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями. В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию. Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции. В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования. --> == XX быуат == <!-- В XX веке на окраинах империи усилились сепаратистские настроения. Османская империя начала постепенно терять свои территории, уступая технологическому превосходству Запада. === Йәш төрөктәр революцияһы === [[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|Демонстрация в районе [[Султанахмет]], Стамбул, 1908 год]] [[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Османская открытка в ознаменование младотурецкой революции]] В начале XX века в [[Османская империя|Османской империи]] появилось политическое движение [[Младотурки|младотурков]], которое было вдохновлено основанной в 1831 году подпольной организацией [[Молодая Италия]]. В 1908 году состоялась [[младотурецкая революция]], ведущую роль в которой сыграло общество «[[Единение и прогресс|Иттихад ве таракки]]» («Единение и прогресс», ''иттихадисты''). Султан [[Абдул-Хамид II]] согласился восстановить конституцию 1876 года и созвать парламент. В 1909 году абсолютная власть монарха была [[Контрпереворот 1909 года|восстановлена мятежниками]], но вскоре они потерпели поражение и парламент избрал новым султаном [[Мехмед V|Мехмеда V]] — брата Абдул-Хамида II. Будущий триумвир [[Энвер-паша|Энвер Исмаил]] принимал активное участие в революции 1908 года и был одним из лидеров «Единения и прогресса». [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] также отличился во время революции и принял участие в подавлении контрпереворота 1909 года. [[Мехмед Талаат-паша|Мехмед Талаат]] был другом Энвера Исмаила и после революции был избран депутатом парламента ''(меджлис-и умуми)'' от [[Эдирне]]. Воспользовавшись сложившейся ситуацией после революции младотурков, в октябре 1908 года [[Австро-Венгрия]] аннексировала [[Босния и Герцеговина|Боснию и Герцеговину]], что в дальнейшем привело к [[Боснийский кризис|Боснийскому кризису]]. В 1911 году началась [[Итало-турецкая война|война между Италией и Османской империей]], которая привела к потере турками [[Триполитания|Триполитании]], [[Киренаика|Киренаики]] и архипелага [[Додеканес]] в Эгейском море. Вслед за этой войной, продемонстрировавшей слабость турецкой армии, последовала война Османской империи с [[Балканский союз|Балканским союзом]]. === Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше === В октябре 1912 года началась [[Первая Балканская война]] между Османской империей и членами [[Балканский союз|Балканского союза]] — [[Третье Болгарское царство|Болгарией]], [[Королевство Сербия|Сербией]], [[Королевство Греция|Грецией]] и [[Королевство Черногория|Черногорией]]. Превосходящие по численности войска Союза добились быстрого успеха над находящимися в невыгодном стратегическом положении турками. [[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|[[Энвер-паша]] принимает иностранных представителей после [[Государственный переворот в Османской империи (1913)|переворота 1913 года.]]]] В январе 1913 года [[Единение и прогресс|иттихадист]] [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], убеждённый в том, что великий визирь [[Мехмед Камиль-паша|Камиль-паша]] и кабинет министров готовы заключить унизительный мир с Балканским союзом, устроил государственный переворот. По требованию Энвера султан [[Мехмед V]] назначил нового великого визиря, которым стал [[Махмуд Шевкет-паша]]. В новом правительстве получили портфели лишь трое умеренных представителей партии «Единение и прогресс». После истечения срока перемирия в феврале 1913 года война на Балканах возобновилась. Не имея возможности помочь своим городам в Европе, Османская империя была вынуждена наблюдать, как они постепенно переходят в руки союзников. В конце марта защитники [[Эдирне]] капитулировали и сдали город болгарам. После поражения, вызвавшего глубокий национальный кризис в стране, великий визирь немедленно объявил о готовности заключить мирный договор. В итоге Османская империя уступила членам Балканского союза 155,4 тыс. м² своей территории с 4 млн населения, потеряв почти все европейские владения. --> === Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы === <!-- Иттихадисты, которые оправдывали государственный переворот 1913 года необходимостью сохранить Эдирне в составе империи, оказались в неудобном положении и свергнутые ими либералы были полны решимости расквитаться с оппонентами. Спустя всего несколько дней после [[Лондонский мирный договор (1913)|подписания мирного договора]] великий визирь Махмуд Шевкет-паша был застрелен боевиками. Члены «Единения и прогресса» умело воспользовались ситуацией и в ходе начавшейся «чистки» устранили либералов с политической арены. В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря. Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране. === Беренсе донъя һуғышы === Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы. 2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]<ref>{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}</ref>. [[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]] Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]]. Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]]. Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года<ref>{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}</ref>. Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию<ref name="петросян">{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}</ref>. --> === Империяның тарҡалыуы === <!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции. [[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]] [[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом. [[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]]. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}} * [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]] * [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи]. {{Библиоинформация}} {{^|12px}} {{Османская империя в темах}} {{История Турции}} [[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]] [[Категория:Ғосман империяһы тарихы]] d7p3eti6rr3uwywz7rqk2f61c4e3ybz 1147397 1147396 2022-07-28T07:00:21Z Akkashka 14326 /* Сәлим III хакимлығы */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған. == Империяның барлыҡҡа килеүе == [[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]] Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= "gug_144-145"}} XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған<ref name="gug_144-145" />. XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана<ref name="gug_144-145" />. Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай. Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән. Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә. Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала. [[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]] Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән. 1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән == Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) == * 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу. * 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу. == Бөйөк империя осоро == Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә. Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған. [[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]] Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай. === Косово ҡырындағы алыш === 1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай<ref>{{книга |автор = Чиркович Сима. |заглавие = История сербов |место = М. |издательство = Весь мир |год = 2009 |страницы = 109 |isbn = 978-5-7777-0431-3 }}</ref>. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған. ==== Моратты үлтереү ==== Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан. Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға. === XV быуат башы === Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән. 1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата. Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була. Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола. Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә. [[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]] Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай. Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған. '''Константинополде алыу''' [[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]] Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән. Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған. Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә === Баҫып алыуҙары === Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған. Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән. Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән. 1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына Отрантоны ҡалдырған. Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә. === Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы === Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]] Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй. Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған. Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған. Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан. Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә. Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән. Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән. Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517). Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]] Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған. === Сөләймән I хакимлығы === [[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]] Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған. Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона. [[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]] 1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған. ==== Франция менән союз ==== Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй. 1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән. Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528). ==== Хәрби уңыштары ==== 1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була. 1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә. Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә. === Сәлим II хакимлығы === [[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]] Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай. [[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]] Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне. Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған. === Морат III һәм Меһмет III хакимлығы === Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан. Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән. Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була. == Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) == Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә. Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған. Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй. Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла. === 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === [[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]] 1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған. Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған. Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла. Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән. 1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған. Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт эшмәкәрҙәре тип танылған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан. === Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Илселәр [[Топҡапы]] һарайында]] Янычарҙар ихтилалы һөҙөмтәһендә тәхеткә ултыртылған Мостафаның ағаһы һәм вариҫы Әхмәт III (1703—1730) көтөлмәгән ҡыйыулыҡ һәм үҙаллылыҡ күрһәтә. Ул ғәскәрҙең бик күп офицерҙарын ҡулға алып, ашығыс рәүештә язалап үлтерә лә, үҙе ултыртҡан бөйөк вәзир (саҙр-азам) Әхмәт пашаны вазифаһынан бушата. Яңы бөйөк вәзир Дамадғассан паша дәүләттең төрлө урындарында ихтилалдарҙы тынысландыра, сит ил сауҙагәрҙәрен ҡурсалай, мәктәптәргә нигеҙ һала. Оҙаҡламай ул һәрәмдән сыҡҡан интрига арҡаһында ҡолатыла, һәм вәзирҙәр иҫ киткес тиҙлек менән алмашына башлай; ҡайһы берҙәре власта ике аҙнанан артыҡ ҡала алмай. Ғосман империяһы хатта Төньяҡ һуғышта Рәсәй күргән ауырлыҡтарҙы ла үҙе өсөн отошло файҙаланмай. 1709 йылда ғына ул Полтаванан ҡасҡан Швеция короле Карл XII ҡабул итә һәм уның инаныуҙары йоғонтоһонда Рәсәйгә ҡаршы һуғыш башлай. Был ваҡытҡа ғосмандарҙың хакимлыҡ итеүсе даирәләрендә Рәсәйгә ҡаршы һуғыш түгел, ә уның менән Австрияға ҡаршы союз тураһында хыялланған бер партия бар ине; был партияға башлыҡ итеп вәзир Номан Көпрүлү тәғәйенләнгән була, һәм уның әүәлге ҡолауына Карл XII ҡыҫылышы һуғышҡа сигнал булып хеҙмәт итә. Прутта төрөк һәм татарҙарҙың 200 000—дән ашыу ғәскәре уратып алған Пётр I батшаның хәле бик ҡурҡыныс ине. Петрҙың үлеме ҡотолғоһоҙ була, ләкин бөйөк вәзир Балтажи-Меһмет, батша Пётр I-нең Азов буйынса сағыштырмаса бик аҙ ғына ташламаһына алданып (1711), уны сығара. Һуғыш партияһы Балтажи-Меһметты ҡолата һәм Лемносҡа һөргөнгә ебәрә, ләкин Рәсәй консуллыҡ юлы менән Ғосман империяһынан Карл XII алып сығыуға өлгәшә, бының өсөн уға көс ҡулланырға тура килә. Ғосмандар 1714-1718 йылдарҙа Венеция һәм 1716-1718 йылдарҙа Австрия менән һуғыш алып бара. Пассаровицкий тыныслыҡ килешеүе (1718 йыл) буйынса Ғосман империяһы Мореяны кире ҡайтара, әммә Сербияның күпселек өлөшө, Банат, Валахияның бер өлөшө менән бергә Белградты Австрияға бирә. 1722 йылда, династияны туҡтауы һәм һуңынан Фарсы болаларынан файҙаланып, Европала юғалтҡандары өсөн үҙҙәрен бүләкләргә өмөтләнеп, ғосмандар шиғыйҙарға ҡаршы дини һуғыш башлай. Был һуғышта бер нисә тапҡыр еңелеүе һәм фарсыларҙың Ғосман биләмәһенә баҫып инеүе Константинополдә яңы ихтилалға сәбәпсе була: Әхмәт ҡолатыла, һәм тәхеткә уның ағаһы Мостафа II-нең улы Мәхмүт I ултыра. === Мәхмүт I хакимлығы === Йомшаҡлығы һәм кешелеклелеге менән ғосман солтандары араһында айырылып торған Мәхмүт I (1730—1754) (ул ҡолатылған солтанды һәм уның улдарын үлтермәй һәм ғөмүмән язалау ҡулланмай) дәүерендә Фарсы иленә ҡаршы мәғәнәһеҙ һуғыш дауам иткән. Австрия менән һуғыш Белград тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана (1739), уға ярашлы төрөктәр Белград һәм Орсова менән Сербияны кире ҡайтара. Рәсәй ғосмандарға ҡаршы уңышлы эш итә, әммә австрийҙарҙың сепарат килешеү төҙөүе урыҫтарҙы ла юл ҡуйырға мәжбүр итә; Рәсәй яулағандарынан, нығытмаларҙы йәшереү йөкләмәләрен алып, Азовты ғына һаҡлап ҡала. Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ибраһим Басмажи беренсе төрөк типографияһын ойоштора. Мөфтөй бер ни тиклем икеләнгәндән һуң, мәғрифәтселек мәнфәғәте өсөн был башланғысҡа фатихаһын раҫлап, фәтүә бирә, ә солтан ғәтти-шәриф менән рөхсәт итә. Ҡөрьән һәм башҡа изге китаптарҙы баҫтырыу ғына тыйылған. Типографияның тәүге осоронда унда 15 китап (ғәрәп һәм фарсы һүҙлектәре, Ғосман дәүләте тарихы һәм дөйөм география буйынса бер нисә китап, хәрби сәнғәт, сәйәси экономия һ. б.) баҫыла. Ибраһим Басмажи үлгәндән һуң, типография ябыла, яңыһы [[1784 йыл]]да ғына барлыҡҡа килә. Мәхмүт I йәше еткәс донъянан китә, уны энеһе һәм вариҫы Ғосман III (1754—1757) алмаштыра. Ғосман III-нөң идаралыҡ йылдары тыныс үткән һәм хоҙай биргән ғүмерен йәшәп вафат булған. == Реформаларға ынтылыш (1757—1839) == Ғосман III солтан урынына Әхмәт III-нөң улы Мостафа III (1757-74) тәхет вариҫы була. Ул Ғосман империяһы сәйәсәтен үҙгәртергә һәм уның ҡоралының көсөн ҡайтарырға теләүен белдерә. Ул ярайһы уҡ ҙур реформалар (Суэц муйыны һәм Кесе Азия аша каналдар ҡаҙыу) башҡарырға ниәт итә, асыҡтан-асыҡ ҡоллоҡто күрә алмай һәм байтаҡ әсирҙе иреккә сығара. Элек Ғосман империяһында ғүмерҙә булмаған ике осраҡ дөйөм ризаһыҙлыҡты айырыуса арттыра: Мәккәнән ҡайтҡан хаҡ диндарҙарҙың каруаны талана һәм юҡ ителә, һәм грек милләтле диңгеҙ юлбаҫарҙары төрөк адмирал карабын баҫып ала. Былар барыһы ла дәүләт власының сиктән тыш көсһөҙ булыуын раҫлай. Финанстарҙы көйләү өсөн, Мостафа III үҙенең һарайында экономиянан башлай, ләкин шуның менән бергә тәңкәнең боҙолоуына ла юл ҡуя. Мостафа ҡурсалауында Константинополдә тәүге асыҡ китапхана, бер нисә мәктәп һәм дауахана асыла. 1761 йылда ул Пруссия менән бик теләп килешеү төҙөй, уға ярашлы прус сауҙа караптарына ғосман һыуҙарында иркен йөҙөргә мөмкинлек бирелә; Ғосман империяһындағы прус подданныйҙары үҙ консулдарының юрисдикцияларына буйһона. Рәсәй һәм Австрия Мостафаға Пруссия бирелгән хоҡуҡтарҙы ғәмәлдән сығарғаны өсөн 100 000 дукат тәҡдим итә, әммә һөҙөмтәһе булмай: Мостафа үҙ дәүләтен Европа цивилизацияһы менән яҡынайтырға теләгән. Реформалар ниәттән ары китмәгән, башланмаған да. 1768 йылда солтан 6 йыл дауам иткән һәм 1774 йылда Көсөк-Кайнаржи тыныслыҡ килешеү менән тамамланған 1768-1774 йылдарҙағы Рус-төрөк һуғышын иғлан итергә тейеш була. Тыныслыҡ килешеүе Мостафаның энеһе һәм вариҫы Абдулхәмит I осоронда (1774-1789) төҙөлә. === Абдулхәмит I хакимлығы === Империя бөтә биләмәһендә лә ризаһыҙлыҡ хөкөм һөрә ине. Орлов ҡуҙғытҡан гректар тулҡынланған, әммә, урыҫтар ярҙамһыҙ ҡалдырғанлыҡтан, сағыштырмаса тиҙ һәм еңел тынысландырыла һәм аяуһыҙ язалана. Бағдад Әхмәт-пашаһы үҙен бойондороҡһоҙ тип иғлан итә; Ғәрәп күсмә халыҡтары хуплаған Таһер Галилея һәм Акра шәйехе дәрәжәһен алған; Мөхәммәт Бей Әбү әл-Даһаб хакимлығы аҫтында торған [[Мысыр]] яһаҡ түләргә уйламаған да; Бушатлия Мәхмүт, Скутарий пашаһы идара иткән Төньяҡ Албания ҡаты ихтилал хәлендә; Али, Янинский пашаһы, үҙ аллы батшалыҡ төҙөүгә ныҡ ынтылған. Абдулхәмит I бөтә батшалыҡ итеү дәүерендә был ихтилалдарҙы тынысландырыу менән мәшғүл була, әммә Ғосман хөкүмәтенең ихтилалдарҙы йүгәнләрлек аҡсаһы һәм тәртипле ғәскәре лә булмай. Етмәһә, быға төрөктәргә уңышһыҙлыҡ килтергән Рәсәй һәм Австрия менән яңы һуғыш (1787-1791) ҡушыла. Ул Рәсәй менән Яссы килешеүе (1792) менән тамамлана. Был тыныслыҡ килешеүе буйынса Ҡырым ярымутрауы һәм Буг менән Днестр араһындағы биләмәләр бөтөнләйгә Рәсәйгә бирелә. Шулай уҡ Төркиә Австрия менән Систов килешеүен (1791) төҙөй. Һуңғыһы Ғосман империяһы өсөн сағыштырмаса уңайлы булған, сөнки уның төп дошманы Изге Рим империяһы императоры Иосиф II вафат була, ә Леопольд үҙенең бөтә иғтибарын Францияға йүнәлткән. Австрия һуғышта яулаған биләмәләренең күп өлөшөн ғосмандарға кире ҡайтарған. Тыныслыҡ килешеүе Абдулхәмидтең бер туғанының улы Сәлим III менән төҙөлгән (1789-1807). Территориаль юғалтыуҙарҙан тыш, һуғыш Ғосман дәүләте тормошона тағы бер етди үҙгәреш индерә: ул башланыр алдынан (1785) империя үҙенең дәүләт килемдәре менән гарантияланған беренсе (тәүҙә эске) дәүләт бурысы буйынса килешеү төҙөй. === Сәлим III хакимлығы === Солтан [[Сәлим III]] тәүгеләрҙән булып Ғосман империяһының тәрән көрсөктә икәнен аңлай һәм илдең хәрби һәм дәүләт ойошмаһын реформалаштырыуға тотона. Хөкүмәт көслө саралар менән Эгей диңгеҙен пираттарҙан таҙарта; ул сауҙа һәм халыҡ мәғарифын ҡурсалай. Уның төп иғтибары армияға йүнәлтелә. Янычарҙар һуғышта үҙҙәренең файҙаһыҙ булғанын, шул уҡ ваҡытта илде тыныслыҡ осоронда илде анархия хәлендә тотоуын иҫбатлай. Янычар формированиеларын солтан Европа өлгөһөндәге армия менән алмаштырырға ниәтләнгән ләкин шул арала ғына иҫке системаны алмаштырып булмаясағы билдәле булғанлыҡтан, реформаторҙар традицион формированиеларҙың торошон яҡшыртыуға айырым иғтибар бүлгән. Башҡа реформаларҙа солтан артиллерия һәм флоттың һуғышҡа һәләтлеген көсәйтеү буйынса саралар була. Хөкүмәт тактика һәм фортификация буйынса иң яҡшы сит ил әҫәрҙәрен ғосман теленә тәржемә итеүҙе хәстәрләй; француз офицерҙарын артиллерия һәм диңгеҙ училищеларында уҡытыусы урындарына саҡыра; тәүгеһендә хәрби фәндәр буйынса сит ил әҫәрҙәре китапханаһын аса. Туп ҡойоу оҫтаханалары яҡшыртыла; яңы өлгөләге хәрби судноларға Францияла заказ бирелә. Былар барыһы ла яҡынса саралар ине. [[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|Солтан [[Сәлим III]]]] Солтан армияның эске ҡоролошон үҙгәртеп ҡороуға күсергә теләгән; армияла яңы форма һәм ҡәтғиерәк тәртип индерә башлаған; яңылыҡ янычарҙарға ҡағылмаған. Шул арала Порта алдына ике етди һынау килеп баҫа: беренсенән, хөкүмәт биргән бойороҡтарҙы кире ҡағыусы видин пашаһы Пасван-Оғлу ихтилалы (1797), икенсенән - Наполеон I-нең Мысыр экспедицияһы. Көсөк-Хөсәйен Пасван-Оғлуға ҡаршы хәрәкәт итә һәм уның менән асыҡ һөҙөмтәһе булмаған ысын һуғыш алып бара. Хөкүмәт, ниһайәт, фетнәсе наместник менән һөйләшеүҙәргә тотона һәм уның тулыһынса тиерлек бойондороҡһоҙлоҡ нигеҙендә Видин пашалығы менән идара итеүгә ғүмерлек хоҡуҡтарын таный. 1798 йылда Франция генерал Бонапарт етәкселегендә Мысырға, артабан Сүриәгә һөжүм итә башлай. Бөйөк Британия Абукир янындағы һуғышта (1798) француз флотын юҡ итеп, Ғосман империяһын яҡлай. Экспедиция ғосмандар өсөн етди һөҙөмтәгә эйә булмай. Формаль яҡтан, Мысыр - Ғосман империяһы, ысынында иһә мәмлүктәр ҡулында ҡала. Француздарға ҡаршы һуғыш бөтөүгә (1801), Белградта армияла барған реформаларға риза булмаған янычарҙар ихтилалы башлана. Сербияла янычарҙар яғынан ҡыҫырыҡлауҙарҙан тамам йонсоу Карагеоргий етәкселегендәге халыҡ хәрәкәте (1804) башланыуға сәбәпсе була. Хөкүмәт тәүҙә хәрәкәтте яҡлап сыға, ләкин тиҙҙән ул ысын халыҡ ихтилалы формаһына әүерелә һәм Ғосман империяһына һуғыш хәрәкәттәрен башларға тура килә (ҡара: Иванковац эргәһендәге һуғыш). Рәсәй башлаған урыҫ-төрөк һуғышы (1806-1812) хәлде ҡатмарлаштыра. Бөйөк вәзир һәм башҡа юғары чиновниктар, хәрбиҙәр һуғыш хәрәкәттәре театрында булғанлыҡтан, реформаларға тотоноу артҡы планға ҡалдырыла. ==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ==== <!--В [[Стамбул]]е оставался лишь [[каймакам]] (помощник великого визиря) и заместители министров. [[Шейх-уль-ислам]] воспользовался этим моментом для заговора против султана. В заговоре приняли участие улемы и [[янычары]], среди которых распространялись слухи о намерении султана расформировать их, распределив по полкам регулярной армии. К заговору примкнул и каймакам. В назначенный день отряд янычар неожиданно напал на гарнизон постоянного войска, стоявший в столице, и произвёл среди него резню. Другая часть янычар окружила дворец Селима и требовала от него казни ненавистных им лиц. Селим имел мужество отказаться. Он был арестован и посажен под стражу. Султаном был провозглашён сын Абдул-Хамида, [[Мустафа IV]] (1807—1808). Резня в городе продолжалась два дня. От имени бессильного Мустафы управляли шейх-уль-ислам и каймакам. Но и у Селима оставались свои приверженцы. Во время переворота Кабакчи Мустафы, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] (паша болгарского города Рущук) и его приверженцы начали переговоры по поводу возврата султана Селима III на престол. Наконец, с 16-тысячной армией, [[Алемдар Мустафа-паша|Мустафа Байрактар]] отправился в Стамбул, отправив ранее туда Хаджи Али Агу, который убил Кабакчи Мустафу (19 июля 1808 года). Мустафа Байрактар со своей армией, уничтожив довольно большое количество мятежников, прибыл в Высокую Порту. Султан [[Мустафа IV]], узнав, что Мустафа желает вернуть трон султану Селиму III, приказал убить Селима и брата шах-заде Махмуда. Султан был убит немедленно, а шах-заде Махмуд при помощи своих рабов и слуг был освобождён. Мустафа Байрактар, убрав с трона Мустафу IV, объявил султаном [[Махмуд II|Махмуда II]]. Последний сделал его садр-и-азамом — великим визирем. === Мәхмүт II идаралығы === Не уступая Селиму в энергии и в понимании необходимости реформ, [[Махмуд II|Махмуд]] был гораздо более жестким, чем Селим: злой, мстительный, он в большей степени руководствовался личными страстями, которые умерялись скорее политической дальновидностью, чем действительным стремлением ко благу страны. Почва для нововведений была уже несколько подготовлена, способность не задумываться над средствами тоже благоприятствовала Махмуду, и потому его деятельность оставила всё же более следов, чем деятельность Селима. Своим великим визирем он назначил Байрактара, распорядившегося избиением участников заговора против Селима и других политических противников. Жизнь самого Мустафы была на время пощажена. Как первую реформу, Байрактар наметил реорганизацию корпуса янычар, но он имел неосторожность отправить часть своего войска на театр военных действий; у него оставалось только 7000 солдат. 6000 янычар совершили на них неожиданное нападение и двинулись к дворцу с целью освободить Мустафу IV. Байрактар, с небольшим отрядом запершийся во дворце, выбросил им труп Мустафы, а затем взорвал часть дворца на воздух и похоронил себя в развалинах. Через несколько часов подоспело верное правительству трехтысячное войско с Рамиз-пашой во главе, разбило янычар и истребило значительную их часть. Махмуд решил отложить реформу до окончания войны с Россией, завершившейся в [[1812]] г. [[Бухарестский мирный договор (1812)|Бухарестским миром]]. [[Венский конгресс]] внёс некоторые изменения в положение Османской империи или, правильнее, определил точнее и утвердил в теории и на географических картах то, что уже имело место в действительности. [[Далмация]] и [[Иллирия]] были утверждены за Австрией, [[Бессарабия]] за Россией; семь [[Ионические острова|Ионических островов]] получили самоуправление под английским протекторатом; английские суда получили право свободного прохода через [[Дарданеллы]]. Даже на оставшейся у империи территории правительство не чувствовало уверенности. В Сербии в 1817 году началось восстание, окончившееся в 1829 году лишь после признания Сербии по [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольскому миру]] отдельным вассальным государством, с собственным князем во главе. В 1820 году началось восстание [[Али-паша Тепеленский|Али-паши Янинского]]. Вследствие измены его собственных сыновей он был разбит, взят в плен и казнён; но значительная часть его армии образовала кадры греческих повстанцев. В 1821 году восстание, переросшее в [[Греческая война за независимость|войну за независимость]], началось в Греции. После вмешательства России, Франции и Англии и несчастной для Османской империи [[Наваринское сражение|Наваринской (морской) битвы]] (1827), в которой погиб турецкий и египетский флот, османцы потеряли Грецию. --> ==== Хәрби юғалтыуҙар ==== <!--Избавления от янычар и дервишей (1826) не спасли турок от поражения как в войне с сербами, так и в войне с греками. За этими двумя войнами и в связи с ними последовала [[Русско-турецкая война (1828—1829)|война с Россией]] (1828—1829), окончившаяся [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольским миром 1829 года]]. Османская империя потеряла почти всю [[Княжество Сербия|Сербию]], [[Молдавия|Молдавию]], [[Валахия|Валахию]], [[Греция|Грецию]], восточное побережье [[Чёрное море|Чёрного моря]]. Вслед за тем от Османской империи отложился [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]], [[хедив]] Египта (1831—1833 и 1839). В борьбе с последним империя понесла такие удары, которыми было поставлено на карту самое её существование; но её дважды (1833 и 1839) спасло неожиданное заступничество России, вызванное опасением со стороны [[Николай I|Николая I]] новой европейской войны, которая, вероятно, была бы вызвана распадом Османского государства. Впрочем, это заступничество принесло России и реальные выгоды: по миру в Гункьяр Скелесси (1833) Османская империя предоставила русским судам проход через Дарданеллы, закрыв его для Англии. Одновременно французы решили отнять у османцев [[Алжир]] (с 1830 года), и ранее, впрочем, бывший лишь в номинальной зависимости от империи. ==== Гражданлыҡ реформалары ==== [[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Махмуд II]] начинает модернизацию в 1839 г.]] Войны не остановили реформаторских замыслов Махмуда; частные преобразования в армии продолжались во все время его царствования. Он заботился также о поднятии уровня образования в народе; при нём (1831) стала выходить на французском языке первая в Османской империи газета, имевшая официальный характер («Moniteur ottoman»). С конца 1831 года начала выходить первая официальная газета на турецком языке «[[Таквим-и векаи]]». Подобно Петру Великому, быть может, даже сознательно подражая ему, Махмуд стремился ввести европейские нравы в народе; он сам носил европейский костюм и поощрял к тому своих чиновников, запрещал ношение [[тюрбан]]а, устраивал празднества в Константинополе и в других городах с [[фейерверк]]ами, с европейской музыкой и вообще по европейскому образцу. До важнейших реформ гражданского строя, задуманных им, он не дожил; они были уже делом его наследника. Но и то немногое, что он сделал, шло вразрез с религиозными чувствами мусульманского населения. Он стал чеканить монету со своим изображением, что прямо запрещено в Коране (известия о том, будто и предыдущие султаны снимали с себя портреты, подлежит большому сомнению). В течение всего его царствования в разных частях государства, особенно в Константинополе, беспрестанно происходили бунты мусульман, вызванные религиозными чувствами; правительство расправлялось с ними крайне жестоко: иногда в несколько дней в Босфор бросалось по 4000 трупов. При этом Махмуд не стеснялся подвергать казни даже [[улем]]ов и [[дервиш]]ей, которые вообще были его ожесточёнными врагами. В царствование Махмуда было особенно много пожаров в Стамбуле, частью происходивших от поджогов; народ объяснял их Божьим наказанием за грехи султана. ==== Хакимлығы һөҙөмтәләре ==== Истребление [[янычары|янычар]], сначала повредившее Османской империи, лишив её хотя и плохого, но все-таки не бесполезного войска, по прошествии нескольких лет оказалось в высшей степени благодетельным: вооруженные силы Порты почти сравнялись с европейскими регулярными армиями, что было наглядно доказано в [[Крымская война|Крымскую кампанию]] и ещё более во время русско-турецкой войны 1877—1878 годов, а также в войне с Грецией 1897 года. Территориальное сокращение, в особенности потеря Греции, оказалось для империи тоже скорее выгодным, чем вредным. Исторически османы никогда не допускали к военной службе христиан; между тем, области со сплошным христианским населением ([[Греция]] и [[Сербия]]), не увеличивая турецкой армии, в то же время требовали от неё значительных военных гарнизонов, которые не могли быть пущены в ход в случае острой необходимости. В особенности это применимо к Греции, которая ввиду растянутой морской границы не представляла даже стратегических выгод для Османской империи, более сильной на суше, чем на море. Потеря территорий сократила государственные доходы империи, но в царствование Махмуда несколько оживилась торговля Османской империи с европейскими государствами, несколько поднялась производительность страны ([[хлеб]], [[табак]], [[Виноград культурный|виноград]], [[розовое масло]] и др.). Таким образом, несмотря на все внешние поражения, несмотря даже на страшную [[Битва при Незибе|битву при Низибе]], в которой [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]] уничтожил значительную османскую армию и за которой последовала потеря целого флота, Махмуд оставил Абдул-Меджиду государство скорее усиленное, чем ослабленное. Усилено оно было ещё и тем, что отныне интерес европейских держав был теснее связан с сохранением Османского государства. Необычайно поднялось значение [[Босфор]]а и Дарданелл; европейские державы чувствовали, что захват Константинополя одной из них нанесёт непоправимый удар остальным, и поэтому сохранение слабой Османской империи считали для себя более выгодным. --> == Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) == <!--Махмуду наследовал его 16-летний сын [[Абдул-Меджид]], не отличавшийся его энергией и непреклонностью, но зато бывший более культурным и мягким по своему характеру человеком. Несмотря на всё, сделанное Махмудом, битва при Низибе могла бы окончательно погубить Османскую империю, если бы Россия, Англия, Австрия и Пруссия не заключили союза для охраны целости Порты ([[1840]]); они составили трактат, в силу которого египетский вице-король сохранял на наследственном начале Египет, но обязывался немедленно очистить Сирию, а в случае отказа должен был лишиться всех своих владений. Союз этот вызвал негодование во Франции, поддерживавшей Мухаммеда Али, и Тьер сделал даже приготовления к войне; однако [[Луи-Филипп]] на неё не решился. Несмотря на неравенство сил, Мухаммед Али готов был сопротивляться; но английская эскадра бомбардировала [[Бейрут]], сожгла египетский флот и высадила в Сирию корпус в 9000 чел., который при помощи [[маронит]]ов нанёс несколько поражений египтянам. Мухаммед Али уступил; Османская империя была спасена, и Абдул-Меджид, поддерживаемый Хозревом-пашой, Решидом-пашой и другими сподвижниками отца, приступил к реформам. === Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат === 3 ноября 1839 года Абдул-Меджид издал так наз. [[Гюльханейский хатти-шериф]] (Гюльханэ — «жилище роз», название площади, где был объявлен [[Хатт-и-шериф]]) — общеимперский указ, определявший принципы, которым намеревалось следовать правительство: * обеспечение всем подданным совершенной безопасности относительно их жизни, чести и имущества; * правильный способ распределения и взимания налогов; * столь же правильный способ набора солдат. Признавалось необходимым изменить распределение податей в смысле их уравнительности и отказаться от системы сдачи их на откуп, определить расходы на сухопутные и морские силы; установлялась публичность [[судопроизводство|судопроизводства]]. Все эти льготы распространялись на всех подданных султана без различия вероисповеданий. Сам султан принёс присягу на верность хатти-шерифу. Оставалось осуществить обещание на самом деле. --> === Гумайюн === <!-- После [[Крымская война|Крымской войны]] султан опубликовал новый гатти-шериф [[гумайюн]] ([[1856]]), в котором подтверждались и подробнее развивались принципы первого; особенно настаивалось на [[Социальное равенство|равенстве]] всех подданных, без различия вероисповедания и национальности. После этого гатти-шерифа был отменён старинный закон о смертной казни за переход из ислама в другую религию. Однако большая часть этих постановлений оставалась только на бумаге. Высшее правительство частью было не в силах справиться с своеволием низших чиновников, частью и само не хотело прибегать к некоторым мерам, обещанным в гатти-шерифах, как, например, к назначению христиан на разные должности. Однажды оно сделало попытку вербовать солдат из христиан, но это вызвало недовольство и среди мусульман, и среди христиан, тем более, что правительство при производстве в офицеры не решалось отказаться от религиозных принципов ([[1847]]); скоро эта мера была отменена. Массовые убийства [[маронит]]ов в Сирии ([[1845]] и др.) подтверждали, что веротерпимость по-прежнему была чужда Османской империи. В течение царствования Абдул-Меджида были улучшены [[дорога|дороги]], построено множество [[мост]]ов, проведено несколько [[телеграф]]ных линий, [[почта]] организована по европейскому образцу. События [[1848]] г. вовсе не отозвались в Османской империи; только [[Революция 1848—1849 годов в Венгрии|венгерская революция]] побудила османское правительство сделать попытку восстановить своё господство на Дунае, но поражение венгров рассеяло его надежды. Когда [[Кошут, Лайош|Кошут]] с товарищами спаслись на турецкой территории, то Австрия и Россия обратились к султану Абдул-Меджиду с требованием их выдачи. Султан ответил, что религия запрещает ему нарушить долг гостеприимства. === Ҡырым һуғышы === [[1853]]—[[1856]] гг. были временем новой [[Восточная война|Восточной войны]], закончившейся в 1856 г. [[Парижский мирный договор (1856)|Парижским миром]]. На [[Парижский конгресс]] был на началах равноправности допущен представитель Османской империи, и этим самым империя признана членом европейского концерна. Однако это признание имело скорее формальный характер, чем действительный. Прежде всего Османская империя, участие которой в войне было весьма велико и которая доказала увеличение своей боевой способности сравнительно с первой четвертью XIX или с концом XVIII в., в действительности получила от войны очень мало; срытие русских крепостей на северном побережье Чёрного моря имело для неё ничтожное значение, а потеря Россией права держать военный флот на Чёрном море не могла быть продолжительна и была отменена уже в 1871 г. Далее, консульская юрисдикция была сохранена и доказывала, что Европа всё же смотрит на империю Османов как на государство варварское. После войны европейские державы стали заводить на территории империи свои почтовые учреждения, независимые от османских. Война не только не увеличила власти Османской империи над вассальными государствами, но ослабила её; дунайские княжества в [[1861]] г. объединились в одно государство [[Румыния|Румынию]], а в Сербии дружественные Турции [[Обреновичи]] были низвергнуты и заменены дружественными России [[Карагеоргиевичи]]; несколько позже Европа принудила империю удалить из Сербии свои гарнизоны ([[1867]]). Во время Восточной кампании Османская империя сделала заём в Англии в 7 млн [[фунт стерлингов|фунтов стерлингов]]; в 1858,1860 и 1861 гг. пришлось сделать новые займы. В то же время правительство выпустило значительное количество бумажных денег, курс которых скоро и сильно пал. В связи с другими событиями это вызвало торговый кризис [[1861]] г., тяжело отразившийся на народонаселении. --> == Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) == Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй. Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла. Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән. === Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү === Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған. Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән. Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған<ref>{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}</ref>. 1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була. Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы. === Черногориялағы һуғыш === 1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына. === Криттағы ихтилал === 1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына. Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән. === Дәүләт түңкәрелеше === 1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. <!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --> Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти». 1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла. == [[Абдулхәмит II]] == <!-- Уже в конце царствования Абдул-Азиза началось [[Боснийско-Герцеговинское восстание|восстание в Герцеговине и Боснии]], вызванное крайне тяжёлым положением населения этих областей, частью обязанного отбывать [[барщина|барщину]] на полях крупных землевладельцев-мусульман, частью лично свободного, но совершенно бесправного, угнетаемого непомерными поборами и в то же время постоянно подогреваемого в своей ненависти к туркам близким соседством свободных [[черногорцы|черногорцев]]. Весной [[1875]] г. некоторые общины обратились к султану с просьбой уменьшить налог на баранов и налог, уплачиваемый христианами взамен воинской повинности, и организовать полицию из христиан. Им даже не ответили. Тогда их жители взялись за оружие. Движение быстро охватило всю Герцеговину и распространилось на Боснию; [[Никшич]] был осаждён повстанцами. Из Черногории и Сербии на помощь повстанцам двинулись отряды добровольцев. Движение вызвало большой интерес за границей, особенно в [[Россия|России]] и в [[Австрия|Австрии]]; последняя обратилась к [[Порта|Порте]] с требованием религиозной равноправности, понижения налогов, пересмотра законов о недвижимой собственности и проч. Султан немедленно обещал всё это исполнить (февраль 1876), но повстанцы не соглашались положить оружие, пока не будут выведены османские войска из Герцеговины. Брожение перешло и на Болгарию, где османцы в виде ответа произвели страшную резню (см. [[Болгария]]), вызвавшую негодование во всей Европе (брошюра [[Гладстон, Уильям Эварт|Гладстона]] о зверствах в Болгарии), были поголовно вырезаны целые селения, до грудных детей включительно. Болгарское восстание было потоплено в крови, но герцеговинское и боснийское продолжалось и в 1876 г. и вызвало наконец вмешательство Сербии и Черногории (1876—1877 г; см. [[Сербско-турецкая война (1876—1877)|Сербо-черногорско-турецкая война]]). 6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления. В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.). [[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]] Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался. === 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков. === Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар === Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено. [[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]] В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]]. В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен. Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]<ref>{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}</ref>; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства. 14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела. [[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]] В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок. В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями. В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию. Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции. В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования. --> == XX быуат == <!-- В XX веке на окраинах империи усилились сепаратистские настроения. Османская империя начала постепенно терять свои территории, уступая технологическому превосходству Запада. === Йәш төрөктәр революцияһы === [[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|Демонстрация в районе [[Султанахмет]], Стамбул, 1908 год]] [[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Османская открытка в ознаменование младотурецкой революции]] В начале XX века в [[Османская империя|Османской империи]] появилось политическое движение [[Младотурки|младотурков]], которое было вдохновлено основанной в 1831 году подпольной организацией [[Молодая Италия]]. В 1908 году состоялась [[младотурецкая революция]], ведущую роль в которой сыграло общество «[[Единение и прогресс|Иттихад ве таракки]]» («Единение и прогресс», ''иттихадисты''). Султан [[Абдул-Хамид II]] согласился восстановить конституцию 1876 года и созвать парламент. В 1909 году абсолютная власть монарха была [[Контрпереворот 1909 года|восстановлена мятежниками]], но вскоре они потерпели поражение и парламент избрал новым султаном [[Мехмед V|Мехмеда V]] — брата Абдул-Хамида II. Будущий триумвир [[Энвер-паша|Энвер Исмаил]] принимал активное участие в революции 1908 года и был одним из лидеров «Единения и прогресса». [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] также отличился во время революции и принял участие в подавлении контрпереворота 1909 года. [[Мехмед Талаат-паша|Мехмед Талаат]] был другом Энвера Исмаила и после революции был избран депутатом парламента ''(меджлис-и умуми)'' от [[Эдирне]]. Воспользовавшись сложившейся ситуацией после революции младотурков, в октябре 1908 года [[Австро-Венгрия]] аннексировала [[Босния и Герцеговина|Боснию и Герцеговину]], что в дальнейшем привело к [[Боснийский кризис|Боснийскому кризису]]. В 1911 году началась [[Итало-турецкая война|война между Италией и Османской империей]], которая привела к потере турками [[Триполитания|Триполитании]], [[Киренаика|Киренаики]] и архипелага [[Додеканес]] в Эгейском море. Вслед за этой войной, продемонстрировавшей слабость турецкой армии, последовала война Османской империи с [[Балканский союз|Балканским союзом]]. === Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше === В октябре 1912 года началась [[Первая Балканская война]] между Османской империей и членами [[Балканский союз|Балканского союза]] — [[Третье Болгарское царство|Болгарией]], [[Королевство Сербия|Сербией]], [[Королевство Греция|Грецией]] и [[Королевство Черногория|Черногорией]]. Превосходящие по численности войска Союза добились быстрого успеха над находящимися в невыгодном стратегическом положении турками. [[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|[[Энвер-паша]] принимает иностранных представителей после [[Государственный переворот в Османской империи (1913)|переворота 1913 года.]]]] В январе 1913 года [[Единение и прогресс|иттихадист]] [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], убеждённый в том, что великий визирь [[Мехмед Камиль-паша|Камиль-паша]] и кабинет министров готовы заключить унизительный мир с Балканским союзом, устроил государственный переворот. По требованию Энвера султан [[Мехмед V]] назначил нового великого визиря, которым стал [[Махмуд Шевкет-паша]]. В новом правительстве получили портфели лишь трое умеренных представителей партии «Единение и прогресс». После истечения срока перемирия в феврале 1913 года война на Балканах возобновилась. Не имея возможности помочь своим городам в Европе, Османская империя была вынуждена наблюдать, как они постепенно переходят в руки союзников. В конце марта защитники [[Эдирне]] капитулировали и сдали город болгарам. После поражения, вызвавшего глубокий национальный кризис в стране, великий визирь немедленно объявил о готовности заключить мирный договор. В итоге Османская империя уступила членам Балканского союза 155,4 тыс. м² своей территории с 4 млн населения, потеряв почти все европейские владения. --> === Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы === <!-- Иттихадисты, которые оправдывали государственный переворот 1913 года необходимостью сохранить Эдирне в составе империи, оказались в неудобном положении и свергнутые ими либералы были полны решимости расквитаться с оппонентами. Спустя всего несколько дней после [[Лондонский мирный договор (1913)|подписания мирного договора]] великий визирь Махмуд Шевкет-паша был застрелен боевиками. Члены «Единения и прогресса» умело воспользовались ситуацией и в ходе начавшейся «чистки» устранили либералов с политической арены. В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря. Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране. === Беренсе донъя һуғышы === Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы. 2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]<ref>{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}</ref>. [[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]] Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]]. Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]]. Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года<ref>{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}</ref>. Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию<ref name="петросян">{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}</ref>. --> === Империяның тарҡалыуы === <!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции. [[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]] [[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом. [[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]]. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}} * [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]] * [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи]. {{Библиоинформация}} {{^|12px}} {{Османская империя в темах}} {{История Турции}} [[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]] [[Категория:Ғосман империяһы тарихы]] o843vq4nbjfc0fdvh2o58miyp9gz26n 1147407 1147397 2022-07-28T07:24:01Z Akkashka 14326 /* Түңкәрелеш булдырырға маташыу */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған. == Империяның барлыҡҡа килеүе == [[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]] Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= "gug_144-145"}} XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған<ref name="gug_144-145" />. XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана<ref name="gug_144-145" />. Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай. Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән. Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә. Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала. [[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]] Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән. 1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән == Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) == * 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу. * 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу. == Бөйөк империя осоро == Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә. Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған. [[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]] Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай. === Косово ҡырындағы алыш === 1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай<ref>{{книга |автор = Чиркович Сима. |заглавие = История сербов |место = М. |издательство = Весь мир |год = 2009 |страницы = 109 |isbn = 978-5-7777-0431-3 }}</ref>. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған. ==== Моратты үлтереү ==== Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан. Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға. === XV быуат башы === Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән. 1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата. Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була. Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола. Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә. [[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]] Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай. Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған. '''Константинополде алыу''' [[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]] Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән. Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған. Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә === Баҫып алыуҙары === Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған. Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән. Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән. 1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына Отрантоны ҡалдырған. Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә. === Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы === Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]] Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй. Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған. Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған. Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан. Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә. Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән. Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән. Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517). Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]] Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған. === Сөләймән I хакимлығы === [[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]] Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған. Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона. [[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]] 1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған. ==== Франция менән союз ==== Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй. 1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән. Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528). ==== Хәрби уңыштары ==== 1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була. 1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә. Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә. === Сәлим II хакимлығы === [[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]] Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай. [[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]] Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне. Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған. === Морат III һәм Меһмет III хакимлығы === Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан. Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән. Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була. == Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) == Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә. Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған. Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй. Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла. === 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === [[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]] 1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған. Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған. Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла. Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән. 1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған. Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт эшмәкәрҙәре тип танылған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан. === Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Илселәр [[Топҡапы]] һарайында]] Янычарҙар ихтилалы һөҙөмтәһендә тәхеткә ултыртылған Мостафаның ағаһы һәм вариҫы Әхмәт III (1703—1730) көтөлмәгән ҡыйыулыҡ һәм үҙаллылыҡ күрһәтә. Ул ғәскәрҙең бик күп офицерҙарын ҡулға алып, ашығыс рәүештә язалап үлтерә лә, үҙе ултыртҡан бөйөк вәзир (саҙр-азам) Әхмәт пашаны вазифаһынан бушата. Яңы бөйөк вәзир Дамадғассан паша дәүләттең төрлө урындарында ихтилалдарҙы тынысландыра, сит ил сауҙагәрҙәрен ҡурсалай, мәктәптәргә нигеҙ һала. Оҙаҡламай ул һәрәмдән сыҡҡан интрига арҡаһында ҡолатыла, һәм вәзирҙәр иҫ киткес тиҙлек менән алмашына башлай; ҡайһы берҙәре власта ике аҙнанан артыҡ ҡала алмай. Ғосман империяһы хатта Төньяҡ һуғышта Рәсәй күргән ауырлыҡтарҙы ла үҙе өсөн отошло файҙаланмай. 1709 йылда ғына ул Полтаванан ҡасҡан Швеция короле Карл XII ҡабул итә һәм уның инаныуҙары йоғонтоһонда Рәсәйгә ҡаршы һуғыш башлай. Был ваҡытҡа ғосмандарҙың хакимлыҡ итеүсе даирәләрендә Рәсәйгә ҡаршы һуғыш түгел, ә уның менән Австрияға ҡаршы союз тураһында хыялланған бер партия бар ине; был партияға башлыҡ итеп вәзир Номан Көпрүлү тәғәйенләнгән була, һәм уның әүәлге ҡолауына Карл XII ҡыҫылышы һуғышҡа сигнал булып хеҙмәт итә. Прутта төрөк һәм татарҙарҙың 200 000—дән ашыу ғәскәре уратып алған Пётр I батшаның хәле бик ҡурҡыныс ине. Петрҙың үлеме ҡотолғоһоҙ була, ләкин бөйөк вәзир Балтажи-Меһмет, батша Пётр I-нең Азов буйынса сағыштырмаса бик аҙ ғына ташламаһына алданып (1711), уны сығара. Һуғыш партияһы Балтажи-Меһметты ҡолата һәм Лемносҡа һөргөнгә ебәрә, ләкин Рәсәй консуллыҡ юлы менән Ғосман империяһынан Карл XII алып сығыуға өлгәшә, бының өсөн уға көс ҡулланырға тура килә. Ғосмандар 1714-1718 йылдарҙа Венеция һәм 1716-1718 йылдарҙа Австрия менән һуғыш алып бара. Пассаровицкий тыныслыҡ килешеүе (1718 йыл) буйынса Ғосман империяһы Мореяны кире ҡайтара, әммә Сербияның күпселек өлөшө, Банат, Валахияның бер өлөшө менән бергә Белградты Австрияға бирә. 1722 йылда, династияны туҡтауы һәм һуңынан Фарсы болаларынан файҙаланып, Европала юғалтҡандары өсөн үҙҙәрен бүләкләргә өмөтләнеп, ғосмандар шиғыйҙарға ҡаршы дини һуғыш башлай. Был һуғышта бер нисә тапҡыр еңелеүе һәм фарсыларҙың Ғосман биләмәһенә баҫып инеүе Константинополдә яңы ихтилалға сәбәпсе була: Әхмәт ҡолатыла, һәм тәхеткә уның ағаһы Мостафа II-нең улы Мәхмүт I ултыра. === Мәхмүт I хакимлығы === Йомшаҡлығы һәм кешелеклелеге менән ғосман солтандары араһында айырылып торған Мәхмүт I (1730—1754) (ул ҡолатылған солтанды һәм уның улдарын үлтермәй һәм ғөмүмән язалау ҡулланмай) дәүерендә Фарсы иленә ҡаршы мәғәнәһеҙ һуғыш дауам иткән. Австрия менән һуғыш Белград тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана (1739), уға ярашлы төрөктәр Белград һәм Орсова менән Сербияны кире ҡайтара. Рәсәй ғосмандарға ҡаршы уңышлы эш итә, әммә австрийҙарҙың сепарат килешеү төҙөүе урыҫтарҙы ла юл ҡуйырға мәжбүр итә; Рәсәй яулағандарынан, нығытмаларҙы йәшереү йөкләмәләрен алып, Азовты ғына һаҡлап ҡала. Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ибраһим Басмажи беренсе төрөк типографияһын ойоштора. Мөфтөй бер ни тиклем икеләнгәндән һуң, мәғрифәтселек мәнфәғәте өсөн был башланғысҡа фатихаһын раҫлап, фәтүә бирә, ә солтан ғәтти-шәриф менән рөхсәт итә. Ҡөрьән һәм башҡа изге китаптарҙы баҫтырыу ғына тыйылған. Типографияның тәүге осоронда унда 15 китап (ғәрәп һәм фарсы һүҙлектәре, Ғосман дәүләте тарихы һәм дөйөм география буйынса бер нисә китап, хәрби сәнғәт, сәйәси экономия һ. б.) баҫыла. Ибраһим Басмажи үлгәндән һуң, типография ябыла, яңыһы [[1784 йыл]]да ғына барлыҡҡа килә. Мәхмүт I йәше еткәс донъянан китә, уны энеһе һәм вариҫы Ғосман III (1754—1757) алмаштыра. Ғосман III-нөң идаралыҡ йылдары тыныс үткән һәм хоҙай биргән ғүмерен йәшәп вафат булған. == Реформаларға ынтылыш (1757—1839) == Ғосман III солтан урынына Әхмәт III-нөң улы Мостафа III (1757-74) тәхет вариҫы була. Ул Ғосман империяһы сәйәсәтен үҙгәртергә һәм уның ҡоралының көсөн ҡайтарырға теләүен белдерә. Ул ярайһы уҡ ҙур реформалар (Суэц муйыны һәм Кесе Азия аша каналдар ҡаҙыу) башҡарырға ниәт итә, асыҡтан-асыҡ ҡоллоҡто күрә алмай һәм байтаҡ әсирҙе иреккә сығара. Элек Ғосман империяһында ғүмерҙә булмаған ике осраҡ дөйөм ризаһыҙлыҡты айырыуса арттыра: Мәккәнән ҡайтҡан хаҡ диндарҙарҙың каруаны талана һәм юҡ ителә, һәм грек милләтле диңгеҙ юлбаҫарҙары төрөк адмирал карабын баҫып ала. Былар барыһы ла дәүләт власының сиктән тыш көсһөҙ булыуын раҫлай. Финанстарҙы көйләү өсөн, Мостафа III үҙенең һарайында экономиянан башлай, ләкин шуның менән бергә тәңкәнең боҙолоуына ла юл ҡуя. Мостафа ҡурсалауында Константинополдә тәүге асыҡ китапхана, бер нисә мәктәп һәм дауахана асыла. 1761 йылда ул Пруссия менән бик теләп килешеү төҙөй, уға ярашлы прус сауҙа караптарына ғосман һыуҙарында иркен йөҙөргә мөмкинлек бирелә; Ғосман империяһындағы прус подданныйҙары үҙ консулдарының юрисдикцияларына буйһона. Рәсәй һәм Австрия Мостафаға Пруссия бирелгән хоҡуҡтарҙы ғәмәлдән сығарғаны өсөн 100 000 дукат тәҡдим итә, әммә һөҙөмтәһе булмай: Мостафа үҙ дәүләтен Европа цивилизацияһы менән яҡынайтырға теләгән. Реформалар ниәттән ары китмәгән, башланмаған да. 1768 йылда солтан 6 йыл дауам иткән һәм 1774 йылда Көсөк-Кайнаржи тыныслыҡ килешеү менән тамамланған 1768-1774 йылдарҙағы Рус-төрөк һуғышын иғлан итергә тейеш була. Тыныслыҡ килешеүе Мостафаның энеһе һәм вариҫы Абдулхәмит I осоронда (1774-1789) төҙөлә. === Абдулхәмит I хакимлығы === Империя бөтә биләмәһендә лә ризаһыҙлыҡ хөкөм һөрә ине. Орлов ҡуҙғытҡан гректар тулҡынланған, әммә, урыҫтар ярҙамһыҙ ҡалдырғанлыҡтан, сағыштырмаса тиҙ һәм еңел тынысландырыла һәм аяуһыҙ язалана. Бағдад Әхмәт-пашаһы үҙен бойондороҡһоҙ тип иғлан итә; Ғәрәп күсмә халыҡтары хуплаған Таһер Галилея һәм Акра шәйехе дәрәжәһен алған; Мөхәммәт Бей Әбү әл-Даһаб хакимлығы аҫтында торған [[Мысыр]] яһаҡ түләргә уйламаған да; Бушатлия Мәхмүт, Скутарий пашаһы идара иткән Төньяҡ Албания ҡаты ихтилал хәлендә; Али, Янинский пашаһы, үҙ аллы батшалыҡ төҙөүгә ныҡ ынтылған. Абдулхәмит I бөтә батшалыҡ итеү дәүерендә был ихтилалдарҙы тынысландырыу менән мәшғүл була, әммә Ғосман хөкүмәтенең ихтилалдарҙы йүгәнләрлек аҡсаһы һәм тәртипле ғәскәре лә булмай. Етмәһә, быға төрөктәргә уңышһыҙлыҡ килтергән Рәсәй һәм Австрия менән яңы һуғыш (1787-1791) ҡушыла. Ул Рәсәй менән Яссы килешеүе (1792) менән тамамлана. Был тыныслыҡ килешеүе буйынса Ҡырым ярымутрауы һәм Буг менән Днестр араһындағы биләмәләр бөтөнләйгә Рәсәйгә бирелә. Шулай уҡ Төркиә Австрия менән Систов килешеүен (1791) төҙөй. Һуңғыһы Ғосман империяһы өсөн сағыштырмаса уңайлы булған, сөнки уның төп дошманы Изге Рим империяһы императоры Иосиф II вафат була, ә Леопольд үҙенең бөтә иғтибарын Францияға йүнәлткән. Австрия һуғышта яулаған биләмәләренең күп өлөшөн ғосмандарға кире ҡайтарған. Тыныслыҡ килешеүе Абдулхәмидтең бер туғанының улы Сәлим III менән төҙөлгән (1789-1807). Территориаль юғалтыуҙарҙан тыш, һуғыш Ғосман дәүләте тормошона тағы бер етди үҙгәреш индерә: ул башланыр алдынан (1785) империя үҙенең дәүләт килемдәре менән гарантияланған беренсе (тәүҙә эске) дәүләт бурысы буйынса килешеү төҙөй. === Сәлим III хакимлығы === Солтан [[Сәлим III]] тәүгеләрҙән булып Ғосман империяһының тәрән көрсөктә икәнен аңлай һәм илдең хәрби һәм дәүләт ойошмаһын реформалаштырыуға тотона. Хөкүмәт көслө саралар менән Эгей диңгеҙен пираттарҙан таҙарта; ул сауҙа һәм халыҡ мәғарифын ҡурсалай. Уның төп иғтибары армияға йүнәлтелә. Янычарҙар һуғышта үҙҙәренең файҙаһыҙ булғанын, шул уҡ ваҡытта илде тыныслыҡ осоронда илде анархия хәлендә тотоуын иҫбатлай. Янычар формированиеларын солтан Европа өлгөһөндәге армия менән алмаштырырға ниәтләнгән ләкин шул арала ғына иҫке системаны алмаштырып булмаясағы билдәле булғанлыҡтан, реформаторҙар традицион формированиеларҙың торошон яҡшыртыуға айырым иғтибар бүлгән. Башҡа реформаларҙа солтан артиллерия һәм флоттың һуғышҡа һәләтлеген көсәйтеү буйынса саралар була. Хөкүмәт тактика һәм фортификация буйынса иң яҡшы сит ил әҫәрҙәрен ғосман теленә тәржемә итеүҙе хәстәрләй; француз офицерҙарын артиллерия һәм диңгеҙ училищеларында уҡытыусы урындарына саҡыра; тәүгеһендә хәрби фәндәр буйынса сит ил әҫәрҙәре китапханаһын аса. Туп ҡойоу оҫтаханалары яҡшыртыла; яңы өлгөләге хәрби судноларға Францияла заказ бирелә. Былар барыһы ла яҡынса саралар ине. [[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|Солтан [[Сәлим III]]]] Солтан армияның эске ҡоролошон үҙгәртеп ҡороуға күсергә теләгән; армияла яңы форма һәм ҡәтғиерәк тәртип индерә башлаған; яңылыҡ янычарҙарға ҡағылмаған. Шул арала Порта алдына ике етди һынау килеп баҫа: беренсенән, хөкүмәт биргән бойороҡтарҙы кире ҡағыусы видин пашаһы Пасван-Оғлу ихтилалы (1797), икенсенән - Наполеон I-нең Мысыр экспедицияһы. Көсөк-Хөсәйен Пасван-Оғлуға ҡаршы хәрәкәт итә һәм уның менән асыҡ һөҙөмтәһе булмаған ысын һуғыш алып бара. Хөкүмәт, ниһайәт, фетнәсе наместник менән һөйләшеүҙәргә тотона һәм уның тулыһынса тиерлек бойондороҡһоҙлоҡ нигеҙендә Видин пашалығы менән идара итеүгә ғүмерлек хоҡуҡтарын таный. 1798 йылда Франция генерал Бонапарт етәкселегендә Мысырға, артабан Сүриәгә һөжүм итә башлай. Бөйөк Британия Абукир янындағы һуғышта (1798) француз флотын юҡ итеп, Ғосман империяһын яҡлай. Экспедиция ғосмандар өсөн етди һөҙөмтәгә эйә булмай. Формаль яҡтан, Мысыр - Ғосман империяһы, ысынында иһә мәмлүктәр ҡулында ҡала. Француздарға ҡаршы һуғыш бөтөүгә (1801), Белградта армияла барған реформаларға риза булмаған янычарҙар ихтилалы башлана. Сербияла янычарҙар яғынан ҡыҫырыҡлауҙарҙан тамам йонсоу Карагеоргий етәкселегендәге халыҡ хәрәкәте (1804) башланыуға сәбәпсе була. Хөкүмәт тәүҙә хәрәкәтте яҡлап сыға, ләкин тиҙҙән ул ысын халыҡ ихтилалы формаһына әүерелә һәм Ғосман империяһына һуғыш хәрәкәттәрен башларға тура килә (ҡара: Иванковац эргәһендәге һуғыш). Рәсәй башлаған урыҫ-төрөк һуғышы (1806-1812) хәлде ҡатмарлаштыра. Бөйөк вәзир һәм башҡа юғары чиновниктар, хәрбиҙәр һуғыш хәрәкәттәре театрында булғанлыҡтан, реформаларға тотоноу артҡы планға ҡалдырыла. ==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ==== Истанбулда ҡаймаҡам (бөйөк вәзир ярҙамсыһы) һәм министр урынбаҫарҙары ғына ҡалған була. Шәйех-үл-ислам был мәл менән файҙаланып, солтанға ҡаршы фетнә ҡорорға була. Заговорҙа солтандың янычарҙарҙы регуляр армия полктарына бүлеп таратырға ниәтләүе тураһында имеш-мимештәргә ышанған имләмдәр һәм янычарҙар башлай. Заговорға ҡаймаҡам да ҡушыла. Билдәләнгән көндө янычар отряды көтмәгәндә баш ҡалалағы даими ғәскәрҙең гарнизонына һөжүм итә һәм һуйыш ойоштора. Янычарҙарҙың икенсе өлөшө Сәлимдең һарайын уратып алған һәм унан күрә алмаған кешеләрен язаға тарттырыуҙы талап иткән. Сәлим был талапты тормошҡа ашырыуға ҡыйыу ҡаршы тора. Ул ҡулға алына һәм һаҡ аҫтына ултыртыла. Солтан итеп Абдулхәмиттең улы, Мостафа IV (1807-1808) иғлан ителә. Ҡалала һуйыш ике көн дауам итә. Көсһөҙ Мостафа исеменән Шәйех-үл-ислам һәм ҡаймаҡам идара иткән. Әммә Сәлим яҡлылар ҙа ҡалған була. Ҡабаҡсы Мостафа түңкәрелеше ваҡытында Әлимдәр Мостафа паша Байраҡтар (Болгар ҡалаһы Рущук пашаһы) һәм уның яҡлылар солтан Сәлим III-нө тәхеткә ҡайтарыу тураһында һөйләшеүҙәр башлай. Ниһайәт, 16 меңлек армия менән Мостафа Байраҡтар Истанбулға юллана. Башта ул Хажи Али Ағаны алдан ебәрә, һәм (1808 йылдың 19 июлендә) Ҡабаҡсы Мостафа үлтерелә. Мостафа Байраҡтар армияһы менән, байтаҡ фетнәселәрҙе тар-мар итеп, Юғары Портаға килеп етә. Солтан Мостафа IV, Мостафа тәхеткә Сәлим III солтанды улының ҡайтарырға теләүен белгәс, Сәлимде һәм шаһзаданың энеһе Мәхмүтте үлтерергә бойора. Солтан шунда уҡ үлтерелә, ә шаһзада Мәхмүт үҙенең ҡолдары һәм хеҙмәтселәре ярҙамында иреккә сығарыла. Мостафа Байраҡтар Мостафа IV-не тәхеттән ҡолата һәм Мәхмүт II-не солтан итеп иғлан итә. Һуңғыһы уны бөйөк вәзир - садр-и-азам тип иғлан итә. === Мәхмүт II идаралығы === Не уступая Селиму в энергии и в понимании необходимости реформ, [[Махмуд II|Махмуд]] был гораздо более жестким, чем Селим: злой, мстительный, он в большей степени руководствовался личными страстями, которые умерялись скорее политической дальновидностью, чем действительным стремлением ко благу страны. Почва для нововведений была уже несколько подготовлена, способность не задумываться над средствами тоже благоприятствовала Махмуду, и потому его деятельность оставила всё же более следов, чем деятельность Селима. Своим великим визирем он назначил Байрактара, распорядившегося избиением участников заговора против Селима и других политических противников. Жизнь самого Мустафы была на время пощажена. Как первую реформу, Байрактар наметил реорганизацию корпуса янычар, но он имел неосторожность отправить часть своего войска на театр военных действий; у него оставалось только 7000 солдат. 6000 янычар совершили на них неожиданное нападение и двинулись к дворцу с целью освободить Мустафу IV. Байрактар, с небольшим отрядом запершийся во дворце, выбросил им труп Мустафы, а затем взорвал часть дворца на воздух и похоронил себя в развалинах. Через несколько часов подоспело верное правительству трехтысячное войско с Рамиз-пашой во главе, разбило янычар и истребило значительную их часть. Махмуд решил отложить реформу до окончания войны с Россией, завершившейся в [[1812]] г. [[Бухарестский мирный договор (1812)|Бухарестским миром]]. [[Венский конгресс]] внёс некоторые изменения в положение Османской империи или, правильнее, определил точнее и утвердил в теории и на географических картах то, что уже имело место в действительности. [[Далмация]] и [[Иллирия]] были утверждены за Австрией, [[Бессарабия]] за Россией; семь [[Ионические острова|Ионических островов]] получили самоуправление под английским протекторатом; английские суда получили право свободного прохода через [[Дарданеллы]]. Даже на оставшейся у империи территории правительство не чувствовало уверенности. В Сербии в 1817 году началось восстание, окончившееся в 1829 году лишь после признания Сербии по [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольскому миру]] отдельным вассальным государством, с собственным князем во главе. В 1820 году началось восстание [[Али-паша Тепеленский|Али-паши Янинского]]. Вследствие измены его собственных сыновей он был разбит, взят в плен и казнён; но значительная часть его армии образовала кадры греческих повстанцев. В 1821 году восстание, переросшее в [[Греческая война за независимость|войну за независимость]], началось в Греции. После вмешательства России, Франции и Англии и несчастной для Османской империи [[Наваринское сражение|Наваринской (морской) битвы]] (1827), в которой погиб турецкий и египетский флот, османцы потеряли Грецию. --> ==== Хәрби юғалтыуҙар ==== <!--Избавления от янычар и дервишей (1826) не спасли турок от поражения как в войне с сербами, так и в войне с греками. За этими двумя войнами и в связи с ними последовала [[Русско-турецкая война (1828—1829)|война с Россией]] (1828—1829), окончившаяся [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольским миром 1829 года]]. Османская империя потеряла почти всю [[Княжество Сербия|Сербию]], [[Молдавия|Молдавию]], [[Валахия|Валахию]], [[Греция|Грецию]], восточное побережье [[Чёрное море|Чёрного моря]]. Вслед за тем от Османской империи отложился [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]], [[хедив]] Египта (1831—1833 и 1839). В борьбе с последним империя понесла такие удары, которыми было поставлено на карту самое её существование; но её дважды (1833 и 1839) спасло неожиданное заступничество России, вызванное опасением со стороны [[Николай I|Николая I]] новой европейской войны, которая, вероятно, была бы вызвана распадом Османского государства. Впрочем, это заступничество принесло России и реальные выгоды: по миру в Гункьяр Скелесси (1833) Османская империя предоставила русским судам проход через Дарданеллы, закрыв его для Англии. Одновременно французы решили отнять у османцев [[Алжир]] (с 1830 года), и ранее, впрочем, бывший лишь в номинальной зависимости от империи. ==== Гражданлыҡ реформалары ==== [[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Махмуд II]] начинает модернизацию в 1839 г.]] Войны не остановили реформаторских замыслов Махмуда; частные преобразования в армии продолжались во все время его царствования. Он заботился также о поднятии уровня образования в народе; при нём (1831) стала выходить на французском языке первая в Османской империи газета, имевшая официальный характер («Moniteur ottoman»). С конца 1831 года начала выходить первая официальная газета на турецком языке «[[Таквим-и векаи]]». Подобно Петру Великому, быть может, даже сознательно подражая ему, Махмуд стремился ввести европейские нравы в народе; он сам носил европейский костюм и поощрял к тому своих чиновников, запрещал ношение [[тюрбан]]а, устраивал празднества в Константинополе и в других городах с [[фейерверк]]ами, с европейской музыкой и вообще по европейскому образцу. До важнейших реформ гражданского строя, задуманных им, он не дожил; они были уже делом его наследника. Но и то немногое, что он сделал, шло вразрез с религиозными чувствами мусульманского населения. Он стал чеканить монету со своим изображением, что прямо запрещено в Коране (известия о том, будто и предыдущие султаны снимали с себя портреты, подлежит большому сомнению). В течение всего его царствования в разных частях государства, особенно в Константинополе, беспрестанно происходили бунты мусульман, вызванные религиозными чувствами; правительство расправлялось с ними крайне жестоко: иногда в несколько дней в Босфор бросалось по 4000 трупов. При этом Махмуд не стеснялся подвергать казни даже [[улем]]ов и [[дервиш]]ей, которые вообще были его ожесточёнными врагами. В царствование Махмуда было особенно много пожаров в Стамбуле, частью происходивших от поджогов; народ объяснял их Божьим наказанием за грехи султана. ==== Хакимлығы һөҙөмтәләре ==== Истребление [[янычары|янычар]], сначала повредившее Османской империи, лишив её хотя и плохого, но все-таки не бесполезного войска, по прошествии нескольких лет оказалось в высшей степени благодетельным: вооруженные силы Порты почти сравнялись с европейскими регулярными армиями, что было наглядно доказано в [[Крымская война|Крымскую кампанию]] и ещё более во время русско-турецкой войны 1877—1878 годов, а также в войне с Грецией 1897 года. Территориальное сокращение, в особенности потеря Греции, оказалось для империи тоже скорее выгодным, чем вредным. Исторически османы никогда не допускали к военной службе христиан; между тем, области со сплошным христианским населением ([[Греция]] и [[Сербия]]), не увеличивая турецкой армии, в то же время требовали от неё значительных военных гарнизонов, которые не могли быть пущены в ход в случае острой необходимости. В особенности это применимо к Греции, которая ввиду растянутой морской границы не представляла даже стратегических выгод для Османской империи, более сильной на суше, чем на море. Потеря территорий сократила государственные доходы империи, но в царствование Махмуда несколько оживилась торговля Османской империи с европейскими государствами, несколько поднялась производительность страны ([[хлеб]], [[табак]], [[Виноград культурный|виноград]], [[розовое масло]] и др.). Таким образом, несмотря на все внешние поражения, несмотря даже на страшную [[Битва при Незибе|битву при Низибе]], в которой [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]] уничтожил значительную османскую армию и за которой последовала потеря целого флота, Махмуд оставил Абдул-Меджиду государство скорее усиленное, чем ослабленное. Усилено оно было ещё и тем, что отныне интерес европейских держав был теснее связан с сохранением Османского государства. Необычайно поднялось значение [[Босфор]]а и Дарданелл; европейские державы чувствовали, что захват Константинополя одной из них нанесёт непоправимый удар остальным, и поэтому сохранение слабой Османской империи считали для себя более выгодным. --> == Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) == <!--Махмуду наследовал его 16-летний сын [[Абдул-Меджид]], не отличавшийся его энергией и непреклонностью, но зато бывший более культурным и мягким по своему характеру человеком. Несмотря на всё, сделанное Махмудом, битва при Низибе могла бы окончательно погубить Османскую империю, если бы Россия, Англия, Австрия и Пруссия не заключили союза для охраны целости Порты ([[1840]]); они составили трактат, в силу которого египетский вице-король сохранял на наследственном начале Египет, но обязывался немедленно очистить Сирию, а в случае отказа должен был лишиться всех своих владений. Союз этот вызвал негодование во Франции, поддерживавшей Мухаммеда Али, и Тьер сделал даже приготовления к войне; однако [[Луи-Филипп]] на неё не решился. Несмотря на неравенство сил, Мухаммед Али готов был сопротивляться; но английская эскадра бомбардировала [[Бейрут]], сожгла египетский флот и высадила в Сирию корпус в 9000 чел., который при помощи [[маронит]]ов нанёс несколько поражений египтянам. Мухаммед Али уступил; Османская империя была спасена, и Абдул-Меджид, поддерживаемый Хозревом-пашой, Решидом-пашой и другими сподвижниками отца, приступил к реформам. === Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат === 3 ноября 1839 года Абдул-Меджид издал так наз. [[Гюльханейский хатти-шериф]] (Гюльханэ — «жилище роз», название площади, где был объявлен [[Хатт-и-шериф]]) — общеимперский указ, определявший принципы, которым намеревалось следовать правительство: * обеспечение всем подданным совершенной безопасности относительно их жизни, чести и имущества; * правильный способ распределения и взимания налогов; * столь же правильный способ набора солдат. Признавалось необходимым изменить распределение податей в смысле их уравнительности и отказаться от системы сдачи их на откуп, определить расходы на сухопутные и морские силы; установлялась публичность [[судопроизводство|судопроизводства]]. Все эти льготы распространялись на всех подданных султана без различия вероисповеданий. Сам султан принёс присягу на верность хатти-шерифу. Оставалось осуществить обещание на самом деле. --> === Гумайюн === <!-- После [[Крымская война|Крымской войны]] султан опубликовал новый гатти-шериф [[гумайюн]] ([[1856]]), в котором подтверждались и подробнее развивались принципы первого; особенно настаивалось на [[Социальное равенство|равенстве]] всех подданных, без различия вероисповедания и национальности. После этого гатти-шерифа был отменён старинный закон о смертной казни за переход из ислама в другую религию. Однако большая часть этих постановлений оставалась только на бумаге. Высшее правительство частью было не в силах справиться с своеволием низших чиновников, частью и само не хотело прибегать к некоторым мерам, обещанным в гатти-шерифах, как, например, к назначению христиан на разные должности. Однажды оно сделало попытку вербовать солдат из христиан, но это вызвало недовольство и среди мусульман, и среди христиан, тем более, что правительство при производстве в офицеры не решалось отказаться от религиозных принципов ([[1847]]); скоро эта мера была отменена. Массовые убийства [[маронит]]ов в Сирии ([[1845]] и др.) подтверждали, что веротерпимость по-прежнему была чужда Османской империи. В течение царствования Абдул-Меджида были улучшены [[дорога|дороги]], построено множество [[мост]]ов, проведено несколько [[телеграф]]ных линий, [[почта]] организована по европейскому образцу. События [[1848]] г. вовсе не отозвались в Османской империи; только [[Революция 1848—1849 годов в Венгрии|венгерская революция]] побудила османское правительство сделать попытку восстановить своё господство на Дунае, но поражение венгров рассеяло его надежды. Когда [[Кошут, Лайош|Кошут]] с товарищами спаслись на турецкой территории, то Австрия и Россия обратились к султану Абдул-Меджиду с требованием их выдачи. Султан ответил, что религия запрещает ему нарушить долг гостеприимства. === Ҡырым һуғышы === [[1853]]—[[1856]] гг. были временем новой [[Восточная война|Восточной войны]], закончившейся в 1856 г. [[Парижский мирный договор (1856)|Парижским миром]]. На [[Парижский конгресс]] был на началах равноправности допущен представитель Османской империи, и этим самым империя признана членом европейского концерна. Однако это признание имело скорее формальный характер, чем действительный. Прежде всего Османская империя, участие которой в войне было весьма велико и которая доказала увеличение своей боевой способности сравнительно с первой четвертью XIX или с концом XVIII в., в действительности получила от войны очень мало; срытие русских крепостей на северном побережье Чёрного моря имело для неё ничтожное значение, а потеря Россией права держать военный флот на Чёрном море не могла быть продолжительна и была отменена уже в 1871 г. Далее, консульская юрисдикция была сохранена и доказывала, что Европа всё же смотрит на империю Османов как на государство варварское. После войны европейские державы стали заводить на территории империи свои почтовые учреждения, независимые от османских. Война не только не увеличила власти Османской империи над вассальными государствами, но ослабила её; дунайские княжества в [[1861]] г. объединились в одно государство [[Румыния|Румынию]], а в Сербии дружественные Турции [[Обреновичи]] были низвергнуты и заменены дружественными России [[Карагеоргиевичи]]; несколько позже Европа принудила империю удалить из Сербии свои гарнизоны ([[1867]]). Во время Восточной кампании Османская империя сделала заём в Англии в 7 млн [[фунт стерлингов|фунтов стерлингов]]; в 1858,1860 и 1861 гг. пришлось сделать новые займы. В то же время правительство выпустило значительное количество бумажных денег, курс которых скоро и сильно пал. В связи с другими событиями это вызвало торговый кризис [[1861]] г., тяжело отразившийся на народонаселении. --> == Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) == Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй. Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла. Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән. === Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү === Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған. Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән. Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған<ref>{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}</ref>. 1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була. Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы. === Черногориялағы һуғыш === 1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына. === Криттағы ихтилал === 1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына. Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән. === Дәүләт түңкәрелеше === 1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. <!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --> Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти». 1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла. == [[Абдулхәмит II]] == <!-- Уже в конце царствования Абдул-Азиза началось [[Боснийско-Герцеговинское восстание|восстание в Герцеговине и Боснии]], вызванное крайне тяжёлым положением населения этих областей, частью обязанного отбывать [[барщина|барщину]] на полях крупных землевладельцев-мусульман, частью лично свободного, но совершенно бесправного, угнетаемого непомерными поборами и в то же время постоянно подогреваемого в своей ненависти к туркам близким соседством свободных [[черногорцы|черногорцев]]. Весной [[1875]] г. некоторые общины обратились к султану с просьбой уменьшить налог на баранов и налог, уплачиваемый христианами взамен воинской повинности, и организовать полицию из христиан. Им даже не ответили. Тогда их жители взялись за оружие. Движение быстро охватило всю Герцеговину и распространилось на Боснию; [[Никшич]] был осаждён повстанцами. Из Черногории и Сербии на помощь повстанцам двинулись отряды добровольцев. Движение вызвало большой интерес за границей, особенно в [[Россия|России]] и в [[Австрия|Австрии]]; последняя обратилась к [[Порта|Порте]] с требованием религиозной равноправности, понижения налогов, пересмотра законов о недвижимой собственности и проч. Султан немедленно обещал всё это исполнить (февраль 1876), но повстанцы не соглашались положить оружие, пока не будут выведены османские войска из Герцеговины. Брожение перешло и на Болгарию, где османцы в виде ответа произвели страшную резню (см. [[Болгария]]), вызвавшую негодование во всей Европе (брошюра [[Гладстон, Уильям Эварт|Гладстона]] о зверствах в Болгарии), были поголовно вырезаны целые селения, до грудных детей включительно. Болгарское восстание было потоплено в крови, но герцеговинское и боснийское продолжалось и в 1876 г. и вызвало наконец вмешательство Сербии и Черногории (1876—1877 г; см. [[Сербско-турецкая война (1876—1877)|Сербо-черногорско-турецкая война]]). 6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления. В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.). [[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]] Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался. === 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков. === Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар === Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено. [[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]] В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]]. В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен. Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]<ref>{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}</ref>; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства. 14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела. [[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]] В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок. В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями. В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию. Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции. В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования. --> == XX быуат == <!-- В XX веке на окраинах империи усилились сепаратистские настроения. Османская империя начала постепенно терять свои территории, уступая технологическому превосходству Запада. === Йәш төрөктәр революцияһы === [[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|Демонстрация в районе [[Султанахмет]], Стамбул, 1908 год]] [[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Османская открытка в ознаменование младотурецкой революции]] В начале XX века в [[Османская империя|Османской империи]] появилось политическое движение [[Младотурки|младотурков]], которое было вдохновлено основанной в 1831 году подпольной организацией [[Молодая Италия]]. В 1908 году состоялась [[младотурецкая революция]], ведущую роль в которой сыграло общество «[[Единение и прогресс|Иттихад ве таракки]]» («Единение и прогресс», ''иттихадисты''). Султан [[Абдул-Хамид II]] согласился восстановить конституцию 1876 года и созвать парламент. В 1909 году абсолютная власть монарха была [[Контрпереворот 1909 года|восстановлена мятежниками]], но вскоре они потерпели поражение и парламент избрал новым султаном [[Мехмед V|Мехмеда V]] — брата Абдул-Хамида II. Будущий триумвир [[Энвер-паша|Энвер Исмаил]] принимал активное участие в революции 1908 года и был одним из лидеров «Единения и прогресса». [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] также отличился во время революции и принял участие в подавлении контрпереворота 1909 года. [[Мехмед Талаат-паша|Мехмед Талаат]] был другом Энвера Исмаила и после революции был избран депутатом парламента ''(меджлис-и умуми)'' от [[Эдирне]]. Воспользовавшись сложившейся ситуацией после революции младотурков, в октябре 1908 года [[Австро-Венгрия]] аннексировала [[Босния и Герцеговина|Боснию и Герцеговину]], что в дальнейшем привело к [[Боснийский кризис|Боснийскому кризису]]. В 1911 году началась [[Итало-турецкая война|война между Италией и Османской империей]], которая привела к потере турками [[Триполитания|Триполитании]], [[Киренаика|Киренаики]] и архипелага [[Додеканес]] в Эгейском море. Вслед за этой войной, продемонстрировавшей слабость турецкой армии, последовала война Османской империи с [[Балканский союз|Балканским союзом]]. === Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше === В октябре 1912 года началась [[Первая Балканская война]] между Османской империей и членами [[Балканский союз|Балканского союза]] — [[Третье Болгарское царство|Болгарией]], [[Королевство Сербия|Сербией]], [[Королевство Греция|Грецией]] и [[Королевство Черногория|Черногорией]]. Превосходящие по численности войска Союза добились быстрого успеха над находящимися в невыгодном стратегическом положении турками. [[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|[[Энвер-паша]] принимает иностранных представителей после [[Государственный переворот в Османской империи (1913)|переворота 1913 года.]]]] В январе 1913 года [[Единение и прогресс|иттихадист]] [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], убеждённый в том, что великий визирь [[Мехмед Камиль-паша|Камиль-паша]] и кабинет министров готовы заключить унизительный мир с Балканским союзом, устроил государственный переворот. По требованию Энвера султан [[Мехмед V]] назначил нового великого визиря, которым стал [[Махмуд Шевкет-паша]]. В новом правительстве получили портфели лишь трое умеренных представителей партии «Единение и прогресс». После истечения срока перемирия в феврале 1913 года война на Балканах возобновилась. Не имея возможности помочь своим городам в Европе, Османская империя была вынуждена наблюдать, как они постепенно переходят в руки союзников. В конце марта защитники [[Эдирне]] капитулировали и сдали город болгарам. После поражения, вызвавшего глубокий национальный кризис в стране, великий визирь немедленно объявил о готовности заключить мирный договор. В итоге Османская империя уступила членам Балканского союза 155,4 тыс. м² своей территории с 4 млн населения, потеряв почти все европейские владения. --> === Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы === <!-- Иттихадисты, которые оправдывали государственный переворот 1913 года необходимостью сохранить Эдирне в составе империи, оказались в неудобном положении и свергнутые ими либералы были полны решимости расквитаться с оппонентами. Спустя всего несколько дней после [[Лондонский мирный договор (1913)|подписания мирного договора]] великий визирь Махмуд Шевкет-паша был застрелен боевиками. Члены «Единения и прогресса» умело воспользовались ситуацией и в ходе начавшейся «чистки» устранили либералов с политической арены. В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря. Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране. === Беренсе донъя һуғышы === Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы. 2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]<ref>{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}</ref>. [[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]] Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]]. Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]]. Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года<ref>{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}</ref>. Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию<ref name="петросян">{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}</ref>. --> === Империяның тарҡалыуы === <!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции. [[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]] [[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом. [[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]]. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}} * [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]] * [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи]. {{Библиоинформация}} {{^|12px}} {{Османская империя в темах}} {{История Турции}} [[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]] [[Категория:Ғосман империяһы тарихы]] 9t3ym7poj3w5i3rnshvk157wnlib1zq 1147408 1147407 2022-07-28T07:37:21Z Akkashka 14326 /* Мәхмүт II идаралығы */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған. == Империяның барлыҡҡа килеүе == [[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]] Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= "gug_144-145"}} XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған<ref name="gug_144-145" />. XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана<ref name="gug_144-145" />. Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай. Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән. Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә. Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала. [[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]] Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән. 1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән == Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) == * 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу. * 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу. == Бөйөк империя осоро == Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә. Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған. [[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]] Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай. === Косово ҡырындағы алыш === 1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай<ref>{{книга |автор = Чиркович Сима. |заглавие = История сербов |место = М. |издательство = Весь мир |год = 2009 |страницы = 109 |isbn = 978-5-7777-0431-3 }}</ref>. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған. ==== Моратты үлтереү ==== Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан. Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға. === XV быуат башы === Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән. 1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата. Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була. Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола. Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә. [[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]] Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай. Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған. '''Константинополде алыу''' [[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]] Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән. Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған. Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә === Баҫып алыуҙары === Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған. Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән. Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән. 1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына Отрантоны ҡалдырған. Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә. === Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы === Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]] Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй. Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған. Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған. Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан. Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә. Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән. Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән. Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517). Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]] Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған. === Сөләймән I хакимлығы === [[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]] Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған. Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона. [[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]] 1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған. ==== Франция менән союз ==== Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй. 1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән. Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528). ==== Хәрби уңыштары ==== 1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була. 1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә. Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә. === Сәлим II хакимлығы === [[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]] Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай. [[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]] Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне. Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған. === Морат III һәм Меһмет III хакимлығы === Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан. Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән. Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була. == Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) == Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә. Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған. Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй. Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла. === 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === [[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]] 1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған. Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған. Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла. Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән. 1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған. Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт эшмәкәрҙәре тип танылған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан. === Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Илселәр [[Топҡапы]] һарайында]] Янычарҙар ихтилалы һөҙөмтәһендә тәхеткә ултыртылған Мостафаның ағаһы һәм вариҫы Әхмәт III (1703—1730) көтөлмәгән ҡыйыулыҡ һәм үҙаллылыҡ күрһәтә. Ул ғәскәрҙең бик күп офицерҙарын ҡулға алып, ашығыс рәүештә язалап үлтерә лә, үҙе ултыртҡан бөйөк вәзир (саҙр-азам) Әхмәт пашаны вазифаһынан бушата. Яңы бөйөк вәзир Дамадғассан паша дәүләттең төрлө урындарында ихтилалдарҙы тынысландыра, сит ил сауҙагәрҙәрен ҡурсалай, мәктәптәргә нигеҙ һала. Оҙаҡламай ул һәрәмдән сыҡҡан интрига арҡаһында ҡолатыла, һәм вәзирҙәр иҫ киткес тиҙлек менән алмашына башлай; ҡайһы берҙәре власта ике аҙнанан артыҡ ҡала алмай. Ғосман империяһы хатта Төньяҡ һуғышта Рәсәй күргән ауырлыҡтарҙы ла үҙе өсөн отошло файҙаланмай. 1709 йылда ғына ул Полтаванан ҡасҡан Швеция короле Карл XII ҡабул итә һәм уның инаныуҙары йоғонтоһонда Рәсәйгә ҡаршы һуғыш башлай. Был ваҡытҡа ғосмандарҙың хакимлыҡ итеүсе даирәләрендә Рәсәйгә ҡаршы һуғыш түгел, ә уның менән Австрияға ҡаршы союз тураһында хыялланған бер партия бар ине; был партияға башлыҡ итеп вәзир Номан Көпрүлү тәғәйенләнгән була, һәм уның әүәлге ҡолауына Карл XII ҡыҫылышы һуғышҡа сигнал булып хеҙмәт итә. Прутта төрөк һәм татарҙарҙың 200 000—дән ашыу ғәскәре уратып алған Пётр I батшаның хәле бик ҡурҡыныс ине. Петрҙың үлеме ҡотолғоһоҙ була, ләкин бөйөк вәзир Балтажи-Меһмет, батша Пётр I-нең Азов буйынса сағыштырмаса бик аҙ ғына ташламаһына алданып (1711), уны сығара. Һуғыш партияһы Балтажи-Меһметты ҡолата һәм Лемносҡа һөргөнгә ебәрә, ләкин Рәсәй консуллыҡ юлы менән Ғосман империяһынан Карл XII алып сығыуға өлгәшә, бының өсөн уға көс ҡулланырға тура килә. Ғосмандар 1714-1718 йылдарҙа Венеция һәм 1716-1718 йылдарҙа Австрия менән һуғыш алып бара. Пассаровицкий тыныслыҡ килешеүе (1718 йыл) буйынса Ғосман империяһы Мореяны кире ҡайтара, әммә Сербияның күпселек өлөшө, Банат, Валахияның бер өлөшө менән бергә Белградты Австрияға бирә. 1722 йылда, династияны туҡтауы һәм һуңынан Фарсы болаларынан файҙаланып, Европала юғалтҡандары өсөн үҙҙәрен бүләкләргә өмөтләнеп, ғосмандар шиғыйҙарға ҡаршы дини һуғыш башлай. Был һуғышта бер нисә тапҡыр еңелеүе һәм фарсыларҙың Ғосман биләмәһенә баҫып инеүе Константинополдә яңы ихтилалға сәбәпсе була: Әхмәт ҡолатыла, һәм тәхеткә уның ағаһы Мостафа II-нең улы Мәхмүт I ултыра. === Мәхмүт I хакимлығы === Йомшаҡлығы һәм кешелеклелеге менән ғосман солтандары араһында айырылып торған Мәхмүт I (1730—1754) (ул ҡолатылған солтанды һәм уның улдарын үлтермәй һәм ғөмүмән язалау ҡулланмай) дәүерендә Фарсы иленә ҡаршы мәғәнәһеҙ һуғыш дауам иткән. Австрия менән һуғыш Белград тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана (1739), уға ярашлы төрөктәр Белград һәм Орсова менән Сербияны кире ҡайтара. Рәсәй ғосмандарға ҡаршы уңышлы эш итә, әммә австрийҙарҙың сепарат килешеү төҙөүе урыҫтарҙы ла юл ҡуйырға мәжбүр итә; Рәсәй яулағандарынан, нығытмаларҙы йәшереү йөкләмәләрен алып, Азовты ғына һаҡлап ҡала. Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ибраһим Басмажи беренсе төрөк типографияһын ойоштора. Мөфтөй бер ни тиклем икеләнгәндән һуң, мәғрифәтселек мәнфәғәте өсөн был башланғысҡа фатихаһын раҫлап, фәтүә бирә, ә солтан ғәтти-шәриф менән рөхсәт итә. Ҡөрьән һәм башҡа изге китаптарҙы баҫтырыу ғына тыйылған. Типографияның тәүге осоронда унда 15 китап (ғәрәп һәм фарсы һүҙлектәре, Ғосман дәүләте тарихы һәм дөйөм география буйынса бер нисә китап, хәрби сәнғәт, сәйәси экономия һ. б.) баҫыла. Ибраһим Басмажи үлгәндән һуң, типография ябыла, яңыһы [[1784 йыл]]да ғына барлыҡҡа килә. Мәхмүт I йәше еткәс донъянан китә, уны энеһе һәм вариҫы Ғосман III (1754—1757) алмаштыра. Ғосман III-нөң идаралыҡ йылдары тыныс үткән һәм хоҙай биргән ғүмерен йәшәп вафат булған. == Реформаларға ынтылыш (1757—1839) == Ғосман III солтан урынына Әхмәт III-нөң улы Мостафа III (1757-74) тәхет вариҫы була. Ул Ғосман империяһы сәйәсәтен үҙгәртергә һәм уның ҡоралының көсөн ҡайтарырға теләүен белдерә. Ул ярайһы уҡ ҙур реформалар (Суэц муйыны һәм Кесе Азия аша каналдар ҡаҙыу) башҡарырға ниәт итә, асыҡтан-асыҡ ҡоллоҡто күрә алмай һәм байтаҡ әсирҙе иреккә сығара. Элек Ғосман империяһында ғүмерҙә булмаған ике осраҡ дөйөм ризаһыҙлыҡты айырыуса арттыра: Мәккәнән ҡайтҡан хаҡ диндарҙарҙың каруаны талана һәм юҡ ителә, һәм грек милләтле диңгеҙ юлбаҫарҙары төрөк адмирал карабын баҫып ала. Былар барыһы ла дәүләт власының сиктән тыш көсһөҙ булыуын раҫлай. Финанстарҙы көйләү өсөн, Мостафа III үҙенең һарайында экономиянан башлай, ләкин шуның менән бергә тәңкәнең боҙолоуына ла юл ҡуя. Мостафа ҡурсалауында Константинополдә тәүге асыҡ китапхана, бер нисә мәктәп һәм дауахана асыла. 1761 йылда ул Пруссия менән бик теләп килешеү төҙөй, уға ярашлы прус сауҙа караптарына ғосман һыуҙарында иркен йөҙөргә мөмкинлек бирелә; Ғосман империяһындағы прус подданныйҙары үҙ консулдарының юрисдикцияларына буйһона. Рәсәй һәм Австрия Мостафаға Пруссия бирелгән хоҡуҡтарҙы ғәмәлдән сығарғаны өсөн 100 000 дукат тәҡдим итә, әммә һөҙөмтәһе булмай: Мостафа үҙ дәүләтен Европа цивилизацияһы менән яҡынайтырға теләгән. Реформалар ниәттән ары китмәгән, башланмаған да. 1768 йылда солтан 6 йыл дауам иткән һәм 1774 йылда Көсөк-Кайнаржи тыныслыҡ килешеү менән тамамланған 1768-1774 йылдарҙағы Рус-төрөк һуғышын иғлан итергә тейеш була. Тыныслыҡ килешеүе Мостафаның энеһе һәм вариҫы Абдулхәмит I осоронда (1774-1789) төҙөлә. === Абдулхәмит I хакимлығы === Империя бөтә биләмәһендә лә ризаһыҙлыҡ хөкөм һөрә ине. Орлов ҡуҙғытҡан гректар тулҡынланған, әммә, урыҫтар ярҙамһыҙ ҡалдырғанлыҡтан, сағыштырмаса тиҙ һәм еңел тынысландырыла һәм аяуһыҙ язалана. Бағдад Әхмәт-пашаһы үҙен бойондороҡһоҙ тип иғлан итә; Ғәрәп күсмә халыҡтары хуплаған Таһер Галилея һәм Акра шәйехе дәрәжәһен алған; Мөхәммәт Бей Әбү әл-Даһаб хакимлығы аҫтында торған [[Мысыр]] яһаҡ түләргә уйламаған да; Бушатлия Мәхмүт, Скутарий пашаһы идара иткән Төньяҡ Албания ҡаты ихтилал хәлендә; Али, Янинский пашаһы, үҙ аллы батшалыҡ төҙөүгә ныҡ ынтылған. Абдулхәмит I бөтә батшалыҡ итеү дәүерендә был ихтилалдарҙы тынысландырыу менән мәшғүл була, әммә Ғосман хөкүмәтенең ихтилалдарҙы йүгәнләрлек аҡсаһы һәм тәртипле ғәскәре лә булмай. Етмәһә, быға төрөктәргә уңышһыҙлыҡ килтергән Рәсәй һәм Австрия менән яңы һуғыш (1787-1791) ҡушыла. Ул Рәсәй менән Яссы килешеүе (1792) менән тамамлана. Был тыныслыҡ килешеүе буйынса Ҡырым ярымутрауы һәм Буг менән Днестр араһындағы биләмәләр бөтөнләйгә Рәсәйгә бирелә. Шулай уҡ Төркиә Австрия менән Систов килешеүен (1791) төҙөй. Һуңғыһы Ғосман империяһы өсөн сағыштырмаса уңайлы булған, сөнки уның төп дошманы Изге Рим империяһы императоры Иосиф II вафат була, ә Леопольд үҙенең бөтә иғтибарын Францияға йүнәлткән. Австрия һуғышта яулаған биләмәләренең күп өлөшөн ғосмандарға кире ҡайтарған. Тыныслыҡ килешеүе Абдулхәмидтең бер туғанының улы Сәлим III менән төҙөлгән (1789-1807). Территориаль юғалтыуҙарҙан тыш, һуғыш Ғосман дәүләте тормошона тағы бер етди үҙгәреш индерә: ул башланыр алдынан (1785) империя үҙенең дәүләт килемдәре менән гарантияланған беренсе (тәүҙә эске) дәүләт бурысы буйынса килешеү төҙөй. === Сәлим III хакимлығы === Солтан [[Сәлим III]] тәүгеләрҙән булып Ғосман империяһының тәрән көрсөктә икәнен аңлай һәм илдең хәрби һәм дәүләт ойошмаһын реформалаштырыуға тотона. Хөкүмәт көслө саралар менән Эгей диңгеҙен пираттарҙан таҙарта; ул сауҙа һәм халыҡ мәғарифын ҡурсалай. Уның төп иғтибары армияға йүнәлтелә. Янычарҙар һуғышта үҙҙәренең файҙаһыҙ булғанын, шул уҡ ваҡытта илде тыныслыҡ осоронда илде анархия хәлендә тотоуын иҫбатлай. Янычар формированиеларын солтан Европа өлгөһөндәге армия менән алмаштырырға ниәтләнгән ләкин шул арала ғына иҫке системаны алмаштырып булмаясағы билдәле булғанлыҡтан, реформаторҙар традицион формированиеларҙың торошон яҡшыртыуға айырым иғтибар бүлгән. Башҡа реформаларҙа солтан артиллерия һәм флоттың һуғышҡа һәләтлеген көсәйтеү буйынса саралар була. Хөкүмәт тактика һәм фортификация буйынса иң яҡшы сит ил әҫәрҙәрен ғосман теленә тәржемә итеүҙе хәстәрләй; француз офицерҙарын артиллерия һәм диңгеҙ училищеларында уҡытыусы урындарына саҡыра; тәүгеһендә хәрби фәндәр буйынса сит ил әҫәрҙәре китапханаһын аса. Туп ҡойоу оҫтаханалары яҡшыртыла; яңы өлгөләге хәрби судноларға Францияла заказ бирелә. Былар барыһы ла яҡынса саралар ине. [[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|Солтан [[Сәлим III]]]] Солтан армияның эске ҡоролошон үҙгәртеп ҡороуға күсергә теләгән; армияла яңы форма һәм ҡәтғиерәк тәртип индерә башлаған; яңылыҡ янычарҙарға ҡағылмаған. Шул арала Порта алдына ике етди һынау килеп баҫа: беренсенән, хөкүмәт биргән бойороҡтарҙы кире ҡағыусы видин пашаһы Пасван-Оғлу ихтилалы (1797), икенсенән - Наполеон I-нең Мысыр экспедицияһы. Көсөк-Хөсәйен Пасван-Оғлуға ҡаршы хәрәкәт итә һәм уның менән асыҡ һөҙөмтәһе булмаған ысын һуғыш алып бара. Хөкүмәт, ниһайәт, фетнәсе наместник менән һөйләшеүҙәргә тотона һәм уның тулыһынса тиерлек бойондороҡһоҙлоҡ нигеҙендә Видин пашалығы менән идара итеүгә ғүмерлек хоҡуҡтарын таный. 1798 йылда Франция генерал Бонапарт етәкселегендә Мысырға, артабан Сүриәгә һөжүм итә башлай. Бөйөк Британия Абукир янындағы һуғышта (1798) француз флотын юҡ итеп, Ғосман империяһын яҡлай. Экспедиция ғосмандар өсөн етди һөҙөмтәгә эйә булмай. Формаль яҡтан, Мысыр - Ғосман империяһы, ысынында иһә мәмлүктәр ҡулында ҡала. Француздарға ҡаршы һуғыш бөтөүгә (1801), Белградта армияла барған реформаларға риза булмаған янычарҙар ихтилалы башлана. Сербияла янычарҙар яғынан ҡыҫырыҡлауҙарҙан тамам йонсоу Карагеоргий етәкселегендәге халыҡ хәрәкәте (1804) башланыуға сәбәпсе була. Хөкүмәт тәүҙә хәрәкәтте яҡлап сыға, ләкин тиҙҙән ул ысын халыҡ ихтилалы формаһына әүерелә һәм Ғосман империяһына һуғыш хәрәкәттәрен башларға тура килә (ҡара: Иванковац эргәһендәге һуғыш). Рәсәй башлаған урыҫ-төрөк һуғышы (1806-1812) хәлде ҡатмарлаштыра. Бөйөк вәзир һәм башҡа юғары чиновниктар, хәрбиҙәр һуғыш хәрәкәттәре театрында булғанлыҡтан, реформаларға тотоноу артҡы планға ҡалдырыла. ==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ==== Истанбулда ҡаймаҡам (бөйөк вәзир ярҙамсыһы) һәм министр урынбаҫарҙары ғына ҡалған була. Шәйех-үл-ислам был мәл менән файҙаланып, солтанға ҡаршы фетнә ҡорорға була. Заговорҙа солтандың янычарҙарҙы регуляр армия полктарына бүлеп таратырға ниәтләүе тураһында имеш-мимештәргә ышанған имләмдәр һәм янычарҙар башлай. Заговорға ҡаймаҡам да ҡушыла. Билдәләнгән көндө янычар отряды көтмәгәндә баш ҡалалағы даими ғәскәрҙең гарнизонына һөжүм итә һәм һуйыш ойоштора. Янычарҙарҙың икенсе өлөшө Сәлимдең һарайын уратып алған һәм унан күрә алмаған кешеләрен язаға тарттырыуҙы талап иткән. Сәлим был талапты тормошҡа ашырыуға ҡыйыу ҡаршы тора. Ул ҡулға алына һәм һаҡ аҫтына ултыртыла. Солтан итеп Абдулхәмиттең улы, Мостафа IV (1807-1808) иғлан ителә. Ҡалала һуйыш ике көн дауам итә. Көсһөҙ Мостафа исеменән Шәйех-үл-ислам һәм ҡаймаҡам идара иткән. Әммә Сәлим яҡлылар ҙа ҡалған була. Ҡабаҡсы Мостафа түңкәрелеше ваҡытында Әлимдәр Мостафа паша Байраҡтар (Болгар ҡалаһы Рущук пашаһы) һәм уның яҡлылар солтан Сәлим III-нө тәхеткә ҡайтарыу тураһында һөйләшеүҙәр башлай. Ниһайәт, 16 меңлек армия менән Мостафа Байраҡтар Истанбулға юллана. Башта ул Хажи Али Ағаны алдан ебәрә, һәм (1808 йылдың 19 июлендә) Ҡабаҡсы Мостафа үлтерелә. Мостафа Байраҡтар армияһы менән, байтаҡ фетнәселәрҙе тар-мар итеп, Юғары Портаға килеп етә. Солтан Мостафа IV, Мостафа тәхеткә Сәлим III солтанды улының ҡайтарырға теләүен белгәс, Сәлимде һәм шаһзаданың энеһе Мәхмүтте үлтерергә бойора. Солтан шунда уҡ үлтерелә, ә шаһзада Мәхмүт үҙенең ҡолдары һәм хеҙмәтселәре ярҙамында иреккә сығарыла. Мостафа Байраҡтар Мостафа IV-не тәхеттән ҡолата һәм Мәхмүт II-не солтан итеп иғлан итә. Һуңғыһы уны бөйөк вәзир - садр-и-азам тип иғлан итә. === Мәхмүт II идаралығы === Мәхмүт II, энергия кимәле һәм реформалар кәрәклеген аңлауы яғынан Сәлим III-нән ҡалышмаған, Сәлимгә ҡарағанда уҫалыраҡ һәм үс алыусан кеше булған. Күп осраҡта илдең именлегенә ынтылыуға ҡарағанда, сәйәси алдан күреүсәнлеге менән үлсәнгән шәхси теләктәренә таянған. Яңылыҡтар өсөн урын бпер ни тиклем әҙерләнгән була, аҡса өҫтөндә уйламау һәләте лә Мәхмүткә ярҙам иткәндер, шуға күрә уның эшмәкәрлеге Сәлим эшмәкәрлегенә ҡарағанда нығыраҡ эҙ ҡалдырған. Үҙенең бөйөк вәзире итеп ул Сәлимгә һәм башҡа сәйәси дошмандарға ҡаршы фетнә күтәреүҙә ҡатнашҡандарҙы туҡмарға ҡушҡан Байраҡтарҙы тәғәйенләгән. Мостафаның ғүмере ваҡытлыса аяла. Как первую реформу, Байрактар наметил реорганизацию корпуса янычар, но он имел неосторожность отправить часть своего войска на театр военных действий; у него оставалось только 7000 солдат. 6000 янычар совершили на них неожиданное нападение и двинулись к дворцу с целью освободить Мустафу IV. Байрактар, с небольшим отрядом запершийся во дворце, выбросил им труп Мустафы, а затем взорвал часть дворца на воздух и похоронил себя в развалинах. Через несколько часов подоспело верное правительству трехтысячное войско с Рамиз-пашой во главе, разбило янычар и истребило значительную их часть. Махмуд решил отложить реформу до окончания войны с Россией, завершившейся в [[1812]] г. [[Бухарестский мирный договор (1812)|Бухарестским миром]]. [[Венский конгресс]] внёс некоторые изменения в положение Османской империи или, правильнее, определил точнее и утвердил в теории и на географических картах то, что уже имело место в действительности. [[Далмация]] и [[Иллирия]] были утверждены за Австрией, [[Бессарабия]] за Россией; семь [[Ионические острова|Ионических островов]] получили самоуправление под английским протекторатом; английские суда получили право свободного прохода через [[Дарданеллы]]. Даже на оставшейся у империи территории правительство не чувствовало уверенности. В Сербии в 1817 году началось восстание, окончившееся в 1829 году лишь после признания Сербии по [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольскому миру]] отдельным вассальным государством, с собственным князем во главе. В 1820 году началось восстание [[Али-паша Тепеленский|Али-паши Янинского]]. Вследствие измены его собственных сыновей он был разбит, взят в плен и казнён; но значительная часть его армии образовала кадры греческих повстанцев. В 1821 году восстание, переросшее в [[Греческая война за независимость|войну за независимость]], началось в Греции. После вмешательства России, Франции и Англии и несчастной для Османской империи [[Наваринское сражение|Наваринской (морской) битвы]] (1827), в которой погиб турецкий и египетский флот, османцы потеряли Грецию. ==== Хәрби юғалтыуҙар ==== <!--Избавления от янычар и дервишей (1826) не спасли турок от поражения как в войне с сербами, так и в войне с греками. За этими двумя войнами и в связи с ними последовала [[Русско-турецкая война (1828—1829)|война с Россией]] (1828—1829), окончившаяся [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольским миром 1829 года]]. Османская империя потеряла почти всю [[Княжество Сербия|Сербию]], [[Молдавия|Молдавию]], [[Валахия|Валахию]], [[Греция|Грецию]], восточное побережье [[Чёрное море|Чёрного моря]]. Вслед за тем от Османской империи отложился [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]], [[хедив]] Египта (1831—1833 и 1839). В борьбе с последним империя понесла такие удары, которыми было поставлено на карту самое её существование; но её дважды (1833 и 1839) спасло неожиданное заступничество России, вызванное опасением со стороны [[Николай I|Николая I]] новой европейской войны, которая, вероятно, была бы вызвана распадом Османского государства. Впрочем, это заступничество принесло России и реальные выгоды: по миру в Гункьяр Скелесси (1833) Османская империя предоставила русским судам проход через Дарданеллы, закрыв его для Англии. Одновременно французы решили отнять у османцев [[Алжир]] (с 1830 года), и ранее, впрочем, бывший лишь в номинальной зависимости от империи. ==== Гражданлыҡ реформалары ==== [[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Махмуд II]] начинает модернизацию в 1839 г.]] Войны не остановили реформаторских замыслов Махмуда; частные преобразования в армии продолжались во все время его царствования. Он заботился также о поднятии уровня образования в народе; при нём (1831) стала выходить на французском языке первая в Османской империи газета, имевшая официальный характер («Moniteur ottoman»). С конца 1831 года начала выходить первая официальная газета на турецком языке «[[Таквим-и векаи]]». Подобно Петру Великому, быть может, даже сознательно подражая ему, Махмуд стремился ввести европейские нравы в народе; он сам носил европейский костюм и поощрял к тому своих чиновников, запрещал ношение [[тюрбан]]а, устраивал празднества в Константинополе и в других городах с [[фейерверк]]ами, с европейской музыкой и вообще по европейскому образцу. До важнейших реформ гражданского строя, задуманных им, он не дожил; они были уже делом его наследника. Но и то немногое, что он сделал, шло вразрез с религиозными чувствами мусульманского населения. Он стал чеканить монету со своим изображением, что прямо запрещено в Коране (известия о том, будто и предыдущие султаны снимали с себя портреты, подлежит большому сомнению). В течение всего его царствования в разных частях государства, особенно в Константинополе, беспрестанно происходили бунты мусульман, вызванные религиозными чувствами; правительство расправлялось с ними крайне жестоко: иногда в несколько дней в Босфор бросалось по 4000 трупов. При этом Махмуд не стеснялся подвергать казни даже [[улем]]ов и [[дервиш]]ей, которые вообще были его ожесточёнными врагами. В царствование Махмуда было особенно много пожаров в Стамбуле, частью происходивших от поджогов; народ объяснял их Божьим наказанием за грехи султана. ==== Хакимлығы һөҙөмтәләре ==== Истребление [[янычары|янычар]], сначала повредившее Османской империи, лишив её хотя и плохого, но все-таки не бесполезного войска, по прошествии нескольких лет оказалось в высшей степени благодетельным: вооруженные силы Порты почти сравнялись с европейскими регулярными армиями, что было наглядно доказано в [[Крымская война|Крымскую кампанию]] и ещё более во время русско-турецкой войны 1877—1878 годов, а также в войне с Грецией 1897 года. Территориальное сокращение, в особенности потеря Греции, оказалось для империи тоже скорее выгодным, чем вредным. Исторически османы никогда не допускали к военной службе христиан; между тем, области со сплошным христианским населением ([[Греция]] и [[Сербия]]), не увеличивая турецкой армии, в то же время требовали от неё значительных военных гарнизонов, которые не могли быть пущены в ход в случае острой необходимости. В особенности это применимо к Греции, которая ввиду растянутой морской границы не представляла даже стратегических выгод для Османской империи, более сильной на суше, чем на море. Потеря территорий сократила государственные доходы империи, но в царствование Махмуда несколько оживилась торговля Османской империи с европейскими государствами, несколько поднялась производительность страны ([[хлеб]], [[табак]], [[Виноград культурный|виноград]], [[розовое масло]] и др.). Таким образом, несмотря на все внешние поражения, несмотря даже на страшную [[Битва при Незибе|битву при Низибе]], в которой [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]] уничтожил значительную османскую армию и за которой последовала потеря целого флота, Махмуд оставил Абдул-Меджиду государство скорее усиленное, чем ослабленное. Усилено оно было ещё и тем, что отныне интерес европейских держав был теснее связан с сохранением Османского государства. Необычайно поднялось значение [[Босфор]]а и Дарданелл; европейские державы чувствовали, что захват Константинополя одной из них нанесёт непоправимый удар остальным, и поэтому сохранение слабой Османской империи считали для себя более выгодным. --> == Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) == <!--Махмуду наследовал его 16-летний сын [[Абдул-Меджид]], не отличавшийся его энергией и непреклонностью, но зато бывший более культурным и мягким по своему характеру человеком. Несмотря на всё, сделанное Махмудом, битва при Низибе могла бы окончательно погубить Османскую империю, если бы Россия, Англия, Австрия и Пруссия не заключили союза для охраны целости Порты ([[1840]]); они составили трактат, в силу которого египетский вице-король сохранял на наследственном начале Египет, но обязывался немедленно очистить Сирию, а в случае отказа должен был лишиться всех своих владений. Союз этот вызвал негодование во Франции, поддерживавшей Мухаммеда Али, и Тьер сделал даже приготовления к войне; однако [[Луи-Филипп]] на неё не решился. Несмотря на неравенство сил, Мухаммед Али готов был сопротивляться; но английская эскадра бомбардировала [[Бейрут]], сожгла египетский флот и высадила в Сирию корпус в 9000 чел., который при помощи [[маронит]]ов нанёс несколько поражений египтянам. Мухаммед Али уступил; Османская империя была спасена, и Абдул-Меджид, поддерживаемый Хозревом-пашой, Решидом-пашой и другими сподвижниками отца, приступил к реформам. === Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат === 3 ноября 1839 года Абдул-Меджид издал так наз. [[Гюльханейский хатти-шериф]] (Гюльханэ — «жилище роз», название площади, где был объявлен [[Хатт-и-шериф]]) — общеимперский указ, определявший принципы, которым намеревалось следовать правительство: * обеспечение всем подданным совершенной безопасности относительно их жизни, чести и имущества; * правильный способ распределения и взимания налогов; * столь же правильный способ набора солдат. Признавалось необходимым изменить распределение податей в смысле их уравнительности и отказаться от системы сдачи их на откуп, определить расходы на сухопутные и морские силы; установлялась публичность [[судопроизводство|судопроизводства]]. Все эти льготы распространялись на всех подданных султана без различия вероисповеданий. Сам султан принёс присягу на верность хатти-шерифу. Оставалось осуществить обещание на самом деле. --> === Гумайюн === <!-- После [[Крымская война|Крымской войны]] султан опубликовал новый гатти-шериф [[гумайюн]] ([[1856]]), в котором подтверждались и подробнее развивались принципы первого; особенно настаивалось на [[Социальное равенство|равенстве]] всех подданных, без различия вероисповедания и национальности. После этого гатти-шерифа был отменён старинный закон о смертной казни за переход из ислама в другую религию. Однако большая часть этих постановлений оставалась только на бумаге. Высшее правительство частью было не в силах справиться с своеволием низших чиновников, частью и само не хотело прибегать к некоторым мерам, обещанным в гатти-шерифах, как, например, к назначению христиан на разные должности. Однажды оно сделало попытку вербовать солдат из христиан, но это вызвало недовольство и среди мусульман, и среди христиан, тем более, что правительство при производстве в офицеры не решалось отказаться от религиозных принципов ([[1847]]); скоро эта мера была отменена. Массовые убийства [[маронит]]ов в Сирии ([[1845]] и др.) подтверждали, что веротерпимость по-прежнему была чужда Османской империи. В течение царствования Абдул-Меджида были улучшены [[дорога|дороги]], построено множество [[мост]]ов, проведено несколько [[телеграф]]ных линий, [[почта]] организована по европейскому образцу. События [[1848]] г. вовсе не отозвались в Османской империи; только [[Революция 1848—1849 годов в Венгрии|венгерская революция]] побудила османское правительство сделать попытку восстановить своё господство на Дунае, но поражение венгров рассеяло его надежды. Когда [[Кошут, Лайош|Кошут]] с товарищами спаслись на турецкой территории, то Австрия и Россия обратились к султану Абдул-Меджиду с требованием их выдачи. Султан ответил, что религия запрещает ему нарушить долг гостеприимства. === Ҡырым һуғышы === [[1853]]—[[1856]] гг. были временем новой [[Восточная война|Восточной войны]], закончившейся в 1856 г. [[Парижский мирный договор (1856)|Парижским миром]]. На [[Парижский конгресс]] был на началах равноправности допущен представитель Османской империи, и этим самым империя признана членом европейского концерна. Однако это признание имело скорее формальный характер, чем действительный. Прежде всего Османская империя, участие которой в войне было весьма велико и которая доказала увеличение своей боевой способности сравнительно с первой четвертью XIX или с концом XVIII в., в действительности получила от войны очень мало; срытие русских крепостей на северном побережье Чёрного моря имело для неё ничтожное значение, а потеря Россией права держать военный флот на Чёрном море не могла быть продолжительна и была отменена уже в 1871 г. Далее, консульская юрисдикция была сохранена и доказывала, что Европа всё же смотрит на империю Османов как на государство варварское. После войны европейские державы стали заводить на территории империи свои почтовые учреждения, независимые от османских. Война не только не увеличила власти Османской империи над вассальными государствами, но ослабила её; дунайские княжества в [[1861]] г. объединились в одно государство [[Румыния|Румынию]], а в Сербии дружественные Турции [[Обреновичи]] были низвергнуты и заменены дружественными России [[Карагеоргиевичи]]; несколько позже Европа принудила империю удалить из Сербии свои гарнизоны ([[1867]]). Во время Восточной кампании Османская империя сделала заём в Англии в 7 млн [[фунт стерлингов|фунтов стерлингов]]; в 1858,1860 и 1861 гг. пришлось сделать новые займы. В то же время правительство выпустило значительное количество бумажных денег, курс которых скоро и сильно пал. В связи с другими событиями это вызвало торговый кризис [[1861]] г., тяжело отразившийся на народонаселении. --> == Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) == Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй. Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла. Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән. === Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү === Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған. Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән. Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған<ref>{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}</ref>. 1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була. Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы. === Черногориялағы һуғыш === 1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына. === Криттағы ихтилал === 1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына. Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән. === Дәүләт түңкәрелеше === 1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. <!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --> Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти». 1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла. == [[Абдулхәмит II]] == <!-- Уже в конце царствования Абдул-Азиза началось [[Боснийско-Герцеговинское восстание|восстание в Герцеговине и Боснии]], вызванное крайне тяжёлым положением населения этих областей, частью обязанного отбывать [[барщина|барщину]] на полях крупных землевладельцев-мусульман, частью лично свободного, но совершенно бесправного, угнетаемого непомерными поборами и в то же время постоянно подогреваемого в своей ненависти к туркам близким соседством свободных [[черногорцы|черногорцев]]. Весной [[1875]] г. некоторые общины обратились к султану с просьбой уменьшить налог на баранов и налог, уплачиваемый христианами взамен воинской повинности, и организовать полицию из христиан. Им даже не ответили. Тогда их жители взялись за оружие. Движение быстро охватило всю Герцеговину и распространилось на Боснию; [[Никшич]] был осаждён повстанцами. Из Черногории и Сербии на помощь повстанцам двинулись отряды добровольцев. Движение вызвало большой интерес за границей, особенно в [[Россия|России]] и в [[Австрия|Австрии]]; последняя обратилась к [[Порта|Порте]] с требованием религиозной равноправности, понижения налогов, пересмотра законов о недвижимой собственности и проч. Султан немедленно обещал всё это исполнить (февраль 1876), но повстанцы не соглашались положить оружие, пока не будут выведены османские войска из Герцеговины. Брожение перешло и на Болгарию, где османцы в виде ответа произвели страшную резню (см. [[Болгария]]), вызвавшую негодование во всей Европе (брошюра [[Гладстон, Уильям Эварт|Гладстона]] о зверствах в Болгарии), были поголовно вырезаны целые селения, до грудных детей включительно. Болгарское восстание было потоплено в крови, но герцеговинское и боснийское продолжалось и в 1876 г. и вызвало наконец вмешательство Сербии и Черногории (1876—1877 г; см. [[Сербско-турецкая война (1876—1877)|Сербо-черногорско-турецкая война]]). 6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления. В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.). [[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]] Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался. === 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков. === Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар === Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено. [[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]] В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]]. В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен. Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]<ref>{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}</ref>; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства. 14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела. [[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]] В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок. В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями. В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию. Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции. В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования. --> == XX быуат == <!-- В XX веке на окраинах империи усилились сепаратистские настроения. Османская империя начала постепенно терять свои территории, уступая технологическому превосходству Запада. === Йәш төрөктәр революцияһы === [[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|Демонстрация в районе [[Султанахмет]], Стамбул, 1908 год]] [[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Османская открытка в ознаменование младотурецкой революции]] В начале XX века в [[Османская империя|Османской империи]] появилось политическое движение [[Младотурки|младотурков]], которое было вдохновлено основанной в 1831 году подпольной организацией [[Молодая Италия]]. В 1908 году состоялась [[младотурецкая революция]], ведущую роль в которой сыграло общество «[[Единение и прогресс|Иттихад ве таракки]]» («Единение и прогресс», ''иттихадисты''). Султан [[Абдул-Хамид II]] согласился восстановить конституцию 1876 года и созвать парламент. В 1909 году абсолютная власть монарха была [[Контрпереворот 1909 года|восстановлена мятежниками]], но вскоре они потерпели поражение и парламент избрал новым султаном [[Мехмед V|Мехмеда V]] — брата Абдул-Хамида II. Будущий триумвир [[Энвер-паша|Энвер Исмаил]] принимал активное участие в революции 1908 года и был одним из лидеров «Единения и прогресса». [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] также отличился во время революции и принял участие в подавлении контрпереворота 1909 года. [[Мехмед Талаат-паша|Мехмед Талаат]] был другом Энвера Исмаила и после революции был избран депутатом парламента ''(меджлис-и умуми)'' от [[Эдирне]]. Воспользовавшись сложившейся ситуацией после революции младотурков, в октябре 1908 года [[Австро-Венгрия]] аннексировала [[Босния и Герцеговина|Боснию и Герцеговину]], что в дальнейшем привело к [[Боснийский кризис|Боснийскому кризису]]. В 1911 году началась [[Итало-турецкая война|война между Италией и Османской империей]], которая привела к потере турками [[Триполитания|Триполитании]], [[Киренаика|Киренаики]] и архипелага [[Додеканес]] в Эгейском море. Вслед за этой войной, продемонстрировавшей слабость турецкой армии, последовала война Османской империи с [[Балканский союз|Балканским союзом]]. === Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше === В октябре 1912 года началась [[Первая Балканская война]] между Османской империей и членами [[Балканский союз|Балканского союза]] — [[Третье Болгарское царство|Болгарией]], [[Королевство Сербия|Сербией]], [[Королевство Греция|Грецией]] и [[Королевство Черногория|Черногорией]]. Превосходящие по численности войска Союза добились быстрого успеха над находящимися в невыгодном стратегическом положении турками. [[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|[[Энвер-паша]] принимает иностранных представителей после [[Государственный переворот в Османской империи (1913)|переворота 1913 года.]]]] В январе 1913 года [[Единение и прогресс|иттихадист]] [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], убеждённый в том, что великий визирь [[Мехмед Камиль-паша|Камиль-паша]] и кабинет министров готовы заключить унизительный мир с Балканским союзом, устроил государственный переворот. По требованию Энвера султан [[Мехмед V]] назначил нового великого визиря, которым стал [[Махмуд Шевкет-паша]]. В новом правительстве получили портфели лишь трое умеренных представителей партии «Единение и прогресс». После истечения срока перемирия в феврале 1913 года война на Балканах возобновилась. Не имея возможности помочь своим городам в Европе, Османская империя была вынуждена наблюдать, как они постепенно переходят в руки союзников. В конце марта защитники [[Эдирне]] капитулировали и сдали город болгарам. После поражения, вызвавшего глубокий национальный кризис в стране, великий визирь немедленно объявил о готовности заключить мирный договор. В итоге Османская империя уступила членам Балканского союза 155,4 тыс. м² своей территории с 4 млн населения, потеряв почти все европейские владения. --> === Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы === <!-- Иттихадисты, которые оправдывали государственный переворот 1913 года необходимостью сохранить Эдирне в составе империи, оказались в неудобном положении и свергнутые ими либералы были полны решимости расквитаться с оппонентами. Спустя всего несколько дней после [[Лондонский мирный договор (1913)|подписания мирного договора]] великий визирь Махмуд Шевкет-паша был застрелен боевиками. Члены «Единения и прогресса» умело воспользовались ситуацией и в ходе начавшейся «чистки» устранили либералов с политической арены. В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря. Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране. === Беренсе донъя һуғышы === Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы. 2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]<ref>{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}</ref>. [[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]] Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]]. Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]]. Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года<ref>{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}</ref>. Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию<ref name="петросян">{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}</ref>. --> === Империяның тарҡалыуы === <!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции. [[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]] [[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом. [[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]]. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}} * [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]] * [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи]. {{Библиоинформация}} {{^|12px}} {{Османская империя в темах}} {{История Турции}} [[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]] [[Категория:Ғосман империяһы тарихы]] hhow28sn9knnqkpjau0chrrh15895ui 0 184285 1147339 2022-07-27T17:57:28Z ZUFAr 191 "[[:ru:Special:Redirect/revision/121090027|Фотоэффект]]" битен тәржемә итеп төҙөлгән wikitext text/x-wiki   '''Фотоэффект''', йәки '''фотоэлектрик эффект''', [[яҡтылыҡ]] йәки башҡа [[Электромагнит нурланыш|электромагнит]] нурланыш йоғонтоһонда фотон энергияһы матдә [[Электрон|электрондарына]] тапшырылыуы. Конденсирланған (ҡаты һәм шыйыҡ) матдәләрҙә тышҡы (электрондар матдәнән осоп сығы) һәм эске (электрондар, матдәлә ҡалып, уларҙың энергетик торошон үҙгәртә) фотоэффект булыуын билдәләйҙәр. Газдарҙағы фотоэффект нурланыш тәьҫирендә атомдарҙың йәки молекулаларҙың ионлашыуына килтерә.<ref>''[[Яворский, Борис Михайлович|Яворский Б. М.]], [[Детлаф, Андрей Антонович|Детлаф А. А.]], Лебедев А. К.'' Справочник по физике для инженеров и студентов вузов. — М., Оникс, 2007. — Тираж 5100 экз. — ISBN 978-5-488-01248-6. — с. 725</ref> == Тышҡы фотоэффект == [[Файл:Photoelectric_effect_in_a_solid_-_diagram.svg|альт=|слева|мини|Тышҡы фотоэффект]] '''Тышҡы фотоэффект''' ('''фотоэлектрон эмиссия''') тип электромагнит нурланыштар тәьҫирендә матдәнән электрондарҙың айырылып сығыуын атайҙар. Матдәнең тышҡы фотоэффекты ваҡытында осоп сыҡҡан электрондар ''фотоэлектрондар'' тип атала, ә улар барлыҡҡа килтергән [[электр тогы]] тышҡы электр ҡырында тәртипкә һалынған хәрәкәт ваҡытында ''фототок'' тип атала. '''Фотокатод''' — электромагнит нурланышҡа туранан-тура дусар булған һәм был нурланыш тәьҫирендә электрондар бүлеп сығарған вакуумлы электрон ҡоролма электроды. '''Туйындырыу''' фототоктары - сығарылған электрондарҙың максималь тогы, фотокатод менән анод араһындағы ток, был ваҡытта бөтә сығарылған электрондары анодта йыйыла. '''Фотокатодтың спектраль характеристикаһы''' - спектрал һиҙгерлектең электромагнит нурланыш тулҡынының йышлығына йәки оҙонлоғона бәйлелеге. === Асыу тарихы === Тышҡы фотоэффектты [[1887 йыл|1887]] йылда Генрих Герц<ref>http://www.britannica.com/science/photoelectric-effect «The photoelectric effect was discovered in 1887 by the German physicist Heinrich Rudolf Hertz.»</ref><ref>H. Hertz (1887), [http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/andp.18872670827/abstract Ueber einen Einfluss des ultravioletten Lichtes auf die electrische Entladung] (An effect of ultraviolet light on electrical discharge) / [[Annalen der Physik|Ann. Phys.]], 267: 983—1000. [[doi:10.1002/andp.18872670827|doi: 10.1002/andp.18872670827]]{{ref-de}}</ref><ref>Stig Lundqvist, [https://books.google.ru/books?id=P-V76TvgjWEC&pg=PA121 Physics, 1901—1921] // World Scientific, 1998, ISBN 9789810234010, p.121{{ref-en}}</ref> аса. Асыҡ резонатор менән эшләгәндә ул, әгәр [[Ультрафиолет нурланыш|ультрафиолет]] менән цинк разрядниктарына яҡтыртһаң, осҡондоң үтеүе һиҙелерлек еңеләйгәнен күрә. 1888-1890 йылдарҙа фотоэффектты системалы рәүештә урыҫ физигы Александр Столетов<ref>БСЭ, ФОТОЭФФЕКТ</ref> өйрәнә, ул 6 хеҙмәт баҫтырып сығара.<ref>{{Мәҡәлә|автор=Stoletow, A.|заглавие=Sur une sorte de courants electriques provoques par les rayons ultraviolets|год=1888|язык=fr|издание={{Нп3|Comptes rendus de l'Académie des Sciences|Comptes Rendus||Comptes rendus de l'Académie des Sciences}}|тип=magazine|том=CVI|страницы=1149}} (Reprinted in {{Мәҡәлә|автор=Stoletow, M.A.|заглавие=On a kind of electric current produced by ultra-violet rays|год=1888|язык=en|издание=Philosophical Magazine Series 5|тип=journal|том=26|номер=160|страницы=317|doi=10.1080/14786448808628270}}; abstract in Beibl. Ann. d. Phys. 12, 605, 1888).</ref><ref>{{Мәҡәлә|автор=Stoletow, A.|заглавие=Sur les courants actino-electriques au travers deTair|год=1888|язык=fr|издание={{Нп3|Comptes rendus de l'Académie des Sciences|Comptes Rendus||Comptes rendus de l'Académie des Sciences}}|тип=magazine|том=CVI|страницы=1593}} (Abstract in Beibl. Ann. d. Phys. 12, 723, 1888).</ref><ref>{{Мәҡәлә|автор=Stoletow, A.|заглавие=Suite des recherches actino-électriques|год=1888|язык=und|издание={{Нп3|Comptes rendus de l'Académie des Sciences|Comptes Rendus||Comptes rendus de l'Académie des Sciences}}|том=CVII|страницы=91}} (Abstract in Beibl. Ann. d. Phys. 12, 723, 1888).</ref><ref>{{Мәҡәлә|автор=Stoletow, A.|заглавие=Sur les phénomènes actino-électriques|год=1889|язык=und|издание={{Нп3|Comptes rendus de l'Académie des Sciences|Comptes Rendus||Comptes rendus de l'Académie des Sciences}}|том=CVIII|страницы=1241}}</ref><ref>{{Мәҡәлә|автор=Столетов, А.|заглавие=Актино-электрические исследовaния|год=1889|язык=Russian|издание=Журнал Русского физико-химического общества|том=21|страницы=159}}</ref><ref>{{Мәҡәлә|автор=Stoletow, A.|заглавие=Sur les courants actino-électriques dans l'air raréfié|год=1890|язык=fr|издание=[[European Physical Journal|Journal de Physique]]|тип=magazine|том=9|страницы=468|doi=10.1051/jphystap:018900090046800}}</ref> Ул был өлкәлә бер нисә мөһим асыш яһай, шул иҫәптән тышҡы фотоэффекттың беренсе законы сығарыла.<ref>БСЭ, СТОЛЕТОВ АЛЕКСАНДР ГРИГОРЬЕВИЧ</ref> Столетов фекеренсә, Ҡояш спектрында булмаған нурҙар фотоэффектҡа һәләтле, йәғни фотоэффекттың ҡыҙыл сиге булыуы тураһында һығымтаға килә. 1891 йылда. Эльстер һәм Гейтель һелтеле металдарҙы өйрәнгәндә, металдың электр ыңғайлығы ни тиклем юғары булһа, уның фотоға һиҙгер булған сик йышлығы ла шул тиклем түбәнерәк, тигән һығымтаға килә.<ref>''Дуков В. М.'' Исторические обзоры в курсе физики средней школы. М.: Просвещение 1983. 160 с.</ref> Томсон 1898 йылда эксперименталь рәүештә металдан сыҡҡан электр заряды ағымы элек асылған киҫәксәләр (һуңыраҡ электрондар тип аталған) ағымынан ғибәрәт булыуын асыҡлай. Шуға күрә, яҡтылыҡ артыуы фототоктың артыуына килтерә. Филипп Ленардтың 1900-1902 йылдарҙағы фотоэффектты тикшеренеүҙәре күрһәтеүенсә, классик электродинамикаға ҡарамаҫтан, осоп барыусы электрондың [[Энергия|энергияһы]] һәр ваҡыт төшкән нурланыш [[Йышлыҡ|йышлығы]] бәйле һәм нурланыш интенсивлығына бәйле түгел. [[Файл:Versuch_zum_Fotoeffekt.png|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e0/Versuch_zum_Fotoeffekt.png/275px-Versuch_zum_Fotoeffekt.png|справа|мини|275x275пкс|Фотоэффектты тикшереү буйынса уҡыу эксперименты схемаһы. Яҡтылыҡтан тар йышлыҡ диапазоны алына һәм вакуумлы прибор эсендә катодҡа йүнәлә. Катод менән анод араһындағы көсөргәнеш менән улар араһындағы энергетик сикте билдәләй. Ток буйынса электрондарҙың анодҡа өлгәшеүе тураһында фекер йөрөтәләр.]] Фотоэффектты 1905 йылда [[Альберт Эйнштейн]] (1921 йылда ул, швед физигы Карл Вильгельм Озеен номинацияһы арҡаһында, Нобель премияһын ала) Макс [[Макс Планк|Планк]]<nowiki/>тың яҡтылыҡтың квант тәбиғәте тураһындағы гипотезаһы нигеҙендә аңлата. Эйнштейндың эшендә мөһим яңы гипотеза була — әгәр Планк 1900 йылда яҡтылыҡ тик квант өлөштәрҙән генә тора тиһә, Эйнштейн яҡтылыҡквантлы порцияларҙан hν тора тип иҫәпләй. Һәр квант порцияһы {{math|''h''ν}} , бында {{math|''h''}} — [[:ru:Постоянная_Планка|Планка константаһы]]. 1906-1915 йылдарҙа фотоэффектты Роберт Милликен өйрәнә. Ул бикләүсе көсөргәнештең йышлыҡтарға (ысынлап та һыҙыҡлы булып сыға) теүәл бәйлелеген билдәләй һәм уның нигеҙендә Планк константаһын иҫәпләп сығара.«Мин ғүмеремдең ун йылын 1905 йылғы Эйнштейн тигеҙләмәһен тикшереүгә сарый иттем, — тип яҙа Милликен, — һәм бөтә өмөттәремә ҡарамаҫтан, 1915 йылда уның, абсурд булыуына ҡарамаҫтан, эксперименталь рәүештә раҫланғанын танырға тура килде». 1923 йылда Милликен «элементар электр зарядын һәм фотоэлектрик эффектты билдәләү буйынса эше өсөн» физика буйынса Нобель премияһына лайыҡ була. Фотоэффектты тикшереү иң тәүге квант-механик тикшеренеүҙәрҙең береһе була. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * Фотоэлектрон спектроскопия * Ҡояш генерацияһы * Комптон эффекты == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{БСЭ3|заглавие=Фотоэффект}} * {{Из|ФЭ|http://www.femto.com.ua/articles/part_2/4396.html|Фотоэффект}} == Әҙәбиәт == * {{Китап|ref=Лукирский|автор=Лукирский П. И.|заглавие=О фотоэффекте|год=1933|место=Л.; М.|издательство=Гос. техн.-теорет. изд-во|страниц=94}} * {{Китап|ref=Лукьянов|автор=Лукьянов С. Ю.|заглавие=Фотоэлементы|год=1948|место=Москва ; Ленинград :|издательство=Изд-во и 2-я тип. Изд-ва Акад. наук СССР|страниц=372}} * {{Китап|автор=[[Рывкин, Соломон Меерович|Рывкин С. М.]]|заглавие=Фотоэлектрические явления в полупроводниках|место=М.|издательство=Физматлит|год=1963|страниц=494|isbn=|ref=Рывкин}} * {{Публикация|статья|заглавие=The Analysis of Photoelectric Sensitivity Curves for Clean Metals at Various Temperatures|год=1931|автор=Fowler R. H.|ref=Fowler}} [[Категория:Электродинамика]] [[Категория:Квант оптикаһы]] ouvcvsvma609gzv1d4fkgjbur9wa4ec 1147340 1147339 2022-07-27T17:58:32Z ZUFAr 191 /* Әҙәбиәт */ wikitext text/x-wiki   '''Фотоэффект''', йәки '''фотоэлектрик эффект''', [[яҡтылыҡ]] йәки башҡа [[Электромагнит нурланыш|электромагнит]] нурланыш йоғонтоһонда фотон энергияһы матдә [[Электрон|электрондарына]] тапшырылыуы. Конденсирланған (ҡаты һәм шыйыҡ) матдәләрҙә тышҡы (электрондар матдәнән осоп сығы) һәм эске (электрондар, матдәлә ҡалып, уларҙың энергетик торошон үҙгәртә) фотоэффект булыуын билдәләйҙәр. Газдарҙағы фотоэффект нурланыш тәьҫирендә атомдарҙың йәки молекулаларҙың ионлашыуына килтерә.<ref>''[[Яворский, Борис Михайлович|Яворский Б. М.]], [[Детлаф, Андрей Антонович|Детлаф А. А.]], Лебедев А. К.'' Справочник по физике для инженеров и студентов вузов. — М., Оникс, 2007. — Тираж 5100 экз. — ISBN 978-5-488-01248-6. — с. 725</ref> == Тышҡы фотоэффект == [[Файл:Photoelectric_effect_in_a_solid_-_diagram.svg|альт=|слева|мини|Тышҡы фотоэффект]] '''Тышҡы фотоэффект''' ('''фотоэлектрон эмиссия''') тип электромагнит нурланыштар тәьҫирендә матдәнән электрондарҙың айырылып сығыуын атайҙар. Матдәнең тышҡы фотоэффекты ваҡытында осоп сыҡҡан электрондар ''фотоэлектрондар'' тип атала, ә улар барлыҡҡа килтергән [[электр тогы]] тышҡы электр ҡырында тәртипкә һалынған хәрәкәт ваҡытында ''фототок'' тип атала. '''Фотокатод''' — электромагнит нурланышҡа туранан-тура дусар булған һәм был нурланыш тәьҫирендә электрондар бүлеп сығарған вакуумлы электрон ҡоролма электроды. '''Туйындырыу''' фототоктары - сығарылған электрондарҙың максималь тогы, фотокатод менән анод араһындағы ток, был ваҡытта бөтә сығарылған электрондары анодта йыйыла. '''Фотокатодтың спектраль характеристикаһы''' - спектрал һиҙгерлектең электромагнит нурланыш тулҡынының йышлығына йәки оҙонлоғона бәйлелеге. === Асыу тарихы === Тышҡы фотоэффектты [[1887 йыл|1887]] йылда Генрих Герц<ref>http://www.britannica.com/science/photoelectric-effect «The photoelectric effect was discovered in 1887 by the German physicist Heinrich Rudolf Hertz.»</ref><ref>H. Hertz (1887), [http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/andp.18872670827/abstract Ueber einen Einfluss des ultravioletten Lichtes auf die electrische Entladung] (An effect of ultraviolet light on electrical discharge) / [[Annalen der Physik|Ann. Phys.]], 267: 983—1000. [[doi:10.1002/andp.18872670827|doi: 10.1002/andp.18872670827]]{{ref-de}}</ref><ref>Stig Lundqvist, [https://books.google.ru/books?id=P-V76TvgjWEC&pg=PA121 Physics, 1901—1921] // World Scientific, 1998, ISBN 9789810234010, p.121{{ref-en}}</ref> аса. Асыҡ резонатор менән эшләгәндә ул, әгәр [[Ультрафиолет нурланыш|ультрафиолет]] менән цинк разрядниктарына яҡтыртһаң, осҡондоң үтеүе һиҙелерлек еңеләйгәнен күрә. 1888-1890 йылдарҙа фотоэффектты системалы рәүештә урыҫ физигы Александр Столетов<ref>БСЭ, ФОТОЭФФЕКТ</ref> өйрәнә, ул 6 хеҙмәт баҫтырып сығара.<ref>{{Мәҡәлә|автор=Stoletow, A.|заглавие=Sur une sorte de courants electriques provoques par les rayons ultraviolets|год=1888|язык=fr|издание={{Нп3|Comptes rendus de l'Académie des Sciences|Comptes Rendus||Comptes rendus de l'Académie des Sciences}}|тип=magazine|том=CVI|страницы=1149}} (Reprinted in {{Мәҡәлә|автор=Stoletow, M.A.|заглавие=On a kind of electric current produced by ultra-violet rays|год=1888|язык=en|издание=Philosophical Magazine Series 5|тип=journal|том=26|номер=160|страницы=317|doi=10.1080/14786448808628270}}; abstract in Beibl. Ann. d. Phys. 12, 605, 1888).</ref><ref>{{Мәҡәлә|автор=Stoletow, A.|заглавие=Sur les courants actino-electriques au travers deTair|год=1888|язык=fr|издание={{Нп3|Comptes rendus de l'Académie des Sciences|Comptes Rendus||Comptes rendus de l'Académie des Sciences}}|тип=magazine|том=CVI|страницы=1593}} (Abstract in Beibl. Ann. d. Phys. 12, 723, 1888).</ref><ref>{{Мәҡәлә|автор=Stoletow, A.|заглавие=Suite des recherches actino-électriques|год=1888|язык=und|издание={{Нп3|Comptes rendus de l'Académie des Sciences|Comptes Rendus||Comptes rendus de l'Académie des Sciences}}|том=CVII|страницы=91}} (Abstract in Beibl. Ann. d. Phys. 12, 723, 1888).</ref><ref>{{Мәҡәлә|автор=Stoletow, A.|заглавие=Sur les phénomènes actino-électriques|год=1889|язык=und|издание={{Нп3|Comptes rendus de l'Académie des Sciences|Comptes Rendus||Comptes rendus de l'Académie des Sciences}}|том=CVIII|страницы=1241}}</ref><ref>{{Мәҡәлә|автор=Столетов, А.|заглавие=Актино-электрические исследовaния|год=1889|язык=Russian|издание=Журнал Русского физико-химического общества|том=21|страницы=159}}</ref><ref>{{Мәҡәлә|автор=Stoletow, A.|заглавие=Sur les courants actino-électriques dans l'air raréfié|год=1890|язык=fr|издание=[[European Physical Journal|Journal de Physique]]|тип=magazine|том=9|страницы=468|doi=10.1051/jphystap:018900090046800}}</ref> Ул был өлкәлә бер нисә мөһим асыш яһай, шул иҫәптән тышҡы фотоэффекттың беренсе законы сығарыла.<ref>БСЭ, СТОЛЕТОВ АЛЕКСАНДР ГРИГОРЬЕВИЧ</ref> Столетов фекеренсә, Ҡояш спектрында булмаған нурҙар фотоэффектҡа һәләтле, йәғни фотоэффекттың ҡыҙыл сиге булыуы тураһында һығымтаға килә. 1891 йылда. Эльстер һәм Гейтель һелтеле металдарҙы өйрәнгәндә, металдың электр ыңғайлығы ни тиклем юғары булһа, уның фотоға һиҙгер булған сик йышлығы ла шул тиклем түбәнерәк, тигән һығымтаға килә.<ref>''Дуков В. М.'' Исторические обзоры в курсе физики средней школы. М.: Просвещение 1983. 160 с.</ref> Томсон 1898 йылда эксперименталь рәүештә металдан сыҡҡан электр заряды ағымы элек асылған киҫәксәләр (һуңыраҡ электрондар тип аталған) ағымынан ғибәрәт булыуын асыҡлай. Шуға күрә, яҡтылыҡ артыуы фототоктың артыуына килтерә. Филипп Ленардтың 1900-1902 йылдарҙағы фотоэффектты тикшеренеүҙәре күрһәтеүенсә, классик электродинамикаға ҡарамаҫтан, осоп барыусы электрондың [[Энергия|энергияһы]] һәр ваҡыт төшкән нурланыш [[Йышлыҡ|йышлығы]] бәйле һәм нурланыш интенсивлығына бәйле түгел. [[Файл:Versuch_zum_Fotoeffekt.png|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e0/Versuch_zum_Fotoeffekt.png/275px-Versuch_zum_Fotoeffekt.png|справа|мини|275x275пкс|Фотоэффектты тикшереү буйынса уҡыу эксперименты схемаһы. Яҡтылыҡтан тар йышлыҡ диапазоны алына һәм вакуумлы прибор эсендә катодҡа йүнәлә. Катод менән анод араһындағы көсөргәнеш менән улар араһындағы энергетик сикте билдәләй. Ток буйынса электрондарҙың анодҡа өлгәшеүе тураһында фекер йөрөтәләр.]] Фотоэффектты 1905 йылда [[Альберт Эйнштейн]] (1921 йылда ул, швед физигы Карл Вильгельм Озеен номинацияһы арҡаһында, Нобель премияһын ала) Макс [[Макс Планк|Планк]]<nowiki/>тың яҡтылыҡтың квант тәбиғәте тураһындағы гипотезаһы нигеҙендә аңлата. Эйнштейндың эшендә мөһим яңы гипотеза була — әгәр Планк 1900 йылда яҡтылыҡ тик квант өлөштәрҙән генә тора тиһә, Эйнштейн яҡтылыҡквантлы порцияларҙан hν тора тип иҫәпләй. Һәр квант порцияһы {{math|''h''ν}} , бында {{math|''h''}} — [[:ru:Постоянная_Планка|Планка константаһы]]. 1906-1915 йылдарҙа фотоэффектты Роберт Милликен өйрәнә. Ул бикләүсе көсөргәнештең йышлыҡтарға (ысынлап та һыҙыҡлы булып сыға) теүәл бәйлелеген билдәләй һәм уның нигеҙендә Планк константаһын иҫәпләп сығара.«Мин ғүмеремдең ун йылын 1905 йылғы Эйнштейн тигеҙләмәһен тикшереүгә сарый иттем, — тип яҙа Милликен, — һәм бөтә өмөттәремә ҡарамаҫтан, 1915 йылда уның, абсурд булыуына ҡарамаҫтан, эксперименталь рәүештә раҫланғанын танырға тура килде». 1923 йылда Милликен «элементар электр зарядын һәм фотоэлектрик эффектты билдәләү буйынса эше өсөн» физика буйынса Нобель премияһына лайыҡ була. Фотоэффектты тикшереү иң тәүге квант-механик тикшеренеүҙәрҙең береһе була. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * Фотоэлектрон спектроскопия * Ҡояш генерацияһы * Комптон эффекты == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{БСЭ3|заглавие=Фотоэффект}} * {{Из|ФЭ|http://www.femto.com.ua/articles/part_2/4396.html|Фотоэффект}} == Әҙәбиәт == * {{Китап|ref=Лукирский|автор=Лукирский П. И.|заглавие=О фотоэффекте|год=1933|место=Л.; М.|издательство=Гос. техн.-теорет. изд-во|страниц=94}} * {{Китап|ref=Лукьянов|автор=Лукьянов С. Ю.|заглавие=Фотоэлементы|год=1948|место=Москва ; Ленинград :|издательство=Изд-во и 2-я тип. Изд-ва Акад. наук СССР|страниц=372}} * {{Китап|автор=[[Рывкин, Соломон Меерович|Рывкин С. М.]]|заглавие=Фотоэлектрические явления в полупроводниках|место=М.|издательство=Физматлит|год=1963|страниц=494|isbn=|ref=Рывкин}} * {{Публикация|статья|заглавие=The Analysis of Photoelectric Sensitivity Curves for Clean Metals at Various Temperatures|год=1931|автор=Fowler R. H.|ref=Fowler|издание=Phys. Rev|volume=38} [[Категория:Электродинамика]] [[Категория:Квант оптикаһы]] 95kurybl9owp26noce64eg5tarhm2ce 1147341 1147340 2022-07-27T17:58:57Z ZUFAr 191 /* Әҙәбиәт */ wikitext text/x-wiki   '''Фотоэффект''', йәки '''фотоэлектрик эффект''', [[яҡтылыҡ]] йәки башҡа [[Электромагнит нурланыш|электромагнит]] нурланыш йоғонтоһонда фотон энергияһы матдә [[Электрон|электрондарына]] тапшырылыуы. Конденсирланған (ҡаты һәм шыйыҡ) матдәләрҙә тышҡы (электрондар матдәнән осоп сығы) һәм эске (электрондар, матдәлә ҡалып, уларҙың энергетик торошон үҙгәртә) фотоэффект булыуын билдәләйҙәр. Газдарҙағы фотоэффект нурланыш тәьҫирендә атомдарҙың йәки молекулаларҙың ионлашыуына килтерә.<ref>''[[Яворский, Борис Михайлович|Яворский Б. М.]], [[Детлаф, Андрей Антонович|Детлаф А. А.]], Лебедев А. К.'' Справочник по физике для инженеров и студентов вузов. — М., Оникс, 2007. — Тираж 5100 экз. — ISBN 978-5-488-01248-6. — с. 725</ref> == Тышҡы фотоэффект == [[Файл:Photoelectric_effect_in_a_solid_-_diagram.svg|альт=|слева|мини|Тышҡы фотоэффект]] '''Тышҡы фотоэффект''' ('''фотоэлектрон эмиссия''') тип электромагнит нурланыштар тәьҫирендә матдәнән электрондарҙың айырылып сығыуын атайҙар. Матдәнең тышҡы фотоэффекты ваҡытында осоп сыҡҡан электрондар ''фотоэлектрондар'' тип атала, ә улар барлыҡҡа килтергән [[электр тогы]] тышҡы электр ҡырында тәртипкә һалынған хәрәкәт ваҡытында ''фототок'' тип атала. '''Фотокатод''' — электромагнит нурланышҡа туранан-тура дусар булған һәм был нурланыш тәьҫирендә электрондар бүлеп сығарған вакуумлы электрон ҡоролма электроды. '''Туйындырыу''' фототоктары - сығарылған электрондарҙың максималь тогы, фотокатод менән анод араһындағы ток, был ваҡытта бөтә сығарылған электрондары анодта йыйыла. '''Фотокатодтың спектраль характеристикаһы''' - спектрал һиҙгерлектең электромагнит нурланыш тулҡынының йышлығына йәки оҙонлоғона бәйлелеге. === Асыу тарихы === Тышҡы фотоэффектты [[1887 йыл|1887]] йылда Генрих Герц<ref>http://www.britannica.com/science/photoelectric-effect «The photoelectric effect was discovered in 1887 by the German physicist Heinrich Rudolf Hertz.»</ref><ref>H. Hertz (1887), [http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/andp.18872670827/abstract Ueber einen Einfluss des ultravioletten Lichtes auf die electrische Entladung] (An effect of ultraviolet light on electrical discharge) / [[Annalen der Physik|Ann. Phys.]], 267: 983—1000. [[doi:10.1002/andp.18872670827|doi: 10.1002/andp.18872670827]]{{ref-de}}</ref><ref>Stig Lundqvist, [https://books.google.ru/books?id=P-V76TvgjWEC&pg=PA121 Physics, 1901—1921] // World Scientific, 1998, ISBN 9789810234010, p.121{{ref-en}}</ref> аса. Асыҡ резонатор менән эшләгәндә ул, әгәр [[Ультрафиолет нурланыш|ультрафиолет]] менән цинк разрядниктарына яҡтыртһаң, осҡондоң үтеүе һиҙелерлек еңеләйгәнен күрә. 1888-1890 йылдарҙа фотоэффектты системалы рәүештә урыҫ физигы Александр Столетов<ref>БСЭ, ФОТОЭФФЕКТ</ref> өйрәнә, ул 6 хеҙмәт баҫтырып сығара.<ref>{{Мәҡәлә|автор=Stoletow, A.|заглавие=Sur une sorte de courants electriques provoques par les rayons ultraviolets|год=1888|язык=fr|издание={{Нп3|Comptes rendus de l'Académie des Sciences|Comptes Rendus||Comptes rendus de l'Académie des Sciences}}|тип=magazine|том=CVI|страницы=1149}} (Reprinted in {{Мәҡәлә|автор=Stoletow, M.A.|заглавие=On a kind of electric current produced by ultra-violet rays|год=1888|язык=en|издание=Philosophical Magazine Series 5|тип=journal|том=26|номер=160|страницы=317|doi=10.1080/14786448808628270}}; abstract in Beibl. Ann. d. Phys. 12, 605, 1888).</ref><ref>{{Мәҡәлә|автор=Stoletow, A.|заглавие=Sur les courants actino-electriques au travers deTair|год=1888|язык=fr|издание={{Нп3|Comptes rendus de l'Académie des Sciences|Comptes Rendus||Comptes rendus de l'Académie des Sciences}}|тип=magazine|том=CVI|страницы=1593}} (Abstract in Beibl. Ann. d. Phys. 12, 723, 1888).</ref><ref>{{Мәҡәлә|автор=Stoletow, A.|заглавие=Suite des recherches actino-électriques|год=1888|язык=und|издание={{Нп3|Comptes rendus de l'Académie des Sciences|Comptes Rendus||Comptes rendus de l'Académie des Sciences}}|том=CVII|страницы=91}} (Abstract in Beibl. Ann. d. Phys. 12, 723, 1888).</ref><ref>{{Мәҡәлә|автор=Stoletow, A.|заглавие=Sur les phénomènes actino-électriques|год=1889|язык=und|издание={{Нп3|Comptes rendus de l'Académie des Sciences|Comptes Rendus||Comptes rendus de l'Académie des Sciences}}|том=CVIII|страницы=1241}}</ref><ref>{{Мәҡәлә|автор=Столетов, А.|заглавие=Актино-электрические исследовaния|год=1889|язык=Russian|издание=Журнал Русского физико-химического общества|том=21|страницы=159}}</ref><ref>{{Мәҡәлә|автор=Stoletow, A.|заглавие=Sur les courants actino-électriques dans l'air raréfié|год=1890|язык=fr|издание=[[European Physical Journal|Journal de Physique]]|тип=magazine|том=9|страницы=468|doi=10.1051/jphystap:018900090046800}}</ref> Ул был өлкәлә бер нисә мөһим асыш яһай, шул иҫәптән тышҡы фотоэффекттың беренсе законы сығарыла.<ref>БСЭ, СТОЛЕТОВ АЛЕКСАНДР ГРИГОРЬЕВИЧ</ref> Столетов фекеренсә, Ҡояш спектрында булмаған нурҙар фотоэффектҡа һәләтле, йәғни фотоэффекттың ҡыҙыл сиге булыуы тураһында һығымтаға килә. 1891 йылда. Эльстер һәм Гейтель һелтеле металдарҙы өйрәнгәндә, металдың электр ыңғайлығы ни тиклем юғары булһа, уның фотоға һиҙгер булған сик йышлығы ла шул тиклем түбәнерәк, тигән һығымтаға килә.<ref>''Дуков В. М.'' Исторические обзоры в курсе физики средней школы. М.: Просвещение 1983. 160 с.</ref> Томсон 1898 йылда эксперименталь рәүештә металдан сыҡҡан электр заряды ағымы элек асылған киҫәксәләр (һуңыраҡ электрондар тип аталған) ағымынан ғибәрәт булыуын асыҡлай. Шуға күрә, яҡтылыҡ артыуы фототоктың артыуына килтерә. Филипп Ленардтың 1900-1902 йылдарҙағы фотоэффектты тикшеренеүҙәре күрһәтеүенсә, классик электродинамикаға ҡарамаҫтан, осоп барыусы электрондың [[Энергия|энергияһы]] һәр ваҡыт төшкән нурланыш [[Йышлыҡ|йышлығы]] бәйле һәм нурланыш интенсивлығына бәйле түгел. [[Файл:Versuch_zum_Fotoeffekt.png|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e0/Versuch_zum_Fotoeffekt.png/275px-Versuch_zum_Fotoeffekt.png|справа|мини|275x275пкс|Фотоэффектты тикшереү буйынса уҡыу эксперименты схемаһы. Яҡтылыҡтан тар йышлыҡ диапазоны алына һәм вакуумлы прибор эсендә катодҡа йүнәлә. Катод менән анод араһындағы көсөргәнеш менән улар араһындағы энергетик сикте билдәләй. Ток буйынса электрондарҙың анодҡа өлгәшеүе тураһында фекер йөрөтәләр.]] Фотоэффектты 1905 йылда [[Альберт Эйнштейн]] (1921 йылда ул, швед физигы Карл Вильгельм Озеен номинацияһы арҡаһында, Нобель премияһын ала) Макс [[Макс Планк|Планк]]<nowiki/>тың яҡтылыҡтың квант тәбиғәте тураһындағы гипотезаһы нигеҙендә аңлата. Эйнштейндың эшендә мөһим яңы гипотеза була — әгәр Планк 1900 йылда яҡтылыҡ тик квант өлөштәрҙән генә тора тиһә, Эйнштейн яҡтылыҡквантлы порцияларҙан hν тора тип иҫәпләй. Һәр квант порцияһы {{math|''h''ν}} , бында {{math|''h''}} — [[:ru:Постоянная_Планка|Планка константаһы]]. 1906-1915 йылдарҙа фотоэффектты Роберт Милликен өйрәнә. Ул бикләүсе көсөргәнештең йышлыҡтарға (ысынлап та һыҙыҡлы булып сыға) теүәл бәйлелеген билдәләй һәм уның нигеҙендә Планк константаһын иҫәпләп сығара.«Мин ғүмеремдең ун йылын 1905 йылғы Эйнштейн тигеҙләмәһен тикшереүгә сарый иттем, — тип яҙа Милликен, — һәм бөтә өмөттәремә ҡарамаҫтан, 1915 йылда уның, абсурд булыуына ҡарамаҫтан, эксперименталь рәүештә раҫланғанын танырға тура килде». 1923 йылда Милликен «элементар электр зарядын һәм фотоэлектрик эффектты билдәләү буйынса эше өсөн» физика буйынса Нобель премияһына лайыҡ була. Фотоэффектты тикшереү иң тәүге квант-механик тикшеренеүҙәрҙең береһе була. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * Фотоэлектрон спектроскопия * Ҡояш генерацияһы * Комптон эффекты == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{БСЭ3|заглавие=Фотоэффект}} * {{Из|ФЭ|http://www.femto.com.ua/articles/part_2/4396.html|Фотоэффект}} == Әҙәбиәт == * {{Китап|ref=Лукирский|автор=Лукирский П. И.|заглавие=О фотоэффекте|год=1933|место=Л.; М.|издательство=Гос. техн.-теорет. изд-во|страниц=94}} * {{Китап|ref=Лукьянов|автор=Лукьянов С. Ю.|заглавие=Фотоэлементы|год=1948|место=Москва ; Ленинград :|издательство=Изд-во и 2-я тип. Изд-ва Акад. наук СССР|страниц=372}} * {{Китап|автор=[[Рывкин, Соломон Меерович|Рывкин С. М.]]|заглавие=Фотоэлектрические явления в полупроводниках|место=М.|издательство=Физматлит|год=1963|страниц=494|isbn=|ref=Рывкин}} * {{Публикация|статья|заглавие=The Analysis of Photoelectric Sensitivity Curves for Clean Metals at Various Temperatures|год=1931|автор=Fowler R. H.|ref=Fowler|издание=Phys. Rev|volume=38}} [[Категория:Электродинамика]] [[Категория:Квант оптикаһы]] hh8ufiiy1zy084z4h6zp5kciq9a85qw 1 184286 1147342 2022-07-27T17:59:25Z ZUFAr 191 "{{10000}}" исемле яңы бит булдырылған wikitext text/x-wiki {{10000}} ekrgr2aykxzqyh9t59l8msolgx00cpf