Википедия bawiki https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88_%D0%B1%D0%B8%D1%82 MediaWiki 1.39.0-wmf.22 first-letter Медиа Махсус Фекерләшеү Ҡатнашыусы Ҡатнашыусы менән һөйләшеү Википедия Википедия буйынса фекерләшеү Файл Файл буйынса фекерләшеү MediaWiki MediaWiki буйынса фекерләшеү Ҡалып Ҡалып буйынса фекерләшеү Белешмә Белешмә буйынса фекерләшеү Категория Категория буйынса фекерләшеү Портал Портал буйынса фекерләшеү Проект Проект буйынса фекерләшеү TimedText TimedText talk Модуль Модуль буйынса фекерләшеү Гаджет Гаджет буйынса фекерләшеү Гаджет билдәһе Гаджет билдәһе буйынса фекерләшеү 2 1628 1147477 1147384 2022-07-29T05:20:11Z Рөстәм Нурыев 43 /* Фамилиялаштар исемлеге өсөн әҙерләмә */ wikitext text/x-wiki <!-- {{ambox |type=discussion |image=[[File:Sun01.svg|40px|Кояш]] |text=Был ҡатнашыусы 2020 йылда [[Википедия:Вики-ял|вики-ялға]] китте һәм һорауҙарға яуап бирмәүе ихтимал. |text-small=Ҡайтыу ваҡыты {{#if:{{{1}}}|—|}} '''{{{1|{{{date|2021}}}}}}'''{{{2|{{{ps|.}}}}}} }} --> {{#if:{{{3|{{{date-en|}}}}}}{{{4|{{{ps-en|}}}}}}| {{ambox |type=discussion |image=[[File:Sun01.svg|40px|Кояш]] |text=This user currently is on a [[Википедия:Вики-ял|wiki-break]] and may leave your messages unanswered. |text-small=The return is planned on '''{{{3|{{{date-en|unknown}}}}}}'''{{{4|{{{ps-en|.}}}}}} }}| }} [[Файл:Рөстәм Нурыев - Башҡорт Википедияһы ҡатнашыусыһы.JPG|thumb|слева|Рөстәм Нурыев — 2005 йылдан Башҡорт Википедияһы ҡатнашыусыһы, Төрки телле Википедиялар конференцияһында, Алматы, 2012 йыл]] {{Userbox/Йылнамә/ваҡыт}} {{Babel|admin|ba|ba-east-N|ru-3|tt-3|not smoking|no alcohol}} <!-- {|style="width:60%; font-size:100%; color:#000; text-align:center;"| --> {{цитата| Яҡшылыҡ булһын атығыҙ,<br /> Кеше булһын затығыҙ; <br /> Яманға юл ҡуймағыҙ,<br /> Яҡшынан баш тартмағыҙ! |''[[Урал батыр эпосы|Урал батыр]]'' }} <!-- {|style="width:60%; font-size:100%; color:#000; text-align:center;"| --> {{цитата| Мин был ерҙе матурларға тыуҙым,<br /> Таҙартырға тыуҙым <br /> Йыйын хәшәрәттән, шаҡшынан,<br /> Һәм төҙөргә уны мәңгелеккә <br /> Тик гүзәлдән, ныҡтан, яҡшынан! |''[[Атнабаев Әнғәм Ҡасим улы|Әнғәм Атнабаев]] '' }} {{цитата| Мин халҡымдың [[сәскә]] күңеленән<br /> Бал ҡортондай ынйы йыямын,<br /> Йыямын да — йәнле ынйыларҙан <br /> Хуш еҫле бер кәрәҙ ҡоямын. |''[[Ғарипов Рәми Йәғәфәр улы|Рәми Ғарипов]]'' }} {{цитата| Кәрәк түгел милләтем тип тамаҡ ярыу,<br /> Кәрәк бары милләт өсөн юлдар ярыу,<br /> Кәрәк бары көн-төн тимәй алға барыу,<br /> Берләшәйек, бөтә донья башҡорттары!|''[[Бикбаев Рауил Төхфәт улы|Рауил Бикбаев]] '' }} <!-- |} --> {| style = "float: left; border="1"; " |- |{{Ҡалып:Башҡортостан UserBox}} |- |{{UserBox Йәш|02|08|1963}} |- |{{Ҡалып:Стаж UserBox|year=2006|month=1|day=8}} |- | {{Userbox/Ләмәҙтамаҡ мәктәбе|уҡыусыһы (1970-1989)}} |- |{{Turkic Wikimedia Conference 2012 ҡатнашыусы}} |- |{{User:Box/ВК-2012}} |- |{{Вики-һабантуйҙа ҡатнашыусы}} |- |{{User Asian Month}} |- |{{Викийәйләү 2016}} |- |{{Userbox/Башҡорт википедиясыларының 4-се форумы}} |} Мин Рөстәм Нурыев. [[Башҡортостан]], [[Өфө]] ҡалаһынан. Йәшем 55-те үтеп китте. Туған телем — [[башҡорт теле]]. [[Урыҫ теле|Урыҫса]] яҡшы беләм. [[татар теле|Татарса]] уҡый, һөйләшә, яҙыша алам. Инглиз һәм немец телдәрен өйрәнелгәйне, әммә ләкин белмәйем тип әйтергә була. Әммә [http://translate.google.com/?hl=ru&tab=mT#ru/en/ Гугл тәржемәсеһен] менән ҡулланып филлипин, япон, итальян, француз ҡатнашыусылары менән аралашҡаным бар. * Викимания эшмәкәрлегендә рәсми [[2005]] йылдың декабрь айынан теркәлдем, башҡорт бүлегендә 2006 йылдың ғинуар айынан. * [[2006]] йылдың 26 ғинуарында [[Башҡорт Википедияһы]]нда [[Википедия:Хакимдәр|хаким]] һәм [[Википедия:Бейҙәр|бей]] бурыстарын үтәй башланым. Әүҙемһеҙлек өcөн 9 Март/Буранай 2010 стюард '''Jusjih''' тарафынан [[Википедия:Бейҙәр|бей]] бурысынан бушатылдым. [[wmru:Вики-Сабантуй 2015]] == Бәйләнеш == * Электрон почта - rnuriev1@gmail.com * Скайп (Skype) - rnuriev11 * Тере журналда минең блог [http://r-nuriev.livejournal.com/ Рөстәм Нурыев яҙмалары] * VK - Вконтакте - Бәйләнештә - http://vk.com/feed#/id168174762 * Урыҫ телендәге бүлектә [[:ru:Участник:Рустам Нурыев|Рустам Нурыев]] исемендә. * Төрөк бүлегендә [[:tr:User:Рөстәм Нурыев]] * Инглиз бүлегендә [[:en:User:Rustam Nuriev]] * [[m:User:Рөстәм_Нурыев|meta.wikimedia (autopatrolled)]], * [[commons:User:Рөстәм_Нурыев|commons.wikimedia]], * [[incubator:User:Рөстәм_Нурыев|incubator.wikimedia]], * [[w:ru:User:Рөстәм_Нурыев|ru.wikipedia (autoeditor, uploader)]], * [[n:ru:User:Рөстәм_Нурыев|ru.wikinews (autoreview, editor)]], * [[s:User:Рөстәм_Нурыев|wikisource]], * [[d:User:Рөстәм_Нурыев|wikidata]], * [[wmru:User:Рөстәм_Нурыев|ru.wikimedia]], * [https://translatewiki.net/wiki/User:Рустам_Нурыев translatewiki.net], == Хаким бурыстары == * Юйылырға ҡуйылған мәҡәләләрҙе [[:Категория:Википедия:Юйыласаҡ мәҡәләләр|(Категория)]] һәм [[Википедия:Юйыласаҡ мәҡәлә|(исемлек)]] буйынса тикшереп торорға һәм тейешлеләрен юйыу. == Статистика == [http://toolserver.org/~tparis/pcount/index.php?name=%D0%A0%D3%A9%D1%81%D1%82%D3%99%D0%BC+%D0%9D%D1%83%D1%80%D1%8B%D0%B5%D0%B2&lang=ba&wiki=wikipedia Википедияның башҡорт бүлегендә минең эшмәкәрлек буйынса статистика] # [https://xtools.wmflabs.org/ec/ba.wikipedia.org/Рөстәм%20Нурыев Дөйөм статистика] # [https://xtools.wmflabs.org/pages/ba.wikipedia.org/Рөстәм%20Нурыев Мәҡәләләр] # [https://stats.wikimedia.org/wikimedia/squids/SquidReportPageViewsPerLanguageBreakdown.htm илдәр буйынса трафик] == Проекттар == * [[Портал:Башҡортостан ауылдары]] * [[Проект:Башҡортостан ауылдары]] * [[Портал:Башҡортостан шәхестәре]] === Китапхана === Был белешмә китаптар электрон форматта фиртуаль дискта миндә бар. Кемгә кәрәк шәхсән доступ асам. [[Файл:Список справочной литературы по населенным пунктам Башкортостана.png|макси| ]] === Добро.РУ порталы === ;Конвертируйте правки в Википедии в часы активности волонтера на Добро.РУ [https://dobro.ru/ Dobro.ru] — это платформа для содействия развития волонтерского движения в России. Я подумал, изучил и адаптировал под нас, википедистов. Теперь волонтеры международных проектов Викимедиа смогут конвертировать свои правки в часы активности в электронных книжках волонтера в Добро.ру. Для этого необходимо создать аккаунт в Добро.ру и заполнить вакансии в мероприятиях от НП «Викимедиа». Пока создано (мною) две вакансии «Волонтер международного проекта» (без ограничения вакантных мест) в мероприятиях «[https://dobro.ru/event/10095336#vacancies Я волонтер Русской Википедии]» и «[https://dobro.ru/event/10095298#vacancies Я волонтер Башкирской Википедии»] с учетным периодом до 31 декабря 2021 года. В книжку волонтера буду переносить часы активности из портала Викискан ([https://ru.wikiscan.org/users РуВики], [https://ba.wikiscan.org/users БашВики]). В случае востребованности этого начинания и вашего одобрения создам мероприятия и вакансии для раздельного учета активности по другим проектам, а также продолжу в следующем году. '''КАКАЯ ПОЛЬЗА ОТ ЭТОЙ ЗАТЕИ ВОЛОНТЕРАМ ВИКИМЕДИА?''' - спросите вы. Пока не могу предложить какую-либо конкретную пользу или льготу. Но надеюсь, что в будущем они будут — а пока рекомендую копить часы активности в электронной книжке волонтера, их нельзя учесть за предыдущие периоды (задним числом). В настоящее время наиболее реальная польза — выпускники школ смогут получить [https://dobro.ru/news/5142-uchet-volonterskogo дополнительные баллы при поступлении в вузы]. P.S. Мы с {{u|З. ӘЙЛЕ}} уже апробировали и ей записал [https://dobro.ru/volunteers/203529/resume 23 часа за сентябрь месяц]. Велком, друзья. Не отмахивайтесь. Россия — социально ориентированная страна, но блага по заявительному принципу. Кстати, расскажу реальную историю из своего жизненного опыта. В период работы начальником отдела госстатистики в районе, в начале 90-х, чуть ли не насильно вручил медали «Ветеран турда» трем сотрудникам — стаж работы позволял. Тогда от этой медали никакой пользы не было. А когда тетеньки выходили на пенсию, то они получили федеральные надбавки к пенсии. — [[У:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[ОУ:Рөстәм Нурыев|обс.]]) 01:31, 2 октября 2021 (UTC) === Проект:АХБ осраҡтарын күҙәтеү === * [[:Категория:Википедия:Авторлыҡ хоҡуҡтарын боҙоу осрағы бар]] * [[Википедия:Юйылыуға]] * [[:Категория:Юйыласаҡ мәҡәләләр]] * [[Махсус:Log/delete|Юйыу яҙмалары]] * {{tl|Delete}} → <nowiki>{{Delete|сәбәбе}}</nowiki> йәки <nowiki>{{Юй|сәбәбе}}</nowiki> === Онлайн вики-мәктәп === * [[meta:Онлайн ВикиШкола Рустама Нурыева|Онлайн ВикиШкола Рустама Нурыева]] * [https://www.youtube.com/channel/UCCDxGfA1KjJo-XYQroe15EA?view_as=subscriber Ютубта видеоканалым] * [https://ru.wikimedia.org/wiki/%D0%9E%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BC%D0%BC%D0%B0_%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%B0 Образовательный ресурс Викимедиа] * [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев/Проект:Википедия:Белешмә|Проект:Википедия:Белешмә]] === Проект:Исемең_матур === [[Проект:Исемең_матур]] === Проект: Юбилярға Википедия бүләге === [[Проект:Юбилярға Википедия бүләге]]  === Проект: Ижади бәйгеләр йомғағы === [[Проект:Ижади бәйгеләр йомғағы]] === Вики-Һабантуй 2015 === * [[wmru:Вики-Сабантуй 2015|Вики-Һабантуй 2015 — Башҡорт Википедияһының 10-йыллығына арналған саралар.]] * [[wmru:Вики-Сабантуй 2015#Международная конференция#Итог|Вики-Һабантуй 2015 — Халыҡ-ара конференциянан тулы фотоотчет.]] [[Файл:Message from Lila Tretikov for the 10th anniversary of Bashkir Wikipedia.webm|400px|мини|WMF башҡарма директоры Ләлә Третьякова ҡотлауы]] <gallery> File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-24) 32.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-24) 32 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-24) 80.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-24) 80 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 01.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 01 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 12.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 12 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 16.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 16 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 04.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 04 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-26) 45.jpg|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-26) 45 </gallery> == Шулай уҡ эшләйһе эштәр == * [http://yir.atspace.com/ башҡорт халыҡ йырҙары] * [[:Категория:Иҫкәрмәләрендә хаталы биттәр]] * [[:Категория:Почта индексы булмаған тораҡ пункттары]] - тикшереп сығырға, булмағандарын табып ҡуйырға * [https://www.bashkortostan.ru/thesaurus/files/1.0122.17_ATU_Itog.pdf АТД 2017] {{Ҡатнашыусыларға эш}} == Ҡоралдар == * https://copyvios.toolforge.org - <nowiki>{{Авторлыҡ хоҡуҡтарын боҙоу|url=}}</nowiki> тикшереүсе ҡорал * https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:UrlShortener URL-адрес ҡыҫҡартыусы * [[Ҡалып:Мәҡәләләрҙең сифат кимәле]] * [[MediaWiki:Gadget-wikificator.js]] - викификатор * [http://web-corpora.net/bashcorpus/search/ Поэтический корпус башкирского языка. (Борис Орехов] * [[phab:T194888]] - пример заявки на временное увеличение лимита создания учетных записей с одного IP * [[Ҡалып:Cite web]] - сайтҡа һылтанма * <nowiki>{{Мөхәррирләү|Рөстәм Нурыев|06.08.2018}}</nowiki> * [[MediaWiki:Sidebar]] - һул яҡтағы меню. * [https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81%3A%D0%96%D1%83%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D0%B4%D0%B0%D1%80&type=newusers&user=&page=&year=&month=-1&tagfilter=&subtype=create Яңы ҡулланыусылар] * [[meta:Wikimedians of Bashkortostan User Group|Wikimedians of Bashkortostan User Group]] * Географик координаталар эҙләү өсөн [http://wikimapia.org Викимапия] * Конвертор [https://exogens.ru/on-line-instrumenty/wiki-tablicy/ Конвертер Excel-таблиц в вики-формат], Һылтама эшләмәһә, <nowiki>https://exogens.ru/on-line-instrumenty/wiki-tablicy/</nowiki> яҙманы URL адресы тәҙрәсегенә күсереп алығыҙ. * Викимедия фонды Грант системаһы [http://meta.wikimedia.org/wiki/Grants:Start/ru Викимедия фонды гранттары]. [http://meta.wikimedia.org/wiki/Grants:IEG/More_books_in_the_Bashkir_language_at_Wikisource#Discussion Минең ғариза] * Система хәбәрҙәрен тәржемәләү [http://translatewiki.net/wiki/Portal:Ba] * [[MediaWiki:Sitenotice]] Баш бит башына ҡуйылыусы урындағы иғлан * [https://creativecommons.org/choose/ Creative Commons лицензияһында тамғалау] * [http://wikimediafoundation.org/wiki/%D0%9D%D0%B0%D1%88%D0%B8_%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B5%D0%BA%D1%82%D1%8B "Наши проекты" на русском языке.] * [http://sakhatyla.ru/ Саха теле. Сайт, һүҙлек, әсбәптар] * [[w:ru:Википедия:WikiHistory]] * https://tools.wmflabs.org/langviews/ - проекттар күҙәтеү буйынса программа * [[w:ВП:ДОБРО]] — автор текстарын йәмғиәт милкенә күсереү * [[w:ru:Википедия:Получение разрешений|Википедия:Получение разрешений OTRS]] * [[w:ru:Википедия:Форум/Архив/Технический/2016/06#Ликбез. Теги <onlyinclude> против копипейста]] === Мониторинг === * https://pageviews.toolforge.org/massviews - массовый просмотр статей * [https://tools.wmflabs.org/siteviews/?platform=all-access&source=pageviews&agent=user&start=2016-10&end=2017-09&sites=ba.wikipedia.org%7Cba.wikibooks.org Просмотр страниц] * [[Ҡалып:NUMBEROF/data]] — көндәлек статистика * '''[https://outreachdashboard.wmflabs.org/ - wmflabs проекттар күҙәтеү буйынса программа]''' === Бот ярҙамында эшләү === * Сформировать текстовый файл задания через АВБ. pairs.txt ** Список замен задаётся в текстовом файле в формате [[oldname1]] [[newname1]][oldname2]] [[newname2]].. * C:\Program Files (x86)\Python36-32\core_stable>pwb.py login.py - авторизоваться * C:\Program Files (x86)\Python36-32\core_stable>pwb.py movepages.py -noredirect -summary:"категорияның хата исемен төҙөтәү" -pairs:pairs.txt - запустить бот * [[w:ru:Регулярные выражения]] === Викидата === * [https://tools.wmflabs.org/quickstatements/#/batch QuickStatements — Күмәртәләп мәғлүмәт тейәү ҡоралы] * [https://www.wikidata.org/wiki/Help:QuickStatements/ru Help:QuickStatements — Күмәртәләп мәғлүмәт тейәү ҡоралына аңлатма] * 1939-2010 йыл халыҡ иҫәбен тейәү (ҡайһы бер район ауылдарын мәҡәләләренән). - мәҡәлә таблицаһынан мәғлүмәтте күсереп алырға, ехсел таблицаһына ҡуйырға, загтовкаға күсерергә, ауылдың викидата кодын ултыртырға, текст форматында һаҡларға, ";" тамғаһын "," тамғаһана алмаштырырға, әҙерләмәне күсереп алырға, тейеү сервисына күсерергә, тейәргә. * скрипт для выбора сельсоветов и СНП в район, копировать с окна редактирования <blockquote><nowiki> PREFIX psv: <http://www.wikidata.org/prop/statement/value/> #All settlements of Ufimsky District (with coordinates) #defaultView:Table SELECT DISTINCT ?item ?name ?lat ?_____________________ WHERE { ?item wdt:P131* wd:Q1094419. <!-- Код района --> ?item (wdt:P31/wdt:P279*) wd:Q486972. SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language "[AUTO_LANGUAGE],en". ?item rdfs:label ?name. } OPTIONAL { ?item wdt:P1082 ?_____________________. } } ORDER BY ?name</nowiki> </blockquote> === Энциклопедияға һылтанма ҡалыптары === {| class="wikitable" |+ Caption text |- ! Ҡалып !! Ҡулланыу өлгөһө !! Күренеше |- | {{tl|БЭ}} (Башҡорт энциклопедияһы) ||<nowiki>{{БЭ|81767|Алдар}}</nowiki> ||{{БЭ|81767|Алдар}} |- | {{tl|ЭБЭ}} (Башкирская энциклопедия) || <nowiki>{{ЭБЭ|81767|Алдар}}</nowiki>|| {{ЭБЭ|81767|Алдар}} |- | {{tl|ВЭБ}} (Военная энциклопедия башкир)) || <nowiki>{{ВЭБ|51372|Алдар Исекеев}}</nowiki>|| {{ВЭБ|51372|Алдар Исекеев}} |- | {{tl|СЮЭ}} (Салават Юлаев: Энциклопедия) || <nowiki>{{СЮЭ|52227|Абдрешит Галиев}}</nowiki> || {{СЮЭ|52227|Абдрешит Галиев}} |} === Фамилиялаштар исемлеге өсөн әҙерләмә === <nowiki>[[]]</nowiki> <big>Эшләнмәгән фамилиялаштар исемлеге. БашВикила шундай фамилияға кәмендә ике мәҡәлә бар.</big> ;В * Ваганов, Варламов, Вартанян, Варфоломеев, Василевский, Василенко, Васильев, Вахитов, Ваһапов, Вдовин, Венедиктов, Верещагин, Вершинин, Викторов, Виноградов, Витман, Вишневский, Власов, Воеводин, Волков, Волохов, Волынский, Воробьёв, Ворожейкин, Воронов, Ворошилов, Воскресенский, Врангель, ;Г * Габричевский, Гаврилов, Галкин, Ганцев, Герасимов, Герман, Гинзбург, Голдобин, Голубев, Голубкин, Гончаров, Горбачёв, Горбунов, Горбушин, Гордеев, Горшков, Греков, Гречишников, Грибанов, Григорьев, Григорян, Гриценко, Гришин, Громов, Губин, Гудков, Гурвич, Гуреев, Гусев, Гущин, == Кәңәштәр == *[[meta:Grants:Evaluation/ru|Центральный портал для обучения и совместного использования ресурсов, позволяющих лучше понять программы Викимедиа]] *[http://cornaudit.ru/publikatsii/zhurnal-dlya-sovremennogo-bukhgaltera/inostrannye-granty-schaste-ili-beda-53 ИНОСТРАННЫЕ ГРАНТЫ. СЧАСТЬЕ ИЛИ БЕДА?] == Стат == {{Википедиялар күләме}} {| class="wikitable" |- ! Исем !!16.08.13 !! 16.09.13 !! 16.10.13 !! 16.11.13 !! 16.08.14 !! 16.09.14 !! 16.10.14 !! 16.11.14 !! 16.12.14 !!16.01.15!!16.02.15!!16.03.15!! 16.04.15 !!16.05.15!!16.06.15!!16.07.15!!16.08.15!!16.19.15 |- | ARTICLES = || 30687 || 30715 || 30831 || 30893 ||32741 || 32982 || 33132 || 33 255 ||33327||33459||33842||34202||34386|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- | FILES = || 702 || 759 || 767 || 802 ||1076|| 1110 || 1123 || 1147 ||1154||1179||1232||1242||1314|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- | PAGES = || 64846 || 64975 || 65427 || 65719 ||69890|| 70744 || 71101 || 72 211 ||72567||73649||76013||77727||79621|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- | USERS = || 8644 || 8772 || 8880 || 9013 ||10289|| 10510 || 10679 || 10 865 ||11044||11229||11476||11656||11909|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- | ACTIVEUSERS = || 39 || 28 || 28 || 57 ||40|| 59 || 43 || 51 ||43||41||71||55||79|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- |ADMINS | | | | | | | | |10 |10 |11 |11 |6 | | | | | |- | EDITS = || 410669 || 411297 || 414610 || 417358 ||442258|| 447098 || 450408 || 455 515 ||457467||460650||473892||483160||491050|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |} == Яҙа башлаған мәҡәләләр == # [[Мәсетле районы]] — 8 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Ләмәҙтамаҡ]] — 9 Ғинуар (Һыуығай) 2006 # [[Әй (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Ҡариҙел (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Йүрүҙән (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Ағиҙел (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Дим (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Һаҡмар (йылға)]] — 29 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Башҡортостандағы йылғалар]] — 29 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Ыҡ]] — 30 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Әхмәҙуллин Вафа Мостафа улы]] — 1 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ваһапов Сабир Әхмәтйән улы]] — 1 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ (мәктәп)]] — 4 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Дәүләтбаев Булат Сабир улы]] — 5 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ урта мәктәбе уҡытыусылары исемлеге]] — 6 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ҡорбанова Ғәфифә Мәғәфүр ҡыҙы]] — 7 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ғатауллин, Шәкирйән Нурыйәхмәт улы]] — 25 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ урта мәктәбендә уҡыусылар һәм уны тамамлаусылар исемлеге]] — 5 Март (Буранай) 2006 йыл # [[Ҡошсо (ҡәбилә)]] — 10 Март (Буранай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ урта мәктәбен 1980 йылда тамамлаусылар]] — 22 Сентябрь (Һарысай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ урта мәктәбен 1973 йылда тамамлаусылар]] — 24 Сентябрь (Һарысай) 2006 йыл # [[Башҡортостан ауылдары]] — 29 Октябрь (Ҡарасай) 2006 йыл # [[Тарихи Башҡортостан]] — 3 Ноябрь (Ҡырпағай) 2006 йыл # [[Башҡортостан ауылдары (әлифба тәртибендәге исемлек)]] — 8 Ғинуар (Һыуығай) 2007 йыл # [[Ләмәҙ (Дыуан районы)]] — 8 Ғинуар (Һыуығай) 2007 йыл # [[Ләмәҙ (ауыл), Балаҡатай районы]] — 8 Ғинуар (Һыуығай) 2007 # [[Тәүлек]] — 28 Декабрь (Аҡъюлай) 2009 # [[Сәғәт]] — 28 Декабрь (Аҡъюлай) 2009 йыл # [[Гурвич Николай Александрович]] — ‎28 Декабрь (Аҡъюлай) 2009 йыл # [[Мәсетле районы ғалимдары]] ‎— 2 Март (Буранай) 2010 йыл # [[Шәжәрә]] — 7 Март (Буранай) — 2010 йыл # [[Аҡназаров_Зәкәриә_Шәрәфетдин_улы]] — 25 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[Зәғәфүрәнов Фәйзрәхман Зәғәфүрән улы]] — 25 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[«Башҡортостан: Ҡыҫҡаса энциклопедия»‎]]— 25 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[Автономия]] — 25 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[Мәҡсүтова Нәжибә Хәйерзаман ҡыҙы‎]] — 26 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[Ғафаров Марат Фазылтдин улы]] — 23 Май (Һабанай) 2012‎ йыл # [[Зарипов Айрат Янсур улы]] — 1 июль 2012 йыл. # [[Сәҙретдинов Әбрәр Мәсәлим улы]] — 3 июля 2012 йыл # [[Нуриев Зыя Нурый улы]] — 19 октябрь 2012 йыл # [[Дәүләт бүләктәре һәм маҡтаулы исемдәр бирелгән мәсетлеләр]] — 17 ноябрь 2012 йыл # [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы]] — 17 ноябрь 2012 йыл‎ # [[Әй ҡушылдыҡтары]] — 24 ноябрь 2012 йыл # [[Ант төркөмө]] — 1 декабрь 2012 йыл‎ # [[Париж]] — 15 декабрь 2012 йыл # [[Япон теле]] — 16 декабрь 2012 йыл # [[Ҡытай теле]] — 16 декабрь 2012 йыл # [[Португал теле]] ‎— 16 декабрь 2012 йыл # [[Фарсы теле]] — 16 декабрь 2012 йыл # [[Башҡортостан Республикаһының биләмә ҡоролошо]] — 4 ғинуар 2013 йыл == Фоторәсемдәр == [http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Rustam_Nuriev Викиһандыҡта фоторәсемдәр] <gallery> File:Rustam Nuriev SAM 9251.JPG|Эш алдынан [[сәй]] эсеп алыу мотлаҡ шарт. Марат кейәү менән бергә тырышабыҙ. File:Rustam Nuriev SAM 9255.JPG|Атай, Әсәй Һәм балалар [[Википедия|ВикипедиЯ]] яраталар. File:Rustam Nuriev SAM 9256.JPG|Илдар улым һәм Айгөл ҡыҙым File:Rustam Nuriev SAM 9258.JPG|Мин - төп яҙыусы-мөхәррир, Динара Вәҙит ҡыҙы - тормош иптәшем һәм илһам биреүсе. File:Rustam Nuriev SAM 9259.JPG|Илдар File:Rustam Nuriev SAM 9260.JPG|Илдар һәм Айгөл File:Rustam Nuriev SAM 9261.JPG|Буш ваҡытты бушҡа үткәрмәү урынында </gallery> == Ижади эштәрем == # Ижади эштәрҙе баҫтырыу өсөн махсус '''ҡаяташ''' [http://r-nuriev.livejournal.com/ Рөстәм Нурыев яҙмалары]. # Шулай уҡ [http://meshetlinski.livejournal.com/ Мәсетле районы Энциклопедияһы исемле ижади оҫтахана] эшмәкәрлеген етәкләйем. '''Ҡайһы бер айырым ижади эштәр:''' * [http://journal.bashkort.org/ru/author/rustam/ Надо искать пути решения, а не ссылаться на причины!] * [http://r-nuriev.livejournal.com/2576.html Вопросы развития Башкирской Википедии // Исторический опыт, актуальные проблемы развития российской региональной энциклопедистики: материалы Всероссийской научно-практической конференции с международным участием (Уфа, 27-28 сентября 2012 г.) - Уфа:Башк.энцикл., 2012. - 120 с. - с. 70] — сентябрь, 2012 йыл * [http://agidel-rb.ru/nomera/2012/07/rstm_nuriev.html Йәшәү мәғәнәһе – игелек ҡылыуҙа. Ағиҙел журналы] — июль, 2012 йыл * [http://r-nuriev.livejournal.com/2188.html Полынь горькая! (размышления по книге Мурад Аджи «Полынь Половецкого поля»)] — июнь, 2012 * [http://r-nuriev.livejournal.com/1696.html НӘФСЕҢДЕ АҘҘЫРМАҺАҢ... отолмаҫһың бер кемдән / Тере журнал битендә]— Февраль, 2011 * [http://r-nuriev.livejournal.com/1696.html Сылбырлы сәйәсәтте киләсәктә нимә көтә? / Тере журнал битендә] — Ноябрь, 13, 2010 * [http://r-nuriev.livejournal.com/1232.html Языки и споры вокруг / Тере журнал битендә] - Сентябрь, 12, 2010 * [http://r-nuriev.livejournal.com/779.html Яңы быуат бәйете / Тере журнал битендә] — 2010 йылдың июль айында ижад ителде. Баҫтырылды: «Йәшлек» гәзите (7 август 2010 йыл), «Киске Өфө» гәзите (25 сентябрь 2010 йыл). * [http://www.bashqort.com/site/index.php?option=com_content&view=article&id=74:tezre-ujiusi&catid=34:mekeleler&Itemid=58 «Тәҙрә уйыусы» ларға «тар ярыҡтан» ҡараш, йәки ябай башҡорт уҙаманының уйланыуҙары / www.bashqort.com сайтында]] — 2008 йыл ижад ителде, «Башҡортостан» гәзитендә баҫтырылды (№22 (25072), 5 февраль 2008 йыл) == Шәжәрәм == # Әликәй # Ишәкәй Әликәй улы # Хисмәтулла Ишәкәй улы (1806-?) — оло шәжәрә [[Хисмәтулла нәҫеле]] # Хисмәтуллин Ғатаулла Хисмәтулла улы (1867-?) # Ғатауллин Нурыйәхмәт Ғатаулла улы (1896—1979) # Ғатауллин Шакирйан Нурыйхмәт ул (1936-2002) # Ғатауллин Рөстәм Шакирйан улы, Рөстәм Нурыев (1963) # Шәйәхмәтова (Ғатауллина) Айгөл Рөстәм ҡыҙы, Ғатауллин Илдар Рөстәм улы == Мин булған ҡалалар һәм ауылдар == '''[[Башҡортостан]] ҡалалары''':[[Өфө]], [[Баймаҡ]], [[Белорет]], [[Благовещен (ҡала, Башҡортостан)|Благовещен]], [[Бөрө]], [[Бәләбәй]], [[Дүртөйлө]], [[Дәүләкән]], [[Ишембай]], [[Күмертау]], [[Межгорье (ҡала)|Межгорье]], [[Мәләүез]], [[Нефтекама]], [[Октябрьский (ҡала, Башҡортостан)|Октябрьский]], [[Салауат]], [[Сибай]], [[Стәрлетамаҡ]], [[Туймазы]], [[Учалы]], [[Яңауыл]]. Башҡортостандың [[Ағиҙел (ҡала)|Ағиҙел]] ҡалаһында ғына әлегә булмағанмым. '''[[Башҡортостан]] ауылдары''': Уууу, һәләк күп яҙырға кәрәк, яйлап башлайым. '''Мәсетле районы''': [[Ләмәҙ-Тамаҡ]] (тыуған ауылым), [[Ҡотош]] — тыуған ауылымдан сәфәр ҡылған иң беренсе ауылдыр, [[Оло Ыҡтамаҡ]] — тыуған ауылыма райүҙәк болницынан алып ҡайтҡандар. [[Мәсетле районы ауылдары исемлеге|Мәсетле районы ауылдары]]нан [[Тимербай (Мәсетле районы)|Тимербай]], [[Үрге Бобин]], [[Әй (Мәсетле районы)|Әй]], [[Юлай (Мәсетле районы)|Юлай]] ауылдарында әлегә булмағанмым. '''[[Рәсәй]]''': [[Волгоград]], [[Һамар]], [[Мәскәү]], [[Санкт-Петербург]], [[Екатеринбург]], [[Ырымбур]], [[Улан-Удэ]], Максимиха (ауыл, [[Бүрәт Республикаһы]]) [[Соль-Илецк]], [[Дондағы Ростов]], [[Ижевск]], [[Ҡазан]], [[Тольятти]], [[Минзәлә]], [[Зверево (Ростов өлкәһе)|Зверево]], [[Геленджик]], [[Кабардинка]] (ауыл), [[Дивноморское]], [[Түбәнге Салда]], [[Акинфиево]] (ауыл, [[Свердловск өлкәһе]]), [[Красноуфимск]], [[Первоуральск]], [[Домбаровский]] (ҡасаба), [[Ырымбур өлкәһе]]), [[Ҡытау-Ивановск]], [[Йүрүҙән (ҡала)|Йүрүҙән]], [[Златоуст]], [[Эҫем (Силәбе өлкәһе)]], [[Кропачёво]] (ҡасаба, [[Силәбе өлкәһе]]), [[Әшә]], [[Нязепетровск]], [[Төмән]], [[Нефтеюганск]] '''[[Үзбәкстан]]''': [[Бохара]], [[Ҡаршы]], [[Мөбәрәк]] '''[[Ҡаҙағстан]]''': [[Алматы]] '''[[Украина]]''': [[Киев]] '''[[Беларусь]]''': [[Минск]] '''[[Польша]]''': [[Варшава]], [[Казимеж Дольны]] '''[[Италия]]''': [[Турин]], [[Милан]], [[Венеция]], [[Генуя]], [[Верона]], [[Падуя]], [[Езино Ларио]] (ауыл) '''[[АҠШ]]''': [[Вашингтон]], [[Нью-Йорк]] == Маҡтауҙар == {{userboxtop|toptext = Маҡтауҙар}} {{орден|нәмә=йондоҙ2|имза=--<span style="font-family:'Book Antiqua'; font-size:150%; font-style:italic; color:blue">[[Ҡатнашыусы:Comp1089|Вячеслав]]</span>_{шулай уҡ [[Махсус:Contributions/Comp1089|Comp1089]]} <sup><span style="font-family:'Book Antiqua, Arial Unicode MS'; font-size:150%; font-style:italic; color:green">[[User talk:Comp1089|aralaşırbıđmı?]]</span></sub> 11:52, 14 Октябрь (Ҡарасай) 2010 (UTC)|текст=үҙемдән һәм берләшмә исеменән бей эшегеҙ, төҙәтеү һәм яҡшы мәҡәләләр яҙған өсөн}} {{userboxbottom}} {| style="border: 1px solid gray; background-color: #fdffe7;" |rowspan="2" valign="top" | [[File:Wiki-prize.svg|100px]] |rowspan="2" | |style="font-size: x-large; padding: 0; vertical-align: middle; height: 1.1em;" | ''' [[:wmru:Вики-конференция 2014/Вики-премия|Лауреат Вики-премии 2014 года]]''' |- |style="vertical-align: middle; border-top: 1px solid gray;" | '''[[:wmru:Вики-конференция 2014/Вики-премия|За активную работу в Википедии на башкирском языке]]!''' |} {{Уң-юғары-Һайланған|Париж|15}} {{Уң-юғары-Һайланған|Салауат Юлай улы|0}} [[Категория:Википедия:Хакимдар]] [[Категория:Википедия:Мәсетлеләр]] [[Категория:Өфө ҡалаһында йәшәүселәр]] == ☆ Миҙал ☆ == {|background-color:#FFFDD0; border: 3px solid #395C98; |+ |- |[[файл:Wiki expansion 5+ barnstar.png|left|100px]] |<center> <span style="color:green">'''3-сө дәрәжәле миҙал'''</span> : :'''''[[Башҡорт Википедияһы]]нда «Юбилярға Википедия бүләге» темаһына 5 мәҡәлә яҙған өсөн'''''<br />''<small>Яңы йыл менән! Бар эшегеҙҙә ижади уңыштар, ныҡлы һаулыҡ теләйем! Ихтирам менән --[[Ҡатнашыусы:Айсар|Айсар]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Айсар|әңгәмә]]) 08:38, 2 ғинуар 2019 (UTC)'' |+ |} == ☆ Башҡортостан 100 ☆ == {| style="{{float left}} width:430px; background-color: #FFFFE0; border: 3px solid DarkOrange; text-align: center;" | rowspan=2 | [[Файл:Coat of Arms of Bashkortostan.svg|100px|border|]] | height=20px style="border-bottom: 1px solid #000; font-size:8pt;" | <big>[[Башҡортостан]]дың [[Файл:Flag of Bashkortostan.svg|border|22px]] <br> <font color="MidnightBlue">'''Рәхмәт билдәһе</font></big>''' |- |align="left" style="font-size:9pt;padding:4pt;line-height:1.25em"| '''[[Проект:Башҡортостан 100|<big>Башҡортостан 100</big>]]''' <font color="MidnightBlue">'''супер-марафонында ҡатнашҡан өсөн'''</font> |} == ☆ Миҙал ☆ == {|background-color:#FFFDD0; border: 3px solid #395C98; |+ |- |[[файл:Wiki expansion 10+ barnstar.png|left|100px]] |<center> <span style="color:green">'''2-се дәрәжәле миҙал'''</span> : :'''''[[Башҡорт Википедияһы]]нда «Юбилярға Википедия бүләге» темаһына 10 мәҡәлә яҙған өсөн'''''<br />''<small> Бар эшегеҙҙә ижади уңыштар, ныҡлы һаулыҡ теләйем! Ихтирам менән --[[Ҡатнашыусы:Айсар|Айсар]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Айсар|әңгәмә]]) 16:49, 1 март 2019 (UTC)'' |+ |} 4jesni8tu5dkkcgesbgmctei4616tzq 1147486 1147477 2022-07-29T06:43:57Z Рөстәм Нурыев 43 /* Фамилиялаштар исемлеге өсөн әҙерләмә */ wikitext text/x-wiki <!-- {{ambox |type=discussion |image=[[File:Sun01.svg|40px|Кояш]] |text=Был ҡатнашыусы 2020 йылда [[Википедия:Вики-ял|вики-ялға]] китте һәм һорауҙарға яуап бирмәүе ихтимал. |text-small=Ҡайтыу ваҡыты {{#if:{{{1}}}|—|}} '''{{{1|{{{date|2021}}}}}}'''{{{2|{{{ps|.}}}}}} }} --> {{#if:{{{3|{{{date-en|}}}}}}{{{4|{{{ps-en|}}}}}}| {{ambox |type=discussion |image=[[File:Sun01.svg|40px|Кояш]] |text=This user currently is on a [[Википедия:Вики-ял|wiki-break]] and may leave your messages unanswered. |text-small=The return is planned on '''{{{3|{{{date-en|unknown}}}}}}'''{{{4|{{{ps-en|.}}}}}} }}| }} [[Файл:Рөстәм Нурыев - Башҡорт Википедияһы ҡатнашыусыһы.JPG|thumb|слева|Рөстәм Нурыев — 2005 йылдан Башҡорт Википедияһы ҡатнашыусыһы, Төрки телле Википедиялар конференцияһында, Алматы, 2012 йыл]] {{Userbox/Йылнамә/ваҡыт}} {{Babel|admin|ba|ba-east-N|ru-3|tt-3|not smoking|no alcohol}} <!-- {|style="width:60%; font-size:100%; color:#000; text-align:center;"| --> {{цитата| Яҡшылыҡ булһын атығыҙ,<br /> Кеше булһын затығыҙ; <br /> Яманға юл ҡуймағыҙ,<br /> Яҡшынан баш тартмағыҙ! |''[[Урал батыр эпосы|Урал батыр]]'' }} <!-- {|style="width:60%; font-size:100%; color:#000; text-align:center;"| --> {{цитата| Мин был ерҙе матурларға тыуҙым,<br /> Таҙартырға тыуҙым <br /> Йыйын хәшәрәттән, шаҡшынан,<br /> Һәм төҙөргә уны мәңгелеккә <br /> Тик гүзәлдән, ныҡтан, яҡшынан! |''[[Атнабаев Әнғәм Ҡасим улы|Әнғәм Атнабаев]] '' }} {{цитата| Мин халҡымдың [[сәскә]] күңеленән<br /> Бал ҡортондай ынйы йыямын,<br /> Йыямын да — йәнле ынйыларҙан <br /> Хуш еҫле бер кәрәҙ ҡоямын. |''[[Ғарипов Рәми Йәғәфәр улы|Рәми Ғарипов]]'' }} {{цитата| Кәрәк түгел милләтем тип тамаҡ ярыу,<br /> Кәрәк бары милләт өсөн юлдар ярыу,<br /> Кәрәк бары көн-төн тимәй алға барыу,<br /> Берләшәйек, бөтә донья башҡорттары!|''[[Бикбаев Рауил Төхфәт улы|Рауил Бикбаев]] '' }} <!-- |} --> {| style = "float: left; border="1"; " |- |{{Ҡалып:Башҡортостан UserBox}} |- |{{UserBox Йәш|02|08|1963}} |- |{{Ҡалып:Стаж UserBox|year=2006|month=1|day=8}} |- | {{Userbox/Ләмәҙтамаҡ мәктәбе|уҡыусыһы (1970-1989)}} |- |{{Turkic Wikimedia Conference 2012 ҡатнашыусы}} |- |{{User:Box/ВК-2012}} |- |{{Вики-һабантуйҙа ҡатнашыусы}} |- |{{User Asian Month}} |- |{{Викийәйләү 2016}} |- |{{Userbox/Башҡорт википедиясыларының 4-се форумы}} |} Мин Рөстәм Нурыев. [[Башҡортостан]], [[Өфө]] ҡалаһынан. Йәшем 55-те үтеп китте. Туған телем — [[башҡорт теле]]. [[Урыҫ теле|Урыҫса]] яҡшы беләм. [[татар теле|Татарса]] уҡый, һөйләшә, яҙыша алам. Инглиз һәм немец телдәрен өйрәнелгәйне, әммә ләкин белмәйем тип әйтергә була. Әммә [http://translate.google.com/?hl=ru&tab=mT#ru/en/ Гугл тәржемәсеһен] менән ҡулланып филлипин, япон, итальян, француз ҡатнашыусылары менән аралашҡаным бар. * Викимания эшмәкәрлегендә рәсми [[2005]] йылдың декабрь айынан теркәлдем, башҡорт бүлегендә 2006 йылдың ғинуар айынан. * [[2006]] йылдың 26 ғинуарында [[Башҡорт Википедияһы]]нда [[Википедия:Хакимдәр|хаким]] һәм [[Википедия:Бейҙәр|бей]] бурыстарын үтәй башланым. Әүҙемһеҙлек өcөн 9 Март/Буранай 2010 стюард '''Jusjih''' тарафынан [[Википедия:Бейҙәр|бей]] бурысынан бушатылдым. [[wmru:Вики-Сабантуй 2015]] == Бәйләнеш == * Электрон почта - rnuriev1@gmail.com * Скайп (Skype) - rnuriev11 * Тере журналда минең блог [http://r-nuriev.livejournal.com/ Рөстәм Нурыев яҙмалары] * VK - Вконтакте - Бәйләнештә - http://vk.com/feed#/id168174762 * Урыҫ телендәге бүлектә [[:ru:Участник:Рустам Нурыев|Рустам Нурыев]] исемендә. * Төрөк бүлегендә [[:tr:User:Рөстәм Нурыев]] * Инглиз бүлегендә [[:en:User:Rustam Nuriev]] * [[m:User:Рөстәм_Нурыев|meta.wikimedia (autopatrolled)]], * [[commons:User:Рөстәм_Нурыев|commons.wikimedia]], * [[incubator:User:Рөстәм_Нурыев|incubator.wikimedia]], * [[w:ru:User:Рөстәм_Нурыев|ru.wikipedia (autoeditor, uploader)]], * [[n:ru:User:Рөстәм_Нурыев|ru.wikinews (autoreview, editor)]], * [[s:User:Рөстәм_Нурыев|wikisource]], * [[d:User:Рөстәм_Нурыев|wikidata]], * [[wmru:User:Рөстәм_Нурыев|ru.wikimedia]], * [https://translatewiki.net/wiki/User:Рустам_Нурыев translatewiki.net], == Хаким бурыстары == * Юйылырға ҡуйылған мәҡәләләрҙе [[:Категория:Википедия:Юйыласаҡ мәҡәләләр|(Категория)]] һәм [[Википедия:Юйыласаҡ мәҡәлә|(исемлек)]] буйынса тикшереп торорға һәм тейешлеләрен юйыу. == Статистика == [http://toolserver.org/~tparis/pcount/index.php?name=%D0%A0%D3%A9%D1%81%D1%82%D3%99%D0%BC+%D0%9D%D1%83%D1%80%D1%8B%D0%B5%D0%B2&lang=ba&wiki=wikipedia Википедияның башҡорт бүлегендә минең эшмәкәрлек буйынса статистика] # [https://xtools.wmflabs.org/ec/ba.wikipedia.org/Рөстәм%20Нурыев Дөйөм статистика] # [https://xtools.wmflabs.org/pages/ba.wikipedia.org/Рөстәм%20Нурыев Мәҡәләләр] # [https://stats.wikimedia.org/wikimedia/squids/SquidReportPageViewsPerLanguageBreakdown.htm илдәр буйынса трафик] == Проекттар == * [[Портал:Башҡортостан ауылдары]] * [[Проект:Башҡортостан ауылдары]] * [[Портал:Башҡортостан шәхестәре]] === Китапхана === Был белешмә китаптар электрон форматта фиртуаль дискта миндә бар. Кемгә кәрәк шәхсән доступ асам. [[Файл:Список справочной литературы по населенным пунктам Башкортостана.png|макси| ]] === Добро.РУ порталы === ;Конвертируйте правки в Википедии в часы активности волонтера на Добро.РУ [https://dobro.ru/ Dobro.ru] — это платформа для содействия развития волонтерского движения в России. Я подумал, изучил и адаптировал под нас, википедистов. Теперь волонтеры международных проектов Викимедиа смогут конвертировать свои правки в часы активности в электронных книжках волонтера в Добро.ру. Для этого необходимо создать аккаунт в Добро.ру и заполнить вакансии в мероприятиях от НП «Викимедиа». Пока создано (мною) две вакансии «Волонтер международного проекта» (без ограничения вакантных мест) в мероприятиях «[https://dobro.ru/event/10095336#vacancies Я волонтер Русской Википедии]» и «[https://dobro.ru/event/10095298#vacancies Я волонтер Башкирской Википедии»] с учетным периодом до 31 декабря 2021 года. В книжку волонтера буду переносить часы активности из портала Викискан ([https://ru.wikiscan.org/users РуВики], [https://ba.wikiscan.org/users БашВики]). В случае востребованности этого начинания и вашего одобрения создам мероприятия и вакансии для раздельного учета активности по другим проектам, а также продолжу в следующем году. '''КАКАЯ ПОЛЬЗА ОТ ЭТОЙ ЗАТЕИ ВОЛОНТЕРАМ ВИКИМЕДИА?''' - спросите вы. Пока не могу предложить какую-либо конкретную пользу или льготу. Но надеюсь, что в будущем они будут — а пока рекомендую копить часы активности в электронной книжке волонтера, их нельзя учесть за предыдущие периоды (задним числом). В настоящее время наиболее реальная польза — выпускники школ смогут получить [https://dobro.ru/news/5142-uchet-volonterskogo дополнительные баллы при поступлении в вузы]. P.S. Мы с {{u|З. ӘЙЛЕ}} уже апробировали и ей записал [https://dobro.ru/volunteers/203529/resume 23 часа за сентябрь месяц]. Велком, друзья. Не отмахивайтесь. Россия — социально ориентированная страна, но блага по заявительному принципу. Кстати, расскажу реальную историю из своего жизненного опыта. В период работы начальником отдела госстатистики в районе, в начале 90-х, чуть ли не насильно вручил медали «Ветеран турда» трем сотрудникам — стаж работы позволял. Тогда от этой медали никакой пользы не было. А когда тетеньки выходили на пенсию, то они получили федеральные надбавки к пенсии. — [[У:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[ОУ:Рөстәм Нурыев|обс.]]) 01:31, 2 октября 2021 (UTC) === Проект:АХБ осраҡтарын күҙәтеү === * [[:Категория:Википедия:Авторлыҡ хоҡуҡтарын боҙоу осрағы бар]] * [[Википедия:Юйылыуға]] * [[:Категория:Юйыласаҡ мәҡәләләр]] * [[Махсус:Log/delete|Юйыу яҙмалары]] * {{tl|Delete}} → <nowiki>{{Delete|сәбәбе}}</nowiki> йәки <nowiki>{{Юй|сәбәбе}}</nowiki> === Онлайн вики-мәктәп === * [[meta:Онлайн ВикиШкола Рустама Нурыева|Онлайн ВикиШкола Рустама Нурыева]] * [https://www.youtube.com/channel/UCCDxGfA1KjJo-XYQroe15EA?view_as=subscriber Ютубта видеоканалым] * [https://ru.wikimedia.org/wiki/%D0%9E%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BC%D0%BC%D0%B0_%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%B0 Образовательный ресурс Викимедиа] * [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев/Проект:Википедия:Белешмә|Проект:Википедия:Белешмә]] === Проект:Исемең_матур === [[Проект:Исемең_матур]] === Проект: Юбилярға Википедия бүләге === [[Проект:Юбилярға Википедия бүләге]]  === Проект: Ижади бәйгеләр йомғағы === [[Проект:Ижади бәйгеләр йомғағы]] === Вики-Һабантуй 2015 === * [[wmru:Вики-Сабантуй 2015|Вики-Һабантуй 2015 — Башҡорт Википедияһының 10-йыллығына арналған саралар.]] * [[wmru:Вики-Сабантуй 2015#Международная конференция#Итог|Вики-Һабантуй 2015 — Халыҡ-ара конференциянан тулы фотоотчет.]] [[Файл:Message from Lila Tretikov for the 10th anniversary of Bashkir Wikipedia.webm|400px|мини|WMF башҡарма директоры Ләлә Третьякова ҡотлауы]] <gallery> File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-24) 32.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-24) 32 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-24) 80.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-24) 80 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 01.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 01 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 12.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 12 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 16.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 16 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 04.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 04 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-26) 45.jpg|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-26) 45 </gallery> == Шулай уҡ эшләйһе эштәр == * [http://yir.atspace.com/ башҡорт халыҡ йырҙары] * [[:Категория:Иҫкәрмәләрендә хаталы биттәр]] * [[:Категория:Почта индексы булмаған тораҡ пункттары]] - тикшереп сығырға, булмағандарын табып ҡуйырға * [https://www.bashkortostan.ru/thesaurus/files/1.0122.17_ATU_Itog.pdf АТД 2017] {{Ҡатнашыусыларға эш}} == Ҡоралдар == * https://copyvios.toolforge.org - <nowiki>{{Авторлыҡ хоҡуҡтарын боҙоу|url=}}</nowiki> тикшереүсе ҡорал * https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:UrlShortener URL-адрес ҡыҫҡартыусы * [[Ҡалып:Мәҡәләләрҙең сифат кимәле]] * [[MediaWiki:Gadget-wikificator.js]] - викификатор * [http://web-corpora.net/bashcorpus/search/ Поэтический корпус башкирского языка. (Борис Орехов] * [[phab:T194888]] - пример заявки на временное увеличение лимита создания учетных записей с одного IP * [[Ҡалып:Cite web]] - сайтҡа һылтанма * <nowiki>{{Мөхәррирләү|Рөстәм Нурыев|06.08.2018}}</nowiki> * [[MediaWiki:Sidebar]] - һул яҡтағы меню. * [https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81%3A%D0%96%D1%83%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D0%B4%D0%B0%D1%80&type=newusers&user=&page=&year=&month=-1&tagfilter=&subtype=create Яңы ҡулланыусылар] * [[meta:Wikimedians of Bashkortostan User Group|Wikimedians of Bashkortostan User Group]] * Географик координаталар эҙләү өсөн [http://wikimapia.org Викимапия] * Конвертор [https://exogens.ru/on-line-instrumenty/wiki-tablicy/ Конвертер Excel-таблиц в вики-формат], Һылтама эшләмәһә, <nowiki>https://exogens.ru/on-line-instrumenty/wiki-tablicy/</nowiki> яҙманы URL адресы тәҙрәсегенә күсереп алығыҙ. * Викимедия фонды Грант системаһы [http://meta.wikimedia.org/wiki/Grants:Start/ru Викимедия фонды гранттары]. [http://meta.wikimedia.org/wiki/Grants:IEG/More_books_in_the_Bashkir_language_at_Wikisource#Discussion Минең ғариза] * Система хәбәрҙәрен тәржемәләү [http://translatewiki.net/wiki/Portal:Ba] * [[MediaWiki:Sitenotice]] Баш бит башына ҡуйылыусы урындағы иғлан * [https://creativecommons.org/choose/ Creative Commons лицензияһында тамғалау] * [http://wikimediafoundation.org/wiki/%D0%9D%D0%B0%D1%88%D0%B8_%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B5%D0%BA%D1%82%D1%8B "Наши проекты" на русском языке.] * [http://sakhatyla.ru/ Саха теле. Сайт, һүҙлек, әсбәптар] * [[w:ru:Википедия:WikiHistory]] * https://tools.wmflabs.org/langviews/ - проекттар күҙәтеү буйынса программа * [[w:ВП:ДОБРО]] — автор текстарын йәмғиәт милкенә күсереү * [[w:ru:Википедия:Получение разрешений|Википедия:Получение разрешений OTRS]] * [[w:ru:Википедия:Форум/Архив/Технический/2016/06#Ликбез. Теги <onlyinclude> против копипейста]] === Мониторинг === * https://pageviews.toolforge.org/massviews - массовый просмотр статей * [https://tools.wmflabs.org/siteviews/?platform=all-access&source=pageviews&agent=user&start=2016-10&end=2017-09&sites=ba.wikipedia.org%7Cba.wikibooks.org Просмотр страниц] * [[Ҡалып:NUMBEROF/data]] — көндәлек статистика * '''[https://outreachdashboard.wmflabs.org/ - wmflabs проекттар күҙәтеү буйынса программа]''' === Бот ярҙамында эшләү === * Сформировать текстовый файл задания через АВБ. pairs.txt ** Список замен задаётся в текстовом файле в формате [[oldname1]] [[newname1]][oldname2]] [[newname2]].. * C:\Program Files (x86)\Python36-32\core_stable>pwb.py login.py - авторизоваться * C:\Program Files (x86)\Python36-32\core_stable>pwb.py movepages.py -noredirect -summary:"категорияның хата исемен төҙөтәү" -pairs:pairs.txt - запустить бот * [[w:ru:Регулярные выражения]] === Викидата === * [https://tools.wmflabs.org/quickstatements/#/batch QuickStatements — Күмәртәләп мәғлүмәт тейәү ҡоралы] * [https://www.wikidata.org/wiki/Help:QuickStatements/ru Help:QuickStatements — Күмәртәләп мәғлүмәт тейәү ҡоралына аңлатма] * 1939-2010 йыл халыҡ иҫәбен тейәү (ҡайһы бер район ауылдарын мәҡәләләренән). - мәҡәлә таблицаһынан мәғлүмәтте күсереп алырға, ехсел таблицаһына ҡуйырға, загтовкаға күсерергә, ауылдың викидата кодын ултыртырға, текст форматында һаҡларға, ";" тамғаһын "," тамғаһана алмаштырырға, әҙерләмәне күсереп алырға, тейеү сервисына күсерергә, тейәргә. * скрипт для выбора сельсоветов и СНП в район, копировать с окна редактирования <blockquote><nowiki> PREFIX psv: <http://www.wikidata.org/prop/statement/value/> #All settlements of Ufimsky District (with coordinates) #defaultView:Table SELECT DISTINCT ?item ?name ?lat ?_____________________ WHERE { ?item wdt:P131* wd:Q1094419. <!-- Код района --> ?item (wdt:P31/wdt:P279*) wd:Q486972. SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language "[AUTO_LANGUAGE],en". ?item rdfs:label ?name. } OPTIONAL { ?item wdt:P1082 ?_____________________. } } ORDER BY ?name</nowiki> </blockquote> === Энциклопедияға һылтанма ҡалыптары === {| class="wikitable" |+ Caption text |- ! Ҡалып !! Ҡулланыу өлгөһө !! Күренеше |- | {{tl|БЭ}} (Башҡорт энциклопедияһы) ||<nowiki>{{БЭ|81767|Алдар}}</nowiki> ||{{БЭ|81767|Алдар}} |- | {{tl|ЭБЭ}} (Башкирская энциклопедия) || <nowiki>{{ЭБЭ|81767|Алдар}}</nowiki>|| {{ЭБЭ|81767|Алдар}} |- | {{tl|ВЭБ}} (Военная энциклопедия башкир)) || <nowiki>{{ВЭБ|51372|Алдар Исекеев}}</nowiki>|| {{ВЭБ|51372|Алдар Исекеев}} |- | {{tl|СЮЭ}} (Салават Юлаев: Энциклопедия) || <nowiki>{{СЮЭ|52227|Абдрешит Галиев}}</nowiki> || {{СЮЭ|52227|Абдрешит Галиев}} |} === Фамилиялаштар исемлеге өсөн әҙерләмә === <nowiki>[[]]</nowiki> <big>Эшләнмәгән фамилиялаштар исемлеге. БашВикила шундай фамилияға кәмендә ике мәҡәлә бар.</big> Б; * Бабенко, Багаев, Байда, Байков, Байморатов, Баймөхәмәтов, Байназаров, Байтимеров, Байтирәков, Байтурин, Байышев, Бакунин, Баланчивадзе, Барабанов, Барабаш, Баранов, Барановский, Барбу, Барлыбаев, Барсов, Барсуков, Бартенев, Баскаков, Басов, Батталов, Бахвалов, Баязитов, ;В * Ваганов, Варламов, Вартанян, Варфоломеев, Василевский, Василенко, Васильев, Вахитов, Ваһапов, Вдовин, Венедиктов, Верещагин, Вершинин, Викторов, Виноградов, Витман, Вишневский, Власов, Воеводин, Волков, Волохов, Волынский, Воробьёв, Ворожейкин, Воронов, Ворошилов, Воскресенский, Врангель, ;Г * Габричевский, Гаврилов, Галкин, Ганцев, Герасимов, Герман, Гинзбург, Голдобин, Голубев, Голубкин, Гончаров, Горбачёв, Горбунов, Горбушин, Гордеев, Горшков, Греков, Гречишников, Грибанов, Григорьев, Григорян, Гриценко, Гришин, Громов, Губин, Гудков, Гурвич, Гуреев, Гусев, Гущин, == Кәңәштәр == *[[meta:Grants:Evaluation/ru|Центральный портал для обучения и совместного использования ресурсов, позволяющих лучше понять программы Викимедиа]] *[http://cornaudit.ru/publikatsii/zhurnal-dlya-sovremennogo-bukhgaltera/inostrannye-granty-schaste-ili-beda-53 ИНОСТРАННЫЕ ГРАНТЫ. СЧАСТЬЕ ИЛИ БЕДА?] == Стат == {{Википедиялар күләме}} {| class="wikitable" |- ! Исем !!16.08.13 !! 16.09.13 !! 16.10.13 !! 16.11.13 !! 16.08.14 !! 16.09.14 !! 16.10.14 !! 16.11.14 !! 16.12.14 !!16.01.15!!16.02.15!!16.03.15!! 16.04.15 !!16.05.15!!16.06.15!!16.07.15!!16.08.15!!16.19.15 |- | ARTICLES = || 30687 || 30715 || 30831 || 30893 ||32741 || 32982 || 33132 || 33 255 ||33327||33459||33842||34202||34386|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- | FILES = || 702 || 759 || 767 || 802 ||1076|| 1110 || 1123 || 1147 ||1154||1179||1232||1242||1314|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- | PAGES = || 64846 || 64975 || 65427 || 65719 ||69890|| 70744 || 71101 || 72 211 ||72567||73649||76013||77727||79621|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- | USERS = || 8644 || 8772 || 8880 || 9013 ||10289|| 10510 || 10679 || 10 865 ||11044||11229||11476||11656||11909|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- | ACTIVEUSERS = || 39 || 28 || 28 || 57 ||40|| 59 || 43 || 51 ||43||41||71||55||79|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- |ADMINS | | | | | | | | |10 |10 |11 |11 |6 | | | | | |- | EDITS = || 410669 || 411297 || 414610 || 417358 ||442258|| 447098 || 450408 || 455 515 ||457467||460650||473892||483160||491050|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |} == Яҙа башлаған мәҡәләләр == # [[Мәсетле районы]] — 8 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Ләмәҙтамаҡ]] — 9 Ғинуар (Һыуығай) 2006 # [[Әй (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Ҡариҙел (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Йүрүҙән (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Ағиҙел (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Дим (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Һаҡмар (йылға)]] — 29 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Башҡортостандағы йылғалар]] — 29 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Ыҡ]] — 30 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Әхмәҙуллин Вафа Мостафа улы]] — 1 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ваһапов Сабир Әхмәтйән улы]] — 1 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ (мәктәп)]] — 4 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Дәүләтбаев Булат Сабир улы]] — 5 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ урта мәктәбе уҡытыусылары исемлеге]] — 6 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ҡорбанова Ғәфифә Мәғәфүр ҡыҙы]] — 7 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ғатауллин, Шәкирйән Нурыйәхмәт улы]] — 25 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ урта мәктәбендә уҡыусылар һәм уны тамамлаусылар исемлеге]] — 5 Март (Буранай) 2006 йыл # [[Ҡошсо (ҡәбилә)]] — 10 Март (Буранай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ урта мәктәбен 1980 йылда тамамлаусылар]] — 22 Сентябрь (Һарысай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ урта мәктәбен 1973 йылда тамамлаусылар]] — 24 Сентябрь (Һарысай) 2006 йыл # [[Башҡортостан ауылдары]] — 29 Октябрь (Ҡарасай) 2006 йыл # [[Тарихи Башҡортостан]] — 3 Ноябрь (Ҡырпағай) 2006 йыл # [[Башҡортостан ауылдары (әлифба тәртибендәге исемлек)]] — 8 Ғинуар (Һыуығай) 2007 йыл # [[Ләмәҙ (Дыуан районы)]] — 8 Ғинуар (Һыуығай) 2007 йыл # [[Ләмәҙ (ауыл), Балаҡатай районы]] — 8 Ғинуар (Һыуығай) 2007 # [[Тәүлек]] — 28 Декабрь (Аҡъюлай) 2009 # [[Сәғәт]] — 28 Декабрь (Аҡъюлай) 2009 йыл # [[Гурвич Николай Александрович]] — ‎28 Декабрь (Аҡъюлай) 2009 йыл # [[Мәсетле районы ғалимдары]] ‎— 2 Март (Буранай) 2010 йыл # [[Шәжәрә]] — 7 Март (Буранай) — 2010 йыл # [[Аҡназаров_Зәкәриә_Шәрәфетдин_улы]] — 25 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[Зәғәфүрәнов Фәйзрәхман Зәғәфүрән улы]] — 25 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[«Башҡортостан: Ҡыҫҡаса энциклопедия»‎]]— 25 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[Автономия]] — 25 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[Мәҡсүтова Нәжибә Хәйерзаман ҡыҙы‎]] — 26 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[Ғафаров Марат Фазылтдин улы]] — 23 Май (Һабанай) 2012‎ йыл # [[Зарипов Айрат Янсур улы]] — 1 июль 2012 йыл. # [[Сәҙретдинов Әбрәр Мәсәлим улы]] — 3 июля 2012 йыл # [[Нуриев Зыя Нурый улы]] — 19 октябрь 2012 йыл # [[Дәүләт бүләктәре һәм маҡтаулы исемдәр бирелгән мәсетлеләр]] — 17 ноябрь 2012 йыл # [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы]] — 17 ноябрь 2012 йыл‎ # [[Әй ҡушылдыҡтары]] — 24 ноябрь 2012 йыл # [[Ант төркөмө]] — 1 декабрь 2012 йыл‎ # [[Париж]] — 15 декабрь 2012 йыл # [[Япон теле]] — 16 декабрь 2012 йыл # [[Ҡытай теле]] — 16 декабрь 2012 йыл # [[Португал теле]] ‎— 16 декабрь 2012 йыл # [[Фарсы теле]] — 16 декабрь 2012 йыл # [[Башҡортостан Республикаһының биләмә ҡоролошо]] — 4 ғинуар 2013 йыл == Фоторәсемдәр == [http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Rustam_Nuriev Викиһандыҡта фоторәсемдәр] <gallery> File:Rustam Nuriev SAM 9251.JPG|Эш алдынан [[сәй]] эсеп алыу мотлаҡ шарт. Марат кейәү менән бергә тырышабыҙ. File:Rustam Nuriev SAM 9255.JPG|Атай, Әсәй Һәм балалар [[Википедия|ВикипедиЯ]] яраталар. File:Rustam Nuriev SAM 9256.JPG|Илдар улым һәм Айгөл ҡыҙым File:Rustam Nuriev SAM 9258.JPG|Мин - төп яҙыусы-мөхәррир, Динара Вәҙит ҡыҙы - тормош иптәшем һәм илһам биреүсе. File:Rustam Nuriev SAM 9259.JPG|Илдар File:Rustam Nuriev SAM 9260.JPG|Илдар һәм Айгөл File:Rustam Nuriev SAM 9261.JPG|Буш ваҡытты бушҡа үткәрмәү урынында </gallery> == Ижади эштәрем == # Ижади эштәрҙе баҫтырыу өсөн махсус '''ҡаяташ''' [http://r-nuriev.livejournal.com/ Рөстәм Нурыев яҙмалары]. # Шулай уҡ [http://meshetlinski.livejournal.com/ Мәсетле районы Энциклопедияһы исемле ижади оҫтахана] эшмәкәрлеген етәкләйем. '''Ҡайһы бер айырым ижади эштәр:''' * [http://journal.bashkort.org/ru/author/rustam/ Надо искать пути решения, а не ссылаться на причины!] * [http://r-nuriev.livejournal.com/2576.html Вопросы развития Башкирской Википедии // Исторический опыт, актуальные проблемы развития российской региональной энциклопедистики: материалы Всероссийской научно-практической конференции с международным участием (Уфа, 27-28 сентября 2012 г.) - Уфа:Башк.энцикл., 2012. - 120 с. - с. 70] — сентябрь, 2012 йыл * [http://agidel-rb.ru/nomera/2012/07/rstm_nuriev.html Йәшәү мәғәнәһе – игелек ҡылыуҙа. Ағиҙел журналы] — июль, 2012 йыл * [http://r-nuriev.livejournal.com/2188.html Полынь горькая! (размышления по книге Мурад Аджи «Полынь Половецкого поля»)] — июнь, 2012 * [http://r-nuriev.livejournal.com/1696.html НӘФСЕҢДЕ АҘҘЫРМАҺАҢ... отолмаҫһың бер кемдән / Тере журнал битендә]— Февраль, 2011 * [http://r-nuriev.livejournal.com/1696.html Сылбырлы сәйәсәтте киләсәктә нимә көтә? / Тере журнал битендә] — Ноябрь, 13, 2010 * [http://r-nuriev.livejournal.com/1232.html Языки и споры вокруг / Тере журнал битендә] - Сентябрь, 12, 2010 * [http://r-nuriev.livejournal.com/779.html Яңы быуат бәйете / Тере журнал битендә] — 2010 йылдың июль айында ижад ителде. Баҫтырылды: «Йәшлек» гәзите (7 август 2010 йыл), «Киске Өфө» гәзите (25 сентябрь 2010 йыл). * [http://www.bashqort.com/site/index.php?option=com_content&view=article&id=74:tezre-ujiusi&catid=34:mekeleler&Itemid=58 «Тәҙрә уйыусы» ларға «тар ярыҡтан» ҡараш, йәки ябай башҡорт уҙаманының уйланыуҙары / www.bashqort.com сайтында]] — 2008 йыл ижад ителде, «Башҡортостан» гәзитендә баҫтырылды (№22 (25072), 5 февраль 2008 йыл) == Шәжәрәм == # Әликәй # Ишәкәй Әликәй улы # Хисмәтулла Ишәкәй улы (1806-?) — оло шәжәрә [[Хисмәтулла нәҫеле]] # Хисмәтуллин Ғатаулла Хисмәтулла улы (1867-?) # Ғатауллин Нурыйәхмәт Ғатаулла улы (1896—1979) # Ғатауллин Шакирйан Нурыйхмәт ул (1936-2002) # Ғатауллин Рөстәм Шакирйан улы, Рөстәм Нурыев (1963) # Шәйәхмәтова (Ғатауллина) Айгөл Рөстәм ҡыҙы, Ғатауллин Илдар Рөстәм улы == Мин булған ҡалалар һәм ауылдар == '''[[Башҡортостан]] ҡалалары''':[[Өфө]], [[Баймаҡ]], [[Белорет]], [[Благовещен (ҡала, Башҡортостан)|Благовещен]], [[Бөрө]], [[Бәләбәй]], [[Дүртөйлө]], [[Дәүләкән]], [[Ишембай]], [[Күмертау]], [[Межгорье (ҡала)|Межгорье]], [[Мәләүез]], [[Нефтекама]], [[Октябрьский (ҡала, Башҡортостан)|Октябрьский]], [[Салауат]], [[Сибай]], [[Стәрлетамаҡ]], [[Туймазы]], [[Учалы]], [[Яңауыл]]. Башҡортостандың [[Ағиҙел (ҡала)|Ағиҙел]] ҡалаһында ғына әлегә булмағанмым. '''[[Башҡортостан]] ауылдары''': Уууу, һәләк күп яҙырға кәрәк, яйлап башлайым. '''Мәсетле районы''': [[Ләмәҙ-Тамаҡ]] (тыуған ауылым), [[Ҡотош]] — тыуған ауылымдан сәфәр ҡылған иң беренсе ауылдыр, [[Оло Ыҡтамаҡ]] — тыуған ауылыма райүҙәк болницынан алып ҡайтҡандар. [[Мәсетле районы ауылдары исемлеге|Мәсетле районы ауылдары]]нан [[Тимербай (Мәсетле районы)|Тимербай]], [[Үрге Бобин]], [[Әй (Мәсетле районы)|Әй]], [[Юлай (Мәсетле районы)|Юлай]] ауылдарында әлегә булмағанмым. '''[[Рәсәй]]''': [[Волгоград]], [[Һамар]], [[Мәскәү]], [[Санкт-Петербург]], [[Екатеринбург]], [[Ырымбур]], [[Улан-Удэ]], Максимиха (ауыл, [[Бүрәт Республикаһы]]) [[Соль-Илецк]], [[Дондағы Ростов]], [[Ижевск]], [[Ҡазан]], [[Тольятти]], [[Минзәлә]], [[Зверево (Ростов өлкәһе)|Зверево]], [[Геленджик]], [[Кабардинка]] (ауыл), [[Дивноморское]], [[Түбәнге Салда]], [[Акинфиево]] (ауыл, [[Свердловск өлкәһе]]), [[Красноуфимск]], [[Первоуральск]], [[Домбаровский]] (ҡасаба), [[Ырымбур өлкәһе]]), [[Ҡытау-Ивановск]], [[Йүрүҙән (ҡала)|Йүрүҙән]], [[Златоуст]], [[Эҫем (Силәбе өлкәһе)]], [[Кропачёво]] (ҡасаба, [[Силәбе өлкәһе]]), [[Әшә]], [[Нязепетровск]], [[Төмән]], [[Нефтеюганск]] '''[[Үзбәкстан]]''': [[Бохара]], [[Ҡаршы]], [[Мөбәрәк]] '''[[Ҡаҙағстан]]''': [[Алматы]] '''[[Украина]]''': [[Киев]] '''[[Беларусь]]''': [[Минск]] '''[[Польша]]''': [[Варшава]], [[Казимеж Дольны]] '''[[Италия]]''': [[Турин]], [[Милан]], [[Венеция]], [[Генуя]], [[Верона]], [[Падуя]], [[Езино Ларио]] (ауыл) '''[[АҠШ]]''': [[Вашингтон]], [[Нью-Йорк]] == Маҡтауҙар == {{userboxtop|toptext = Маҡтауҙар}} {{орден|нәмә=йондоҙ2|имза=--<span style="font-family:'Book Antiqua'; font-size:150%; font-style:italic; color:blue">[[Ҡатнашыусы:Comp1089|Вячеслав]]</span>_{шулай уҡ [[Махсус:Contributions/Comp1089|Comp1089]]} <sup><span style="font-family:'Book Antiqua, Arial Unicode MS'; font-size:150%; font-style:italic; color:green">[[User talk:Comp1089|aralaşırbıđmı?]]</span></sub> 11:52, 14 Октябрь (Ҡарасай) 2010 (UTC)|текст=үҙемдән һәм берләшмә исеменән бей эшегеҙ, төҙәтеү һәм яҡшы мәҡәләләр яҙған өсөн}} {{userboxbottom}} {| style="border: 1px solid gray; background-color: #fdffe7;" |rowspan="2" valign="top" | [[File:Wiki-prize.svg|100px]] |rowspan="2" | |style="font-size: x-large; padding: 0; vertical-align: middle; height: 1.1em;" | ''' [[:wmru:Вики-конференция 2014/Вики-премия|Лауреат Вики-премии 2014 года]]''' |- |style="vertical-align: middle; border-top: 1px solid gray;" | '''[[:wmru:Вики-конференция 2014/Вики-премия|За активную работу в Википедии на башкирском языке]]!''' |} {{Уң-юғары-Һайланған|Париж|15}} {{Уң-юғары-Һайланған|Салауат Юлай улы|0}} [[Категория:Википедия:Хакимдар]] [[Категория:Википедия:Мәсетлеләр]] [[Категория:Өфө ҡалаһында йәшәүселәр]] == ☆ Миҙал ☆ == {|background-color:#FFFDD0; border: 3px solid #395C98; |+ |- |[[файл:Wiki expansion 5+ barnstar.png|left|100px]] |<center> <span style="color:green">'''3-сө дәрәжәле миҙал'''</span> : :'''''[[Башҡорт Википедияһы]]нда «Юбилярға Википедия бүләге» темаһына 5 мәҡәлә яҙған өсөн'''''<br />''<small>Яңы йыл менән! Бар эшегеҙҙә ижади уңыштар, ныҡлы һаулыҡ теләйем! Ихтирам менән --[[Ҡатнашыусы:Айсар|Айсар]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Айсар|әңгәмә]]) 08:38, 2 ғинуар 2019 (UTC)'' |+ |} == ☆ Башҡортостан 100 ☆ == {| style="{{float left}} width:430px; background-color: #FFFFE0; border: 3px solid DarkOrange; text-align: center;" | rowspan=2 | [[Файл:Coat of Arms of Bashkortostan.svg|100px|border|]] | height=20px style="border-bottom: 1px solid #000; font-size:8pt;" | <big>[[Башҡортостан]]дың [[Файл:Flag of Bashkortostan.svg|border|22px]] <br> <font color="MidnightBlue">'''Рәхмәт билдәһе</font></big>''' |- |align="left" style="font-size:9pt;padding:4pt;line-height:1.25em"| '''[[Проект:Башҡортостан 100|<big>Башҡортостан 100</big>]]''' <font color="MidnightBlue">'''супер-марафонында ҡатнашҡан өсөн'''</font> |} == ☆ Миҙал ☆ == {|background-color:#FFFDD0; border: 3px solid #395C98; |+ |- |[[файл:Wiki expansion 10+ barnstar.png|left|100px]] |<center> <span style="color:green">'''2-се дәрәжәле миҙал'''</span> : :'''''[[Башҡорт Википедияһы]]нда «Юбилярға Википедия бүләге» темаһына 10 мәҡәлә яҙған өсөн'''''<br />''<small> Бар эшегеҙҙә ижади уңыштар, ныҡлы һаулыҡ теләйем! Ихтирам менән --[[Ҡатнашыусы:Айсар|Айсар]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Айсар|әңгәмә]]) 16:49, 1 март 2019 (UTC)'' |+ |} 435xngubxmddde6h7vydltv2ivu7kxb 1147492 1147486 2022-07-29T07:32:59Z Рөстәм Нурыев 43 /* Фамилиялаштар исемлеге өсөн әҙерләмә */ wikitext text/x-wiki <!-- {{ambox |type=discussion |image=[[File:Sun01.svg|40px|Кояш]] |text=Был ҡатнашыусы 2020 йылда [[Википедия:Вики-ял|вики-ялға]] китте һәм һорауҙарға яуап бирмәүе ихтимал. |text-small=Ҡайтыу ваҡыты {{#if:{{{1}}}|—|}} '''{{{1|{{{date|2021}}}}}}'''{{{2|{{{ps|.}}}}}} }} --> {{#if:{{{3|{{{date-en|}}}}}}{{{4|{{{ps-en|}}}}}}| {{ambox |type=discussion |image=[[File:Sun01.svg|40px|Кояш]] |text=This user currently is on a [[Википедия:Вики-ял|wiki-break]] and may leave your messages unanswered. |text-small=The return is planned on '''{{{3|{{{date-en|unknown}}}}}}'''{{{4|{{{ps-en|.}}}}}} }}| }} [[Файл:Рөстәм Нурыев - Башҡорт Википедияһы ҡатнашыусыһы.JPG|thumb|слева|Рөстәм Нурыев — 2005 йылдан Башҡорт Википедияһы ҡатнашыусыһы, Төрки телле Википедиялар конференцияһында, Алматы, 2012 йыл]] {{Userbox/Йылнамә/ваҡыт}} {{Babel|admin|ba|ba-east-N|ru-3|tt-3|not smoking|no alcohol}} <!-- {|style="width:60%; font-size:100%; color:#000; text-align:center;"| --> {{цитата| Яҡшылыҡ булһын атығыҙ,<br /> Кеше булһын затығыҙ; <br /> Яманға юл ҡуймағыҙ,<br /> Яҡшынан баш тартмағыҙ! |''[[Урал батыр эпосы|Урал батыр]]'' }} <!-- {|style="width:60%; font-size:100%; color:#000; text-align:center;"| --> {{цитата| Мин был ерҙе матурларға тыуҙым,<br /> Таҙартырға тыуҙым <br /> Йыйын хәшәрәттән, шаҡшынан,<br /> Һәм төҙөргә уны мәңгелеккә <br /> Тик гүзәлдән, ныҡтан, яҡшынан! |''[[Атнабаев Әнғәм Ҡасим улы|Әнғәм Атнабаев]] '' }} {{цитата| Мин халҡымдың [[сәскә]] күңеленән<br /> Бал ҡортондай ынйы йыямын,<br /> Йыямын да — йәнле ынйыларҙан <br /> Хуш еҫле бер кәрәҙ ҡоямын. |''[[Ғарипов Рәми Йәғәфәр улы|Рәми Ғарипов]]'' }} {{цитата| Кәрәк түгел милләтем тип тамаҡ ярыу,<br /> Кәрәк бары милләт өсөн юлдар ярыу,<br /> Кәрәк бары көн-төн тимәй алға барыу,<br /> Берләшәйек, бөтә донья башҡорттары!|''[[Бикбаев Рауил Төхфәт улы|Рауил Бикбаев]] '' }} <!-- |} --> {| style = "float: left; border="1"; " |- |{{Ҡалып:Башҡортостан UserBox}} |- |{{UserBox Йәш|02|08|1963}} |- |{{Ҡалып:Стаж UserBox|year=2006|month=1|day=8}} |- | {{Userbox/Ләмәҙтамаҡ мәктәбе|уҡыусыһы (1970-1989)}} |- |{{Turkic Wikimedia Conference 2012 ҡатнашыусы}} |- |{{User:Box/ВК-2012}} |- |{{Вики-һабантуйҙа ҡатнашыусы}} |- |{{User Asian Month}} |- |{{Викийәйләү 2016}} |- |{{Userbox/Башҡорт википедиясыларының 4-се форумы}} |} Мин Рөстәм Нурыев. [[Башҡортостан]], [[Өфө]] ҡалаһынан. Йәшем 55-те үтеп китте. Туған телем — [[башҡорт теле]]. [[Урыҫ теле|Урыҫса]] яҡшы беләм. [[татар теле|Татарса]] уҡый, һөйләшә, яҙыша алам. Инглиз һәм немец телдәрен өйрәнелгәйне, әммә ләкин белмәйем тип әйтергә була. Әммә [http://translate.google.com/?hl=ru&tab=mT#ru/en/ Гугл тәржемәсеһен] менән ҡулланып филлипин, япон, итальян, француз ҡатнашыусылары менән аралашҡаным бар. * Викимания эшмәкәрлегендә рәсми [[2005]] йылдың декабрь айынан теркәлдем, башҡорт бүлегендә 2006 йылдың ғинуар айынан. * [[2006]] йылдың 26 ғинуарында [[Башҡорт Википедияһы]]нда [[Википедия:Хакимдәр|хаким]] һәм [[Википедия:Бейҙәр|бей]] бурыстарын үтәй башланым. Әүҙемһеҙлек өcөн 9 Март/Буранай 2010 стюард '''Jusjih''' тарафынан [[Википедия:Бейҙәр|бей]] бурысынан бушатылдым. [[wmru:Вики-Сабантуй 2015]] == Бәйләнеш == * Электрон почта - rnuriev1@gmail.com * Скайп (Skype) - rnuriev11 * Тере журналда минең блог [http://r-nuriev.livejournal.com/ Рөстәм Нурыев яҙмалары] * VK - Вконтакте - Бәйләнештә - http://vk.com/feed#/id168174762 * Урыҫ телендәге бүлектә [[:ru:Участник:Рустам Нурыев|Рустам Нурыев]] исемендә. * Төрөк бүлегендә [[:tr:User:Рөстәм Нурыев]] * Инглиз бүлегендә [[:en:User:Rustam Nuriev]] * [[m:User:Рөстәм_Нурыев|meta.wikimedia (autopatrolled)]], * [[commons:User:Рөстәм_Нурыев|commons.wikimedia]], * [[incubator:User:Рөстәм_Нурыев|incubator.wikimedia]], * [[w:ru:User:Рөстәм_Нурыев|ru.wikipedia (autoeditor, uploader)]], * [[n:ru:User:Рөстәм_Нурыев|ru.wikinews (autoreview, editor)]], * [[s:User:Рөстәм_Нурыев|wikisource]], * [[d:User:Рөстәм_Нурыев|wikidata]], * [[wmru:User:Рөстәм_Нурыев|ru.wikimedia]], * [https://translatewiki.net/wiki/User:Рустам_Нурыев translatewiki.net], == Хаким бурыстары == * Юйылырға ҡуйылған мәҡәләләрҙе [[:Категория:Википедия:Юйыласаҡ мәҡәләләр|(Категория)]] һәм [[Википедия:Юйыласаҡ мәҡәлә|(исемлек)]] буйынса тикшереп торорға һәм тейешлеләрен юйыу. == Статистика == [http://toolserver.org/~tparis/pcount/index.php?name=%D0%A0%D3%A9%D1%81%D1%82%D3%99%D0%BC+%D0%9D%D1%83%D1%80%D1%8B%D0%B5%D0%B2&lang=ba&wiki=wikipedia Википедияның башҡорт бүлегендә минең эшмәкәрлек буйынса статистика] # [https://xtools.wmflabs.org/ec/ba.wikipedia.org/Рөстәм%20Нурыев Дөйөм статистика] # [https://xtools.wmflabs.org/pages/ba.wikipedia.org/Рөстәм%20Нурыев Мәҡәләләр] # [https://stats.wikimedia.org/wikimedia/squids/SquidReportPageViewsPerLanguageBreakdown.htm илдәр буйынса трафик] == Проекттар == * [[Портал:Башҡортостан ауылдары]] * [[Проект:Башҡортостан ауылдары]] * [[Портал:Башҡортостан шәхестәре]] === Китапхана === Был белешмә китаптар электрон форматта фиртуаль дискта миндә бар. Кемгә кәрәк шәхсән доступ асам. [[Файл:Список справочной литературы по населенным пунктам Башкортостана.png|макси| ]] === Добро.РУ порталы === ;Конвертируйте правки в Википедии в часы активности волонтера на Добро.РУ [https://dobro.ru/ Dobro.ru] — это платформа для содействия развития волонтерского движения в России. Я подумал, изучил и адаптировал под нас, википедистов. Теперь волонтеры международных проектов Викимедиа смогут конвертировать свои правки в часы активности в электронных книжках волонтера в Добро.ру. Для этого необходимо создать аккаунт в Добро.ру и заполнить вакансии в мероприятиях от НП «Викимедиа». Пока создано (мною) две вакансии «Волонтер международного проекта» (без ограничения вакантных мест) в мероприятиях «[https://dobro.ru/event/10095336#vacancies Я волонтер Русской Википедии]» и «[https://dobro.ru/event/10095298#vacancies Я волонтер Башкирской Википедии»] с учетным периодом до 31 декабря 2021 года. В книжку волонтера буду переносить часы активности из портала Викискан ([https://ru.wikiscan.org/users РуВики], [https://ba.wikiscan.org/users БашВики]). В случае востребованности этого начинания и вашего одобрения создам мероприятия и вакансии для раздельного учета активности по другим проектам, а также продолжу в следующем году. '''КАКАЯ ПОЛЬЗА ОТ ЭТОЙ ЗАТЕИ ВОЛОНТЕРАМ ВИКИМЕДИА?''' - спросите вы. Пока не могу предложить какую-либо конкретную пользу или льготу. Но надеюсь, что в будущем они будут — а пока рекомендую копить часы активности в электронной книжке волонтера, их нельзя учесть за предыдущие периоды (задним числом). В настоящее время наиболее реальная польза — выпускники школ смогут получить [https://dobro.ru/news/5142-uchet-volonterskogo дополнительные баллы при поступлении в вузы]. P.S. Мы с {{u|З. ӘЙЛЕ}} уже апробировали и ей записал [https://dobro.ru/volunteers/203529/resume 23 часа за сентябрь месяц]. Велком, друзья. Не отмахивайтесь. Россия — социально ориентированная страна, но блага по заявительному принципу. Кстати, расскажу реальную историю из своего жизненного опыта. В период работы начальником отдела госстатистики в районе, в начале 90-х, чуть ли не насильно вручил медали «Ветеран турда» трем сотрудникам — стаж работы позволял. Тогда от этой медали никакой пользы не было. А когда тетеньки выходили на пенсию, то они получили федеральные надбавки к пенсии. — [[У:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[ОУ:Рөстәм Нурыев|обс.]]) 01:31, 2 октября 2021 (UTC) === Проект:АХБ осраҡтарын күҙәтеү === * [[:Категория:Википедия:Авторлыҡ хоҡуҡтарын боҙоу осрағы бар]] * [[Википедия:Юйылыуға]] * [[:Категория:Юйыласаҡ мәҡәләләр]] * [[Махсус:Log/delete|Юйыу яҙмалары]] * {{tl|Delete}} → <nowiki>{{Delete|сәбәбе}}</nowiki> йәки <nowiki>{{Юй|сәбәбе}}</nowiki> === Онлайн вики-мәктәп === * [[meta:Онлайн ВикиШкола Рустама Нурыева|Онлайн ВикиШкола Рустама Нурыева]] * [https://www.youtube.com/channel/UCCDxGfA1KjJo-XYQroe15EA?view_as=subscriber Ютубта видеоканалым] * [https://ru.wikimedia.org/wiki/%D0%9E%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BC%D0%BC%D0%B0_%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%B0 Образовательный ресурс Викимедиа] * [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев/Проект:Википедия:Белешмә|Проект:Википедия:Белешмә]] === Проект:Исемең_матур === [[Проект:Исемең_матур]] === Проект: Юбилярға Википедия бүләге === [[Проект:Юбилярға Википедия бүләге]]  === Проект: Ижади бәйгеләр йомғағы === [[Проект:Ижади бәйгеләр йомғағы]] === Вики-Һабантуй 2015 === * [[wmru:Вики-Сабантуй 2015|Вики-Һабантуй 2015 — Башҡорт Википедияһының 10-йыллығына арналған саралар.]] * [[wmru:Вики-Сабантуй 2015#Международная конференция#Итог|Вики-Һабантуй 2015 — Халыҡ-ара конференциянан тулы фотоотчет.]] [[Файл:Message from Lila Tretikov for the 10th anniversary of Bashkir Wikipedia.webm|400px|мини|WMF башҡарма директоры Ләлә Третьякова ҡотлауы]] <gallery> File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-24) 32.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-24) 32 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-24) 80.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-24) 80 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 01.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 01 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 12.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 12 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 16.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 16 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 04.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 04 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-26) 45.jpg|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-26) 45 </gallery> == Шулай уҡ эшләйһе эштәр == * [http://yir.atspace.com/ башҡорт халыҡ йырҙары] * [[:Категория:Иҫкәрмәләрендә хаталы биттәр]] * [[:Категория:Почта индексы булмаған тораҡ пункттары]] - тикшереп сығырға, булмағандарын табып ҡуйырға * [https://www.bashkortostan.ru/thesaurus/files/1.0122.17_ATU_Itog.pdf АТД 2017] {{Ҡатнашыусыларға эш}} == Ҡоралдар == * https://copyvios.toolforge.org - <nowiki>{{Авторлыҡ хоҡуҡтарын боҙоу|url=}}</nowiki> тикшереүсе ҡорал * https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:UrlShortener URL-адрес ҡыҫҡартыусы * [[Ҡалып:Мәҡәләләрҙең сифат кимәле]] * [[MediaWiki:Gadget-wikificator.js]] - викификатор * [http://web-corpora.net/bashcorpus/search/ Поэтический корпус башкирского языка. (Борис Орехов] * [[phab:T194888]] - пример заявки на временное увеличение лимита создания учетных записей с одного IP * [[Ҡалып:Cite web]] - сайтҡа һылтанма * <nowiki>{{Мөхәррирләү|Рөстәм Нурыев|06.08.2018}}</nowiki> * [[MediaWiki:Sidebar]] - һул яҡтағы меню. * [https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81%3A%D0%96%D1%83%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D0%B4%D0%B0%D1%80&type=newusers&user=&page=&year=&month=-1&tagfilter=&subtype=create Яңы ҡулланыусылар] * [[meta:Wikimedians of Bashkortostan User Group|Wikimedians of Bashkortostan User Group]] * Географик координаталар эҙләү өсөн [http://wikimapia.org Викимапия] * Конвертор [https://exogens.ru/on-line-instrumenty/wiki-tablicy/ Конвертер Excel-таблиц в вики-формат], Һылтама эшләмәһә, <nowiki>https://exogens.ru/on-line-instrumenty/wiki-tablicy/</nowiki> яҙманы URL адресы тәҙрәсегенә күсереп алығыҙ. * Викимедия фонды Грант системаһы [http://meta.wikimedia.org/wiki/Grants:Start/ru Викимедия фонды гранттары]. [http://meta.wikimedia.org/wiki/Grants:IEG/More_books_in_the_Bashkir_language_at_Wikisource#Discussion Минең ғариза] * Система хәбәрҙәрен тәржемәләү [http://translatewiki.net/wiki/Portal:Ba] * [[MediaWiki:Sitenotice]] Баш бит башына ҡуйылыусы урындағы иғлан * [https://creativecommons.org/choose/ Creative Commons лицензияһында тамғалау] * [http://wikimediafoundation.org/wiki/%D0%9D%D0%B0%D1%88%D0%B8_%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B5%D0%BA%D1%82%D1%8B "Наши проекты" на русском языке.] * [http://sakhatyla.ru/ Саха теле. Сайт, һүҙлек, әсбәптар] * [[w:ru:Википедия:WikiHistory]] * https://tools.wmflabs.org/langviews/ - проекттар күҙәтеү буйынса программа * [[w:ВП:ДОБРО]] — автор текстарын йәмғиәт милкенә күсереү * [[w:ru:Википедия:Получение разрешений|Википедия:Получение разрешений OTRS]] * [[w:ru:Википедия:Форум/Архив/Технический/2016/06#Ликбез. Теги <onlyinclude> против копипейста]] === Мониторинг === * https://pageviews.toolforge.org/massviews - массовый просмотр статей * [https://tools.wmflabs.org/siteviews/?platform=all-access&source=pageviews&agent=user&start=2016-10&end=2017-09&sites=ba.wikipedia.org%7Cba.wikibooks.org Просмотр страниц] * [[Ҡалып:NUMBEROF/data]] — көндәлек статистика * '''[https://outreachdashboard.wmflabs.org/ - wmflabs проекттар күҙәтеү буйынса программа]''' === Бот ярҙамында эшләү === * Сформировать текстовый файл задания через АВБ. pairs.txt ** Список замен задаётся в текстовом файле в формате [[oldname1]] [[newname1]][oldname2]] [[newname2]].. * C:\Program Files (x86)\Python36-32\core_stable>pwb.py login.py - авторизоваться * C:\Program Files (x86)\Python36-32\core_stable>pwb.py movepages.py -noredirect -summary:"категорияның хата исемен төҙөтәү" -pairs:pairs.txt - запустить бот * [[w:ru:Регулярные выражения]] === Викидата === * [https://tools.wmflabs.org/quickstatements/#/batch QuickStatements — Күмәртәләп мәғлүмәт тейәү ҡоралы] * [https://www.wikidata.org/wiki/Help:QuickStatements/ru Help:QuickStatements — Күмәртәләп мәғлүмәт тейәү ҡоралына аңлатма] * 1939-2010 йыл халыҡ иҫәбен тейәү (ҡайһы бер район ауылдарын мәҡәләләренән). - мәҡәлә таблицаһынан мәғлүмәтте күсереп алырға, ехсел таблицаһына ҡуйырға, загтовкаға күсерергә, ауылдың викидата кодын ултыртырға, текст форматында һаҡларға, ";" тамғаһын "," тамғаһана алмаштырырға, әҙерләмәне күсереп алырға, тейеү сервисына күсерергә, тейәргә. * скрипт для выбора сельсоветов и СНП в район, копировать с окна редактирования <blockquote><nowiki> PREFIX psv: <http://www.wikidata.org/prop/statement/value/> #All settlements of Ufimsky District (with coordinates) #defaultView:Table SELECT DISTINCT ?item ?name ?lat ?_____________________ WHERE { ?item wdt:P131* wd:Q1094419. <!-- Код района --> ?item (wdt:P31/wdt:P279*) wd:Q486972. SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language "[AUTO_LANGUAGE],en". ?item rdfs:label ?name. } OPTIONAL { ?item wdt:P1082 ?_____________________. } } ORDER BY ?name</nowiki> </blockquote> === Энциклопедияға һылтанма ҡалыптары === {| class="wikitable" |+ Caption text |- ! Ҡалып !! Ҡулланыу өлгөһө !! Күренеше |- | {{tl|БЭ}} (Башҡорт энциклопедияһы) ||<nowiki>{{БЭ|81767|Алдар}}</nowiki> ||{{БЭ|81767|Алдар}} |- | {{tl|ЭБЭ}} (Башкирская энциклопедия) || <nowiki>{{ЭБЭ|81767|Алдар}}</nowiki>|| {{ЭБЭ|81767|Алдар}} |- | {{tl|ВЭБ}} (Военная энциклопедия башкир)) || <nowiki>{{ВЭБ|51372|Алдар Исекеев}}</nowiki>|| {{ВЭБ|51372|Алдар Исекеев}} |- | {{tl|СЮЭ}} (Салават Юлаев: Энциклопедия) || <nowiki>{{СЮЭ|52227|Абдрешит Галиев}}</nowiki> || {{СЮЭ|52227|Абдрешит Галиев}} |} === Фамилиялаштар исемлеге өсөн әҙерләмә === <nowiki>[[]]</nowiki> <big>Эшләнмәгән фамилиялаштар исемлеге. БашВикила шундай фамилияға кәмендә ике мәҡәлә бар.</big> Б; * Бабенко, Багаев, Байда, Байков, Байморатов, Баймөхәмәтов, Байназаров, Байтимеров, Байтирәков, Байтурин, Байышев, Бакунин, Баланчивадзе, Барабанов, Барабаш, Баранов, Барановский, Барбу, Барлыбаев, Барсов, Барсуков, Бартенев, Баскаков, Басов, Батталов, Бахвалов, Баязитов, Бағышаев, Баҡыев, Баһманов, Бекетов, Беликов, Беляев, Беляков, Березин, Беспалов, Бибиков, Биишев, Бирюзов, Биғлов, Бобылёв, Богданов, Богданович, Боголюбов, Богомолов, Богословский, Бодров, Боков, Болдырев, Болотов, Бондаренко, Борзов, Борисов, Бородин, Браун, ;В * Ваганов, Варламов, Вартанян, Варфоломеев, Василевский, Василенко, Васильев, Вахитов, Ваһапов, Вдовин, Венедиктов, Верещагин, Вершинин, Викторов, Виноградов, Витман, Вишневский, Власов, Воеводин, Волков, Волохов, Волынский, Воробьёв, Ворожейкин, Воронов, Ворошилов, Воскресенский, Врангель, ;Г * Габричевский, Гаврилов, Галкин, Ганцев, Герасимов, Герман, Гинзбург, Голдобин, Голубев, Голубкин, Гончаров, Горбачёв, Горбунов, Горбушин, Гордеев, Горшков, Греков, Гречишников, Грибанов, Григорьев, Григорян, Гриценко, Гришин, Громов, Губин, Гудков, Гурвич, Гуреев, Гусев, Гущин, == Кәңәштәр == *[[meta:Grants:Evaluation/ru|Центральный портал для обучения и совместного использования ресурсов, позволяющих лучше понять программы Викимедиа]] *[http://cornaudit.ru/publikatsii/zhurnal-dlya-sovremennogo-bukhgaltera/inostrannye-granty-schaste-ili-beda-53 ИНОСТРАННЫЕ ГРАНТЫ. СЧАСТЬЕ ИЛИ БЕДА?] == Стат == {{Википедиялар күләме}} {| class="wikitable" |- ! Исем !!16.08.13 !! 16.09.13 !! 16.10.13 !! 16.11.13 !! 16.08.14 !! 16.09.14 !! 16.10.14 !! 16.11.14 !! 16.12.14 !!16.01.15!!16.02.15!!16.03.15!! 16.04.15 !!16.05.15!!16.06.15!!16.07.15!!16.08.15!!16.19.15 |- | ARTICLES = || 30687 || 30715 || 30831 || 30893 ||32741 || 32982 || 33132 || 33 255 ||33327||33459||33842||34202||34386|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- | FILES = || 702 || 759 || 767 || 802 ||1076|| 1110 || 1123 || 1147 ||1154||1179||1232||1242||1314|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- | PAGES = || 64846 || 64975 || 65427 || 65719 ||69890|| 70744 || 71101 || 72 211 ||72567||73649||76013||77727||79621|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- | USERS = || 8644 || 8772 || 8880 || 9013 ||10289|| 10510 || 10679 || 10 865 ||11044||11229||11476||11656||11909|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- | ACTIVEUSERS = || 39 || 28 || 28 || 57 ||40|| 59 || 43 || 51 ||43||41||71||55||79|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- |ADMINS | | | | | | | | |10 |10 |11 |11 |6 | | | | | |- | EDITS = || 410669 || 411297 || 414610 || 417358 ||442258|| 447098 || 450408 || 455 515 ||457467||460650||473892||483160||491050|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |} == Яҙа башлаған мәҡәләләр == # [[Мәсетле районы]] — 8 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Ләмәҙтамаҡ]] — 9 Ғинуар (Һыуығай) 2006 # [[Әй (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Ҡариҙел (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Йүрүҙән (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Ағиҙел (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Дим (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Һаҡмар (йылға)]] — 29 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Башҡортостандағы йылғалар]] — 29 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Ыҡ]] — 30 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Әхмәҙуллин Вафа Мостафа улы]] — 1 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ваһапов Сабир Әхмәтйән улы]] — 1 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ (мәктәп)]] — 4 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Дәүләтбаев Булат Сабир улы]] — 5 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ урта мәктәбе уҡытыусылары исемлеге]] — 6 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ҡорбанова Ғәфифә Мәғәфүр ҡыҙы]] — 7 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ғатауллин, Шәкирйән Нурыйәхмәт улы]] — 25 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ урта мәктәбендә уҡыусылар һәм уны тамамлаусылар исемлеге]] — 5 Март (Буранай) 2006 йыл # [[Ҡошсо (ҡәбилә)]] — 10 Март (Буранай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ урта мәктәбен 1980 йылда тамамлаусылар]] — 22 Сентябрь (Һарысай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ урта мәктәбен 1973 йылда тамамлаусылар]] — 24 Сентябрь (Һарысай) 2006 йыл # [[Башҡортостан ауылдары]] — 29 Октябрь (Ҡарасай) 2006 йыл # [[Тарихи Башҡортостан]] — 3 Ноябрь (Ҡырпағай) 2006 йыл # [[Башҡортостан ауылдары (әлифба тәртибендәге исемлек)]] — 8 Ғинуар (Һыуығай) 2007 йыл # [[Ләмәҙ (Дыуан районы)]] — 8 Ғинуар (Һыуығай) 2007 йыл # [[Ләмәҙ (ауыл), Балаҡатай районы]] — 8 Ғинуар (Һыуығай) 2007 # [[Тәүлек]] — 28 Декабрь (Аҡъюлай) 2009 # [[Сәғәт]] — 28 Декабрь (Аҡъюлай) 2009 йыл # [[Гурвич Николай Александрович]] — ‎28 Декабрь (Аҡъюлай) 2009 йыл # [[Мәсетле районы ғалимдары]] ‎— 2 Март (Буранай) 2010 йыл # [[Шәжәрә]] — 7 Март (Буранай) — 2010 йыл # [[Аҡназаров_Зәкәриә_Шәрәфетдин_улы]] — 25 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[Зәғәфүрәнов Фәйзрәхман Зәғәфүрән улы]] — 25 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[«Башҡортостан: Ҡыҫҡаса энциклопедия»‎]]— 25 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[Автономия]] — 25 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[Мәҡсүтова Нәжибә Хәйерзаман ҡыҙы‎]] — 26 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[Ғафаров Марат Фазылтдин улы]] — 23 Май (Һабанай) 2012‎ йыл # [[Зарипов Айрат Янсур улы]] — 1 июль 2012 йыл. # [[Сәҙретдинов Әбрәр Мәсәлим улы]] — 3 июля 2012 йыл # [[Нуриев Зыя Нурый улы]] — 19 октябрь 2012 йыл # [[Дәүләт бүләктәре һәм маҡтаулы исемдәр бирелгән мәсетлеләр]] — 17 ноябрь 2012 йыл # [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы]] — 17 ноябрь 2012 йыл‎ # [[Әй ҡушылдыҡтары]] — 24 ноябрь 2012 йыл # [[Ант төркөмө]] — 1 декабрь 2012 йыл‎ # [[Париж]] — 15 декабрь 2012 йыл # [[Япон теле]] — 16 декабрь 2012 йыл # [[Ҡытай теле]] — 16 декабрь 2012 йыл # [[Португал теле]] ‎— 16 декабрь 2012 йыл # [[Фарсы теле]] — 16 декабрь 2012 йыл # [[Башҡортостан Республикаһының биләмә ҡоролошо]] — 4 ғинуар 2013 йыл == Фоторәсемдәр == [http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Rustam_Nuriev Викиһандыҡта фоторәсемдәр] <gallery> File:Rustam Nuriev SAM 9251.JPG|Эш алдынан [[сәй]] эсеп алыу мотлаҡ шарт. Марат кейәү менән бергә тырышабыҙ. File:Rustam Nuriev SAM 9255.JPG|Атай, Әсәй Һәм балалар [[Википедия|ВикипедиЯ]] яраталар. File:Rustam Nuriev SAM 9256.JPG|Илдар улым һәм Айгөл ҡыҙым File:Rustam Nuriev SAM 9258.JPG|Мин - төп яҙыусы-мөхәррир, Динара Вәҙит ҡыҙы - тормош иптәшем һәм илһам биреүсе. File:Rustam Nuriev SAM 9259.JPG|Илдар File:Rustam Nuriev SAM 9260.JPG|Илдар һәм Айгөл File:Rustam Nuriev SAM 9261.JPG|Буш ваҡытты бушҡа үткәрмәү урынында </gallery> == Ижади эштәрем == # Ижади эштәрҙе баҫтырыу өсөн махсус '''ҡаяташ''' [http://r-nuriev.livejournal.com/ Рөстәм Нурыев яҙмалары]. # Шулай уҡ [http://meshetlinski.livejournal.com/ Мәсетле районы Энциклопедияһы исемле ижади оҫтахана] эшмәкәрлеген етәкләйем. '''Ҡайһы бер айырым ижади эштәр:''' * [http://journal.bashkort.org/ru/author/rustam/ Надо искать пути решения, а не ссылаться на причины!] * [http://r-nuriev.livejournal.com/2576.html Вопросы развития Башкирской Википедии // Исторический опыт, актуальные проблемы развития российской региональной энциклопедистики: материалы Всероссийской научно-практической конференции с международным участием (Уфа, 27-28 сентября 2012 г.) - Уфа:Башк.энцикл., 2012. - 120 с. - с. 70] — сентябрь, 2012 йыл * [http://agidel-rb.ru/nomera/2012/07/rstm_nuriev.html Йәшәү мәғәнәһе – игелек ҡылыуҙа. Ағиҙел журналы] — июль, 2012 йыл * [http://r-nuriev.livejournal.com/2188.html Полынь горькая! (размышления по книге Мурад Аджи «Полынь Половецкого поля»)] — июнь, 2012 * [http://r-nuriev.livejournal.com/1696.html НӘФСЕҢДЕ АҘҘЫРМАҺАҢ... отолмаҫһың бер кемдән / Тере журнал битендә]— Февраль, 2011 * [http://r-nuriev.livejournal.com/1696.html Сылбырлы сәйәсәтте киләсәктә нимә көтә? / Тере журнал битендә] — Ноябрь, 13, 2010 * [http://r-nuriev.livejournal.com/1232.html Языки и споры вокруг / Тере журнал битендә] - Сентябрь, 12, 2010 * [http://r-nuriev.livejournal.com/779.html Яңы быуат бәйете / Тере журнал битендә] — 2010 йылдың июль айында ижад ителде. Баҫтырылды: «Йәшлек» гәзите (7 август 2010 йыл), «Киске Өфө» гәзите (25 сентябрь 2010 йыл). * [http://www.bashqort.com/site/index.php?option=com_content&view=article&id=74:tezre-ujiusi&catid=34:mekeleler&Itemid=58 «Тәҙрә уйыусы» ларға «тар ярыҡтан» ҡараш, йәки ябай башҡорт уҙаманының уйланыуҙары / www.bashqort.com сайтында]] — 2008 йыл ижад ителде, «Башҡортостан» гәзитендә баҫтырылды (№22 (25072), 5 февраль 2008 йыл) == Шәжәрәм == # Әликәй # Ишәкәй Әликәй улы # Хисмәтулла Ишәкәй улы (1806-?) — оло шәжәрә [[Хисмәтулла нәҫеле]] # Хисмәтуллин Ғатаулла Хисмәтулла улы (1867-?) # Ғатауллин Нурыйәхмәт Ғатаулла улы (1896—1979) # Ғатауллин Шакирйан Нурыйхмәт ул (1936-2002) # Ғатауллин Рөстәм Шакирйан улы, Рөстәм Нурыев (1963) # Шәйәхмәтова (Ғатауллина) Айгөл Рөстәм ҡыҙы, Ғатауллин Илдар Рөстәм улы == Мин булған ҡалалар һәм ауылдар == '''[[Башҡортостан]] ҡалалары''':[[Өфө]], [[Баймаҡ]], [[Белорет]], [[Благовещен (ҡала, Башҡортостан)|Благовещен]], [[Бөрө]], [[Бәләбәй]], [[Дүртөйлө]], [[Дәүләкән]], [[Ишембай]], [[Күмертау]], [[Межгорье (ҡала)|Межгорье]], [[Мәләүез]], [[Нефтекама]], [[Октябрьский (ҡала, Башҡортостан)|Октябрьский]], [[Салауат]], [[Сибай]], [[Стәрлетамаҡ]], [[Туймазы]], [[Учалы]], [[Яңауыл]]. Башҡортостандың [[Ағиҙел (ҡала)|Ағиҙел]] ҡалаһында ғына әлегә булмағанмым. '''[[Башҡортостан]] ауылдары''': Уууу, һәләк күп яҙырға кәрәк, яйлап башлайым. '''Мәсетле районы''': [[Ләмәҙ-Тамаҡ]] (тыуған ауылым), [[Ҡотош]] — тыуған ауылымдан сәфәр ҡылған иң беренсе ауылдыр, [[Оло Ыҡтамаҡ]] — тыуған ауылыма райүҙәк болницынан алып ҡайтҡандар. [[Мәсетле районы ауылдары исемлеге|Мәсетле районы ауылдары]]нан [[Тимербай (Мәсетле районы)|Тимербай]], [[Үрге Бобин]], [[Әй (Мәсетле районы)|Әй]], [[Юлай (Мәсетле районы)|Юлай]] ауылдарында әлегә булмағанмым. '''[[Рәсәй]]''': [[Волгоград]], [[Һамар]], [[Мәскәү]], [[Санкт-Петербург]], [[Екатеринбург]], [[Ырымбур]], [[Улан-Удэ]], Максимиха (ауыл, [[Бүрәт Республикаһы]]) [[Соль-Илецк]], [[Дондағы Ростов]], [[Ижевск]], [[Ҡазан]], [[Тольятти]], [[Минзәлә]], [[Зверево (Ростов өлкәһе)|Зверево]], [[Геленджик]], [[Кабардинка]] (ауыл), [[Дивноморское]], [[Түбәнге Салда]], [[Акинфиево]] (ауыл, [[Свердловск өлкәһе]]), [[Красноуфимск]], [[Первоуральск]], [[Домбаровский]] (ҡасаба), [[Ырымбур өлкәһе]]), [[Ҡытау-Ивановск]], [[Йүрүҙән (ҡала)|Йүрүҙән]], [[Златоуст]], [[Эҫем (Силәбе өлкәһе)]], [[Кропачёво]] (ҡасаба, [[Силәбе өлкәһе]]), [[Әшә]], [[Нязепетровск]], [[Төмән]], [[Нефтеюганск]] '''[[Үзбәкстан]]''': [[Бохара]], [[Ҡаршы]], [[Мөбәрәк]] '''[[Ҡаҙағстан]]''': [[Алматы]] '''[[Украина]]''': [[Киев]] '''[[Беларусь]]''': [[Минск]] '''[[Польша]]''': [[Варшава]], [[Казимеж Дольны]] '''[[Италия]]''': [[Турин]], [[Милан]], [[Венеция]], [[Генуя]], [[Верона]], [[Падуя]], [[Езино Ларио]] (ауыл) '''[[АҠШ]]''': [[Вашингтон]], [[Нью-Йорк]] == Маҡтауҙар == {{userboxtop|toptext = Маҡтауҙар}} {{орден|нәмә=йондоҙ2|имза=--<span style="font-family:'Book Antiqua'; font-size:150%; font-style:italic; color:blue">[[Ҡатнашыусы:Comp1089|Вячеслав]]</span>_{шулай уҡ [[Махсус:Contributions/Comp1089|Comp1089]]} <sup><span style="font-family:'Book Antiqua, Arial Unicode MS'; font-size:150%; font-style:italic; color:green">[[User talk:Comp1089|aralaşırbıđmı?]]</span></sub> 11:52, 14 Октябрь (Ҡарасай) 2010 (UTC)|текст=үҙемдән һәм берләшмә исеменән бей эшегеҙ, төҙәтеү һәм яҡшы мәҡәләләр яҙған өсөн}} {{userboxbottom}} {| style="border: 1px solid gray; background-color: #fdffe7;" |rowspan="2" valign="top" | [[File:Wiki-prize.svg|100px]] |rowspan="2" | |style="font-size: x-large; padding: 0; vertical-align: middle; height: 1.1em;" | ''' [[:wmru:Вики-конференция 2014/Вики-премия|Лауреат Вики-премии 2014 года]]''' |- |style="vertical-align: middle; border-top: 1px solid gray;" | '''[[:wmru:Вики-конференция 2014/Вики-премия|За активную работу в Википедии на башкирском языке]]!''' |} {{Уң-юғары-Һайланған|Париж|15}} {{Уң-юғары-Һайланған|Салауат Юлай улы|0}} [[Категория:Википедия:Хакимдар]] [[Категория:Википедия:Мәсетлеләр]] [[Категория:Өфө ҡалаһында йәшәүселәр]] == ☆ Миҙал ☆ == {|background-color:#FFFDD0; border: 3px solid #395C98; |+ |- |[[файл:Wiki expansion 5+ barnstar.png|left|100px]] |<center> <span style="color:green">'''3-сө дәрәжәле миҙал'''</span> : :'''''[[Башҡорт Википедияһы]]нда «Юбилярға Википедия бүләге» темаһына 5 мәҡәлә яҙған өсөн'''''<br />''<small>Яңы йыл менән! Бар эшегеҙҙә ижади уңыштар, ныҡлы һаулыҡ теләйем! Ихтирам менән --[[Ҡатнашыусы:Айсар|Айсар]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Айсар|әңгәмә]]) 08:38, 2 ғинуар 2019 (UTC)'' |+ |} == ☆ Башҡортостан 100 ☆ == {| style="{{float left}} width:430px; background-color: #FFFFE0; border: 3px solid DarkOrange; text-align: center;" | rowspan=2 | [[Файл:Coat of Arms of Bashkortostan.svg|100px|border|]] | height=20px style="border-bottom: 1px solid #000; font-size:8pt;" | <big>[[Башҡортостан]]дың [[Файл:Flag of Bashkortostan.svg|border|22px]] <br> <font color="MidnightBlue">'''Рәхмәт билдәһе</font></big>''' |- |align="left" style="font-size:9pt;padding:4pt;line-height:1.25em"| '''[[Проект:Башҡортостан 100|<big>Башҡортостан 100</big>]]''' <font color="MidnightBlue">'''супер-марафонында ҡатнашҡан өсөн'''</font> |} == ☆ Миҙал ☆ == {|background-color:#FFFDD0; border: 3px solid #395C98; |+ |- |[[файл:Wiki expansion 10+ barnstar.png|left|100px]] |<center> <span style="color:green">'''2-се дәрәжәле миҙал'''</span> : :'''''[[Башҡорт Википедияһы]]нда «Юбилярға Википедия бүләге» темаһына 10 мәҡәлә яҙған өсөн'''''<br />''<small> Бар эшегеҙҙә ижади уңыштар, ныҡлы һаулыҡ теләйем! Ихтирам менән --[[Ҡатнашыусы:Айсар|Айсар]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Айсар|әңгәмә]]) 16:49, 1 март 2019 (UTC)'' |+ |} rtvhzlmdgv61qwq4j0ivlisb4ceeg0a 1147499 1147492 2022-07-29T08:45:39Z Рөстәм Нурыев 43 /* Фамилиялаштар исемлеге өсөн әҙерләмә */ wikitext text/x-wiki <!-- {{ambox |type=discussion |image=[[File:Sun01.svg|40px|Кояш]] |text=Был ҡатнашыусы 2020 йылда [[Википедия:Вики-ял|вики-ялға]] китте һәм һорауҙарға яуап бирмәүе ихтимал. |text-small=Ҡайтыу ваҡыты {{#if:{{{1}}}|—|}} '''{{{1|{{{date|2021}}}}}}'''{{{2|{{{ps|.}}}}}} }} --> {{#if:{{{3|{{{date-en|}}}}}}{{{4|{{{ps-en|}}}}}}| {{ambox |type=discussion |image=[[File:Sun01.svg|40px|Кояш]] |text=This user currently is on a [[Википедия:Вики-ял|wiki-break]] and may leave your messages unanswered. |text-small=The return is planned on '''{{{3|{{{date-en|unknown}}}}}}'''{{{4|{{{ps-en|.}}}}}} }}| }} [[Файл:Рөстәм Нурыев - Башҡорт Википедияһы ҡатнашыусыһы.JPG|thumb|слева|Рөстәм Нурыев — 2005 йылдан Башҡорт Википедияһы ҡатнашыусыһы, Төрки телле Википедиялар конференцияһында, Алматы, 2012 йыл]] {{Userbox/Йылнамә/ваҡыт}} {{Babel|admin|ba|ba-east-N|ru-3|tt-3|not smoking|no alcohol}} <!-- {|style="width:60%; font-size:100%; color:#000; text-align:center;"| --> {{цитата| Яҡшылыҡ булһын атығыҙ,<br /> Кеше булһын затығыҙ; <br /> Яманға юл ҡуймағыҙ,<br /> Яҡшынан баш тартмағыҙ! |''[[Урал батыр эпосы|Урал батыр]]'' }} <!-- {|style="width:60%; font-size:100%; color:#000; text-align:center;"| --> {{цитата| Мин был ерҙе матурларға тыуҙым,<br /> Таҙартырға тыуҙым <br /> Йыйын хәшәрәттән, шаҡшынан,<br /> Һәм төҙөргә уны мәңгелеккә <br /> Тик гүзәлдән, ныҡтан, яҡшынан! |''[[Атнабаев Әнғәм Ҡасим улы|Әнғәм Атнабаев]] '' }} {{цитата| Мин халҡымдың [[сәскә]] күңеленән<br /> Бал ҡортондай ынйы йыямын,<br /> Йыямын да — йәнле ынйыларҙан <br /> Хуш еҫле бер кәрәҙ ҡоямын. |''[[Ғарипов Рәми Йәғәфәр улы|Рәми Ғарипов]]'' }} {{цитата| Кәрәк түгел милләтем тип тамаҡ ярыу,<br /> Кәрәк бары милләт өсөн юлдар ярыу,<br /> Кәрәк бары көн-төн тимәй алға барыу,<br /> Берләшәйек, бөтә донья башҡорттары!|''[[Бикбаев Рауил Төхфәт улы|Рауил Бикбаев]] '' }} <!-- |} --> {| style = "float: left; border="1"; " |- |{{Ҡалып:Башҡортостан UserBox}} |- |{{UserBox Йәш|02|08|1963}} |- |{{Ҡалып:Стаж UserBox|year=2006|month=1|day=8}} |- | {{Userbox/Ләмәҙтамаҡ мәктәбе|уҡыусыһы (1970-1989)}} |- |{{Turkic Wikimedia Conference 2012 ҡатнашыусы}} |- |{{User:Box/ВК-2012}} |- |{{Вики-һабантуйҙа ҡатнашыусы}} |- |{{User Asian Month}} |- |{{Викийәйләү 2016}} |- |{{Userbox/Башҡорт википедиясыларының 4-се форумы}} |} Мин Рөстәм Нурыев. [[Башҡортостан]], [[Өфө]] ҡалаһынан. Йәшем 55-те үтеп китте. Туған телем — [[башҡорт теле]]. [[Урыҫ теле|Урыҫса]] яҡшы беләм. [[татар теле|Татарса]] уҡый, һөйләшә, яҙыша алам. Инглиз һәм немец телдәрен өйрәнелгәйне, әммә ләкин белмәйем тип әйтергә була. Әммә [http://translate.google.com/?hl=ru&tab=mT#ru/en/ Гугл тәржемәсеһен] менән ҡулланып филлипин, япон, итальян, француз ҡатнашыусылары менән аралашҡаным бар. * Викимания эшмәкәрлегендә рәсми [[2005]] йылдың декабрь айынан теркәлдем, башҡорт бүлегендә 2006 йылдың ғинуар айынан. * [[2006]] йылдың 26 ғинуарында [[Башҡорт Википедияһы]]нда [[Википедия:Хакимдәр|хаким]] һәм [[Википедия:Бейҙәр|бей]] бурыстарын үтәй башланым. Әүҙемһеҙлек өcөн 9 Март/Буранай 2010 стюард '''Jusjih''' тарафынан [[Википедия:Бейҙәр|бей]] бурысынан бушатылдым. [[wmru:Вики-Сабантуй 2015]] == Бәйләнеш == * Электрон почта - rnuriev1@gmail.com * Скайп (Skype) - rnuriev11 * Тере журналда минең блог [http://r-nuriev.livejournal.com/ Рөстәм Нурыев яҙмалары] * VK - Вконтакте - Бәйләнештә - http://vk.com/feed#/id168174762 * Урыҫ телендәге бүлектә [[:ru:Участник:Рустам Нурыев|Рустам Нурыев]] исемендә. * Төрөк бүлегендә [[:tr:User:Рөстәм Нурыев]] * Инглиз бүлегендә [[:en:User:Rustam Nuriev]] * [[m:User:Рөстәм_Нурыев|meta.wikimedia (autopatrolled)]], * [[commons:User:Рөстәм_Нурыев|commons.wikimedia]], * [[incubator:User:Рөстәм_Нурыев|incubator.wikimedia]], * [[w:ru:User:Рөстәм_Нурыев|ru.wikipedia (autoeditor, uploader)]], * [[n:ru:User:Рөстәм_Нурыев|ru.wikinews (autoreview, editor)]], * [[s:User:Рөстәм_Нурыев|wikisource]], * [[d:User:Рөстәм_Нурыев|wikidata]], * [[wmru:User:Рөстәм_Нурыев|ru.wikimedia]], * [https://translatewiki.net/wiki/User:Рустам_Нурыев translatewiki.net], == Хаким бурыстары == * Юйылырға ҡуйылған мәҡәләләрҙе [[:Категория:Википедия:Юйыласаҡ мәҡәләләр|(Категория)]] һәм [[Википедия:Юйыласаҡ мәҡәлә|(исемлек)]] буйынса тикшереп торорға һәм тейешлеләрен юйыу. == Статистика == [http://toolserver.org/~tparis/pcount/index.php?name=%D0%A0%D3%A9%D1%81%D1%82%D3%99%D0%BC+%D0%9D%D1%83%D1%80%D1%8B%D0%B5%D0%B2&lang=ba&wiki=wikipedia Википедияның башҡорт бүлегендә минең эшмәкәрлек буйынса статистика] # [https://xtools.wmflabs.org/ec/ba.wikipedia.org/Рөстәм%20Нурыев Дөйөм статистика] # [https://xtools.wmflabs.org/pages/ba.wikipedia.org/Рөстәм%20Нурыев Мәҡәләләр] # [https://stats.wikimedia.org/wikimedia/squids/SquidReportPageViewsPerLanguageBreakdown.htm илдәр буйынса трафик] == Проекттар == * [[Портал:Башҡортостан ауылдары]] * [[Проект:Башҡортостан ауылдары]] * [[Портал:Башҡортостан шәхестәре]] === Китапхана === Был белешмә китаптар электрон форматта фиртуаль дискта миндә бар. Кемгә кәрәк шәхсән доступ асам. [[Файл:Список справочной литературы по населенным пунктам Башкортостана.png|макси| ]] === Добро.РУ порталы === ;Конвертируйте правки в Википедии в часы активности волонтера на Добро.РУ [https://dobro.ru/ Dobro.ru] — это платформа для содействия развития волонтерского движения в России. Я подумал, изучил и адаптировал под нас, википедистов. Теперь волонтеры международных проектов Викимедиа смогут конвертировать свои правки в часы активности в электронных книжках волонтера в Добро.ру. Для этого необходимо создать аккаунт в Добро.ру и заполнить вакансии в мероприятиях от НП «Викимедиа». Пока создано (мною) две вакансии «Волонтер международного проекта» (без ограничения вакантных мест) в мероприятиях «[https://dobro.ru/event/10095336#vacancies Я волонтер Русской Википедии]» и «[https://dobro.ru/event/10095298#vacancies Я волонтер Башкирской Википедии»] с учетным периодом до 31 декабря 2021 года. В книжку волонтера буду переносить часы активности из портала Викискан ([https://ru.wikiscan.org/users РуВики], [https://ba.wikiscan.org/users БашВики]). В случае востребованности этого начинания и вашего одобрения создам мероприятия и вакансии для раздельного учета активности по другим проектам, а также продолжу в следующем году. '''КАКАЯ ПОЛЬЗА ОТ ЭТОЙ ЗАТЕИ ВОЛОНТЕРАМ ВИКИМЕДИА?''' - спросите вы. Пока не могу предложить какую-либо конкретную пользу или льготу. Но надеюсь, что в будущем они будут — а пока рекомендую копить часы активности в электронной книжке волонтера, их нельзя учесть за предыдущие периоды (задним числом). В настоящее время наиболее реальная польза — выпускники школ смогут получить [https://dobro.ru/news/5142-uchet-volonterskogo дополнительные баллы при поступлении в вузы]. P.S. Мы с {{u|З. ӘЙЛЕ}} уже апробировали и ей записал [https://dobro.ru/volunteers/203529/resume 23 часа за сентябрь месяц]. Велком, друзья. Не отмахивайтесь. Россия — социально ориентированная страна, но блага по заявительному принципу. Кстати, расскажу реальную историю из своего жизненного опыта. В период работы начальником отдела госстатистики в районе, в начале 90-х, чуть ли не насильно вручил медали «Ветеран турда» трем сотрудникам — стаж работы позволял. Тогда от этой медали никакой пользы не было. А когда тетеньки выходили на пенсию, то они получили федеральные надбавки к пенсии. — [[У:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[ОУ:Рөстәм Нурыев|обс.]]) 01:31, 2 октября 2021 (UTC) === Проект:АХБ осраҡтарын күҙәтеү === * [[:Категория:Википедия:Авторлыҡ хоҡуҡтарын боҙоу осрағы бар]] * [[Википедия:Юйылыуға]] * [[:Категория:Юйыласаҡ мәҡәләләр]] * [[Махсус:Log/delete|Юйыу яҙмалары]] * {{tl|Delete}} → <nowiki>{{Delete|сәбәбе}}</nowiki> йәки <nowiki>{{Юй|сәбәбе}}</nowiki> === Онлайн вики-мәктәп === * [[meta:Онлайн ВикиШкола Рустама Нурыева|Онлайн ВикиШкола Рустама Нурыева]] * [https://www.youtube.com/channel/UCCDxGfA1KjJo-XYQroe15EA?view_as=subscriber Ютубта видеоканалым] * [https://ru.wikimedia.org/wiki/%D0%9E%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BC%D0%BC%D0%B0_%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%B0 Образовательный ресурс Викимедиа] * [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев/Проект:Википедия:Белешмә|Проект:Википедия:Белешмә]] === Проект:Исемең_матур === [[Проект:Исемең_матур]] === Проект: Юбилярға Википедия бүләге === [[Проект:Юбилярға Википедия бүләге]]  === Проект: Ижади бәйгеләр йомғағы === [[Проект:Ижади бәйгеләр йомғағы]] === Вики-Һабантуй 2015 === * [[wmru:Вики-Сабантуй 2015|Вики-Һабантуй 2015 — Башҡорт Википедияһының 10-йыллығына арналған саралар.]] * [[wmru:Вики-Сабантуй 2015#Международная конференция#Итог|Вики-Һабантуй 2015 — Халыҡ-ара конференциянан тулы фотоотчет.]] [[Файл:Message from Lila Tretikov for the 10th anniversary of Bashkir Wikipedia.webm|400px|мини|WMF башҡарма директоры Ләлә Третьякова ҡотлауы]] <gallery> File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-24) 32.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-24) 32 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-24) 80.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-24) 80 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 01.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 01 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 12.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 12 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 16.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 16 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 04.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 04 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-26) 45.jpg|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-26) 45 </gallery> == Шулай уҡ эшләйһе эштәр == * [http://yir.atspace.com/ башҡорт халыҡ йырҙары] * [[:Категория:Иҫкәрмәләрендә хаталы биттәр]] * [[:Категория:Почта индексы булмаған тораҡ пункттары]] - тикшереп сығырға, булмағандарын табып ҡуйырға * [https://www.bashkortostan.ru/thesaurus/files/1.0122.17_ATU_Itog.pdf АТД 2017] {{Ҡатнашыусыларға эш}} == Ҡоралдар == * https://copyvios.toolforge.org - <nowiki>{{Авторлыҡ хоҡуҡтарын боҙоу|url=}}</nowiki> тикшереүсе ҡорал * https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:UrlShortener URL-адрес ҡыҫҡартыусы * [[Ҡалып:Мәҡәләләрҙең сифат кимәле]] * [[MediaWiki:Gadget-wikificator.js]] - викификатор * [http://web-corpora.net/bashcorpus/search/ Поэтический корпус башкирского языка. (Борис Орехов] * [[phab:T194888]] - пример заявки на временное увеличение лимита создания учетных записей с одного IP * [[Ҡалып:Cite web]] - сайтҡа һылтанма * <nowiki>{{Мөхәррирләү|Рөстәм Нурыев|06.08.2018}}</nowiki> * [[MediaWiki:Sidebar]] - һул яҡтағы меню. * [https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81%3A%D0%96%D1%83%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D0%B4%D0%B0%D1%80&type=newusers&user=&page=&year=&month=-1&tagfilter=&subtype=create Яңы ҡулланыусылар] * [[meta:Wikimedians of Bashkortostan User Group|Wikimedians of Bashkortostan User Group]] * Географик координаталар эҙләү өсөн [http://wikimapia.org Викимапия] * Конвертор [https://exogens.ru/on-line-instrumenty/wiki-tablicy/ Конвертер Excel-таблиц в вики-формат], Һылтама эшләмәһә, <nowiki>https://exogens.ru/on-line-instrumenty/wiki-tablicy/</nowiki> яҙманы URL адресы тәҙрәсегенә күсереп алығыҙ. * Викимедия фонды Грант системаһы [http://meta.wikimedia.org/wiki/Grants:Start/ru Викимедия фонды гранттары]. [http://meta.wikimedia.org/wiki/Grants:IEG/More_books_in_the_Bashkir_language_at_Wikisource#Discussion Минең ғариза] * Система хәбәрҙәрен тәржемәләү [http://translatewiki.net/wiki/Portal:Ba] * [[MediaWiki:Sitenotice]] Баш бит башына ҡуйылыусы урындағы иғлан * [https://creativecommons.org/choose/ Creative Commons лицензияһында тамғалау] * [http://wikimediafoundation.org/wiki/%D0%9D%D0%B0%D1%88%D0%B8_%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B5%D0%BA%D1%82%D1%8B "Наши проекты" на русском языке.] * [http://sakhatyla.ru/ Саха теле. Сайт, һүҙлек, әсбәптар] * [[w:ru:Википедия:WikiHistory]] * https://tools.wmflabs.org/langviews/ - проекттар күҙәтеү буйынса программа * [[w:ВП:ДОБРО]] — автор текстарын йәмғиәт милкенә күсереү * [[w:ru:Википедия:Получение разрешений|Википедия:Получение разрешений OTRS]] * [[w:ru:Википедия:Форум/Архив/Технический/2016/06#Ликбез. Теги <onlyinclude> против копипейста]] === Мониторинг === * https://pageviews.toolforge.org/massviews - массовый просмотр статей * [https://tools.wmflabs.org/siteviews/?platform=all-access&source=pageviews&agent=user&start=2016-10&end=2017-09&sites=ba.wikipedia.org%7Cba.wikibooks.org Просмотр страниц] * [[Ҡалып:NUMBEROF/data]] — көндәлек статистика * '''[https://outreachdashboard.wmflabs.org/ - wmflabs проекттар күҙәтеү буйынса программа]''' === Бот ярҙамында эшләү === * Сформировать текстовый файл задания через АВБ. pairs.txt ** Список замен задаётся в текстовом файле в формате [[oldname1]] [[newname1]][oldname2]] [[newname2]].. * C:\Program Files (x86)\Python36-32\core_stable>pwb.py login.py - авторизоваться * C:\Program Files (x86)\Python36-32\core_stable>pwb.py movepages.py -noredirect -summary:"категорияның хата исемен төҙөтәү" -pairs:pairs.txt - запустить бот * [[w:ru:Регулярные выражения]] === Викидата === * [https://tools.wmflabs.org/quickstatements/#/batch QuickStatements — Күмәртәләп мәғлүмәт тейәү ҡоралы] * [https://www.wikidata.org/wiki/Help:QuickStatements/ru Help:QuickStatements — Күмәртәләп мәғлүмәт тейәү ҡоралына аңлатма] * 1939-2010 йыл халыҡ иҫәбен тейәү (ҡайһы бер район ауылдарын мәҡәләләренән). - мәҡәлә таблицаһынан мәғлүмәтте күсереп алырға, ехсел таблицаһына ҡуйырға, загтовкаға күсерергә, ауылдың викидата кодын ултыртырға, текст форматында һаҡларға, ";" тамғаһын "," тамғаһана алмаштырырға, әҙерләмәне күсереп алырға, тейеү сервисына күсерергә, тейәргә. * скрипт для выбора сельсоветов и СНП в район, копировать с окна редактирования <blockquote><nowiki> PREFIX psv: <http://www.wikidata.org/prop/statement/value/> #All settlements of Ufimsky District (with coordinates) #defaultView:Table SELECT DISTINCT ?item ?name ?lat ?_____________________ WHERE { ?item wdt:P131* wd:Q1094419. <!-- Код района --> ?item (wdt:P31/wdt:P279*) wd:Q486972. SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language "[AUTO_LANGUAGE],en". ?item rdfs:label ?name. } OPTIONAL { ?item wdt:P1082 ?_____________________. } } ORDER BY ?name</nowiki> </blockquote> === Энциклопедияға һылтанма ҡалыптары === {| class="wikitable" |+ Caption text |- ! Ҡалып !! Ҡулланыу өлгөһө !! Күренеше |- | {{tl|БЭ}} (Башҡорт энциклопедияһы) ||<nowiki>{{БЭ|81767|Алдар}}</nowiki> ||{{БЭ|81767|Алдар}} |- | {{tl|ЭБЭ}} (Башкирская энциклопедия) || <nowiki>{{ЭБЭ|81767|Алдар}}</nowiki>|| {{ЭБЭ|81767|Алдар}} |- | {{tl|ВЭБ}} (Военная энциклопедия башкир)) || <nowiki>{{ВЭБ|51372|Алдар Исекеев}}</nowiki>|| {{ВЭБ|51372|Алдар Исекеев}} |- | {{tl|СЮЭ}} (Салават Юлаев: Энциклопедия) || <nowiki>{{СЮЭ|52227|Абдрешит Галиев}}</nowiki> || {{СЮЭ|52227|Абдрешит Галиев}} |} === Фамилиялаштар исемлеге өсөн әҙерләмә === <nowiki>[[]]</nowiki> <big>Эшләнмәгән фамилиялаштар исемлеге. БашВикила шундай фамилияға кәмендә ике мәҡәлә бар.</big> ;А * Абакумов, Абашидзе, Абзалетдинов, Аблаев, Абрамов, Авзалов, Айсыуаҡов, Айытбаев, Акимов, Александров, Аликин, Алисов, Алсынбаев, Алтыншин, Алфёров, Аляев, Алёхин, Алёшин, Амангилдин, Амосов, Анисимов, Анохин, Антонов, Арсеньев, Артамонов, Артемьев, Арғынбаев, Асатрян, Асаев, Асеев, Астафьев, Атанғолов, Атауллин, Аҙнағолов, Аҡбашев, Аҡбирҙин, Аҡбутин, Аҡманов, Аҡҡулов, Аҫылғужин, Аҡсурин, Аҡъюлов, ;Б * Бабенко, Багаев, Байда, Байков, Байморатов, Баймөхәмәтов, Байназаров, Байтимеров, Байтирәков, Байтурин, Байышев, Бакунин, Баланчивадзе, Барабанов, Барабаш, Баранов, Барановский, Барбу, Барлыбаев, Барсов, Барсуков, Бартенев, Баскаков, Басов, Батталов, Бахвалов, Баязитов, Бағышаев, Баҡыев, Баһманов, Бекетов, Беликов, Беляев, Беляков, Березин, Беспалов, Бибиков, Биишев, Бирюзов, Биғлов, Бобылёв, Богданов, Богданович, Боголюбов, Богомолов, Богословский, Бодров, Боков, Болдырев, Болотов, Бондаренко, Борзов, Борисов, Бородин, Браун, Бродский, Буковский, Буранов, Бусаргин, Бушуев, Быков, Быстров, Бәшәров, ;В * Ваганов, Варламов, Вартанян, Варфоломеев, Василевский, Василенко, Васильев, Вахитов, Ваһапов, Вдовин, Венедиктов, Верещагин, Вершинин, Викторов, Виноградов, Витман, Вишневский, Власов, Воеводин, Волков, Волохов, Волынский, Воробьёв, Ворожейкин, Воронов, Ворошилов, Воскресенский, Врангель, ;Г * Габричевский, Гаврилов, Галкин, Ганцев, Герасимов, Герман, Гинзбург, Голдобин, Голубев, Голубкин, Гончаров, Горбачёв, Горбунов, Горбушин, Гордеев, Горшков, Греков, Гречишников, Грибанов, Григорьев, Григорян, Гриценко, Гришин, Громов, Губин, Гудков, Гурвич, Гуреев, Гусев, Гущин, == Кәңәштәр == *[[meta:Grants:Evaluation/ru|Центральный портал для обучения и совместного использования ресурсов, позволяющих лучше понять программы Викимедиа]] *[http://cornaudit.ru/publikatsii/zhurnal-dlya-sovremennogo-bukhgaltera/inostrannye-granty-schaste-ili-beda-53 ИНОСТРАННЫЕ ГРАНТЫ. СЧАСТЬЕ ИЛИ БЕДА?] == Стат == {{Википедиялар күләме}} {| class="wikitable" |- ! Исем !!16.08.13 !! 16.09.13 !! 16.10.13 !! 16.11.13 !! 16.08.14 !! 16.09.14 !! 16.10.14 !! 16.11.14 !! 16.12.14 !!16.01.15!!16.02.15!!16.03.15!! 16.04.15 !!16.05.15!!16.06.15!!16.07.15!!16.08.15!!16.19.15 |- | ARTICLES = || 30687 || 30715 || 30831 || 30893 ||32741 || 32982 || 33132 || 33 255 ||33327||33459||33842||34202||34386|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- | FILES = || 702 || 759 || 767 || 802 ||1076|| 1110 || 1123 || 1147 ||1154||1179||1232||1242||1314|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- | PAGES = || 64846 || 64975 || 65427 || 65719 ||69890|| 70744 || 71101 || 72 211 ||72567||73649||76013||77727||79621|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- | USERS = || 8644 || 8772 || 8880 || 9013 ||10289|| 10510 || 10679 || 10 865 ||11044||11229||11476||11656||11909|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- | ACTIVEUSERS = || 39 || 28 || 28 || 57 ||40|| 59 || 43 || 51 ||43||41||71||55||79|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- |ADMINS | | | | | | | | |10 |10 |11 |11 |6 | | | | | |- | EDITS = || 410669 || 411297 || 414610 || 417358 ||442258|| 447098 || 450408 || 455 515 ||457467||460650||473892||483160||491050|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |} == Яҙа башлаған мәҡәләләр == # [[Мәсетле районы]] — 8 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Ләмәҙтамаҡ]] — 9 Ғинуар (Һыуығай) 2006 # [[Әй (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Ҡариҙел (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Йүрүҙән (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Ағиҙел (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Дим (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Һаҡмар (йылға)]] — 29 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Башҡортостандағы йылғалар]] — 29 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Ыҡ]] — 30 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Әхмәҙуллин Вафа Мостафа улы]] — 1 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ваһапов Сабир Әхмәтйән улы]] — 1 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ (мәктәп)]] — 4 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Дәүләтбаев Булат Сабир улы]] — 5 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ урта мәктәбе уҡытыусылары исемлеге]] — 6 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ҡорбанова Ғәфифә Мәғәфүр ҡыҙы]] — 7 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ғатауллин, Шәкирйән Нурыйәхмәт улы]] — 25 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ урта мәктәбендә уҡыусылар һәм уны тамамлаусылар исемлеге]] — 5 Март (Буранай) 2006 йыл # [[Ҡошсо (ҡәбилә)]] — 10 Март (Буранай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ урта мәктәбен 1980 йылда тамамлаусылар]] — 22 Сентябрь (Һарысай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ урта мәктәбен 1973 йылда тамамлаусылар]] — 24 Сентябрь (Һарысай) 2006 йыл # [[Башҡортостан ауылдары]] — 29 Октябрь (Ҡарасай) 2006 йыл # [[Тарихи Башҡортостан]] — 3 Ноябрь (Ҡырпағай) 2006 йыл # [[Башҡортостан ауылдары (әлифба тәртибендәге исемлек)]] — 8 Ғинуар (Һыуығай) 2007 йыл # [[Ләмәҙ (Дыуан районы)]] — 8 Ғинуар (Һыуығай) 2007 йыл # [[Ләмәҙ (ауыл), Балаҡатай районы]] — 8 Ғинуар (Һыуығай) 2007 # [[Тәүлек]] — 28 Декабрь (Аҡъюлай) 2009 # [[Сәғәт]] — 28 Декабрь (Аҡъюлай) 2009 йыл # [[Гурвич Николай Александрович]] — ‎28 Декабрь (Аҡъюлай) 2009 йыл # [[Мәсетле районы ғалимдары]] ‎— 2 Март (Буранай) 2010 йыл # [[Шәжәрә]] — 7 Март (Буранай) — 2010 йыл # [[Аҡназаров_Зәкәриә_Шәрәфетдин_улы]] — 25 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[Зәғәфүрәнов Фәйзрәхман Зәғәфүрән улы]] — 25 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[«Башҡортостан: Ҡыҫҡаса энциклопедия»‎]]— 25 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[Автономия]] — 25 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[Мәҡсүтова Нәжибә Хәйерзаман ҡыҙы‎]] — 26 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[Ғафаров Марат Фазылтдин улы]] — 23 Май (Һабанай) 2012‎ йыл # [[Зарипов Айрат Янсур улы]] — 1 июль 2012 йыл. # [[Сәҙретдинов Әбрәр Мәсәлим улы]] — 3 июля 2012 йыл # [[Нуриев Зыя Нурый улы]] — 19 октябрь 2012 йыл # [[Дәүләт бүләктәре һәм маҡтаулы исемдәр бирелгән мәсетлеләр]] — 17 ноябрь 2012 йыл # [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы]] — 17 ноябрь 2012 йыл‎ # [[Әй ҡушылдыҡтары]] — 24 ноябрь 2012 йыл # [[Ант төркөмө]] — 1 декабрь 2012 йыл‎ # [[Париж]] — 15 декабрь 2012 йыл # [[Япон теле]] — 16 декабрь 2012 йыл # [[Ҡытай теле]] — 16 декабрь 2012 йыл # [[Португал теле]] ‎— 16 декабрь 2012 йыл # [[Фарсы теле]] — 16 декабрь 2012 йыл # [[Башҡортостан Республикаһының биләмә ҡоролошо]] — 4 ғинуар 2013 йыл == Фоторәсемдәр == [http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Rustam_Nuriev Викиһандыҡта фоторәсемдәр] <gallery> File:Rustam Nuriev SAM 9251.JPG|Эш алдынан [[сәй]] эсеп алыу мотлаҡ шарт. Марат кейәү менән бергә тырышабыҙ. File:Rustam Nuriev SAM 9255.JPG|Атай, Әсәй Һәм балалар [[Википедия|ВикипедиЯ]] яраталар. File:Rustam Nuriev SAM 9256.JPG|Илдар улым һәм Айгөл ҡыҙым File:Rustam Nuriev SAM 9258.JPG|Мин - төп яҙыусы-мөхәррир, Динара Вәҙит ҡыҙы - тормош иптәшем һәм илһам биреүсе. File:Rustam Nuriev SAM 9259.JPG|Илдар File:Rustam Nuriev SAM 9260.JPG|Илдар һәм Айгөл File:Rustam Nuriev SAM 9261.JPG|Буш ваҡытты бушҡа үткәрмәү урынында </gallery> == Ижади эштәрем == # Ижади эштәрҙе баҫтырыу өсөн махсус '''ҡаяташ''' [http://r-nuriev.livejournal.com/ Рөстәм Нурыев яҙмалары]. # Шулай уҡ [http://meshetlinski.livejournal.com/ Мәсетле районы Энциклопедияһы исемле ижади оҫтахана] эшмәкәрлеген етәкләйем. '''Ҡайһы бер айырым ижади эштәр:''' * [http://journal.bashkort.org/ru/author/rustam/ Надо искать пути решения, а не ссылаться на причины!] * [http://r-nuriev.livejournal.com/2576.html Вопросы развития Башкирской Википедии // Исторический опыт, актуальные проблемы развития российской региональной энциклопедистики: материалы Всероссийской научно-практической конференции с международным участием (Уфа, 27-28 сентября 2012 г.) - Уфа:Башк.энцикл., 2012. - 120 с. - с. 70] — сентябрь, 2012 йыл * [http://agidel-rb.ru/nomera/2012/07/rstm_nuriev.html Йәшәү мәғәнәһе – игелек ҡылыуҙа. Ағиҙел журналы] — июль, 2012 йыл * [http://r-nuriev.livejournal.com/2188.html Полынь горькая! (размышления по книге Мурад Аджи «Полынь Половецкого поля»)] — июнь, 2012 * [http://r-nuriev.livejournal.com/1696.html НӘФСЕҢДЕ АҘҘЫРМАҺАҢ... отолмаҫһың бер кемдән / Тере журнал битендә]— Февраль, 2011 * [http://r-nuriev.livejournal.com/1696.html Сылбырлы сәйәсәтте киләсәктә нимә көтә? / Тере журнал битендә] — Ноябрь, 13, 2010 * [http://r-nuriev.livejournal.com/1232.html Языки и споры вокруг / Тере журнал битендә] - Сентябрь, 12, 2010 * [http://r-nuriev.livejournal.com/779.html Яңы быуат бәйете / Тере журнал битендә] — 2010 йылдың июль айында ижад ителде. Баҫтырылды: «Йәшлек» гәзите (7 август 2010 йыл), «Киске Өфө» гәзите (25 сентябрь 2010 йыл). * [http://www.bashqort.com/site/index.php?option=com_content&view=article&id=74:tezre-ujiusi&catid=34:mekeleler&Itemid=58 «Тәҙрә уйыусы» ларға «тар ярыҡтан» ҡараш, йәки ябай башҡорт уҙаманының уйланыуҙары / www.bashqort.com сайтында]] — 2008 йыл ижад ителде, «Башҡортостан» гәзитендә баҫтырылды (№22 (25072), 5 февраль 2008 йыл) == Шәжәрәм == # Әликәй # Ишәкәй Әликәй улы # Хисмәтулла Ишәкәй улы (1806-?) — оло шәжәрә [[Хисмәтулла нәҫеле]] # Хисмәтуллин Ғатаулла Хисмәтулла улы (1867-?) # Ғатауллин Нурыйәхмәт Ғатаулла улы (1896—1979) # Ғатауллин Шакирйан Нурыйхмәт ул (1936-2002) # Ғатауллин Рөстәм Шакирйан улы, Рөстәм Нурыев (1963) # Шәйәхмәтова (Ғатауллина) Айгөл Рөстәм ҡыҙы, Ғатауллин Илдар Рөстәм улы == Мин булған ҡалалар һәм ауылдар == '''[[Башҡортостан]] ҡалалары''':[[Өфө]], [[Баймаҡ]], [[Белорет]], [[Благовещен (ҡала, Башҡортостан)|Благовещен]], [[Бөрө]], [[Бәләбәй]], [[Дүртөйлө]], [[Дәүләкән]], [[Ишембай]], [[Күмертау]], [[Межгорье (ҡала)|Межгорье]], [[Мәләүез]], [[Нефтекама]], [[Октябрьский (ҡала, Башҡортостан)|Октябрьский]], [[Салауат]], [[Сибай]], [[Стәрлетамаҡ]], [[Туймазы]], [[Учалы]], [[Яңауыл]]. Башҡортостандың [[Ағиҙел (ҡала)|Ағиҙел]] ҡалаһында ғына әлегә булмағанмым. '''[[Башҡортостан]] ауылдары''': Уууу, һәләк күп яҙырға кәрәк, яйлап башлайым. '''Мәсетле районы''': [[Ләмәҙ-Тамаҡ]] (тыуған ауылым), [[Ҡотош]] — тыуған ауылымдан сәфәр ҡылған иң беренсе ауылдыр, [[Оло Ыҡтамаҡ]] — тыуған ауылыма райүҙәк болницынан алып ҡайтҡандар. [[Мәсетле районы ауылдары исемлеге|Мәсетле районы ауылдары]]нан [[Тимербай (Мәсетле районы)|Тимербай]], [[Үрге Бобин]], [[Әй (Мәсетле районы)|Әй]], [[Юлай (Мәсетле районы)|Юлай]] ауылдарында әлегә булмағанмым. '''[[Рәсәй]]''': [[Волгоград]], [[Һамар]], [[Мәскәү]], [[Санкт-Петербург]], [[Екатеринбург]], [[Ырымбур]], [[Улан-Удэ]], Максимиха (ауыл, [[Бүрәт Республикаһы]]) [[Соль-Илецк]], [[Дондағы Ростов]], [[Ижевск]], [[Ҡазан]], [[Тольятти]], [[Минзәлә]], [[Зверево (Ростов өлкәһе)|Зверево]], [[Геленджик]], [[Кабардинка]] (ауыл), [[Дивноморское]], [[Түбәнге Салда]], [[Акинфиево]] (ауыл, [[Свердловск өлкәһе]]), [[Красноуфимск]], [[Первоуральск]], [[Домбаровский]] (ҡасаба), [[Ырымбур өлкәһе]]), [[Ҡытау-Ивановск]], [[Йүрүҙән (ҡала)|Йүрүҙән]], [[Златоуст]], [[Эҫем (Силәбе өлкәһе)]], [[Кропачёво]] (ҡасаба, [[Силәбе өлкәһе]]), [[Әшә]], [[Нязепетровск]], [[Төмән]], [[Нефтеюганск]] '''[[Үзбәкстан]]''': [[Бохара]], [[Ҡаршы]], [[Мөбәрәк]] '''[[Ҡаҙағстан]]''': [[Алматы]] '''[[Украина]]''': [[Киев]] '''[[Беларусь]]''': [[Минск]] '''[[Польша]]''': [[Варшава]], [[Казимеж Дольны]] '''[[Италия]]''': [[Турин]], [[Милан]], [[Венеция]], [[Генуя]], [[Верона]], [[Падуя]], [[Езино Ларио]] (ауыл) '''[[АҠШ]]''': [[Вашингтон]], [[Нью-Йорк]] == Маҡтауҙар == {{userboxtop|toptext = Маҡтауҙар}} {{орден|нәмә=йондоҙ2|имза=--<span style="font-family:'Book Antiqua'; font-size:150%; font-style:italic; color:blue">[[Ҡатнашыусы:Comp1089|Вячеслав]]</span>_{шулай уҡ [[Махсус:Contributions/Comp1089|Comp1089]]} <sup><span style="font-family:'Book Antiqua, Arial Unicode MS'; font-size:150%; font-style:italic; color:green">[[User talk:Comp1089|aralaşırbıđmı?]]</span></sub> 11:52, 14 Октябрь (Ҡарасай) 2010 (UTC)|текст=үҙемдән һәм берләшмә исеменән бей эшегеҙ, төҙәтеү һәм яҡшы мәҡәләләр яҙған өсөн}} {{userboxbottom}} {| style="border: 1px solid gray; background-color: #fdffe7;" |rowspan="2" valign="top" | [[File:Wiki-prize.svg|100px]] |rowspan="2" | |style="font-size: x-large; padding: 0; vertical-align: middle; height: 1.1em;" | ''' [[:wmru:Вики-конференция 2014/Вики-премия|Лауреат Вики-премии 2014 года]]''' |- |style="vertical-align: middle; border-top: 1px solid gray;" | '''[[:wmru:Вики-конференция 2014/Вики-премия|За активную работу в Википедии на башкирском языке]]!''' |} {{Уң-юғары-Һайланған|Париж|15}} {{Уң-юғары-Һайланған|Салауат Юлай улы|0}} [[Категория:Википедия:Хакимдар]] [[Категория:Википедия:Мәсетлеләр]] [[Категория:Өфө ҡалаһында йәшәүселәр]] == ☆ Миҙал ☆ == {|background-color:#FFFDD0; border: 3px solid #395C98; |+ |- |[[файл:Wiki expansion 5+ barnstar.png|left|100px]] |<center> <span style="color:green">'''3-сө дәрәжәле миҙал'''</span> : :'''''[[Башҡорт Википедияһы]]нда «Юбилярға Википедия бүләге» темаһына 5 мәҡәлә яҙған өсөн'''''<br />''<small>Яңы йыл менән! Бар эшегеҙҙә ижади уңыштар, ныҡлы һаулыҡ теләйем! Ихтирам менән --[[Ҡатнашыусы:Айсар|Айсар]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Айсар|әңгәмә]]) 08:38, 2 ғинуар 2019 (UTC)'' |+ |} == ☆ Башҡортостан 100 ☆ == {| style="{{float left}} width:430px; background-color: #FFFFE0; border: 3px solid DarkOrange; text-align: center;" | rowspan=2 | [[Файл:Coat of Arms of Bashkortostan.svg|100px|border|]] | height=20px style="border-bottom: 1px solid #000; font-size:8pt;" | <big>[[Башҡортостан]]дың [[Файл:Flag of Bashkortostan.svg|border|22px]] <br> <font color="MidnightBlue">'''Рәхмәт билдәһе</font></big>''' |- |align="left" style="font-size:9pt;padding:4pt;line-height:1.25em"| '''[[Проект:Башҡортостан 100|<big>Башҡортостан 100</big>]]''' <font color="MidnightBlue">'''супер-марафонында ҡатнашҡан өсөн'''</font> |} == ☆ Миҙал ☆ == {|background-color:#FFFDD0; border: 3px solid #395C98; |+ |- |[[файл:Wiki expansion 10+ barnstar.png|left|100px]] |<center> <span style="color:green">'''2-се дәрәжәле миҙал'''</span> : :'''''[[Башҡорт Википедияһы]]нда «Юбилярға Википедия бүләге» темаһына 10 мәҡәлә яҙған өсөн'''''<br />''<small> Бар эшегеҙҙә ижади уңыштар, ныҡлы һаулыҡ теләйем! Ихтирам менән --[[Ҡатнашыусы:Айсар|Айсар]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Айсар|әңгәмә]]) 16:49, 1 март 2019 (UTC)'' |+ |} ea05b2lfsdqrz9sxw6hftiiarhg846s 1147500 1147499 2022-07-29T08:47:33Z Рөстәм Нурыев 43 /* Фамилиялаштар исемлеге өсөн әҙерләмә */ wikitext text/x-wiki <!-- {{ambox |type=discussion |image=[[File:Sun01.svg|40px|Кояш]] |text=Был ҡатнашыусы 2020 йылда [[Википедия:Вики-ял|вики-ялға]] китте һәм һорауҙарға яуап бирмәүе ихтимал. |text-small=Ҡайтыу ваҡыты {{#if:{{{1}}}|—|}} '''{{{1|{{{date|2021}}}}}}'''{{{2|{{{ps|.}}}}}} }} --> {{#if:{{{3|{{{date-en|}}}}}}{{{4|{{{ps-en|}}}}}}| {{ambox |type=discussion |image=[[File:Sun01.svg|40px|Кояш]] |text=This user currently is on a [[Википедия:Вики-ял|wiki-break]] and may leave your messages unanswered. |text-small=The return is planned on '''{{{3|{{{date-en|unknown}}}}}}'''{{{4|{{{ps-en|.}}}}}} }}| }} [[Файл:Рөстәм Нурыев - Башҡорт Википедияһы ҡатнашыусыһы.JPG|thumb|слева|Рөстәм Нурыев — 2005 йылдан Башҡорт Википедияһы ҡатнашыусыһы, Төрки телле Википедиялар конференцияһында, Алматы, 2012 йыл]] {{Userbox/Йылнамә/ваҡыт}} {{Babel|admin|ba|ba-east-N|ru-3|tt-3|not smoking|no alcohol}} <!-- {|style="width:60%; font-size:100%; color:#000; text-align:center;"| --> {{цитата| Яҡшылыҡ булһын атығыҙ,<br /> Кеше булһын затығыҙ; <br /> Яманға юл ҡуймағыҙ,<br /> Яҡшынан баш тартмағыҙ! |''[[Урал батыр эпосы|Урал батыр]]'' }} <!-- {|style="width:60%; font-size:100%; color:#000; text-align:center;"| --> {{цитата| Мин был ерҙе матурларға тыуҙым,<br /> Таҙартырға тыуҙым <br /> Йыйын хәшәрәттән, шаҡшынан,<br /> Һәм төҙөргә уны мәңгелеккә <br /> Тик гүзәлдән, ныҡтан, яҡшынан! |''[[Атнабаев Әнғәм Ҡасим улы|Әнғәм Атнабаев]] '' }} {{цитата| Мин халҡымдың [[сәскә]] күңеленән<br /> Бал ҡортондай ынйы йыямын,<br /> Йыямын да — йәнле ынйыларҙан <br /> Хуш еҫле бер кәрәҙ ҡоямын. |''[[Ғарипов Рәми Йәғәфәр улы|Рәми Ғарипов]]'' }} {{цитата| Кәрәк түгел милләтем тип тамаҡ ярыу,<br /> Кәрәк бары милләт өсөн юлдар ярыу,<br /> Кәрәк бары көн-төн тимәй алға барыу,<br /> Берләшәйек, бөтә донья башҡорттары!|''[[Бикбаев Рауил Төхфәт улы|Рауил Бикбаев]] '' }} <!-- |} --> {| style = "float: left; border="1"; " |- |{{Ҡалып:Башҡортостан UserBox}} |- |{{UserBox Йәш|02|08|1963}} |- |{{Ҡалып:Стаж UserBox|year=2006|month=1|day=8}} |- | {{Userbox/Ләмәҙтамаҡ мәктәбе|уҡыусыһы (1970-1989)}} |- |{{Turkic Wikimedia Conference 2012 ҡатнашыусы}} |- |{{User:Box/ВК-2012}} |- |{{Вики-һабантуйҙа ҡатнашыусы}} |- |{{User Asian Month}} |- |{{Викийәйләү 2016}} |- |{{Userbox/Башҡорт википедиясыларының 4-се форумы}} |} Мин Рөстәм Нурыев. [[Башҡортостан]], [[Өфө]] ҡалаһынан. Йәшем 55-те үтеп китте. Туған телем — [[башҡорт теле]]. [[Урыҫ теле|Урыҫса]] яҡшы беләм. [[татар теле|Татарса]] уҡый, һөйләшә, яҙыша алам. Инглиз һәм немец телдәрен өйрәнелгәйне, әммә ләкин белмәйем тип әйтергә була. Әммә [http://translate.google.com/?hl=ru&tab=mT#ru/en/ Гугл тәржемәсеһен] менән ҡулланып филлипин, япон, итальян, француз ҡатнашыусылары менән аралашҡаным бар. * Викимания эшмәкәрлегендә рәсми [[2005]] йылдың декабрь айынан теркәлдем, башҡорт бүлегендә 2006 йылдың ғинуар айынан. * [[2006]] йылдың 26 ғинуарында [[Башҡорт Википедияһы]]нда [[Википедия:Хакимдәр|хаким]] һәм [[Википедия:Бейҙәр|бей]] бурыстарын үтәй башланым. Әүҙемһеҙлек өcөн 9 Март/Буранай 2010 стюард '''Jusjih''' тарафынан [[Википедия:Бейҙәр|бей]] бурысынан бушатылдым. [[wmru:Вики-Сабантуй 2015]] == Бәйләнеш == * Электрон почта - rnuriev1@gmail.com * Скайп (Skype) - rnuriev11 * Тере журналда минең блог [http://r-nuriev.livejournal.com/ Рөстәм Нурыев яҙмалары] * VK - Вконтакте - Бәйләнештә - http://vk.com/feed#/id168174762 * Урыҫ телендәге бүлектә [[:ru:Участник:Рустам Нурыев|Рустам Нурыев]] исемендә. * Төрөк бүлегендә [[:tr:User:Рөстәм Нурыев]] * Инглиз бүлегендә [[:en:User:Rustam Nuriev]] * [[m:User:Рөстәм_Нурыев|meta.wikimedia (autopatrolled)]], * [[commons:User:Рөстәм_Нурыев|commons.wikimedia]], * [[incubator:User:Рөстәм_Нурыев|incubator.wikimedia]], * [[w:ru:User:Рөстәм_Нурыев|ru.wikipedia (autoeditor, uploader)]], * [[n:ru:User:Рөстәм_Нурыев|ru.wikinews (autoreview, editor)]], * [[s:User:Рөстәм_Нурыев|wikisource]], * [[d:User:Рөстәм_Нурыев|wikidata]], * [[wmru:User:Рөстәм_Нурыев|ru.wikimedia]], * [https://translatewiki.net/wiki/User:Рустам_Нурыев translatewiki.net], == Хаким бурыстары == * Юйылырға ҡуйылған мәҡәләләрҙе [[:Категория:Википедия:Юйыласаҡ мәҡәләләр|(Категория)]] һәм [[Википедия:Юйыласаҡ мәҡәлә|(исемлек)]] буйынса тикшереп торорға һәм тейешлеләрен юйыу. == Статистика == [http://toolserver.org/~tparis/pcount/index.php?name=%D0%A0%D3%A9%D1%81%D1%82%D3%99%D0%BC+%D0%9D%D1%83%D1%80%D1%8B%D0%B5%D0%B2&lang=ba&wiki=wikipedia Википедияның башҡорт бүлегендә минең эшмәкәрлек буйынса статистика] # [https://xtools.wmflabs.org/ec/ba.wikipedia.org/Рөстәм%20Нурыев Дөйөм статистика] # [https://xtools.wmflabs.org/pages/ba.wikipedia.org/Рөстәм%20Нурыев Мәҡәләләр] # [https://stats.wikimedia.org/wikimedia/squids/SquidReportPageViewsPerLanguageBreakdown.htm илдәр буйынса трафик] == Проекттар == * [[Портал:Башҡортостан ауылдары]] * [[Проект:Башҡортостан ауылдары]] * [[Портал:Башҡортостан шәхестәре]] === Китапхана === Был белешмә китаптар электрон форматта фиртуаль дискта миндә бар. Кемгә кәрәк шәхсән доступ асам. [[Файл:Список справочной литературы по населенным пунктам Башкортостана.png|макси| ]] === Добро.РУ порталы === ;Конвертируйте правки в Википедии в часы активности волонтера на Добро.РУ [https://dobro.ru/ Dobro.ru] — это платформа для содействия развития волонтерского движения в России. Я подумал, изучил и адаптировал под нас, википедистов. Теперь волонтеры международных проектов Викимедиа смогут конвертировать свои правки в часы активности в электронных книжках волонтера в Добро.ру. Для этого необходимо создать аккаунт в Добро.ру и заполнить вакансии в мероприятиях от НП «Викимедиа». Пока создано (мною) две вакансии «Волонтер международного проекта» (без ограничения вакантных мест) в мероприятиях «[https://dobro.ru/event/10095336#vacancies Я волонтер Русской Википедии]» и «[https://dobro.ru/event/10095298#vacancies Я волонтер Башкирской Википедии»] с учетным периодом до 31 декабря 2021 года. В книжку волонтера буду переносить часы активности из портала Викискан ([https://ru.wikiscan.org/users РуВики], [https://ba.wikiscan.org/users БашВики]). В случае востребованности этого начинания и вашего одобрения создам мероприятия и вакансии для раздельного учета активности по другим проектам, а также продолжу в следующем году. '''КАКАЯ ПОЛЬЗА ОТ ЭТОЙ ЗАТЕИ ВОЛОНТЕРАМ ВИКИМЕДИА?''' - спросите вы. Пока не могу предложить какую-либо конкретную пользу или льготу. Но надеюсь, что в будущем они будут — а пока рекомендую копить часы активности в электронной книжке волонтера, их нельзя учесть за предыдущие периоды (задним числом). В настоящее время наиболее реальная польза — выпускники школ смогут получить [https://dobro.ru/news/5142-uchet-volonterskogo дополнительные баллы при поступлении в вузы]. P.S. Мы с {{u|З. ӘЙЛЕ}} уже апробировали и ей записал [https://dobro.ru/volunteers/203529/resume 23 часа за сентябрь месяц]. Велком, друзья. Не отмахивайтесь. Россия — социально ориентированная страна, но блага по заявительному принципу. Кстати, расскажу реальную историю из своего жизненного опыта. В период работы начальником отдела госстатистики в районе, в начале 90-х, чуть ли не насильно вручил медали «Ветеран турда» трем сотрудникам — стаж работы позволял. Тогда от этой медали никакой пользы не было. А когда тетеньки выходили на пенсию, то они получили федеральные надбавки к пенсии. — [[У:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[ОУ:Рөстәм Нурыев|обс.]]) 01:31, 2 октября 2021 (UTC) === Проект:АХБ осраҡтарын күҙәтеү === * [[:Категория:Википедия:Авторлыҡ хоҡуҡтарын боҙоу осрағы бар]] * [[Википедия:Юйылыуға]] * [[:Категория:Юйыласаҡ мәҡәләләр]] * [[Махсус:Log/delete|Юйыу яҙмалары]] * {{tl|Delete}} → <nowiki>{{Delete|сәбәбе}}</nowiki> йәки <nowiki>{{Юй|сәбәбе}}</nowiki> === Онлайн вики-мәктәп === * [[meta:Онлайн ВикиШкола Рустама Нурыева|Онлайн ВикиШкола Рустама Нурыева]] * [https://www.youtube.com/channel/UCCDxGfA1KjJo-XYQroe15EA?view_as=subscriber Ютубта видеоканалым] * [https://ru.wikimedia.org/wiki/%D0%9E%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%B2%D0%B0%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B3%D1%80%D0%B0%D0%BC%D0%BC%D0%B0_%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D0%B5%D0%B4%D0%B8%D0%B0 Образовательный ресурс Викимедиа] * [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев/Проект:Википедия:Белешмә|Проект:Википедия:Белешмә]] === Проект:Исемең_матур === [[Проект:Исемең_матур]] === Проект: Юбилярға Википедия бүләге === [[Проект:Юбилярға Википедия бүләге]]  === Проект: Ижади бәйгеләр йомғағы === [[Проект:Ижади бәйгеләр йомғағы]] === Вики-Һабантуй 2015 === * [[wmru:Вики-Сабантуй 2015|Вики-Һабантуй 2015 — Башҡорт Википедияһының 10-йыллығына арналған саралар.]] * [[wmru:Вики-Сабантуй 2015#Международная конференция#Итог|Вики-Һабантуй 2015 — Халыҡ-ара конференциянан тулы фотоотчет.]] [[Файл:Message from Lila Tretikov for the 10th anniversary of Bashkir Wikipedia.webm|400px|мини|WMF башҡарма директоры Ләлә Третьякова ҡотлауы]] <gallery> File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-24) 32.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-24) 32 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-24) 80.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-24) 80 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 01.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 01 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 12.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 12 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 16.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 16 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 04.JPG|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-25) 04 File:Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-26) 45.jpg|Wiki-Sabantuy 2015 (2015-04-26) 45 </gallery> == Шулай уҡ эшләйһе эштәр == * [http://yir.atspace.com/ башҡорт халыҡ йырҙары] * [[:Категория:Иҫкәрмәләрендә хаталы биттәр]] * [[:Категория:Почта индексы булмаған тораҡ пункттары]] - тикшереп сығырға, булмағандарын табып ҡуйырға * [https://www.bashkortostan.ru/thesaurus/files/1.0122.17_ATU_Itog.pdf АТД 2017] {{Ҡатнашыусыларға эш}} == Ҡоралдар == * https://copyvios.toolforge.org - <nowiki>{{Авторлыҡ хоҡуҡтарын боҙоу|url=}}</nowiki> тикшереүсе ҡорал * https://meta.wikimedia.org/wiki/Special:UrlShortener URL-адрес ҡыҫҡартыусы * [[Ҡалып:Мәҡәләләрҙең сифат кимәле]] * [[MediaWiki:Gadget-wikificator.js]] - викификатор * [http://web-corpora.net/bashcorpus/search/ Поэтический корпус башкирского языка. (Борис Орехов] * [[phab:T194888]] - пример заявки на временное увеличение лимита создания учетных записей с одного IP * [[Ҡалып:Cite web]] - сайтҡа һылтанма * <nowiki>{{Мөхәррирләү|Рөстәм Нурыев|06.08.2018}}</nowiki> * [[MediaWiki:Sidebar]] - һул яҡтағы меню. * [https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9C%D0%B0%D1%85%D1%81%D1%83%D1%81%3A%D0%96%D1%83%D1%80%D0%BD%D0%B0%D0%BB%D0%B4%D0%B0%D1%80&type=newusers&user=&page=&year=&month=-1&tagfilter=&subtype=create Яңы ҡулланыусылар] * [[meta:Wikimedians of Bashkortostan User Group|Wikimedians of Bashkortostan User Group]] * Географик координаталар эҙләү өсөн [http://wikimapia.org Викимапия] * Конвертор [https://exogens.ru/on-line-instrumenty/wiki-tablicy/ Конвертер Excel-таблиц в вики-формат], Һылтама эшләмәһә, <nowiki>https://exogens.ru/on-line-instrumenty/wiki-tablicy/</nowiki> яҙманы URL адресы тәҙрәсегенә күсереп алығыҙ. * Викимедия фонды Грант системаһы [http://meta.wikimedia.org/wiki/Grants:Start/ru Викимедия фонды гранттары]. [http://meta.wikimedia.org/wiki/Grants:IEG/More_books_in_the_Bashkir_language_at_Wikisource#Discussion Минең ғариза] * Система хәбәрҙәрен тәржемәләү [http://translatewiki.net/wiki/Portal:Ba] * [[MediaWiki:Sitenotice]] Баш бит башына ҡуйылыусы урындағы иғлан * [https://creativecommons.org/choose/ Creative Commons лицензияһында тамғалау] * [http://wikimediafoundation.org/wiki/%D0%9D%D0%B0%D1%88%D0%B8_%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B5%D0%BA%D1%82%D1%8B "Наши проекты" на русском языке.] * [http://sakhatyla.ru/ Саха теле. Сайт, һүҙлек, әсбәптар] * [[w:ru:Википедия:WikiHistory]] * https://tools.wmflabs.org/langviews/ - проекттар күҙәтеү буйынса программа * [[w:ВП:ДОБРО]] — автор текстарын йәмғиәт милкенә күсереү * [[w:ru:Википедия:Получение разрешений|Википедия:Получение разрешений OTRS]] * [[w:ru:Википедия:Форум/Архив/Технический/2016/06#Ликбез. Теги <onlyinclude> против копипейста]] === Мониторинг === * https://pageviews.toolforge.org/massviews - массовый просмотр статей * [https://tools.wmflabs.org/siteviews/?platform=all-access&source=pageviews&agent=user&start=2016-10&end=2017-09&sites=ba.wikipedia.org%7Cba.wikibooks.org Просмотр страниц] * [[Ҡалып:NUMBEROF/data]] — көндәлек статистика * '''[https://outreachdashboard.wmflabs.org/ - wmflabs проекттар күҙәтеү буйынса программа]''' === Бот ярҙамында эшләү === * Сформировать текстовый файл задания через АВБ. pairs.txt ** Список замен задаётся в текстовом файле в формате [[oldname1]] [[newname1]][oldname2]] [[newname2]].. * C:\Program Files (x86)\Python36-32\core_stable>pwb.py login.py - авторизоваться * C:\Program Files (x86)\Python36-32\core_stable>pwb.py movepages.py -noredirect -summary:"категорияның хата исемен төҙөтәү" -pairs:pairs.txt - запустить бот * [[w:ru:Регулярные выражения]] === Викидата === * [https://tools.wmflabs.org/quickstatements/#/batch QuickStatements — Күмәртәләп мәғлүмәт тейәү ҡоралы] * [https://www.wikidata.org/wiki/Help:QuickStatements/ru Help:QuickStatements — Күмәртәләп мәғлүмәт тейәү ҡоралына аңлатма] * 1939-2010 йыл халыҡ иҫәбен тейәү (ҡайһы бер район ауылдарын мәҡәләләренән). - мәҡәлә таблицаһынан мәғлүмәтте күсереп алырға, ехсел таблицаһына ҡуйырға, загтовкаға күсерергә, ауылдың викидата кодын ултыртырға, текст форматында һаҡларға, ";" тамғаһын "," тамғаһана алмаштырырға, әҙерләмәне күсереп алырға, тейеү сервисына күсерергә, тейәргә. * скрипт для выбора сельсоветов и СНП в район, копировать с окна редактирования <blockquote><nowiki> PREFIX psv: <http://www.wikidata.org/prop/statement/value/> #All settlements of Ufimsky District (with coordinates) #defaultView:Table SELECT DISTINCT ?item ?name ?lat ?_____________________ WHERE { ?item wdt:P131* wd:Q1094419. <!-- Код района --> ?item (wdt:P31/wdt:P279*) wd:Q486972. SERVICE wikibase:label { bd:serviceParam wikibase:language "[AUTO_LANGUAGE],en". ?item rdfs:label ?name. } OPTIONAL { ?item wdt:P1082 ?_____________________. } } ORDER BY ?name</nowiki> </blockquote> === Энциклопедияға һылтанма ҡалыптары === {| class="wikitable" |+ Caption text |- ! Ҡалып !! Ҡулланыу өлгөһө !! Күренеше |- | {{tl|БЭ}} (Башҡорт энциклопедияһы) ||<nowiki>{{БЭ|81767|Алдар}}</nowiki> ||{{БЭ|81767|Алдар}} |- | {{tl|ЭБЭ}} (Башкирская энциклопедия) || <nowiki>{{ЭБЭ|81767|Алдар}}</nowiki>|| {{ЭБЭ|81767|Алдар}} |- | {{tl|ВЭБ}} (Военная энциклопедия башкир)) || <nowiki>{{ВЭБ|51372|Алдар Исекеев}}</nowiki>|| {{ВЭБ|51372|Алдар Исекеев}} |- | {{tl|СЮЭ}} (Салават Юлаев: Энциклопедия) || <nowiki>{{СЮЭ|52227|Абдрешит Галиев}}</nowiki> || {{СЮЭ|52227|Абдрешит Галиев}} |} === Фамилиялаштар исемлеге өсөн әҙерләмә === <nowiki>[[]]</nowiki> <big>Эшләнмәгән фамилиялаштар исемлеге. БашВикила шундай фамилияға кәмендә ике мәҡәлә бар.</big> ;А * [[Абакумов]], [[ Абашидзе]], [[ Абзалетдинов]], [[ Аблаев]], [[ Абрамов]], [[ Авзалов]], [[ Айсыуаҡов]], [[ Айытбаев]], [[ Акимов]], [[ Александров]], [[ Аликин]], [[ Алисов]], [[ Алсынбаев]], [[ Алтыншин]], [[ Алфёров]], [[ Аляев]], [[ Алёхин]], [[ Алёшин]], [[ Амангилдин]], [[ Амосов]], [[ Анисимов]], [[ Анохин]], [[ Антонов]], [[ Арсеньев]], [[ Артамонов]], [[ Артемьев]], [[ Арғынбаев]], [[ Асатрян]], [[ Асаев]], [[ Асеев]], [[ Астафьев]], [[ Атанғолов]], [[ Атауллин]], [[ Аҙнағолов]], [[ Аҡбашев]], [[ Аҡбирҙин]], [[ Аҡбутин]], [[ Аҡманов]], [[ Аҡҡулов]], [[ Аҫылғужин]], [[ Аҡсурин]], [[ Аҡъюлов]], ;Б * [[Бабенко]], [[ Багаев]], [[ Байда]], [[ Байков]], [[ Байморатов]], [[ Баймөхәмәтов]], [[ Байназаров]], [[ Байтимеров]], [[ Байтирәков]], [[ Байтурин]], [[ Байышев]], [[ Бакунин]], [[ Баланчивадзе]], [[ Барабанов]], [[ Барабаш]], [[ Баранов]], [[ Барановский]], [[ Барбу]], [[ Барлыбаев]], [[ Барсов]], [[ Барсуков]], [[ Бартенев]], [[ Баскаков]], [[ Басов]], [[ Батталов]], [[ Бахвалов]], [[ Баязитов]], [[ Бағышаев]], [[ Баҡыев]], [[ Баһманов]], [[ Бекетов]], [[ Беликов]], [[ Беляев]], [[ Беляков]], [[ Березин]], [[ Беспалов]], [[ Бибиков]], [[ Биишев]], [[ Бирюзов]], [[ Биғлов]], [[ Бобылёв]], [[ Богданов]], [[ Богданович]], [[ Боголюбов]], [[ Богомолов]], [[ Богословский]], [[ Бодров]], [[ Боков]], [[ Болдырев]], [[ Болотов]], [[ Бондаренко]], [[ Борзов]], [[ Борисов]], [[ Бородин]], [[ Браун]], [[ Бродский]], [[ Буковский]], [[ Буранов]], [[ Бусаргин]], [[ Бушуев]], [[ Быков]], [[ Быстров]], [[ Бәшәров]], ;В * [[Ваганов]], [[ Варламов]], [[ Вартанян]], [[ Варфоломеев]], [[ Василевский]], [[ Василенко]], [[ Васильев]], [[ Вахитов]], [[ Ваһапов]], [[ Вдовин]], [[ Венедиктов]], [[ Верещагин]], [[ Вершинин]], [[ Викторов]], [[ Виноградов]], [[ Витман]], [[ Вишневский]], [[ Власов]], [[ Воеводин]], [[ Волков]], [[ Волохов]], [[ Волынский]], [[ Воробьёв]], [[ Ворожейкин]], [[ Воронов]], [[ Ворошилов]], [[ Воскресенский]], [[ Врангель]], ;Г * [[Габричевский]], [[ Гаврилов]], [[ Галкин]], [[ Ганцев]], [[ Герасимов]], [[ Герман]], [[ Гинзбург]], [[ Голдобин]], [[ Голубев]], [[ Голубкин]], [[ Гончаров]], [[ Горбачёв]], [[ Горбунов]], [[ Горбушин]], [[ Гордеев]], [[ Горшков]], [[ Греков]], [[ Гречишников]], [[ Грибанов]], [[ Григорьев]], [[ Григорян]], [[ Гриценко]], [[ Гришин]], [[ Громов]], [[ Губин]], [[ Гудков]], [[ Гурвич]], [[ Гуреев]], [[ Гусев]], [[ Гущин]], == Кәңәштәр == *[[meta:Grants:Evaluation/ru|Центральный портал для обучения и совместного использования ресурсов, позволяющих лучше понять программы Викимедиа]] *[http://cornaudit.ru/publikatsii/zhurnal-dlya-sovremennogo-bukhgaltera/inostrannye-granty-schaste-ili-beda-53 ИНОСТРАННЫЕ ГРАНТЫ. СЧАСТЬЕ ИЛИ БЕДА?] == Стат == {{Википедиялар күләме}} {| class="wikitable" |- ! Исем !!16.08.13 !! 16.09.13 !! 16.10.13 !! 16.11.13 !! 16.08.14 !! 16.09.14 !! 16.10.14 !! 16.11.14 !! 16.12.14 !!16.01.15!!16.02.15!!16.03.15!! 16.04.15 !!16.05.15!!16.06.15!!16.07.15!!16.08.15!!16.19.15 |- | ARTICLES = || 30687 || 30715 || 30831 || 30893 ||32741 || 32982 || 33132 || 33 255 ||33327||33459||33842||34202||34386|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- | FILES = || 702 || 759 || 767 || 802 ||1076|| 1110 || 1123 || 1147 ||1154||1179||1232||1242||1314|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- | PAGES = || 64846 || 64975 || 65427 || 65719 ||69890|| 70744 || 71101 || 72 211 ||72567||73649||76013||77727||79621|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- | USERS = || 8644 || 8772 || 8880 || 9013 ||10289|| 10510 || 10679 || 10 865 ||11044||11229||11476||11656||11909|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- | ACTIVEUSERS = || 39 || 28 || 28 || 57 ||40|| 59 || 43 || 51 ||43||41||71||55||79|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |- |ADMINS | | | | | | | | |10 |10 |11 |11 |6 | | | | | |- | EDITS = || 410669 || 411297 || 414610 || 417358 ||442258|| 447098 || 450408 || 455 515 ||457467||460650||473892||483160||491050|| Текст || Текст || Текст || Текст || Текст |} == Яҙа башлаған мәҡәләләр == # [[Мәсетле районы]] — 8 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Ләмәҙтамаҡ]] — 9 Ғинуар (Һыуығай) 2006 # [[Әй (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Ҡариҙел (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Йүрүҙән (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Ағиҙел (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Дим (йылға)]] — 28 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Һаҡмар (йылға)]] — 29 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Башҡортостандағы йылғалар]] — 29 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Ыҡ]] — 30 Ғинуар (Һыуығай) 2006 йыл # [[Әхмәҙуллин Вафа Мостафа улы]] — 1 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ваһапов Сабир Әхмәтйән улы]] — 1 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ (мәктәп)]] — 4 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Дәүләтбаев Булат Сабир улы]] — 5 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ урта мәктәбе уҡытыусылары исемлеге]] — 6 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ҡорбанова Ғәфифә Мәғәфүр ҡыҙы]] — 7 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ғатауллин, Шәкирйән Нурыйәхмәт улы]] — 25 Февраль (Шаҡай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ урта мәктәбендә уҡыусылар һәм уны тамамлаусылар исемлеге]] — 5 Март (Буранай) 2006 йыл # [[Ҡошсо (ҡәбилә)]] — 10 Март (Буранай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ урта мәктәбен 1980 йылда тамамлаусылар]] — 22 Сентябрь (Һарысай) 2006 йыл # [[Ләмәҙ-Тамаҡ урта мәктәбен 1973 йылда тамамлаусылар]] — 24 Сентябрь (Һарысай) 2006 йыл # [[Башҡортостан ауылдары]] — 29 Октябрь (Ҡарасай) 2006 йыл # [[Тарихи Башҡортостан]] — 3 Ноябрь (Ҡырпағай) 2006 йыл # [[Башҡортостан ауылдары (әлифба тәртибендәге исемлек)]] — 8 Ғинуар (Һыуығай) 2007 йыл # [[Ләмәҙ (Дыуан районы)]] — 8 Ғинуар (Һыуығай) 2007 йыл # [[Ләмәҙ (ауыл), Балаҡатай районы]] — 8 Ғинуар (Һыуығай) 2007 # [[Тәүлек]] — 28 Декабрь (Аҡъюлай) 2009 # [[Сәғәт]] — 28 Декабрь (Аҡъюлай) 2009 йыл # [[Гурвич Николай Александрович]] — ‎28 Декабрь (Аҡъюлай) 2009 йыл # [[Мәсетле районы ғалимдары]] ‎— 2 Март (Буранай) 2010 йыл # [[Шәжәрә]] — 7 Март (Буранай) — 2010 йыл # [[Аҡназаров_Зәкәриә_Шәрәфетдин_улы]] — 25 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[Зәғәфүрәнов Фәйзрәхман Зәғәфүрән улы]] — 25 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[«Башҡортостан: Ҡыҫҡаса энциклопедия»‎]]— 25 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[Автономия]] — 25 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[Мәҡсүтова Нәжибә Хәйерзаман ҡыҙы‎]] — 26 Ноябрь (Ҡырпағай) — 2010 йыл # [[Ғафаров Марат Фазылтдин улы]] — 23 Май (Һабанай) 2012‎ йыл # [[Зарипов Айрат Янсур улы]] — 1 июль 2012 йыл. # [[Сәҙретдинов Әбрәр Мәсәлим улы]] — 3 июля 2012 йыл # [[Нуриев Зыя Нурый улы]] — 19 октябрь 2012 йыл # [[Дәүләт бүләктәре һәм маҡтаулы исемдәр бирелгән мәсетлеләр]] — 17 ноябрь 2012 йыл # [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы]] — 17 ноябрь 2012 йыл‎ # [[Әй ҡушылдыҡтары]] — 24 ноябрь 2012 йыл # [[Ант төркөмө]] — 1 декабрь 2012 йыл‎ # [[Париж]] — 15 декабрь 2012 йыл # [[Япон теле]] — 16 декабрь 2012 йыл # [[Ҡытай теле]] — 16 декабрь 2012 йыл # [[Португал теле]] ‎— 16 декабрь 2012 йыл # [[Фарсы теле]] — 16 декабрь 2012 йыл # [[Башҡортостан Республикаһының биләмә ҡоролошо]] — 4 ғинуар 2013 йыл == Фоторәсемдәр == [http://commons.wikimedia.org/wiki/Category:Rustam_Nuriev Викиһандыҡта фоторәсемдәр] <gallery> File:Rustam Nuriev SAM 9251.JPG|Эш алдынан [[сәй]] эсеп алыу мотлаҡ шарт. Марат кейәү менән бергә тырышабыҙ. File:Rustam Nuriev SAM 9255.JPG|Атай, Әсәй Һәм балалар [[Википедия|ВикипедиЯ]] яраталар. File:Rustam Nuriev SAM 9256.JPG|Илдар улым һәм Айгөл ҡыҙым File:Rustam Nuriev SAM 9258.JPG|Мин - төп яҙыусы-мөхәррир, Динара Вәҙит ҡыҙы - тормош иптәшем һәм илһам биреүсе. File:Rustam Nuriev SAM 9259.JPG|Илдар File:Rustam Nuriev SAM 9260.JPG|Илдар һәм Айгөл File:Rustam Nuriev SAM 9261.JPG|Буш ваҡытты бушҡа үткәрмәү урынында </gallery> == Ижади эштәрем == # Ижади эштәрҙе баҫтырыу өсөн махсус '''ҡаяташ''' [http://r-nuriev.livejournal.com/ Рөстәм Нурыев яҙмалары]. # Шулай уҡ [http://meshetlinski.livejournal.com/ Мәсетле районы Энциклопедияһы исемле ижади оҫтахана] эшмәкәрлеген етәкләйем. '''Ҡайһы бер айырым ижади эштәр:''' * [http://journal.bashkort.org/ru/author/rustam/ Надо искать пути решения, а не ссылаться на причины!] * [http://r-nuriev.livejournal.com/2576.html Вопросы развития Башкирской Википедии // Исторический опыт, актуальные проблемы развития российской региональной энциклопедистики: материалы Всероссийской научно-практической конференции с международным участием (Уфа, 27-28 сентября 2012 г.) - Уфа:Башк.энцикл., 2012. - 120 с. - с. 70] — сентябрь, 2012 йыл * [http://agidel-rb.ru/nomera/2012/07/rstm_nuriev.html Йәшәү мәғәнәһе – игелек ҡылыуҙа. Ағиҙел журналы] — июль, 2012 йыл * [http://r-nuriev.livejournal.com/2188.html Полынь горькая! (размышления по книге Мурад Аджи «Полынь Половецкого поля»)] — июнь, 2012 * [http://r-nuriev.livejournal.com/1696.html НӘФСЕҢДЕ АҘҘЫРМАҺАҢ... отолмаҫһың бер кемдән / Тере журнал битендә]— Февраль, 2011 * [http://r-nuriev.livejournal.com/1696.html Сылбырлы сәйәсәтте киләсәктә нимә көтә? / Тере журнал битендә] — Ноябрь, 13, 2010 * [http://r-nuriev.livejournal.com/1232.html Языки и споры вокруг / Тере журнал битендә] - Сентябрь, 12, 2010 * [http://r-nuriev.livejournal.com/779.html Яңы быуат бәйете / Тере журнал битендә] — 2010 йылдың июль айында ижад ителде. Баҫтырылды: «Йәшлек» гәзите (7 август 2010 йыл), «Киске Өфө» гәзите (25 сентябрь 2010 йыл). * [http://www.bashqort.com/site/index.php?option=com_content&view=article&id=74:tezre-ujiusi&catid=34:mekeleler&Itemid=58 «Тәҙрә уйыусы» ларға «тар ярыҡтан» ҡараш, йәки ябай башҡорт уҙаманының уйланыуҙары / www.bashqort.com сайтында]] — 2008 йыл ижад ителде, «Башҡортостан» гәзитендә баҫтырылды (№22 (25072), 5 февраль 2008 йыл) == Шәжәрәм == # Әликәй # Ишәкәй Әликәй улы # Хисмәтулла Ишәкәй улы (1806-?) — оло шәжәрә [[Хисмәтулла нәҫеле]] # Хисмәтуллин Ғатаулла Хисмәтулла улы (1867-?) # Ғатауллин Нурыйәхмәт Ғатаулла улы (1896—1979) # Ғатауллин Шакирйан Нурыйхмәт ул (1936-2002) # Ғатауллин Рөстәм Шакирйан улы, Рөстәм Нурыев (1963) # Шәйәхмәтова (Ғатауллина) Айгөл Рөстәм ҡыҙы, Ғатауллин Илдар Рөстәм улы == Мин булған ҡалалар һәм ауылдар == '''[[Башҡортостан]] ҡалалары''':[[Өфө]], [[Баймаҡ]], [[Белорет]], [[Благовещен (ҡала, Башҡортостан)|Благовещен]], [[Бөрө]], [[Бәләбәй]], [[Дүртөйлө]], [[Дәүләкән]], [[Ишембай]], [[Күмертау]], [[Межгорье (ҡала)|Межгорье]], [[Мәләүез]], [[Нефтекама]], [[Октябрьский (ҡала, Башҡортостан)|Октябрьский]], [[Салауат]], [[Сибай]], [[Стәрлетамаҡ]], [[Туймазы]], [[Учалы]], [[Яңауыл]]. Башҡортостандың [[Ағиҙел (ҡала)|Ағиҙел]] ҡалаһында ғына әлегә булмағанмым. '''[[Башҡортостан]] ауылдары''': Уууу, һәләк күп яҙырға кәрәк, яйлап башлайым. '''Мәсетле районы''': [[Ләмәҙ-Тамаҡ]] (тыуған ауылым), [[Ҡотош]] — тыуған ауылымдан сәфәр ҡылған иң беренсе ауылдыр, [[Оло Ыҡтамаҡ]] — тыуған ауылыма райүҙәк болницынан алып ҡайтҡандар. [[Мәсетле районы ауылдары исемлеге|Мәсетле районы ауылдары]]нан [[Тимербай (Мәсетле районы)|Тимербай]], [[Үрге Бобин]], [[Әй (Мәсетле районы)|Әй]], [[Юлай (Мәсетле районы)|Юлай]] ауылдарында әлегә булмағанмым. '''[[Рәсәй]]''': [[Волгоград]], [[Һамар]], [[Мәскәү]], [[Санкт-Петербург]], [[Екатеринбург]], [[Ырымбур]], [[Улан-Удэ]], Максимиха (ауыл, [[Бүрәт Республикаһы]]) [[Соль-Илецк]], [[Дондағы Ростов]], [[Ижевск]], [[Ҡазан]], [[Тольятти]], [[Минзәлә]], [[Зверево (Ростов өлкәһе)|Зверево]], [[Геленджик]], [[Кабардинка]] (ауыл), [[Дивноморское]], [[Түбәнге Салда]], [[Акинфиево]] (ауыл, [[Свердловск өлкәһе]]), [[Красноуфимск]], [[Первоуральск]], [[Домбаровский]] (ҡасаба), [[Ырымбур өлкәһе]]), [[Ҡытау-Ивановск]], [[Йүрүҙән (ҡала)|Йүрүҙән]], [[Златоуст]], [[Эҫем (Силәбе өлкәһе)]], [[Кропачёво]] (ҡасаба, [[Силәбе өлкәһе]]), [[Әшә]], [[Нязепетровск]], [[Төмән]], [[Нефтеюганск]] '''[[Үзбәкстан]]''': [[Бохара]], [[Ҡаршы]], [[Мөбәрәк]] '''[[Ҡаҙағстан]]''': [[Алматы]] '''[[Украина]]''': [[Киев]] '''[[Беларусь]]''': [[Минск]] '''[[Польша]]''': [[Варшава]], [[Казимеж Дольны]] '''[[Италия]]''': [[Турин]], [[Милан]], [[Венеция]], [[Генуя]], [[Верона]], [[Падуя]], [[Езино Ларио]] (ауыл) '''[[АҠШ]]''': [[Вашингтон]], [[Нью-Йорк]] == Маҡтауҙар == {{userboxtop|toptext = Маҡтауҙар}} {{орден|нәмә=йондоҙ2|имза=--<span style="font-family:'Book Antiqua'; font-size:150%; font-style:italic; color:blue">[[Ҡатнашыусы:Comp1089|Вячеслав]]</span>_{шулай уҡ [[Махсус:Contributions/Comp1089|Comp1089]]} <sup><span style="font-family:'Book Antiqua, Arial Unicode MS'; font-size:150%; font-style:italic; color:green">[[User talk:Comp1089|aralaşırbıđmı?]]</span></sub> 11:52, 14 Октябрь (Ҡарасай) 2010 (UTC)|текст=үҙемдән һәм берләшмә исеменән бей эшегеҙ, төҙәтеү һәм яҡшы мәҡәләләр яҙған өсөн}} {{userboxbottom}} {| style="border: 1px solid gray; background-color: #fdffe7;" |rowspan="2" valign="top" | [[File:Wiki-prize.svg|100px]] |rowspan="2" | |style="font-size: x-large; padding: 0; vertical-align: middle; height: 1.1em;" | ''' [[:wmru:Вики-конференция 2014/Вики-премия|Лауреат Вики-премии 2014 года]]''' |- |style="vertical-align: middle; border-top: 1px solid gray;" | '''[[:wmru:Вики-конференция 2014/Вики-премия|За активную работу в Википедии на башкирском языке]]!''' |} {{Уң-юғары-Һайланған|Париж|15}} {{Уң-юғары-Һайланған|Салауат Юлай улы|0}} [[Категория:Википедия:Хакимдар]] [[Категория:Википедия:Мәсетлеләр]] [[Категория:Өфө ҡалаһында йәшәүселәр]] == ☆ Миҙал ☆ == {|background-color:#FFFDD0; border: 3px solid #395C98; |+ |- |[[файл:Wiki expansion 5+ barnstar.png|left|100px]] |<center> <span style="color:green">'''3-сө дәрәжәле миҙал'''</span> : :'''''[[Башҡорт Википедияһы]]нда «Юбилярға Википедия бүләге» темаһына 5 мәҡәлә яҙған өсөн'''''<br />''<small>Яңы йыл менән! Бар эшегеҙҙә ижади уңыштар, ныҡлы һаулыҡ теләйем! Ихтирам менән --[[Ҡатнашыусы:Айсар|Айсар]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Айсар|әңгәмә]]) 08:38, 2 ғинуар 2019 (UTC)'' |+ |} == ☆ Башҡортостан 100 ☆ == {| style="{{float left}} width:430px; background-color: #FFFFE0; border: 3px solid DarkOrange; text-align: center;" | rowspan=2 | [[Файл:Coat of Arms of Bashkortostan.svg|100px|border|]] | height=20px style="border-bottom: 1px solid #000; font-size:8pt;" | <big>[[Башҡортостан]]дың [[Файл:Flag of Bashkortostan.svg|border|22px]] <br> <font color="MidnightBlue">'''Рәхмәт билдәһе</font></big>''' |- |align="left" style="font-size:9pt;padding:4pt;line-height:1.25em"| '''[[Проект:Башҡортостан 100|<big>Башҡортостан 100</big>]]''' <font color="MidnightBlue">'''супер-марафонында ҡатнашҡан өсөн'''</font> |} == ☆ Миҙал ☆ == {|background-color:#FFFDD0; border: 3px solid #395C98; |+ |- |[[файл:Wiki expansion 10+ barnstar.png|left|100px]] |<center> <span style="color:green">'''2-се дәрәжәле миҙал'''</span> : :'''''[[Башҡорт Википедияһы]]нда «Юбилярға Википедия бүләге» темаһына 10 мәҡәлә яҙған өсөн'''''<br />''<small> Бар эшегеҙҙә ижади уңыштар, ныҡлы һаулыҡ теләйем! Ихтирам менән --[[Ҡатнашыусы:Айсар|Айсар]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Айсар|әңгәмә]]) 16:49, 1 март 2019 (UTC)'' |+ |} f0wqbzcxjl6eczmd426aofqsesnlz9g 0 1632 1147516 1137634 2022-07-29T10:38:51Z Vadim Mustaev 24860 Хата төҙәтелде wikitext text/x-wiki {{Халыҡ | название = ''Башҡорттар'' | изображение = {{image array|perrow=5|width=60|height=70 | image1 = Salavat memorial.jpg| caption1 = [[Салауат Юлаев]] | image2 = M G Rakhimov.jpg| caption2 = [[Мортаза Рәхимов]] | image3 = Валиди.jpg| caption3 = [[Әхмәтзәки Вәлиди]] | image4 = Ш.Бабич.jpg| caption4 = [[Шәйехзада Бабич]] | image5 = Rasulev Zaynulla.jpg| caption5 = [[Зәйнулла Рәсүлев]] | image6 = Загир Исмагилов.jpg| caption6 = [[Заһир Исмәғилев]] | image7 = Rizaetdin fahretdinov.jpg| caption7 = [[Ризаитдин Фәхретдинов]] | image8 = Халиков.png| caption8 = [[Муллайән Халиҡов]] | image9 = Muhametsalim Ishmuhametovich Umetbaev.jpg| caption9 = [[Мөхәмәтсәлим Өмөтбаев]] | image10 = Хоҙайбирҙин Шәһит Әхмәт улы.jpg| caption10 = [[Шәһит Хоҙайбирҙин]] | image11 =| caption11 = [[Мәжит Ғафури]] | image12 = KarimM.jpg| caption12 = [[Мостай Кәрим]] | image13 = Портрет Акмуллы.jpg| caption13 = [[Аҡмулла]] | image14 = Zajnab biisheva.jpg| caption14 = [[Зәйнәб Биишева]] | image15 = DJultji.jpg| caption15 = [[Дауыт Юлтый]] | image16 = Ғәлимйән Ғирфан улы Таған.jpg| caption16 = [[Ғәлимйән Таған]] | image17 = Генерал Шайморатов.jpg| caption17 = [[Миңлеғәле Шайморатов]] | image18 = Gareev mg.jpg| caption18 = [[Муса Гәрәев]] | image19 = Тагир Кусимов.jpg| caption19 = [[Таһир Күсимов]] | image20 = Муса Муртазин.jpg| caption20 = [[Муса Мортазин]] | image21 = Irek Zaripov.jpg| caption21 = [[Ирек Зарипов]] | image22 = Denis Shafikov in Espoo.jpg| caption22 = [[Денис Шафиҡов]] | image23 = Сөләймәнов Хәбир Ғибәҙәт улы.jpg| caption23 = [[Хәбир Сөләймәнов]] | image24 = Rauil bikbaev.jpg| caption24 = [[Рауил Бикбаев]] | image25 = Saidi.gif| caption25 = [[Ғабдулла Сәиди]] }} | самоназвание = ''башҡорт'' | численность = 2 млн тирәһе<ref name="ethnologue">{{cite web|author=Lewis, M. Paul (ed.)|year=2009|url=http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=bak|title=Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition.|lang=en|publisher=Dallas, Tex.: SIL International.|accessdate=2011-04-15|archiveurl=http://www.webcitation.org/61937ez36|archivedate=2011-08-23}}</ref> | расселение = {{флагификация|Россия}}: 1 584 554 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="пер.2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года]</ref><ref name="этнорф2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab5.xls Всероссийская перепись населения 2010. Национальный состав населения РФ 2010]</ref> ** {{флагификация|Башкортостан}}: <br />1 172 287 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> ** {{флагификация|Челябинская область}}: <br />162 513 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> ** {{флагификация|Оренбургская область}}: <br />46 696 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> ** {{флагификация|Тюменская область}}: <br />46 405 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> *** {{флаг|Ханты-Мансийский автономный округ}} [[Ханты-Манси АО — Югра]]: <br />35 428 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> *** {{флаг|Ямало-Ненецкий автономный округ}} [[Ямал-Ненец автономиялы округы|Ямал-Ненец АО]]: <br />8 297 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> ** {{флагификация|Пермский край}} <br />32 730 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> ** {{флагификация|Свердловская область}}: <br />31 183 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> ** {{флагификация|Татарстан}}: <br /> 13 726 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> ** {{флагификация|Курганская область}}: <br />12 257 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> ** {{флагификация|Самарская область}}: <br />7 290 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> ** {{флагификация|Москва}}: <br />6 609 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> ** {{флагификация|Московская область}}: <br />3 975 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> ** {{флагификация|Саратовская область}}: <br />3 489 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> ** {{флагификация|Удмуртия}}: <br />3 454 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> ** {{флагификация|Санкт-Петербург}}: <br />2 706 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> ** {{флагификация|Красноярский край}}: <br />2 955 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> ** {{флагификация|Республика Коми}}: <br />2 333 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> ** {{флагификация|Кемеровская область}}: <br />2 295 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> ** {{флагификация|Краснодарский край}}: <br />1 840 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> ** {{флагификация|Республика Саха}}: <br />1 819 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> ** {{флагификация|Томская область}}: <br />1 656 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> ** {{флагификация|Иркутская область}}: <br />1 637 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> ** {{флагификация|Приморский край}}: <br />1 564 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> ** {{флагификация|Забайкальский край}}: <br />1 228 (2002 й. халыҡ иҫәбен алыу) ** {{флагификация|Хабаровский край}}: <br />1 150 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="этноСРФ"/> ** {{флагификация|Омская область}}: <br />996 ** {{флагификация|Ростовская область}}: <br />915 ** {{флагификация|Волгоградская область}}: <br />915 ** {{флагификация|Калининград}}: <br />420 <ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/rus_etn_10.php?reg=25 Всероссийская перепись населения 2010 г.]</ref><br> ** {{флагификация|Республика Крым}}: <br /> 602 (2014 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name=autogenerated2>http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/perepis_krim/tab-krim/pub-04-15.xlsx</ref> ** {{флагификация|Севастополь}}: <br /> 162 (2014 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name=autogenerated2 /> {{KAZ}}: <br />17 263 (2009 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref>[http://www.stat.kz/p_perepis/Documents/Нац%20состав.rar Агентство Республики Казахстан по статистике. Национальный состав, вероисповедание и владения языками в Республике Казахстан] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110511104653/http://www.stat.kz/p_perepis/Documents/%D0%9D%D0%B0%D1%86%20%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2.rar |date=2011-05-11 }}</ref> <br /> {{UKR}}: <br />4 253 (2001 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref name="un.org">[http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/dybcensus/V2_table4.xls Population by national and/or ethnic group, sex and urban/rural residence: each census, 1985—2003] {{ref-en}}</ref> <br /> {{Флагификация|Туркменистан}}: <br />3 820 (1995 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref>[http://asgabat.net/turkmenistan/itogi-vseobschei-perepisi-naselenija-turkmenistana-po-nacionalnomu-sostavu-v-1995-godu.html Итоги всеобщей переписи населения Туркменистана по национальному составу в 1995 году] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160310001057/http://asgabat.net/turkmenistan/itogi-vseobschei-perepisi-naselenija-turkmenistana-po-nacionalnomu-sostavu-v-1995-godu.html |date=2016-03-10 }}</ref> <br /> {{UZB}}: <br />53 000 (2016 й. баһалама)<ref>http://joshuaproject.net/countries/UZ</ref><br /> {{KGZ}}: <br />1 111 (2009 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref>Национальный статистический комитет Кыргызской Республики. Численность постоянного населения по национальностям по переписи 2009 года</ref> <br /> {{Флагификация|Молдова}}: 610 (1989)<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=9 Демоскоп. МССР. 1989]</ref> йәки 600 <ref>[https://www.joshuaproject.net/people_groups/10705/MD]</ref><br> {{Флагификация|Грузия}}: 379 (1989)<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=6 Демоскоп. Груз. ССР 1989]</ref><br> {{Флагификация|Азербайджан}}: 533 (1989)<ref>[http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=7 Демоскоп. Аз. ССР 1989]</ref><br> {{Флагификация|Армения}}: 145 (1989)<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=13]</ref><br> {{BLR}}: <br /> 339 (2019 й. халыҡ иҫәбен алыу) <ref>[https://www.belstat.gov.by/upload/iblock/df5/df5842f32b1b8a711043f8f54856f5c8.pdf| Национальный состав Республики Беларусь.Статистический бюллететень Национальный Статистический комитет Республики Беларусь., Минск 2020]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> <br /> {{LAT}}: <br />232 (2019 й. баһалама)<ref>https://www.pmlp.gov.lv/lv/assets/backup/ISVN_Latvija_pec_TTB_VPD.pdf {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190217201111/https://www.pmlp.gov.lv/lv/assets/backup/ISVN_Latvija_pec_TTB_VPD.pdf |date=2019-02-17 }} {{ref-lv}}]</ref> <br /> {{TJK}}: <br />143 (2010 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref>[http://www.stat.tj/ru/img/526b8592e834fcaaccec26a22965ea2b_1355501132.pdf Перепись населения и жилищного фонда Республики Таджикистан 2010 года. Национальный состав, владение языками и гражданство населения Республики Таджикистан. Том III] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131014054442/http://www.stat.tj/ru/img/526b8592e834fcaaccec26a22965ea2b_1355501132.pdf |date=2013-10-14 }}</ref> йәки 8400<ref>[https://www.joshuaproject.net/people_groups/10705/TI]</ref> {{EST}}: <br />112 (2011 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref>[http://pub.stat.ee/px-web.2001/Dialog/varval.asp?ma=PCE04&lang=1 PCE04: ENUMERATED PERMANENT RESIDENTS BY ETHNIC NATIONALITY AND SEX, 31 DECEMBER 2011] {{ref-en}}</ref> <br /> {{LIT}}: <br />84 (2011 й. халыҡ иҫәбен алыу)<ref>[http://web.stat.gov.lt/uploads/docs/gyv_kalba_tikyba.pdf GYVENTOJAI PAGAL TAUTYBĘ, GIMTĄJĄ KALBĄ IR TIKYBĄ (Национальный, языковой и религиозный состав Литвы)]</ref> | вымер = | архкультура = | язык = [[башҡорт теле|башҡорт]], [[урыҫ теле|рус]], [[татар теле|татар]]<ref name="perepis2002.ru">[http://www.perepis2002.ru/index.html?id=17 Том 4 — «Национальный состав и владение языками, гражданство». 5. Владение языками (кроме русского) населением наиболее многочисленных национальностей (с численностью 400 тысяч человек и более)]</ref>. | раса = [[европеоид раса|европеоид]], [[көньяҡ себер расаһы|көньяҡ себер]], [[понтий расаһы|понтий]], [[урал расаһы|урал]]<ref name=autogenerated3>''[[Йосопов Ринат Мөхәмәт улы|Юсупов Р. М.]]'' Антропологические типы //Башкирская энциклопедия. В 7 т.: Т.1. A-Б. — Уфа: Башкирская энициклопедия, 2005, С.169.</ref><ref>{{ЭБЭ2013|index.php/component/content/article/2-statya/7280-antropologicheskie-tipy|Антропологические типы|автор=[[Йосопов Ринат Мөхәмәт улы|Юсупов Р. М]]}}</ref> | религия = [[Сөнниҙәр|Сөнни Ислам]] | родственные = [[төрки халыҡтар]]<ref>[http://ftp.anrb.ru/molgen/Lobov_AS.PDF ''Лобов А. С.'' Структура генофонда субпопуляций башкир. Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата биологических наук . Уфа, 2009.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110816193639/http://ftp.anrb.ru/molgen/Lobov_AS.PDF |date=2011-08-16 }}</ref><ref>Татары. - М.: Наука, 2001, С.42-43.</ref>, [[мадьярҙар]]<ref>[http://soraman.livejournal.com/5160.html Nemeth G. Ungarische Stammesnamen bei den Baschkiren. Hungary, Budapest, 1966.]</ref><ref>[http://soraman.livejournal.com/5576.html Немет Д. Венгерские племенные названия у башкир. Будапешт, 1966.]</ref> | входит = [[Алтай ғаиләһе]]<br /> &nbsp;&nbsp;[[Төрки халыҡтар|Төрки тармағы]]<br /> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;[[Ҡыпсаҡтар|Ҡыпсаҡ төркөмө]]<br /> &nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;[[Волга буйы ҡыпсаҡ телдәре|Волга буйы төркөмсәһе]]<br /> | включает = | происхождение = [[Башҡорттарҙың этногенезы|ҡатнаш]]: төрки, фин-уғыр, [[Башҡорттарҙың һинд-иран сығышы тураһында гипотеза|иран]] }} {{БМ}} '''Башҡорттар''' — [[Төрки телле халыҡтар|төрки телле]] милләт, [[Башҡортостан Республикаһы]]ның һәм [[Тарихи Башҡортостан|шул уҡ исемдәге тарихи-география өлкәнең]] төп халҡы. Республиканан тыш башҡорттар үҙҙәренең тарихи йәшәйеш төбәктәре булған [[Силәбе өлкәһе|Силәбе]], [[Ырымбур өлкәһе|Ырымбур]], [[Свердловск өлкәһе|Свердловск]], [[Ҡурған өлкәһе|Ҡурған]], [[Һамар өлкәһе|Һамар]], [[Һарытау өлкәһе|Һарытау]] өлкәләрендә, шулай уҡ [[Татарстан Республикаһы]]нда һәм [[Пермь крайы]]нда күпләп көн итә. Бынан тыш башҡорттар [[Рәсәй Федерацияһы]]ның бөтә биләмәләрендә лә, Яҡын һәм Алыҫ сит илдәрҙә лә бар. Башҡорттарҙың Рәсәй Федерацияһындағы һан иҫәбе (2002) — 1 673 389 кеше, шул иҫәптән Башҡортостан Республикаһында — 1 221 302. [[Башҡорт теле]] Алтай ғаиләһе [[Төрки телдәре|төрки төркөмөнөң]] көнбайыш тармағына инә, тармаҡланған [[Башҡорт теленең диалекттары|диалект структураһы]] бар. [[Ислам|Дин]] тотҡан башҡорттар — [[мосолман]]-сөнниҙәр. == Этноним == Этноним ғәрәп һәм фарсы сәйәхәтселәре һәм географтары [[Сәлләм Тәржемән]], [[Балхи]] («башджард», «башджар», «басхарт»), [[Истахри]], [[Мәсүди]] («баджгард»), [[Ибн Фаҙлан]], [[Гардизи]] («башджурт»), [[Мәхмүт Ҡашғари]] («башгырт»), [[Иҙриси]] («басджирт»), [[Яҡут әл-Хәмәүи]] («баш джирд», «баш кирд»), Европа сәйәхәтселәре [[Плано Карпини]] («баскарт»), [[Гильом де Рубрук]] («паскатир») һәм башҡалар хеҙмәттәрендә телгә алына<ref>{{БЭ|1782|Башҡорт, этноним|автор=[[Бикбулатов Наил Вәли улы|Бикбулатов Н. В.]]}}</ref>. Әлеге ваҡытта башҡо́рт этнонимының 50-нән ашыу төрө барлыҡҡа килеү варианты бар. * XVIII быуат тикшеренеүселәре [[Татищев Василий Никитич|В. Н. Татищев]], [[Рычков Пётр Иванович|П. И. Рычков]], [[Иоганн Готлиб Георги|И. Г. Готлиб]] буйынса, башҡорт һүҙе «баш ҡорт», йәғни «баш бүре» тигәнде аңлата<ref>''[[Татищев Василий Никитич|Татищев В. Н.]]'' История Российская". Т. 1. — М.-Л., 1962. — С. 252.</ref><ref>''[[Рычков Пётр Иванович|Рычков П. И.]]'' История Оренбургская. — СПб., 1759. — С. 10.</ref><ref>''[[Иоганн Готлиб Георги|Готлиб И. Г.]]'' Описание всех обитающих в Российском государстве народов и их житейских обрядов, обыкновений, одежд, жилищ, вероисповеданий и прочих достопамятностей. — СПб., 1799. — С. 85.</ref>. * Тарихсы һәм тыуған яҡты өйрәнеүсе [[Юматов Василий Степанович|В. С. Юматов]] буйынса, башҡорт — «баш ҡорт». Бында «ҡорт» һүҙе [[бал ҡорто]] мәғәнәһендә<ref>''[[Юматов Василий Степанович|Юматов В. С.]]'' О названии башкирцев // Оренбургские губернские ведомости. — № 24. — С. 297.</ref>. * Рәсәй тарихсыһы һәм этнограф [[Алекторов Александр Ефимович|А. Е. Алекторов]] 1885 йылда яҙғанса, башҡорт — «айырым бер халыҡ»<ref>''[[Алекторов Александр Ефимович|Алекторов А. Е.]]'' // Оренбургский листок. — № 46.</ref>. * Этнограф-ғалим [[Бикбулатов Наил Вәли улы|Н. В. Бикбулатов]] буйынса, этноним, [[Гардизи]]ҙың (XI б.) тарихи яҙмаларында телгә алынған, [[Яйыҡ]] йылғаһы бассейнында хазарҙар һәм [[ҡыпсаҡтар]] араһында йәшәгән, 2000 яугиры булған легендар сардар ''[[Башҡорт хан|Башгирд (Башҡорт хан)]]'' исеменән килеп сыҡҡан тигән фекер тәҡдим итә<ref>''[[Бикбулатов Наил Вәли улы|Бикбулатов Н. В.]]'' Этноним «башҡорт» / Башкирская этнонимия</ref>. * Мадьяр төркиәтселәре [[Бернат Мункачи|Б. Мункачи]], [[Дьюла Немет|Ю. Ф. Немет]], [[АҠШ]] ғалимы Д. М. Данлоп буйынса ''башҡорт'' этнонимы «биш ҡәбилә, биш [[Уғырҙар (төрки ырыу-ҡәбилә берләшмәһе)|уғыр (оғур)]]» тип аңлатылған ''beshgur, bashgur'' формаларынан барлыҡҡа килгән<ref>''Németh Gy.'' A honfoglalo magyarság kialakulása. — Budapest, 1930.</ref>. Шулай уҡ Мункачи һәм Данлоп фекеренсә, хәҙерге телдәге ''Sh'' өнөнөң болғар телендәге ''L'' өнөнә тура килеүе нигеҙендә, ''башҡорт (bashgur)'' һәм ''булгар (bulgar)'' этнонимдары эквивалентлы булып тора<ref>''Munkachi B.'' Etnographia, VI, Budapest 1895, 380-381</ref><ref>''Danlop D. M.'' The History of Jewish khazars. — New Gersey, 1954. — P. 34.</ref>. Был фекерҙәр менән [[Зәки Вәлиди|Ә. Ә. Вәлидов]] та килешә<ref>{{статья|автор =[[Әхмәтзәки Вәлиди Туған]].|заглавие =«Башғурт» һәм «Булғар» һүҙҙәренең этимологияһы / Ибн Фаҙландын юлъяҙмаһы|ссылка = |издание = [[Ватандаш (журнал)|Ватандаш]]|год = 1997|номер = 7|страницы=108—109|issn = 1683-3554}}</ref>. * Танылған төрки этнонимдар тикшереүсеһе [[Баскаков Николай Александрович|Н. А. Баскаков]] буйынса, башҡорт һүҙе 2 киҫәктән ойоша: «badz(а)»—"бажа", [[Уғырҙар (төрки ырыу-ҡәбилә берләшмәһе)|«(о)ғур»]]—"ҡәбилә атамаһы", һәм мәғәнәһе лә «уғыр бажалары». Шулай уҡ Баскаков был этнонимды [[бәшнәктәр]]ҙең атмаһы менән сағыштыра<ref>''[[Баскаков Николай Александрович|Баскаков Н. А.]]'' Модели тюркских этнонимов и их типологическая классификация. // Ономастика Востока. — М., 1980. — С. 199—207.</ref><ref>''[[Баскаков Николай Александрович|Баскаков Н. А.]]'' О происхождении этнонима башкир. // Этническая ономастика. — М., 1984.</ref>. Баскаков фекеренсә төрки һәм монгол телдәрендә һүҙ башындағы ''b ~ т'' алмашыусанлығы нигеҙендә, «башҡорт» һәм [[Мадьярҙар|«мадьяр»]] этнонимдары бер үк сығышлы тигән һығымтаға килә: башҡорт — ''badža oγur'' ([[Уғырҙар (төрки ырыу-ҡәбилә берләшмәһе)|оғурҙар]] бажаһы, [[уғырҙар]] бажаһы) ''> badž(a) oγur > badžγar'' ошо форманы ала ''madž(a) oγur > madžγur > madžγar > madjar''<ref>''Баскаков Н. А.'' О происхождении этнонима башкир // Сборник «Этническая ономастика». Академия наук СССР. Институт этнографии имени Н. Миклухо-Маклая. — М.: Наука, 1984.</ref>. * Телсе [[Зәкиев Мирфәтих Зәки улы|М. З. Зәкиев]] буйынса ''башҡор/башҡыр'' этнонимы баш-оғур («төп [[Уғырҙар (төрки ырыу-ҡәбилә берләшмәһе)|оғур/уғыр»]] йәки «башҡа [[Уғырҙар|уғыр]]») композитына барып тоташыуы мөмкин: ''башоғур>башғур>башғыр>башҡор''<ref>{{книга |автор= [[Зәкиев Мирфәтих Зәки улы|Зәкиев М. З.]]|заглавие=Этногенез тюрков, булгар и башкир |ответственный= |ссылка= |место= Уфа|издательство= Гилем|год= 2011|том= |страниц= 288|страницы= 58|isbn=978-5-7501-1272-2|ref= }}</ref>. * Этнограф [[Өмөтбаев Мөхәмәтсәлим Ишмөхәмәт улы|М. И. Өмөтбаев]] буйынса, башҡорттар борон үҙҙәрен ''«баш унғар»'' («баш [[Уғырҙар (төрки ырыу-ҡәбилә берләшмәһе)|уғыр]]»), һуңынан ''«башғур»'', һәм аҙаҡ ''«башҡурт»'' тип атай<ref>{{статья|автор =[[Өмөтбаев Мөхәмәтсәлим Ишмөхәмәт улы|Уметбаев М. И.]]|заглавие =Башкиры|ссылка = |издание = [[Ватандаш (журнал)|Ватандаш]]|год = 1998|номер = 2|страницы=161|issn = 1683-3554}}</ref>. * Тел белгесе [[Аҙнабаев Әхмәр Мөхәмәтдин улы|Ә. М. Аҙнабаев]] буйынса этноним түбәнге өлөштәрҙән тора: ''баш''+''[[Уғырҙар (төрки ырыу-ҡәбилә берләшмәһе)|уғыр]]''//''уғор''+''т'': ''биш''+''уғыр''+''т'' (бында «биш» — һан, «уғыр» — ҡәбилә атамаһы, «т» — дөйөм алтай күплек күрһәткесе). Әхмәр Аҙнабаев этнонимды «[[Венгрҙар|венгр]]» (''вун<ref>[[Сыуаш теле]]ндә «вун» — 10 һанын аңлата</ref> уғар''//''уғыр'') һәм «[[Болғарҙар|болғар]]» (''бäл<ref>[[Сыуаш теле]]ндә «пилллек//пилек» — 5 һанын аңлата</ref> уғор''//''уғар''//''уғыр'') этнонимдарының этимологиялары менән сағыштыра<ref>{{статья|автор =[[Аҙнабаев Әхмәр Мөхәмәтдин улы|Аҙнабаев Ә. М.]]|заглавие =Тағы ла «башҡорт» этнонимы тураһында|ссылка = http://vatandash.ru/pics/pdf/1112.pdf|издание = [[Ватандаш (журнал)|Ватандаш]]|год = 2002|номер = 6|страницы=100—106|issn = 1683-3554}}</ref>. * Этнограф [[Кузеев Рәил Ғүмәр улы|Р. Ғ. Кузеев]] этноним ''баш'' — «баш», «төп» һәм ''ҡор(т)'' — «ырыу», «ҡәбилә», «бүре» һүҙҙәренән барлыҡҡа килеү варианттарын килтерә<ref>{{ПБН|страницы=447—448}}</ref>. == Этногенез == {{Төп мәҡәлә|Башҡорттарҙың этногенезы}} Башҡорттар составында этнографик төркөмдәр (төньяҡ-көнсығыш, көньяҡ-көнсығыш, көньяҡ-көнбайыш, төньяҡ-көнбайыш), этник төркөмдәр (Кама‑Ыҡ башҡорттары, Пермь башҡорттары, Урал аръяғы башҡорттары, [[Ырғыҙ-Кәмәлек башҡорттары]], [[Ырымбур башҡорттары]]), этник ҡатлам төркөмдәре ([[мишәрҙәр]], [[типтәрҙәр]]) айырып йөрөтөлә. Башҡорттар раса составы буйынса бер төрлө түгел, уға европеоид һәм монголоид расалары ҡушылыуы хас. Башҡорттарҙың барлыҡҡа килеүе тураһында төрлө ғилми ҡараштар бар. * Төрки — В. М. Флоринский, П. С. Назаров, [[Руденко Сергей Иванович|С. И. Руденко]], [[Кузеев Рәил Ғүмәр улы|Р. Ғ. Кузеев]], В. Вильяминов-Зернов, В. Н. Витевский, Д. Н. Соколов һәм башҡалар; * Финн-уғыр — [[Филипп Иоганн фон Страленберг|Ф. И. Страленберг]], В. Н. Татищев, Н. М. Карамзин, С. А. Токарев, Д. А. Хвольсон, И. Н. Березин, К. Уйфальфи, [[Өмөтбаев Мөхәмәтсәлим Ишмөхәмәт улы|М. И. Өмөтбаев]], В. Ф. Филоненко, Н. П. Шастина һәм башҡалар; * [[Башҡорттарҙың һинд-иран сығышы тураһында гипотеза|иран]] — [[Ғәлләмов, Салауат Абдрахман улы|С. А. Ғәлләмов]], [[Руденко Сергей Иванович|С. И. Руденко]], К. Ф. Смирнов һәм башҡалар<ref>[http://www.math.sunysb.edu/~shafikov/rus/bashkir/bashkiry.pdf?PHPSESSID=02f4d6f5bb9d975e3d594a919cd0f377 Руденко С. И. Башкиры. М.-Л., Наука, 1955, с.351.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20030308130313/http://www.math.sunysb.edu/~shafikov/rus/bashkir/bashkiry.pdf |date=2003-03-08 }}</ref><ref>[https://cs16planet.ru/photo_qip_cache/101qE1d.jpg Мажитов Н. А., Султанова А. Н. История Башкортостана. Уфа, Китап, 2010,]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} [https://cs16planet.ru/photo_qip_cache/301qE1f.jpg С.108 (Смирнов К. Ф. о дахо-массагетских корнях башкир).] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120120144620/https://cs16planet.ru/photo_qip_cache/301qE1f.jpg |date=2012-01-20 }}</ref><ref>Р. М. Юсупов. Краниология башкир. Л., Наука, 1989; [http://soraman.livejournal.com/16422.html Юсупов Р. М. Некоторые проблемы палеоантропологии Южного Урала и этнической истории башкир//XIII Уральское археологическое совещание. Тезисы докладов, часть II, Башkортостан, Уфа, ВЭГУ, 23-25.04.1996, С. 120—123.]</ref><ref>[https://cs16planet.ru/photo_qip_cache/101qE1l.jpg Зинуров Р. Н. Башкирские восстания и индейские войны — феномен в мировой истории. Уфа, Гилем, 2001,]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} [https://cs16planet.ru/photo_qip_cache/201qE1o.jpg С.11 (прабашкиры — потомки отделившихся скифов).] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120120155320/https://cs16planet.ru/photo_qip_cache/201qE1o.jpg |date=2012-01-20 }}</ref><ref>[https://cs16planet.ru/photo_qip_cache/201qE19.jpg Галлямов С. А. Башкорды от Гильгамеша до Заратустры. Уфа, РИО РУНМЦ Госкомнауки РБ, 1999] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120120143431/https://cs16planet.ru/photo_qip_cache/201qE19.jpg |date=2012-01-20 }} [https://cs16planet.ru/photo_qip_cache/201qE15.jpg (О башкордах из родов Тангаур и Гайна)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120120170621/https://cs16planet.ru/photo_qip_cache/201qE15.jpg |date=2012-01-20 }}.</ref>; * Ҡатнаш — А. Шлецер, А. Кастрен, Н. Аристов, А. Дмитриев, С. А. Токарев һәм башҡалар. === Генетика === [[Файл:Haplogroup R1b (Y-DNA).PNG|thumb|250px|слева| [[:ru:Гаплогруппа R1b (Y-ДНК)|R1b гаплогруппа]] башҡорттарҙа һәм ингистарҙа таралған]] [[:ru:Сайкс, Брайан|Брайан Сайкс]] һәм [[:ru:Оппенгеймер, Стивен|Сти́вен О́ппенгеймер]] үҙ хеҙмәттәрендә [[:ru:Гаплогруппа R1b (Y-ДНК)|R1b гаплогруппа]] таралыу нигеҙендә британлылар һәм башҡорттар туған халыҡтар булыу мөмкинлеген билдәләйҙәр<ref>[ http://old.archeo-news.ru/2012/07/blog-post_24.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160315204630/http://old.archeo-news.ru/2012/07/blog-post_24.html |date=2016-03-15 }} ]</ref>. Фонетик яҡтан башҡорт өндәре ҫ, ҙ, һ, ң инглиз телендәге th, th, h, ng өндәре менән оҡшаш. Башҡорт субпопуляция араһында иң күбеһе Y-хромосомалы мутациялар — R-M269 (R1b-Z2103), R1b-M73, R1a-SRY10831.2 (R1a-M198: R1a-Z2123 һәм R1a-Z280) һәм N1a1a (элеккесә N-tat).<ref name="lob">[http://ftp.anrb.ru/molgen/Lobov_AS.PDF Лобов А. С. Структура генофонда субпопуляций башкир. Диссертация кандидата биологических наук. — Уфа, 2009. — 131 с.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110816193639/http://ftp.anrb.ru/molgen/Lobov_AS.PDF |date=2011-08-16 }}</ref> Шул мутациялар Көнбайыш Европала һәм Көньяҡ Уралда күпләп таралған R1b гаплогруппаһына (R-M269 и R-M73), Көнсығыш Европала һәм Урта Азияла таралған R1a гаплогруппаһына (SRY10831.2) һәм N гаплогруппаһына (N-tat) инәләр. <!-- Көсләүеслек тереяҙмаһы --> (мт-ДНК) ырыулыҡтары буйынса башҡорттарҙа Көнбайыш Рәсәй ырыулыҡтары (60,8%-ға тиклем) өҫтөнлөк итә һәм 39,2%-ты Көнсығыш Рәсәйҙә таралған ырыулыҡтарға барып тоташа. === Ҡәбиләләре һәм ырыуҙары === {{төп мәҡәлә|Башҡорт ҡәбиләләре}} Башҡорт халҡы элек ҡәбиләләргә һәм ырыуҙарға бүленгән. Ырыуҙар — араларҙан, нәҫел-зат бүленештәренән торған. Ҡәбиләләр таралып ултырыу һәм этник тарих барышында башҡорттарҙың төньяҡ-көнбайыш ([[байлар]], [[балыҡсы]], [[бүләр]], [[гәрә]], [[ғәйнә]], [[дыуанай]], [[ирәкте]], [[йылан]], [[йәлдәк]], [[йәнәй]], [[ҡаңлы]], [[ҡаршын]], [[ҡырғыҙ]], [[таҙлар]], [[танып]], [[унлар]], [[Уран (ҡәбилә)|уран]], [[ыуаныш]], [[юрмый]]), төньяҡ-көнсығыш ([[бишул]], [[бәҙрәк]], [[бәкәтин]], [[дыуан]], [[көҙәй]], [[ҡалмаҡ]], [[ҡатай]], [[ҡошсо]], [[ҡумрыҡ]], [[ҡыуаҡан]], [[мырҙалар]], [[өпәй]], [[табын]], [[терһәк]], [[һалйот]], [[һеңрән]], [[һыҙғы]], [[һырҙы]], шуран, [[әйле]]), көньяҡ-көнсығыш ([[бөрйән]], [[ҡыпсаҡ]], [[тамъян]], [[түңгәүер]], [[үҫәргән]], [[юрматы]]), көньяҡ-көнбайыш ([[мең]]) төп этнографик төркөмдәре барлыҡҡа килә<ref>{{БЭ2013|index.php/read/8-statya/7508-bil|Ҡәбилә|автор=[[Йосопов Ринат Мөхәмәт улы|Йосопов Р. М.]]}}</ref>. == Тарих == {{Башҡортостан тарихы}} {{төп мәҡәлә|Башҡортостан тарихы}} [[Файл:NE 600ad.jpg|thumb|250px|слева| Евразия картаһы, б.э. 600 йылы]] [[Файл:Башкирские казаки в Европе.jpg|right|thumb|250px|1813 йылда Европала башҡорт полктары. Фёдор Куртенер һүрәте (XIX быуат)]] [[Файл:Basjkier in Veessen bij de haven.jpg|right|thumb|250px|Башҡорт яугиры статуяһы (Нидерланд), 2018 йыл]] Совет филологы, антика тарихы С. Я. Лурье иҫәпләүенсә, б.э.т. V быуатта [[Геродот]]тың «Тарих»ында [[аргиппейҙар]] исеме аҫтында хәҙерге башҡорттарҙың ата-бабалары телгә алына<ref name="lurie">''Лурье С. Я.'' История Древней Греции / С. Я. Лурье. — Л., 1940. — Ч. 1. — 685 с.</ref>. Геродот хәбәр итеүенсә, [[аргиппейҙар]] «бейек тауҙар битләүендә» йәшәй<ref name="herodod">''[[Геродот]].'' [http://www.vehi.net/istoriya/grecia/gerodot/04.html «История». Книга Четвёртая. «Мельпомена»]</ref>, улар күршеләренең үҙ-ара низағтарын яйға һала һәм уларҙа тыуған иленән ҡыуылған берәйһе һыйынырға урын тапһа — уны бер кем дә кәмһетмәйәсәк. Агрипейҙар айырым телдә һөйләшә, скифса кейенә, ағас емештәре менән туҡлана. Аҙыҡҡа ҡулланылған ағастың атамаһы — понтик, уның емештәре баҡса борсағына оҡшаш, әммә эсендә һөйәге бар. Бешкән емеште туҡыма аша һығалар һәм унан «асхи» тигән ҡара һут сыға. Был һутты улар һөткә болғап эсә. «Асхи»ның төпрәһенән күмәс әҙерләйҙәр<ref name="herodod"/>. С. Я. Лурье «асхи»ны «әсе» ({{lang-ru|кислый}}) төрки һүҙенә тап килтерә<ref name="lurie"/>, ә телсе [[Кейекбаев Жәлил Ғиниәт улы|Ж. Ғ. Кейекбаев]] буйынса, «асхи» һүҙе [[башҡорт теле]]ндәге «әсе һыу»ҙы ({{lang-ru|кислая жидкость}}) хәтерләтә<ref>''[[Кейекбаев Жәлил Ғиниәт улы|Киекбаев Дж. Г.]]'' Некоторые вопросы изучения башкирских и татарских диалектов. — С. 19.</ref>. Төркиәтсе [[Әхмәтзәки Вәлиди]] күҙаллауынса, башҡорттар [[Клавдий Птолемей]]ҙың беҙҙең эраның II быуатына ҡараған хеҙмәтендә скифтарҙың ''пасиртай'' тигән ырыуы исеме аҫтында телгә алына<ref name="История башкир" >{{китап |автор= [[Әхмәтзәки Вәлиди Туған|Ахметзаки Валиди Тоган]]|заглавие=История башкир|ответственный= |ссылка= |место=Уфа |издательство=Китап |год=2010 |том= |страниц= 352|страницы= 21—23|isbn= 978-5-295-05000-8|ref= }}</ref>. Француз ғалимы М. Бувье-Ажан билдәләүенсә, [[һундар]]ҙың юлбашсыһы [[Аттила]] уға туғандаш булған халыҡ — башҡорттар менән килешеү төҙөй<ref>{{статья|автор= [[Йәнекәев Зөфәр Ирғәле улы|Еникеев З. И.]]|заглавие= Когда и как возникла Башкирская республика?|ссылка= http://vatandash.ru/index.php?article=1785|язык= |издание= [[Ватандаш]]|тип=|год= 2009|том=|номер= 3|страницы=|doi=|issn= 1683-3554}}</ref>. 643 йылда төҙөлгән [[Суй]]-шу хроникаһында, теләү ([[уғыҙ]]) төрки ҡәбиләләре берләшмәһендә 45 ырыу, шул иҫәптән [[Арал диңгеҙе|Арал]] һәм [[Каспий диңгеҙе|Каспий]] диңгеҙҙәре араһында йәшәүсе ''башукили'' телгә алына, көнбайыш һәм ҡытай тикшеренеүселәре уны башҡорттар тип иҫәпләй<ref name="История башкир" /><ref>''Вэй Чжэн.'' Хроника государства Суй. — Пекин: Бона, 1958. — Гл. 84, С 18б, 3.</ref>. Ҡытай сығанаҡтарына ярашлы, VIII—IX быуаттарҙа [[Волга]] бассейнындағы [[һундар]]ҙың этник вариҫтары булған ҡәбиләләр араһында ''Бо-хан'' һәм ''Бей-дин'' телгә алына, уларҙы волга [[болғарҙар]]ы һәм башҡорттарға тап килтерәләр теләү<ref name="История башкир" /><ref>{{ПБН|страницы=427—428}}</ref>. [[Рәшит әд-Дин]]дең «[[Уғыҙнамә]]»һенә ярашлы, [[Уғыҙҙар|Уғыҙ хандың]] ғәскәрҙәре башҡорттарҙың ''Оло Балғур'' исемле ҡәлғәһен һәм илдәрен яулап ала, уларҙың ''Ҡарашит'' яғбу тигән падишаһын әсиргә ала<ref>{{начало цитаты}}«[Войска] победоносно и с триумфом возвратились и присоединились к Огузу. После этого они все вместе переселились в области северных стран и направились в сторону К.р.л. и Башгурда. Сначала они добрались до высокой крепости под названием Улу Багур. Здешнего правителя звала Кара-шит Ягы. Огуз одержал верх над его войсками и подчинил тамошние края. За то, что Огуз ко всякому проявлял милосердие и любовь, и взрослые, и старшие дали ему имя «Огуз ака». Когда начинался поход против К.р.л. и Башгурдов, то к Огузу собрались люди из девяносто тысяч юртов и поэтому их стали называть Он тогуз Огуз. В пути Огуз обнародовал приказ о том, что «всякий, кто отстанет в пути, должен быть наказан по закону (яса), чтобы не отставал... Что касается жителей страны К.р-л. и Башгурд, то они были весьма необузданными и коварными. Из-за своей гордости и надменности они не склоняли свои головы ни перед одним владыкой. Огуз захватил их падишаха по имени Кара-шит. К.р.л. и Башгурды стали илем и обязались выплачивать дань...»{{конец цитаты|источник={{книга|автор= [[Рәшит әд-Дин|Фазлаллах Рашид ад-Дин.]]|заглавие= Огуз-наме / Пер. с персидского, предисловие, ком-ментарии, примечания и указатели Р. М. Шукюровой|ссылка= |ответственный = |место= Баку|издательство =Элм|год = 1987|том=|страниц = |страницы= 33|isbn=}}}}</ref>. [[Әбү әл-Ғази]]ға ярашлы, [[мадъярҙар]] һәм башҡорттар Уғыҙ ханға ҡаршы баш күтәрәләр<ref>{{книга |автор= Антонов И. В.|заглавие= Абу-л-Гази. Из «Шеджере-и таракимэ» («Родословная туркмен») // Башкиры в эпоху средневековья|ссылка=|ответственный = |место= Уфа|издательство = |год= 2012|том=|страниц= 308|страницы=300|isbn= 978-5-905-269-05-9 }}</ref>. Беҙҙең эраның I мең йыллығы аҙағында башҡорттар көнбайышта [[Волга]] йылғаһынан алып көнсығышта [[Тубыл (йылға)|Тубыл]] йылғаһына тиклем, көньяҡта Илек һәм [[Яйыҡ]] (Урал) йылғаларынан башлап төньяҡта [[Кама]] һәм Сылва йылғаларына тиклемге ерҙәрҙә йәшәй һәм төрлө дәүләттәр составына инә ([[Дәшти Ҡыпсаҡ]], [[Төрки ҡағанаты]], [[Хазар ҡағанаты]], [[Волга буйы Болғары]], [[Алтын Урҙа]], [[Ҡазан ханлығы]], [[Нуғай Урҙаһы]], [[Себер ханлығы]]). XVI быуаттың 2‑се яртыһында башҡорттар Мәскәү батшалығына инә. Дәүләт хәрби хеҙмәт һәм башҡа йөкләмәләрҙе үтәү, яһаҡ һәм һалымдар түләү шарты менән башҡорттарҙың аҫабалыҡ хоҡуғы, урындағы үҙидаралығы ([[йыйын]], ҡоролтай), традицион йолалары, байрамдары, дин тотоу ирке һаҡланыуын гарантиялай. Колониялаштырыуҙың көсәйеүе, һалымдар үҫеүе һәм йөкләмәләр һанының артыуы, башҡорттарҙың аҫаба ерҙәрен тартып алыу, урындағы үҙидаралыҡтың сикләнеүе башҡорт ихтилалдарына (XVII—XVIII бб.) сәбәп була. Төбәктең башҡа халыҡтары менән бергә башҡорттар Крәҫтиәндәр һуғышында (1773—1775) ҡатнаша. 1798—1865 йылдарҙа [[Башҡортостанда идара итеүҙең кантон системаһы]] була, башҡорттар хәрби хеҙмәтле ҡатламдарға (Башҡорт полктары, [[Башҡорт-мишәр ғәскәре]]) ҡарай. XIX—XX быуат башында башҡорттар һаны арта (1897 йылда ҡарай 1311 мең кеше), мәғариф, мәҙәниәттең артабанғы үҫеше күҙәтелә. Революциянан ([[1917]]) һуң [[Башҡортостан автономияһы]]н төҙөү өсөн көрәш башлана. 1919 йылдың мартында Үҙəк Совет власы менəн [[Башҡорт хөкүмəте]] араһында [[Үҙəк Совет власы менəн Башҡорт хөкүмəте араһында Башҡорт Совет автономияһы тураһында килешеү|Башҡорт Совет автономияһы тураһында килешеүгә]] ҡул ҡуйыла. [[1922]] йылда [[Оло Башҡортостан]] ойошторолғандан һуң, башҡорттарҙың күп өлөшө унан ситтә ҡала ([[Туҡ-Соран кантоны]], [[Ялан кантоны]], [[Арғаяш кантоны]]). 1926 йыл аҙағында башҡорттар һаны революцияға тиклемге осор менән сағыштырғанда ике тапҡырға тиерлек кәмей һәм [[СССР]]‑ҙа 714 мең кеше тәшкил итә, [[БАССР]]‑ҙа — 584,8 мең: Граждандар һуғышы, ҡоролоҡ һәм аслыҡ эҙемтәләре үҙен һиҙҙерә. Башҡорттар һаны артыуына сәйәси репрессиялар, [[Бөйөк Ватан һуғышы]] кире йоғонто яһай. Башҡорттарҙың бер өлөшө [[урыҫтар]], [[татарҙар]] тарафынан ассимиляциялана. Халыҡ һанының революцияға тиклемге кимәленә тик 1989 йылда өлгәшелә. Башҡорттарҙың башҡа төбәктәргә миграцияһы күҙәтелә: [[1926]] йылда — дөйөм һандың 18 %‑ы, [[1959]] — 25,4 %‑ы, [[1989]] — 40,4 %‑ы. Эш урындары етешмәү һәм уңайһыҙ социаль шарттар арҡаһында, нигеҙҙә, көньяҡ‑көнсығыш һәм көньяҡ райондарҙан халыҡ күсеп китә. Һуңғы йылдарҙа башҡорттарҙың Урта Азия, Ҡаҙағстан һәм башҡа төбәктәрҙән ҡайтыу тенденцияһы (1992—96 йй. 4904 кеше) күҙәтелә. Башҡорттарҙың социаль‑демографик структураһында эшселәр синыфы, интеллигенция, инженер‑техник хеҙмәткәрҙәр һаны арта. == Теле == {{main|Башҡорт теле|Башҡорт яҙыуы}} [[Файл:Bashkir language in the Russian Empire (1897).svg|thumb|right|250px|1897 йылғы Бөтә Рәсәй иҫәбен алыу мәғлүмәттәренә ярашлы [[Рәсәй империяһы]]нда башҡорт теленең таралыу ареалы.]] [[Башҡорт теле]] алтай телдәре ғаиләһенә ингән төрки телдәрҙең береһе (ҡыпсаҡ төркөмөнөң ҡыпсаҡ‑болғар төркөмсәһе). Башҡорттарҙың милли теле, [[урыҫ теле]] менән бер рәттән, [[Башҡортостан Республикаһы]]ның дәүләт теле. Шулай уҡ [[Рәсәй Федерацияһы]]ның [[Ҡурған өлкәһе|Ҡурған]], [[Свердловск өлкәһе|Свердловск]], [[Силәбе өлкәһе|Силәбе]], [[Төмән өлкәһе|Төмән]], [[Һамар өлкәһе|Һамар]], [[Һарытау өлкәһе|Һарытау]], Чита һәм [[Ырымбур өлкәһе|Ырымбур]] өлкәләрендә, [[Пермь крайы]]нда, [[Татарстан]]да, [[Коми Республикаһы]]нда, [[Саха Республикаһы]]нда, Урта Азия республикаларында, [[Ҡаҙағстан]]да һ. б. таралған. Башҡорт телендә һөйләшеүселәр һаны — 1057 меңгә яҡын кеше (2002). Төп диалекттары: [[Төньяҡ-көнбайыш диалект|төньяҡ-көнбайыш]], [[Көнсығыш диалект|көнсығыш]] һәм [[Көньяҡ диалект|көньяҡ]]. Лексик һәм фонетик‑грамматик билдәләре буйынса [[татар теле]]нә яҡын. Башҡорттарҙың күбеһе [[урыҫ теле]]н, бер өлөшө [[мари теле]]н, [[сыуаш теле]]н, [[татар теле]]н, [[удмурт теле]]н һәм башҡалар телдәрҙе белә. == Иҫәбе һәм урынлашыуы == [[Файл:Ареал расселения башкир в Волго-Уральском регионе. По данным Всероссийской переписи населения 2010 года..png|thumb|2010 йылғы Бөтә Рәсәй иҫәбен алыу мәғлүмәттәренә ярашлы Волга-Урал регионында башҡорттарҙың таралып ултырыуы.]] [[Рәсәй империяһы]]ның беренсе бөтә халыҡ иҫәбен алыу ([[1897]]) ваҡытында милләт тураһында һорау бирелмәгән. Шул уҡ ваҡытта туған тел һәм ниндәй дингә ышаныуҙары тураһындағы һорауға яуаптар буйынса теге йәки был милләттең һан иҫәбен билдәләп була. 1897 йылда Рәсәйҙә 1 321 363 кеше туған телен [[башҡорт теле]] тип атаған. Башҡорттарҙың 99,2 % [[Өфө губернаһы|Өфө]] (899 910), [[Ырымбур губернаһы|Ырымбур]] (254 561), [[Пермь губернаһы|Пермь]] (85 395), [[Һамар губернаһы|Һамар]] (57 242), [[Вятка губернаһы|Вятка]] (13 909) губерналарында йәшәгән. Бөтә донъяла халыҡ һанын теүәл генә билдәләүе бик ауыр. Әммә ҡайһы бер сығанаҡтарҙа донъяла башҡорттар 2 миллион тирәһе кеше тигән фаразлауҙар бар. 2010 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәренә ярашлы, [[Рәсәй Федерацияһы]]нда 1 584 554 башҡорт, шул иҫәптән [[Башҡортостан Республикаһы]]нда — 1 172 287 башҡорт теркәлгән<ref name="пер.2010"/><ref name="этнорф2010"/><ref name="этноСРФ">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab7.xls Всероссийская перепись населения 2010 г. Национальный состав регионов России]</ref>. Хәҙерге ваҡытта [[Тарихи Башҡортостан]]ға ингән территорияларҙан тыш, башҡорттар [[Рәсәй Федерацияһы]]ның барлыҡ субъекттарында, шулай уҡ сит илдәрҙә йәшәйҙәр. <div style="width:70%"> {|class="wide" |+Халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса башҡорттарҙың һан иҫәбе (кеше) ! ![[1897]]<ref>1897 й. халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре [[Рәсәй империяһы]] һәм [[Өфө губернаһы]] территориялары буйынса бирелгән</ref> ![[1926]] ![[1939]] ![[1959]] ![[1970]] ![[1979]] ![[1989]] ![[2002]] ![[2010]] |- |[[Рәсәй империяһы]], [[СССР]] |align=right| — |align=right| 713 693 |align=right| 843 648 |align=right| 989 040 |align=right| 1 239 681 |align=right| 1 371 452 |align=right| 1 449 157 |align=right| — |align=right| — |- |[[РСФСР]], [[Рәсәй Федерацияһы]] |align=right| 1 321 363 |align=right| 712 366 |align=right| 824 679 |align=right| 953 801 |align=right| 1 180 913 |align=right| 1 290 994 |align=right| 1 345 273 |align=right| 1 673 389 |align=right| 1 584 554 |- |[[Башҡорт АССР-ы]], [[Башҡортостан Республикаһы]] |align=right| 899 910 |align=right| 625 845 |align=right| 671 188 |align=right| 737 711 |align=right| 892 248 |align=right| 935 880 |align=right| 863 808 |align=right| 1 221 302 |align=right| 1 172 287 |} </div> Урбанизация процесы ҡала халҡының [[1938]] йылда 5,8 %‑тан [[2002]] йылда ҡарата 42,4 %‑ҡа тиклем артыуына килтерә. Ҡалаларҙа башҡорттар һаны 518 мең кеше тәшкил итә, шул иҫәптән [[Өфө]]лә — яҡынса 155 мең; [[Стәрлетамаҡ]]та — 41 мең; [[Нефтекама]]ла — 34 мең; [[Сибай]]ҙа — 29 мең; [[Салауат]]та — 28 мең; [[Ишембай]]ҙа — яҡынса 20 мең; [[Мәләүез]]дә — 17 мең. {{Башҡорттар һаны буйынса Рәсәй тораҡ пункттары}} == Хужалығы == {{төп мәҡәлә|Башҡорттарҙың хужалығы}} Башҡорттарҙың төп һөнәр-кәсебе булып [[Башҡортостанда игенселек|игенселек]], һунарсылыҡ, [[солоҡ]]солоҡ, [[балыҡсылыҡ]], йыйыусылыҡ менән аралаш ярымкүсмә (йәйләү) малсылығы һ. б. торған<ref>[http://www.ufa.aif.ru/society/persona/veli_osedlyy_obraz_zhizni_chem_zanimalis_bashkiry_v_drevnosti_na_samom_dele Алексей Шушпанов. Вели оседлый образ жизни. Чем занимались башкиры в древности на самом деле. «Аргументы и Факты», 2018, 10 августа]{{ref-ru}} {{V|12|06|2019}}</ref>. Башҡорттарҙың хужалыҡ ҡоролошона йәшәү урынындағы тәбиғәт мөхите — дала, тау районы һәм тау итәге, гумусҡа бай тупраҡ, йылғалар, күлдәр үҙенсәлеге — барыһы тәьҫир итә. Башҡортостандың ер аҫты [[Башҡортостандың файҙалы ҡаҙылмалары|файҙалы ҡаҙылма байлыҡтар]]ға — тимер мәғдәненә, нефткә, газға, төҫлө металдарға бай. Бик күп файҙалы байлыҡтар булыуы, отошло урынлашыуы һәм кеше потенциалы Башҡортостанда хәҙерге заман талаптарына яуап бирерлек хужалыҡ — сеймал табыу һәм яғыулыҡ сәнәғәтен, уларҙы эшкәртеү сәнәғәтен, ғилми учреждениелар һәм мәктәптәрҙе, ғилми нигеҙгә ҡоролған ауыл хужалығын, Фәндәр Академияһын булдырырға мөмкинлек бирә. == Кейеме == {{төп мәҡәлә|Башҡорт кейеме}} [[Файл:Bashkirs.jpg|thumb|Ҡатын-ҡыҙ һәм ирҙәр милли кейеме]] XVII быуаттан башлап ҡына башҡорт милли костюмы тураһында яҙма сығанаҡтар билдәле. XVII—XVIII быуаттарҙа халҡыбыҙ күрше милләттәр менән тығыҙ мәҙәни бәйләнештә тормаған, шуға ла милли үҙенсәлектәр ҙә нығыраҡ һаҡланып килгән. Башҡорттар кейем өсөн күберәк киндерҙән һәм кесерткәндән һуғылған туҡыманы, һарыҡ һәм башҡа төрлө йәнлек тиреләрен, кейеҙҙе, йөндө, мамыҡты файҙаланған. Башҡорттар сит илдәрҙән ([[Бөйөк ебәк юлы]] аша) килтерелгән ебәк, атлас, барса туҡымаларын да ҡулланған, уларҙың өлгөләре боронғо ҡорғандарҙа ла табыла. Был туҡымалар ҡиммәт торған, шуға ла ебәк кейем — затлылыҡ билдәһе һаналған. XIX быуатҡа тиклем башҡорттар сәкмән, елән, тун кейһә, был осорҙа билле бишмәт, кәзәкей, камзул һымаҡ кейемдәр киң тарала. Бигерәк тә ир-егеттәрҙең кейеме ҙур үҙгәреш кисерә. XIX быуат башындағы гравюраларҙа ир-егеттәр боронғо кейем кейһә, быуат аҙағындағы фотоларҙағы кейем айырмаһы күҙгә ташлана. Башҡорт кейемдәре, бигерәк тә, байрам өсөн кейемдәр бик күп төрлө. Көн торошона һәм миҙгеленә ҡарамай, эске кейем өҫтөнән ҡат-ҡат халат кейгәндәр. == Аш-һыуы == {{төп мәҡәлә|Башҡорт аш-һыуы}} Башҡорт милли аштарының төп массаһын бешерелгән, киптерелгән һәм ҡаҡланған йылҡы һәм ҡуй ите, [[һөт]] продукттары, киптерелгән еләк, бөртөклө культуралар, [[башҡорт балы]] тәшкил иткән. Был ашамлыҡтарҙың миҫалы булып ҡаҙы-ҡарта (йылҡы колбасаһы), баҫтырма (ҡаҡланған ит), шулай уҡ [[ҡымыҙ]], сейәле hары май, муйыл майы, [[ҡорот]] (ҡоро ҡорот), [[эремсек]] һәм [[айран]] тора — уларҙың барыһы ла йәйге эҫелә лә сағыштырмаса яҡшы һаҡлана һәм юлға алыу өсөн уңайлы. Ҡымыҙ тап юлда әҙерләнә тип иҫәпләнә — бейә һөтө һалынған һауыт эйәргә бәйләнгән һәм һабала көнө буйына сайҡалып йөрөтөлгән. Традицион башҡорт ашамлығы [[бишбармаҡ]] бешерелгән иттән һәм һалманан (эре итеп киҫелгән туҡмас төрө) әҙерләнә, мул итеп һуған, йәшел тәмләткестәр ҡушыла һәм, әлбиттә, ҡорот өҫтәлә. Башҡорт аш-һыуының (кухняһының) күҙгә ташланып торған тағы бер үҙенсәлеге: ашамлыҡтар янына йыш ҡына һөт ризыҡтары бирелә — һирәк осраҡтарҙа ғына табын ҡоротһоҙ һәм ҡаймаҡһыҙ була. Башҡорт ашамлыҡтарының күпселеге әҙерләү ябайлығы һәм туҡлыҡлы булыуы менән айырылып тора. [[Айран]], буҙа, ҡаҙы, ҡатлама, [[ҡымыҙ]], [[манты]], [[өйрә]], [[ыумас ашы]] һәм башҡа бик күп ашамлыҡ төрҙәре Урал тауҙарынан Алыҫ Көнсығышҡа саҡлы биләмәләрҙә йәшәгән күп халыҡтарҙың милли ашамлығы тип һанала. == Ғаилә == {{planned}} == Байрамдар == {{planned}} == Дин == {{шуҡ|Башҡортостанда ислам}} [[Файл:Башкиры.1890.jpg|мини|250x250пкс|Башҡорттар Мулдаҡай ауылы янында көн уртаһындағы намаҙ ҡыла. Максим Дмитриевтың 1890-сы йылдарҙағы фотоһы.]] Диндар башҡорттар — [[мосолмандар|мосолман]]‑сөнниҙәр. [[Ислам]] диненең Башҡортостанға үтеп инеүенә мосолман илдәре менән VIII—IX быуаттарҙа урынлаштырылған сауҙа-иҡтисади бәйләнештәр булышлыҡ иткән. Башҡортостандың Ишембай районындағы Левашёв ҡәберлеге Уралдың тәүге мосолман археологик ҡомартҡыһы булып иҫәпләнә. Бында эҙләнеү барышында Ғәрәп хәлифәлегенең 706 һәм 712 йылғы өс көмөш дирһәме һәм [[алтын]] динары, шулай уҡ мәйеттәрҙең ҡулдары кәүҙә буйлап һуҙылған, баштары көнбайышҡа йүнәлтелгән иртә мосолман зыяраты ҡәберҙәре табылған<ref>[http://www.dumrf.ru/regions/2/history ''Ахмад Макаров.'']</ref>. VII быуатта пәйғәмбәр [[Мөхәммәд (пәйғәмбәр)|Мөхәммәт]]тең үҙ сәхәбәләрен [[Көньяҡ Урал]]<nowiki/>ға ебәреүе тураһында мәғлүмәттәр бар. Төрөк дин белгесе ''Усман Нури Топбаш'' һәм [[Нәҡшбәндиә]] суфыйҙар тәриҡәтенең башлығы шәйех ''Мөхәммәт Назим әл-Хаҡҡани'' Башҡортостанға ебәрелгән өс сәхәбәне атайҙар<ref name="autogenerated1">{{Cite web|url=http://www.bashinform.ru/news/372688/|title=В Миякинском районе установили мемориал сподвижникам пророка Мухаммада|date=2011-06-17|publisher=[[Башинформ|ИА «Башинформ»]]|accessdate=2019-03-29}}</ref>. Быны үҙ хеҙмәттәрендә тарихсылар ''Хисаметдин бин Шәрәфетдин'' һәм [[Тажетдин Ялсығол әл-Башҡорт|Таджетдин Ялсығол Әл-Башҡорди]] раҫлай, улар шулай уҡ башҡорттарҙан кемдәр тәүгеләрҙән булып ислам динен ҡабул итеүе хаҡында хәбәр итәләр. ''Хисаметдин бин Шәрәфетдин'' үҙенең «Болғар тарихы» китабында башҡорттарҙың ислам динен үҙ күршеләренән иртәрәк, һижрә буйынса 195 йылда (Григориан календары буйынса 748 йылда) ҡабул итеүҙәре тураһында яҙа<ref name="Уметбаев"/>. «Кун-әл-әкбәр» («Ваҡиғаларҙың асылы») төркиҙәр тарихында башҡорттарҙың яҡынса 70 ҡалаһы һәм ҡәлғәһе булыуы, ә исламды улар һижрәнең 530 йылда (Григориан календары буйынса 1152 йылда) ҡабул итеүҙәре хаҡында телгә алына<ref name="Уметбаев">{{Мәҡәлә|автор=[[Өмөтбаев Мөхәмәтсәлим Ишмөхәмәт улы|Уметбаев М. И.]]|заглавие=Башкиры|ссылка=|издание=[[Ватандаш]]|год=1998|номер=2|страницы=161—162|issn=1683-3554}}</ref>. Урта Азия илдәре менән мәҙәни һәм сауҙа-иҡтисади мөнәсәбәттәре Башҡортостанда хәнәфи мәзһәбе тәғлимәтенең таралыуына булышлыҡ иткән. Башҡорттар араһында ислам диненең таралыуына шулай уҡ 922 йылда [[Волга буйы Болғары]]ның исламды дәүләт дине булараҡ ҡабул итеүе лә сәбәпсе булған. Әммә Аллен Франк буйынса, ''«иң мөһиме башҡорттарҙың исламлаштырыу тураһындағы бик боронғо күпселек һәм йыш ҡына осраған риүәйәттәрендә — был Болғар ҡалаһы уларҙа бөтөнләй булмауы, ә исламлаштарыу Бохара, [[Бағдад]] һәм Анатолия миссионерҙарына беркетелә»''<ref>''Франк А. Дж.'' Исламская историография и «булгарская» идентичность у татар и башкир в России. — Казань, 2008. — С. 118.</ref>. Иртә осорҙа башҡорттарҙа ислам динен таратыуҙа ҙур ролде Ясауи һәм Нәҡшбәндиә тәриҡәттәренең суфый миссионерҙары башҡарған, улар Көньяҡ Уралға Урта Азияның үҙәк ҡалаларынан, тәү сиратта Бохаранан, килгән. == Ауыҙ-тел ижады == Башҡорт ауыҙ‑тел ижадында [[Урал батыр эпосы|«Урал батыр»]], [[Аҡбуҙат эпосы|«Аҡбуҙат»]], [[Иҙеүкәй менән Мораҙым эпосы|«Иҙеүкәй менән Мораҙым»]], [[Алпамыша менән Барсынһылыу (эпос)|«Алпамыша менән Барсынһылыу»]] һәм башҡа эпостар төп урынды биләй. Әкиәт фольклоры героик, тылсымлы, көнкүреш әкиәттәренән тора. Башҡорт эпик, лирик, көнкүреш йырҙарына шиғыр һәм көй үҙенсәлектәре, бейеүҙәренә пантомима элементтары, ҡатмарлы сюжет структураһы («Байыҡ», «Перовский») хас. Башҡорт халыҡ ижады традициялары профессиональ сәнғәт һәм әҙәбиәт нигеҙенә ята. Биҙәү‑ҡулланма сәнғәте художество‑һүрәтләү сараларының күп төрлөлөгө, композицион алымдар камиллығы, орнаменттың тасуирилығы менән һыҙатлана. Аппликация, сигеү, бәйләү, кейеҙ, ағас, таш, күн, металл, буҫтауҙы художестволы эшкәртеү киң үҫеш ала. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|3}} == Әҙәбиәт == * {{ПБН}} * {{книга | автор = [[Руденко Сергей Иванович|Руденко С. И.]] | заглавие = Башкиры: историко-этнографические очерки | ссылка = | ответственный = | место = Уфа | издательство = Китап | год = 2006 | том = | страниц = 376 | серия = | isbn = 5-295-03899-8 | тираж = }} * {{книга | автор = | заглавие = Антропология башкир / М. А. Бермишева, В. А. Иванов, Г. А. Киньябаева и др. | ссылка = http://www.rfbr.ru/rffi/ru/books/o_491765 | ответственный = | место = СПб. | издательство = Алетейя | год = 2011 | том = | страниц = 496 | серия = | isbn = 978-5-91419-386-4 | тираж = }} * {{книга | автор = | заглавие = История башкирского народа: в 7 т. | ссылка = http://rihll.ru/library/188-istoriya-bashkirskogo-naroda-tom-1.html | ответственный = гл. ред. [[Кульшарипов Марат Махмутович|М. М. Кульшарипов]]; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН | место = М. | издательство = Наука | год = 2009 | том = I | страниц = 400 | серия = | isbn = 978-5-02-037010-4 | тираж = }} * {{книга | автор = | заглавие = История башкирского народа: в 7 т. | ссылка = http://rihll.ru/library/255-rssrsres-rrsryeressryerrr-rrsrrr-rrr-2.html | ответственный = гл. ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН | место = Уфа | издательство = Гилем | год = 2012 | том = II | страниц = 400 | серия = | isbn = 978-5-91608-100-8 | тираж = }} * {{книга | автор = | заглавие = История башкирского народа: в 7 т. | ссылка = http://rihll.ru/library/228-rssrsres-rrsryeressryerrr-rrsrrr-rrr-3.html | ответственный = гл. ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН | место = Уфа | издательство = Гилем | год = 2011 | том = III | страниц = 476 | серия = | isbn = 978-5-7501-1301-9 | тираж = }} * {{книга | автор = | заглавие = История башкирского народа: в 7 т. | ссылка = http://rihll.ru/library/231-rssrsres-rrsryeressryerrr-rrsrrr-rrr-4.html | ответственный = гл. ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН | место = СПб. | издательство = Наука | год = 2011 | том = IV | страниц = 400 | серия = | isbn = 978-5-02-038276-3 | тираж = }} * {{книга | автор = | заглавие = История башкирского народа: в 7 т. | ссылка = http://rihll.ru/library/189-istoriya-bashkirskogo-naroda-tom-5.html | ответственный = гл. ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН | место = Уфа | издательство = Гилем | год = 2009 | том = V | страниц = 468 | серия = | isbn = 978-5-7501-1199-2 | тираж = }} * {{книга | автор = | заглавие = История башкирского народа: в 7 т. | ссылка = http://rihll.ru/library/230-rssrsres-rrsryeressryerrr-rrsrrr-rrr-6.html | ответственный = гл. ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН | место = М. | издательство = Наука | год = 2009 | том = VI | страниц = 374 | серия = | isbn = 978-5-02-036494-3 | тираж = }} * {{книга | автор = | заглавие = История башкирского народа: в 7 т. | ссылка = http://rihll.ru/library/256-rssrsres-rrsryeressryerrr-rrsrrr-rrr-7.html | ответственный = гл. ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН | место = Уфа | издательство = Гилем | год = 2012 | том = VII | страниц = 424 | серия = | isbn = 978-5-4466-0040-3 | тираж = }} * {{книга | автор = | заглавие = Военная история башкир: энциклопедия | ссылка = | ответственный = гл. ред. [[Асфандияров Анвар Закирович|А. З. Асфандияров]] | место = Уфа | издательство = НИК «Башкирская энциклопедия» | год = 2013 | том = | страниц = 432 | серия = | isbn = 978-5-4466-0040-3 | тираж = }} == Һылтанмалар == {{Навигация}} {{external media |topic = Башҡорттар |subtopic = |align = right |width = 280px |image1 = [http://www.kunstkamera.ru/kunst-catalogue/index.seam?path=62%3A3495499%3A3507971&c=PHOTO&cid=5102372 Фотоколлекция музея антропологии и этнографии им. Петра Великого «Кунсткамера» РАН] }} * {{БЭ2013|81994|автор=[[Бикбулатов Наил Вәли улы|Бикбулатов Н. В.]], Мырҙабулатов М. В.}} * http://vatandash.ru/index.php?article=1902 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140830050452/http://vatandash.ru/index.php?article=1902 |date=2014-08-30 }} * {{статья|автор= Аминев З.|заглавие= О государственности башкир средневековья|ссылка= http://vatandash.ru/pics/pdf/2741.pdf|язык= |издание= [[Ватандаш (журнал)|Ватандаш]]|тип= |год= 2016|том=|номер= 3|страницы= 31—48|doi= |issn= 1683-3554}} * [https://zen.yandex.ru/media/id/5cffe0e919dcb600ac50b1d6/bashkiry-chto-za-narod-takoi-5dce6c51723e5e0ec67ad331 Башкиры. Что за народ такой? Сайт Яндекс-Дзин, 16.11.2019]{{ref-ru}}{{V|19|11|2019}} * [https://zen.yandex.ru/media/centralasia/pochemu-tatary-poiavilis-v-15m-veke-a-bashkiry--odin-iz-samyh-drevnih-narodov-rossii-5e01eec20a451800b2a825bb?&dbr=1 Почему татары появились в 15-м веке, а башкиры – один из самых древних народов России? Сайт Яндекс-Дзин, 27 декабря 2019 года]{{ref-ru}}{{V|22|01|2020}} * [https://zen.yandex.ru/media/kls1958kaukas/bashkiry-kto-vy-5e230df3df944400b950f780?&dbr=1 БАШКИРЫ - кто вы? Сайт Яндекс-Дзин, 19.01.20]{{ref-ru}}{{V|22|01|2020}} * [https://zen.yandex.ru/media/id/5dc1d42d5ba2b500ae6b9dd6/perepis-nacii-egora-ligacheva-i-kak-v-1990e-bashkir-polojili-na-altar-liberalnoi-ideologii-5e7b2e917bc52e72b9e0a370?&utm_campaign=dbr Михаил Сытин. «Перепись наций» Егора Лигачева и как в 1990-е башкир положили на алтарь либеральной идеологии. Сайт Яндекс-Дзин, 1.04.20]{{ref-ru}}{{V|2|04|2020}} * [http://www.levluzin.ru/wp-content/uploads/planeta.pdf Лев ЛУЗИН. Челябинск, 2012. Планета «Южный Урал». Башкиры.]{{V|12|05|2021}} {{Башҡорттар}} {{Төрки халыҡтар}} [[Категория:Төрки халыҡтар]] [[Категория:Рәсәй халыҡтары]] [[Категория:Башҡорттар]] [[Категория:Урал]] [[Категория:Волга буйы]] 522za8r9poix2x7ctnlyllakmtpf6g2 4 1768 1147508 1147331 2022-07-29T10:03:13Z Рөстәм Нурыев 43 /* БашВикила кәрәк булған исемлектәр */ wikitext text/x-wiki __NEWSECTIONLINK__ {{Index box}} {{shortcut|ВП:ҠОР}} {{/Башлыҡ}} {{Яңы темалар аҫтан}} == Добро.РУ == [https://dobro.ru/ Dobro.ru] — это платформа для содействия развития волонтерского движения в России. Я изучил и адаптировал его под нас, википедистов. Теперь волонтеры международных проектов Викимедиа смогут конвертировать свои правки в часы активности в электронных книжках волонтера в Добро.ру. Для этого необходимо создать аккаунт в Добро.ру и заполнить вакансии в мероприятиях от НП «Викимедиа РУ». Я создал две вакансии «Волонтер международного проекта» (без ограничения вакантных мест) в мероприятиях [https://dobro.ru/event/10124288 «Я волонтер Русской Википедии»] и [https://dobro.ru/event/10124289 «Я волонтер Башкирской Википедии»] с учетным периодом до 31 марта 2022 года. По завершению периода в книжку волонтера заполню часы активности из портала Викискан ([https://ru.wikiscan.org/users РуВики], [https://ba.wikiscan.org/users БашВики]). КАКАЯ ПОЛЬЗА ОТ ЭТОЙ ЗАТЕИ ВОЛОНТЕРАМ ВИКИМЕДИА? — спросите вы. В настоящее время наиболее реальная польза — выпускники школ смогут получить [https://dobro.ru/news/5142-uchet-volonterskogo дополнительные баллы при поступлении в вузы]. Взрослым коллегам пока не могу предложить какую-либо конкретную пользу или льготу от государства. Вероятно в будущем они могут быть — а пока рекомендую копить часы активности в электронной книжке волонтера, их нельзя учесть за предыдущие периоды задним числом. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 17:06, 11 ғинуар 2022 (UTC) == Топик-бан == {{u|Ilnur efende}} тәжрибәле ҡатнашыусы булыуына ҡарамаҫтан, бер нисә биттәрҙәрҙә ([[Себер татар теле]], [[Себер татарҙары]]) төҙәтеүҙәр һуғышы алып бара, шул иҫәптән башҡа ҡатнашыусылар менән кәңәшләшмәйенсә мәҡәләләрҙең исемдәрен үҙгәртеү (мәҫәлән, [[Себер татарлары]] - абруйлы сығанаҡтарға нигеҙләнмәгән) менән шөғөлләнә. Шунлыҡтан ҡатнашыусыға башҡа ҡатнашыусыларҙың индергән өлөшөн юйырға/үҙгәртергә тыйыла. Мәҡәләнең исемен үҙгәртеү ҙә тыйыла, әммә ҡатнашыусы [[Википедия:Исемен үҙгәртеүгә]] битендә үҙ тәҡдимен ҡалдыра ала. Топик-банды 1-се тапҡыр боҙған өсөн — 1 ай, 2-сегә — 6 ай, 3-сөгә — сикләнмәгән ваҡытҡа блоклау ҡарала. --[[Ҡатнашыусы:Ryanag|Ryanag]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Ryanag|әңгәмә]]) 20:42, 16 ғинуар 2022 (UTC) : [[Ҡатнашыусы:Ryanag|Ryanag]], «бер нисә биттәрҙәрҙә төҙөтеүҙәр» тигән яҙыуға конкрет биттәрҙе һәм конкрет төҙөтеүҙәрҙе күрһәтеү урынлы. Хаким ғәмәлен үтәгәндә шартына килтереп еткермәүең өсөн ғәмәлеңде кире алыуҙары ихтимал. Беҙҙең бер хакимға шелтә лә биргәйнеләр бер ваҡыт. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 14:55, 18 ғинуар 2022 (UTC) == Новости Стратегии движения и управления – Выпуск 5 == <section begin="ucoc-newsletter"/> :''<div class="plainlinks">[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5/Global message|{{int:interlanguage-link-mul}}]] • [https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Special:Translate&group=page-{{urlencode:Movement Strategy and Governance/Newsletter/5/Global message}}&language=&action=page&filter= {{int:please-translate}}]</div>'' <div style = "line-height: 1.2"> <span style="font-size:200%;">'''Новости Стратегии движения и управления'''</span><br> <span style="font-size:120%; color:#404040;">'''Выпуск 5 — Январь 2022'''</span><span style="font-size:120%; float:right;">[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5|'''Прочитайте полный текст информационного бюллетеня''']]</span> ---- Добро пожаловать в пятый выпуск Новостей о Стратегии движения и управления (ранее именуемый как Новости Универсального кодекса поведения)! Этот обновлённый бюллетень содержит актуальные новости и события, касающиеся Устава Движения, Универсального кодекса поведения, грантов на реализацию Стратегии движения, выборов в Совет попечителей и других соответствующих тем по Стратегии движения и управлению. Этот информационный бюллетень будет выпускаться ежеквартально. Дополнительные новости будут рассылаться подписчикам еженедельно или раз в две недели. Пожалуйста, не забудьте подписаться [[:m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|здесь]], чтобы получать эти обновления. </div><div style="margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;"> *'''Приглашение к обратной связи по поводу выборов в Совет попечителей''' - Мы приглашаем вас поделиться своим мнением о предстоящих выборах в Совет попечителей Фонда Викимедиа. Приём ваших отзывов по поводу этих выборов был объявлен 10 января 2022 года и завершится 7 февраля 2022 года. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Call for Feedback about the Board elections|продолжить чтение]]) *'''Ратификация Универсального кодекса поведения''' - В 2021 году Фонд Викимедиа обратился к сообществам с вопросом о том, как обеспечить соблюдение текста политики Универсального кодекса поведения. Пересмотренный проект руководства по обеспечению соблюдения будет готов для голосования сообществ в марте. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Universal Code of Conduct Ratification|продолжить чтение]]) *'''Гранты на реализацию Стратегии движения''' - Продолжая рассматривать ряд интересных проектных предложений, мы поощряем и приветствуем новые предложения и идеи, направленные на конкретную инициативу из рекомендаций Стратегии движения. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Movement Strategy Implementation Grants|продолжить чтение]]) *'''Преобразование информационного бюллетеня''' - В связи с преобразованием Информационного бюллетеня УКП в Информационный бюллетень Стратегии движения и управления, мы приглашаем вас присоединиться к команде фасилитаторов для разработки и определения новых направлений этого информационного бюллетеня. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#The New Direction for the Newsletter|продолжить чтение]]) *'''Блог «Diff»''' - Ознакомьтесь с самыми последними публикациями по Стратегии движения и управлению Фонда на Викимедиа Diff. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/5#Diff Blogs|продолжить чтение]])</div><section end="ucoc-newsletter"/> == 2022 йылға яҡынса эш планы / Башҡортостан Башлығы грантына март айында заявкалар ҡабул итәсәктәр == Һаумыһығыҙ, арҡадаштар! Һеҙ ҙә уҡығанһығыҙҙыр. Метала [https://meta.wikimedia.org/wiki/Movement_Strategy_and_Governance/Newsletter/5/ru Викимедиа хәрәкәтенең Стратегияһы яңылыҡтары], Стратегияның [https://meta.wikimedia.org/wiki/Grants:MSIG/About/ru өҫтөнлөклө йүнәлештәрен тоторолоҡло үҫтереү өсөн грант ярҙамы], гранттар системаһының яңы положенияларын уҡыным. Заманында Берлин, Варшава, Кейптан, Оттавалағы конференцияларға барыусы вәкилдәр аша әйтеп ебәргән тәҡдимдәр Стартегияла иҫәпкә алыныуына шатмын. Дөйөм «күлдә» беҙҙең дә «тамсылар» бар. Шулай уҡ грант комитетында беҙҙең дә заявкалар ([https://meta.wikimedia.org/wiki/Grants:Project/Rapid/%D0%92%D3%99%D1%85%D0%B8%D1%82/Laptop], [https://meta.wikimedia.org/wiki/Grants:Project/Rapid/%D2%BA%D3%99%D2%99%D0%B8%D3%99/notebook_KUU_Intel], [https://meta.wikimedia.org/wiki/Grants:Project/Rapid/ZUFAR/Wiki-marathons_in_the_Bashkir_Wikipedia]) булыуы яҡшы. Хуплауҙарын теләйек. Артабан үҙебеҙҙең эшмәкәрлекте Стартегия тәғлимәттәренә, тәҡдимдәренә тап килһен, ярҙам һораған мөрәжәғәттәр тотороҡһоҙ хупланһын өсөн рәсми план нигеҙендә эшләргә кәрәк. Элегерәк [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedians_of_Bashkortostan_User_Group/Strategic_Plan Стратегия планы] һәм [https://meta.wikimedia.org/wiki/Wikimedians_of_Bashkortostan_User_Group/Current_plan ағымдағы йыллыҡ план төҙөүҙе] башлап ҡарағайныҡ. Тик 2017 йылда грант биреү туҡталыу менән эшмәкәрлекте рәсмиләштереү ҙә «үлеп ҡалды». Әле [https://docs.google.com/spreadsheets/d/1MPvbs3pfJgFrL6e5-1A95zu2gvP3FI_KoPhueKgD4kU/edit?usp=sharing Башҡорт телендә Викимедиа проекттарын тотороҡло үҫтереү планын] (йыллыҡ план) төҙөй башланым. Һылтанма буйынса инеп ҡарай алаһығыҙ. Һеҙҙе лә шул эшкә ҡушылырға саҡырам. Тәҡдимдәрегеҙҙе Зөфәргә, Раянға йәки миңә әйтегеҙ. Тәҡдимегеҙ таблицалағы һәр пункт буйынса тулы булһын ине. Уңыштар. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 17:23, 23 ғинуар 2022 (UTC) : Бер аҙна үтте. Ихтибар итеүсе юҡ. Ә бит Викимедиа гранттары өсөн генә түгел, Башҡортостан башлығы гранты өсөн дә кәрәк буласаҡ бындай план. Көнө килеп еткәс кемдең ниндәй уйы, ниндәй тәҡдиме булғанын кем белә лә, кем күрә? Ҡайҙан, нисек белергә? 2020 йылда грантҡа заявка тапшырырға аҙна-ункөн ҡалғас тажзәхмәт менән ауырып ятҡан еремдән заявканы минән таптырҙылар. Ә һуңынан Бадрановҡа, Айытҡоловаға ялыу яҙып ятыусылар табылды. Башҡорт Википедияһында мыҫҡылдай ғына өлөш индереп, үҙ мәнфәғәтен алға һөргән <s>«тауарищҡа»</s> «сәскә» лә ялау яҙҙы бит. Үткән йылда ике тапҡыр больниста ятып сыҡһам да, көсөргәнешле эш йылы булһа ла, тешемде ҡыҫып түҙҙем. Быйыл грант менән шөғөлләнергә, шартына еткереп грант яҙырға, үтәлешен тәьмин итергә, яуаплылыҡты үҙ өҫтәренә алыусылар булһа, рәхим итегеҙ. План төҙөгөҙ, ҡатнашыусыларҙың тәҡдимдәрен йыйығыҙ. «Викимедиа РУ» оҡшамаһа, башҡа НКО табығыҙ. Грант «ашарға» теләгәндәр булһа, мин башҡа йоғанмайым. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 10:27, 29 ғинуар 2022 (UTC) == Башҡорт википедиясыларының 4-се форумы. «Мәғариф һәм Википедия» == Рәсми иғлан. <blockquote>'''[[Проект:Мәғариф һәм Википедия. Башҡорт википедиясыларының 4-се форумы|Башҡорт википедиясыларының 4-се форумы. «Мәғариф һәм Википедия»]]''' Көнө һәм ваҡыты: 19 февраль, 10:00 Уҙғарыу урыны: Онлайн Ойоштороусылар: * «Викимедиа РУ» коммерцияға ҡарамаған партнерлығы * Башҡорт телен үҫтереү һәм һаҡлау фонды * «Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы (конгресы)» йәмәғәт ойошмаларының халыҡ-ара берлеге * Башҡортостан Республикаһы Мәғариф һәм фән министрлығы (килешеү буйынса) Эш теле: башҡорт һәм урыҫ теле Форумдың йүнәлеше: Викимедиа ирекмәндәр хәрәкәтенә уҡытыусыларҙы һәм уҡыусыларҙы йәлеп итеү, дөйөм белем биреү учреждениеларында ғилми эҙләнеү һәм ирекмәнлек эшмәкәрлеге тематикаһын киңәйтеү. Башҡорт Википедияһы мөхәррирҙәре, дөйөм белем биреү учреждениеларының кластан тыш һәм мәктәптән тыш эшен ойоштороусылары, уҡытыусылары һәм уҡыусылары, шулай уҡ теләге булған һәр кем саҡырыла. Ҡатнашыу өсөн [https://forms.yandex.ru/u/61eface5047f52990de6160f/ БЫНДА] теркәлергә кәрәк. Форум һылтанмаһы электрон почта аша ебәрелә. Форум программаһы, сығыштар темалары өҫтәмә рәүештә иғлан ителәсәк. Бәйләнеш өсөн: bash.wiki2017@yandex.ru , +7 925 588 10 28 </blockquote> Форумға теркәлеүселәр бик аҙ. Википедистарҙан да әлегә (10 февраль) 8 кеше генә. Тыныш-белештәрегеҙгә еткерегеҙ, үҙегеҙ теркәлегеҙ. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 16:23, 10 февраль 2022 (UTC) == Президент гранттары фонды 2022 йылдың икенсе конкурсын иғлан иткән == Президент гранттары фонды [https://xn--80afcdbalict6afooklqi5o.xn--p1ai/public/news/startoval-priem-proektov-na-vtoroy-konkurs-prezidentskikh-grantov-2022-goda 2022 йылдың икенсе конкурсын иғлан иткән]. Заявкалар 15 мартҡа тиклем ҡабул ителә. Рәхим итегеҙ. Нисек яҙырға ла өйрәтәләр: [https://xn--90aialyd0b6a.xn--80afcdbalict6afooklqi5o.xn--p1ai/ Обучение].--[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 17:29, 4 февраль 2022 (UTC) == Ukraine's Cultural Diplomacy Month: We are back in 2022! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> [[File:UCDM 2022.png|180px|right]] {{int:please-translate}} Hello, dear Wikipedians!<br/> [[:m:Special:MyLanguage/Wikimedia Ukraine|Wikimedia Ukraine]], in cooperation with the [[:en:Ministry of Foreign Affairs of Ukraine|Ministry of Foreign Affairs of Ukraine]] and [[:en:Ukrainian Institute|Ukrainian Institute]], has launched the second edition of writing challenge "'''[[:m:Special:MyLanguage/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2022|Ukraine's Cultural Diplomacy Month]]'''", which lasts from 17 February to 17 March 2022. The campaign is dedicated to famous Ukrainian artists of cinema, music, literature, architecture, design and cultural phenomena of Ukraine that made a contribution to world culture. The most active contesters will receive [[:m:Special:MyLanguage/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2022/Prizes|prizes]].<br/> We invite you to take part and help us improve the coverage of Ukrainian culture on Wikipedia! Also, we plan to set up a [[m:CentralNotice/Request/UCDM 2022|banner]] to notify users of the possibility to participate in such a challenge!--[[Ҡатнашыусы:ValentynNefedov (WMUA)|ValentynNefedov (WMUA)]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ValentynNefedov (WMUA)|әңгәмә]]) 11:03, 18 февраль 2022 (UTC) Һаумыһығыҙ, ҡәҙерле Википедиясылар! Украина Викимедиаһы, Украина Сит ил эштәре министрлығы һәм Украина институты менән берлектә 2022 йылдың 17 февраленән 17 мартына тиклем [[:m:Special:MyLanguage/Ukraine's Cultural Diplomacy Month 2022|'''«Украина мәҙәни дипломатияһы айлығы»''']] үткәрә. Кампания донъя мәҙәниәтенә өлөш индергән билдәле украин кино, музыка, әҙәбиәт, архитектура, дизайн һәм мәҙәни күренештәренә арналған. Иң әүҙем ҡатнашыусылар приздар аласаҡ. Һеҙҙе ҡатнашырға саҡырабыҙ һәм украин мәҙәниәтен Википедияла булдырыуҙа ярҙам итергә саҡырабыҙ! Шулай уҡ ҡулланыусыларға хәбәр итеү өсөн баннер эшләргә ниәтләйбеҙ! </div> == Wikimedia Summit 2022: Башҡортостан викимедиасылары төркөмө исеменән ҡатнашыу == ''Иҫкәрмә: Кирил әлифбаһы менән яҙғанымда хата булһа, ғәфү итегеҙ. Өлөшләтә транслитератор менән ҡулланылды.'' Йәмәғәт, 2022 йылдың һарысайҙың 9-11 көндәрендә Викимедиа Фонды һәм Wikimedia Deutschland (WMDE) ойошмаһы cираттағы [[:meta:Wikimedia Summit 2022|Викимедиа саммитын]] ойоштора. Викимедиа Фонды менән килешеүе булған, йыл һайын отчёттарын ебәрә торған һәр бер юзер-төркөм һәм ойошма, шул иҫәптән Башҡортостан Викимедиасылары төркөмө лә, үҙ исеменән берешәр вәкилде ебәрә ала. Ҡатнашырға теләүселәр 2022 йылдың алағарайҙың 17-һенә хәтлем теркәлә ала. Быйыл саммит Берлин ҡалаһында уҙғарыла. Рәсәй менән Европа Берләшмәһе араһындағы сәйәси ҡыйынлыҡтарҙы иҫәпкә алып, Европа Берләшмәһендә йәшәп ятҡан ирекмәнде был саммитҡа ебәреү еңелерәк булалыр. Шуға күрә, ошо саммитта Башҡортостан викимедиасылары төркөмө исеменән үҙем ҡатнашырға, унда ҡатнашыуыма башҡорт викимедиасыларының ризалығын алырға теләр инем. Википедия һәм Викиһүҙлектең башҡорт өлөштәрендә әүҙем булыуыма ҡарамаҫтан, викимедиасыларҙың ижтимағи тормошонда ҡатнашыуым бығаса сикле ине. Шуға ла, Башҡортостан һәм башҡорт проекттары менән бәйләнеш өҙөлмәүен белдереп, башҡорт ҡоро исеменән ошондай сарала сығыш яһай алһам, ҡорға ла, үҙемә лә яҡшы булыр ине. Үҙ сиратымда, башҡорт вики-ҡороноң һорауҙарын, тәҡдимдәрен, теләктәрен саммиттың башҡа ҡатнашыусыларына еткерер инем. Конгрестың электрон формаһында булмаған материалдарына килгәндә, уларҙы йә Берлин федераль еренең почтаһы аша, йә (Европа Берләшмәһенән почта ебәреүҙә ҡыйынлыҡтар булған хәлдә) башҡа илдән килгән вәкил аша ебәрергә мөмкин булыр ине. Әлбиттә, кандидатурамды лайыҡ тип тапмаған хәлдә, башҡа ҡатнашыусыны тәҡдим итә алаһығыҙ. Теләк, һорау һәм тәҡдимдәрегеҙҙе көтөп ҡалам, Башҡортостан викимедиасылары исеменән саммитта ҡатнашыуыма ҡаршы килмәҫһегеҙ, тип өмөт итәм. Оло ихтирам менән, --[[Ҡатнашыусы:Comp1089|Comp1089]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Comp1089|әңгәмә]]) 07:41, 6 апрель 2022 (UTC) == Варшавала VI Халыҡ-ара Төркиәт конгресы == Йәмәғәт, 2022 йылдың һарысайҙың 19-21 көндәрендә Варшава ҡалаһында [http://orient.uw.edu.pl/the-sixth-international-congress-of-turkology/ VI Халыҡ-ара Төркиәт конгресы] уҙғарыла. Быйылғы тема: Төрки донъяның өйрәнеүҙә дисциплина-ара перспективалар. Конгресты [[Варшава университетының шәрҡиәт факультеты]] ойоштора, оффлайн өлөшө Халыҡ-ара монәсәбәттәр һәм сәйәсәт белеме факультеты бинаһында уҙа. Үткән конгрестарҙан айырмалы рәүештә, быйыл онлайн ҡатнашыу мөмкинлеге лә күҙаллана. Төрки телле Вики-проекттар хаҡында махсус секция ойошторолһа, минеңсә, бик шәп булыр ине. Бының өсөн ошо темаға арналған кәм тигәндә 4 сығыш тәҡдим ителергә тейеш. Ойоштороу түләме — 30 евро, йәш ғалимдар өсөн 20 евро тәшкил итә. Конгресс һөҙөмтәһендә аннотациялар китабы һәм мәҡәләләр йыйынтығы сығарылырға тейеш. Тулыраҡ мәғлүмәт өсөн Конгрестын ойоштороу комитетына (электрон адресы конгресс битендә бар) йә миңә өндәшергә була. Ихтирам менән, --[[Ҡатнашыусы:Comp1089|Comp1089]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Comp1089|әңгәмә]]) 10:03, 6 апрель 2022 (UTC) == Башҡортостан ауылдары конкурсында ҡатнашыусылар иғтибарына == Конкурс тамамланырға бер нисә көн ҡалды. Эшләгән мәҡәләләрҙе ҡарап сығығыҙ, башҡорт грамматикаһы һәм вики-ҡағиҙәләр тәртибенә килтерегеҙ. Башҡортса аңлашылмаған текст, абзацта эске һылтанмалар ҡуйылмаған мәҡәләләр ҡабул ителмәйәсәк. Мин бер үк төҙәтеүҙәр эшләйем, шуға иғтибар итегеҙ. Урамдар исемлеген тәртипкә килтерегеҙ. Уңыштар! --[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 16:37, 4 май 2022 (UTC) == Башҡортостан Башлығы грантына конкурс иғлан ителгән == [https://xn--102-5cdameb6esa5a0a1je.xn--p1ai/public/bashkortostan/contest-2022 Башҡортостан Башлығы грантына конкурс иғлан ителгән]. Конкурс на предоставление грантов Главы Республики Башкортостан некоммерческим неправительственным организациям. Гранты предоставляются организациям, чьи проекты направлены на сохранение и развитие государственных языков Республики Башкортостан и языков народов Республики Башкортостан. Срок подачи с 28 апреля по 30 мая 2022 года. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 07:15, 10 май 2022 (UTC) == Остаздар конкурсы == Һуңғы мәҡәләләрҙе ҡарап сыҡтым. Һәр икенсе мәҡәләлә тел нормалары боҙола, үҙегеҙ күрмәһәгеҙ, бер-берегеҙҙекен өҫтән генә булһа ла байҡап сығығыҙ. Сифатлы википедия эшләйек тиһәк, конкурс өсөн генә тип эшләргә ярамай. Шәхестең әһәмиәтен дә ҡарағыҙ — кәрәкме ул башҡорт википедияһында? {{u|Akkashka}} {{u|Вәхит}} {{u|Юлдашева Луиза}} совет хәрби етәксе ( [[Светляков Анисим Илларионович|Светляков]]), СССР һәм Рәсәй ғалимы-сейсмолог (СССР һәм Рәсәй сейсмолог-ғалимы булмаймы?) ([[Тараканов Роман Захарович|Тараканов]]), мордва совет музыкант: пианист һәм композитор ( [[Воробьёв Геннадий Васильевич|Воробьёв]]), совет ғалим-юрисы (шулай буламы?) ([[Стремовский Владимир Азарович|Стремовский]]), 1934 йыл Мәскәүҙә малайҙар араһында теннис буйынса чемпионы була (теннис чемпионы була, теннис буйынса чемпион була) ( [[Озеров Николай Николаевич (комментатор)|Озеров]])--[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 05:55, 28 май 2022 (UTC) * [[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]], [[Светляков Анисим Илларионович|Светляков]] мәҡәләһендәге хатаны төҙәткәнмен (совет хәрби етәксеһе Светляков) [[Ҡатнашыусы:Akkashka|Akkashka]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Akkashka|әңгәмә]]) 18:11, 17 июнь 2022 (UTC) :Ғалим-сейсмологы була. Ғалим һүҙе алда килә [[Ҡатнашыусы:Юлдашева Луиза|Юлдашева Луиза]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Юлдашева Луиза|әңгәмә]]) 05:40, 21 июнь 2022 (UTC) == Invitation to participate in the #WPWPCampaign 2022 == Dear Wikimedians, We are glad to inform you that the 2022 edition of Wikipedia Pages Wanting Photos campaign is coming up in July. This is a formal invitation to invite individuals and communities to join the campaign to help improve Wikipedia articles with photos and contextual images. The campaign will run from July 1 to August 31, 2022 and several communities and Wikimedia Affiliates have already indicated interest to organize the campaign in their localities. Please find your community or community closer to you to participate: [[:m:Wikipedia Pages Wanting Photos 2022/Participating Communities|WPWP2022 Campaign: Participating Communities]]. The campaign primarily aims to promote using images from Wikimedia Commons to enrich Wikipedia articles that are lacking them. Participants will choose among Wikipedia pages without photos, then add a suitable file from among the many thousands of photos in the Wikimedia Commons, especially those uploaded from thematic contests (Wiki Loves Africa, Wiki Loves Earth, Wiki Loves Folklore, etc.) over the years. In this third edition of the campaign, eligibility criteria have been revised based on feedback and campaign Evaluation Reports of the previous editions. Please find more [[:m:Wikipedia Pages Wanting Photos 2022/FAQ and Contest Rules|details about these changes and our FAQ here on Meta-Wiki]] For more information, please visit the [[:m:Wikipedia Pages Wanting Photos 2022|campaign page on Meta-Wiki]]. Best,<br/> [[User:Ammarpad|Ammar A.]]<br/> Global Coordinator<br/> Wikipedia Pages Wanting Photos Campaign 2022.<br /> 17:38, 31 май 2022 (UTC) <!-- Сообщение отправил Участник:Martin Urbanec@metawiki, используя список на странице https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Wikipedia_Pages_Wanting_Photos/Distribution_list&oldid=23230284 --> == Граждандар форумы == 17 июндә Өфө ҡалаһында [https://xn--90arfeddkewh.xn--p1ai/ Граждандар форумы] була. Теләгәндәр ҡатнаша ала. Алдан теркәлергә кәрәк. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 03:20, 6 июнь 2022 (UTC) <blockquote>Гражданский форум Республики Башкортостан 2022 – открытая площадка для диалога между представителями сферы НКО, гражданскими активистами, республиканскими и местными органами власти, бизнес-сообществом в целях обсуждения вопросов грантовой и ресурсной поддержки НКО и совершенствования государственной поддержки некоммерческого сектора.</blockquote> : Тыңлаусы булараҡ Форумда ҡатнаштым. Программа буйынса 17 секция эшләне һәм пленар ултырыш булды. 4 секцияла һәм пленар ултырышта булдым. Сығыштарҙы тыңланым һәм файҙалы мәғлүмәт тупланым. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 07:36, 18 июнь 2022 (UTC) ::1) СЛЕТ ЛИДЕРОВ СООБЩЕСТВ И ОБЩЕСТВЕННЫХ АКТИВИСТОВ «Мастерская сообществ». Юридик теркәлгән һәм формаль булмаған ойошмаларҙы берләштереүсе, уларға ярҙам итеүсе махсус региональ фонд бар икән. [http://fondufa.ru/ Өфө ҡалаһының социаль, мәҙәни, иҡтисади үҫеш фонды] региональ оператор булып тора. Мөмкинлектәре тураһында оҙаҡ һөйләргә мөмкин, сайтта ла таныша алаһығыҙ. Фонд сараларының береһе [http://fondufa.ru/novosti/709-informacionnyj-spravochnik-nko-respubliki-bashkortostan-2022.html республика НКО-лы тураһында махсус белешмә китабына] (йылда сыға) беҙҙең «Башҡортостан викимедиасылары» формаль булмаған ойошманы индергә кәрәк тигән уй тыуҙы. Фатиха бирһәгеҙ, эшләрмен. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 07:36, 18 июнь 2022 (UTC) ::2) КРУГЛЫЙ СТОЛ: НКО и социальный бизнес: опыт развития негосударственного сектора в оказании социальных услуг. Задачи, проблемы, перспективы. Был секцияла ҡатнашыуым башлыса Мәскәү вәкилен тыңлыу һәм рәсми эшем менән бәйле булды.--[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 07:36, 18 июнь 2022 (UTC) ::3) КРУГЛЫЙ СТОЛ: Язык – душа народа. Иң һүлпән секция. Барлығы 15-ләп ҡатнашыусы: НКО вәкилдәренән 3 кеше, ҡалғандары мәктәп уҡытыусылары, министерство вәкилдәре булды. Вәкилдәр сығыш яһаны, «достижениелары» тураһында һөйләне. Әлбиттә, уларҙыҡынса «бик яҡшы». НКО-лар иҫәбенә министерство бурыстарын үтәү яҡшы күрһәткес, әлбиттә. Тел проблемаларын шулай күтәрһәк, төрлө кимәлдәге фекер алышыуҙарҙа ҡатнашмаһаҡ алға китеш булмаҫ ул. Был өлкәлә граждандар йәмғите әле һаман бишектә имсәк һорап илаған бала кимәлендә. Йөрәк һыҡтап сыҡты. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 07:36, 18 июнь 2022 (UTC) ::4) КРУГЛЫЙ СТОЛ: Добровольчество в Республике Башкортостан: содействие развитию и перспективы. Бик фәһемле һәм мәғлүмәтле секция. Көҙ көнө бер нисә НКО етәксеһе менән осрашып һөйләшергә килештек. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 07:36, 18 июнь 2022 (UTC) ::5) Пленар ултырыш. Башҡортостан Республикаһында Граждандар йәмғиәте төрлө йүнәлештәрҙә бик әүҙем эшләй. Рәсәй кимәлендә иң әүҙем региондар иҫәбендә. НКО-ларға, ирекмәндәргә ярҙам артабан да буласаҡ. Башҡортостанда махсус маҡтаулы исем индерәсәктәр. Тел ирекмәндәре, активистары «үҙ ҡаҙанында» ғына ҡайнамаһын ине тип теләргә ҡала. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 07:36, 18 июнь 2022 (UTC) :: «Башҡортостан викимедиасылары» формаль булмаған ойошмаһын НКО белешмә китабына индерергә фатиха бирәбеҙ. Ҡаршы булыусылар юҡтыр, булһа белдерегеҙ.--[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 17:10, 18 июнь 2022 (UTC) * «Башҡортостан викимедиасылары» формаль булмаған ойошмаһы НКО белешмә китабына индерелергә тейеш тип уйлайым. [[Ҡатнашыусы:Akkashka|Akkashka]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Akkashka|әңгәмә]]) 04:04, 19 июнь 2022 (UTC) *** {{Эшләнде}} [http://sonkorb.ru/places/1145-soobschestvo-vikimediicy-bashkortostana.html ] == Зәки Вәлиди исемендәге Милли китапхана менән хеҙмәттәшлек == Башҡортостан Республикаһының Зәки Вәлиди исемендәге Милли китапхана етәкселеге менән һөйләшеү булды. Сентябрь айынан башлап ай һайын (2023 йылдың июнь айына тиклем) бер көн китапхананың электрон уҡыу залында 2-3 сәғәтлек вики-сара үткәреү тураһында килештек. Уҡыу залы Интернетҡа сығыу мөмкинлеге булған компьютерҙар менән йыһазландырылған. Китапхананың эш ваҡыты иртәнге 9-ҙан киске 8-гә тиклем, шәмбе көн - киске 6-ға тиклем. Электрон уҡыу залы менән ҡулланыусыларға уңайһыҙлыҡ тыуҙырмаҫ өсөн беҙҙең сараларҙың көнөн-ваҡытын алдан билдәләргә кәрәк. Кемдәр ҡайһы айҙа сара ойошторорға, тема билдәләргә, ҡатнашыусыларҙы йәлеп итергә теләй. Тәҡдимдәргеҙ, фекерҙәрегеҙҙе яҙығыҙ. Саралар исемлеген төҙөй башлайыҡ. (осрашыуға һыуһағанһыҙҙыр, ивет). --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 03:43, 6 июнь 2022 (UTC) : P.S. Китапханаға инеү өсөн, Уҡыусы билеты булырға тейеш. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 04:03, 6 июнь 2022 (UTC) * Һәйбәт тәҡдим! Беҙгә иҫке төрки яҙмаһын өйрәнеү курстарын ойоштормаҫтар микән? Көҙҙән бирле түләүле курс була тинеләр, әммә шөғөлләнергә теләүселәр аҙ булыу сәбәпле, тормошҡа ашырылмай ҡалды. [[Ҡатнашыусы:Akkashka|Akkashka]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Akkashka|әңгәмә]]) 06:31, 6 июнь 2022 (UTC) ** Был осраҡта китапхана беҙгә электрон уҡыу залы бирә. ә сара ойоштормай. Вики-сара ойоштороу үҙебеҙҙән. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 17:12, 6 июнь 2022 (UTC) * Былтыр, 2021 йылдың июль-сентябрендә, Башҡорт Википедияһына мәктәп программаһында өйрәнелгән шағир һәм яҙыусылар ижады һәм әҫәрҙәре тураһында мәҡәләләр бер ни тиклем яҙылды. Беренсе башҡорт халыҡ шағиры, Башҡортостан һәм башҡорттар тураһында Башҡорт Википедияһына яҙылған мәҡәләләрҙе Мәжит Ғафури йорт-музейы Республика конкурсы өсөн тәҡдим итте һәм 2-се урын яуланы. З. Вәлиди ис. Милли китапхана фондын ҡулланып, мәктәп программаһында өйрәнелгән яҙыусылар, уларҙың әҫәрҙәре тураһында (темалар бүлешеп) яҙырға мөмкин. [[Ҡатнашыусы:Akkashka|Akkashka]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Akkashka|әңгәмә]]) 10:11, 18 июнь 2022 (UTC) == Тренинги по Викиданным для Тюркских Викимедийцев 2022 == [[File:Wikidata 2022 Istanbul social media campaign 02.jpg|right|thumb|300px|Wikidata 2022 Istanbul]] Дорогие друзья, Я рад сообщить вам, что заявки на получение стипендии для участия в Стамбульской конференции по Викиданным теперь открыты. Если вы представляете тюркское сообщество и активно участвуете в проектах Викимедиа на тюркских языках, то вы можете подать заявку на получение стипендии. Заявки принимаются до 30 июня 2022 года, 23:59 UTC. Кандидаты смогут подать заявку на получение полной стипендии. Полная стипендия покроет расходы на путешествие, проживание и питание во время конференции, организованное Тюркским ЮГ Викимедиа. Конференция пройдет с 21 по 23 октября 2022 года в Стамбуле, Турция. * Чтобы узнать больше о Тренингах по Викиданным для Тюркских Викимедийцев, пожалуйста, посетите: https://w.wiki/53dX * Чтобы узнать больше о стипендии, регистрации и форме заявки, пожалуйста, посетите: https://w.wiki/5FFv Кроме того, мы рекомендуем вам подписаться на наш список рассылки (https://w.wiki/5FFw) для получения информации и новостей о проектах и мероприятиях Тюркским ЮГ Викимедиа. Всего наилучшего, [[Ҡатнашыусы:Mehman97|Mehman97]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Mehman97|әңгәмә]]) 21:46, 10 июнь 2022 (UTC) == Башҡортостан ауылдары конкурсында ҡатнашыусылар иғтибарына == Нәтижәләр менән ҡәнәғәт булмаусыларҙы әлегә тикшерелмәгән мәҡәләләрҙе тикшерергә саҡырам. Вәхит, Яғалса, Юлдашева Луиза, Таңһылыу тикшерелеп бөтмәгән. Һәр мең байт өсөн 1 мәрәй, һәр һылтанма өсөн 1 мәрәй Ҡуйырға. 15 майға торошло, мәҡәләләр викиформатында биҙәлгән, башҡортса яҙылған булырға тейеш, иҫәпкә алырлыҡ мәҡәлә булмаһа, һуңыраҡ төҙәткәнен дә иҫәпләргә мөмкин. Шулай уҡ дәғүә белдереүселәрҙекен дә киренән ҡараға мөмкин.--[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 16:51, 13 июнь 2022 (UTC) == Wikimedia CEE Meeting 2022 — Македония, Охрид, 14-16 октябрь 2022 == [[M:Wikimedia CEE Meeting 2022|Wikimedia CEE Meeting 2022]] иғланы (Македония, Охрид, 14-16 октябрь 2022). [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 08:24, 20 июнь 2022 (UTC) <blockquote>[[M:Wikimedia CEE Meeting 2022|Wikimedia CEE Meeting 2022]] (#WMCEE) will be the eleventh annual meeting of Wikimedians from Central and Eastern Europe centred on the Wikimedia projects (Wikipedia and similar projects) in countries and communities of Central and Eastern Europe. The meeting will be held in Ohrid, Macedonia from 14-16 October 2022. This is planned to be the first Wikimedia CEE Meeting to take place as an in-person event during the COVID-19 pandemic, which means that participants will have to abide by the local measures imposed to contain the pandemic. Those who are interested in participating in the conference but are reluctant to attend an in-person event due to health concerns will be allowed to follow it online.</blockquote> '''[[m:Wikimedia CEE Meeting 2022/Submissions|Конференция тураһында дөйөм мәғлүмәт һәм тәҡдимдәрҙе теркәү буйынса аңлатмалар бите]]''' *Бөрйән вики-клубы ағзалары (https://vk.com/club145595241) үҙ-ара фекерләшеп, конференцияға ҡатнашыу өсөн делегат итеп [[Юлдашева Луиза Әбүталип ҡыҙы|Юлдашева Луиза]] Әбүталип ҡыҙын тәҡдим итте.Риза булыусылар имзаларығыҙҙы ҡуйып ебәрегеҙ әле--[[Ҡатнашыусы:Һәҙиә|Һәҙиә]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Һәҙиә|әңгәмә]]) 11:11, 11 июль 2022 (UTC) * Риза - -[[Ҡатнашыусы:Таңһылыу|Таңһылыу]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Таңһылыу|әңгәмә]]) 17:26, 11 июль 2022 (UTC) * Риза--[[Ҡатнашыусы:Һәҙиә|Һәҙиә]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Һәҙиә|әңгәмә]]) 13:10, 11 июль 2022 (UTC) * Риза--[[Ҡатнашыусы:Вәхит|Вәхит]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Вәхит|әңгәмә]]) 13:10, 11 июль 2022 (UTC) * Риза--[[Ҡатнашыусы:М.Илнар|М.Илнар]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:М.Илнар|әңгәмә]]) 13:10, 11 июль 2022 (UTC) * Риза--[[Ҡатнашыусы:Б.Илзирә|Б.Илзирә]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Б.Илзирә|әңгәмә]]) 13:10, 11 июль 2022 (UTC) * {{Риза}} --[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 17:14, 11 июль 2022 (UTC) * {{Риза}} --[[Ҡатнашыусы:Баныу|Баныу]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Баныу|әңгәмә]]) 20:23, 11 июль 2022 (UTC) * {{Риза}} -- [[Ҡатнашыусы:Akkashka|Akkashka]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Akkashka|әңгәмә]]) 03:44, 12 июль 2022 (UTC) * {{Риза}} Лайыҡлы кандидатура. Бер йылы делегат итеп һайланып та бара алмай ҡалғайны тип иҫләйем. Быйыл барып, Башҡортостанды лайыҡлы күрһәтергә яҙһын! --[[Ҡатнашыусы:З. ӘЙЛЕ|З. ӘЙЛЕ]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:З. ӘЙЛЕ|әңгәмә]]) 04:55, 12 июль 2022 (UTC) * {{Риза}}. Сығыш яһаған осраҡта синхрон тәржемә тураһында Аида Ахмадова менән һөйләштем, ул ризалығын бирҙе. Аида, ҡырғыҙ ҡыҙы, Фонд Викимедиала эшләй. СЕЕ илдәре буйынса куратор. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 03:26, 14 июль 2022 (UTC) == Хаким [[Ғатауллин Рөстәм Шакирйән улы|Рөстәм Нурыев]]ҡа — Салауат Юлаев ордены! Ҡотлайбыҙ! == «Барыһын да билдәләнек, ә бына {{u|Рөстәм Нурыев|Рөстәм ағай}} менән тотҡарлыҡ килеп сыҡты. Уның Башҡорт Википедияһын үҫтереүҙәге өлөшө республика орденына лайыҡ, ә ул: „Кәрәкмәй“, — тине лә, документ тапшырманы. Бәлки, һеҙ инандырырһығыҙ», — тигәйне Башҡорт Википедияһының юбилей форумында БР-ҙың вице-премьеры Азат Бадранов 2021 йылдың февралендә. Ниһайәт, сәғәте һуҡты — 2022 йылдың 20 июнендә БашВики хакимы Рөстәм Нурыевҡа Салауат Юлаев ордены тапшырылды. Ҡотлайбыҙ!!! Киләсәк тормошоғоҙҙа ла маҡтауҙар, наградалар, ҡыуанысығыҙҙы уртаҡлашыусы дуҫтарығыҙ күп булһын һәм иң мөһиме — һаулығығыҙ ныҡ булһын! Алға, БашВики! Алға, Рөстәм Нурыев! --[[Ҡатнашыусы:З. ӘЙЛЕ|З. ӘЙЛЕ]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:З. ӘЙЛЕ|әңгәмә]]) 04:24, 21 июнь 2022 (UTC) * Лайыҡлы бүләгегеҙ менән ҡотлайым! Һеҙгә ижади уңыштар, ныҡлы һаулыҡ теләйем. [[Ҡатнашыусы:Юлдашева Луиза|Юлдашева Луиза]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Юлдашева Луиза|әңгәмә]]) 08:56, 21 июнь 2022 (UTC) **Ҡотлайым! Лайыҡ!--[[Ҡатнашыусы:Guram52|Guram52]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Guram52|әңгәмә]]) 11:51, 22 июнь 2022 (UTC) * Ҡотлайым! Киң күкрәктә тағы ла яңы ордендар өсөн урын бар әле - шулай булғас, АЛҒА! һәм АЛҒА!--[[Ҡатнашыусы:Айсар|Айсар]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Айсар|әңгәмә]]) 18:12, 22 июнь 2022 (UTC) * Вот это да! --[[Ҡатнашыусы:Ssr|Ssr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Ssr|әңгәмә]]) 10:39, 23 июнь 2022 (UTC) * Афарин! Ҡотлайым!!! Яңы үрҙәр һәм ҡаҙаныштар! --[[Ҡатнашыусы:Ryanag|Ryanag]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Ryanag|әңгәмә]]) 14:35, 23 июнь 2022 (UTC) *Ҡотлайым!Артабан да, именлектә-һаулыҡта, уңып-уңдырып йәшәргә һәм эшләргә насип булһын!--[[Ҡатнашыусы:Һәҙиә|Һәҙиә]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Һәҙиә|әңгәмә]]) 07:40, 10 июль 2022 (UTC) * Поздравляю с этой совершенно заслуженной наградой!!! [[Махсус:Өлөштәр/2A00:1FA0:27D:2264:0:65:1DD8:FA01|2A00:1FA0:27D:2264:0:65:1DD8:FA01]] 16:35, 27 июль 2022 (UTC) == Deployment of FLORES Machine Translation to Bashkir Wikipedia == Hello Friends! The WMF Language team has added another machine translation (MT) support for the Content Translation in Bashkir Wikipedia called FLORES. This means that you can choose to use [https://ai.facebook.com/blog/the-flores-101-data-set-helping-build-better-translation-systems-around-the-world/ FLORES machine translation] when translating Wikipedia articles to Bashkir using [[Special:ContentTranslation|the Content Translation tool]]. The FLORES Machine Translation service is provided by an [https://ai.facebook.com/ AI research team at Meta] through a free for use API key that allows the Content Translation to access the service on the FLORES server for an evaluation trial period. This MT is set as optional; in your Wikipedia, which means you can choose not to use it as your preferred initial translator. If you decide to use this service, you can select "FLORES" from the "Initial Translation" dropdown menu where you will find other existing machine translation services on the sidebar. The Wikimedia Foundation has worked out an agreement that allows the use of FLORES without compromising Wikipedia’s policies about attribution of rights, your privacy as a user, and brand representation. You can find more information about the FLORES Machine translation on [[mw:Content_translation/Machine_Translation/Flores#Summary_of_our_agreement_with_Meta|this page]]. Please note that the use of the FLORES MT is optional. However, we would want your community to: * use it to improve the quality of the Machine Translation service; and * [[mw:Talk:Content_translation|provide feedback]] about its quality and ask any questions you might have about this addition. We trust that this addition is a good support to the Content Translations tool towards having better quality articles in Bashkir Wikipedia. Thank you! On behalf of the WMF Language team. [[Ҡатнашыусы:UOzurumba (WMF)|UOzurumba (WMF)]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:UOzurumba (WMF)|әңгәмә]]) 22:42, 21 июнь 2022 (UTC) == Страницы Википедии ждут иллюстраций — 2022 == Металағы иғлан: <blockquote> Страницы Википедии ждут иллюстраций — 2022 (англ. Wikipedia Pages Wanting Photos — WPWP) — ежегодная кампания Википедии, во время которой википедисты из всех её языковых разделов и проектов добавляют иллюстрации в те статьи Википедии, где их нет. Она проводится с целью найти применение в статьях Википедии тем медиафайлам, которые накапливаются в результате различных фотоконкурсов и вики-прогулок, организованных разными Сообществами Викимедиа. Фотографии помогают привлечь внимание читателя лучше, чем «стены текста», иллюстрируют содержание и делают статью более поучительной и привлекательной для читателей. Тысячи фотографий были добавлены на Викисклад во время различных кампаний, вики-прогулок и фотоконкурсов, в том числе таких международных конкурсов как Вики любит памятники, Вики любит Африку, Вики любит Землю, Вики любит фольклор и др. Лишь небольшая часть фотографий-конкурсантов нашла применение в статьях Википедии. Сейчас на Викискладе хранятся миллионы фотографий, но лишь малая их часть используется в статьях Википедии. Это большая проблема, устранить которую и призван этот проект.</blockquote> [[M:Wikipedia Pages Wanting Photos 2022/ru|Тулыраҡ мәғлүмәт БЫНДА]]. [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 10:03, 7 июль 2022 (UTC) == Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев/Публицистика & энциклопедистика == Ағымдағы ваҡиғалар тураһында Википедия мәҡәләһен яҙыу тураһында [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев/Публицистика & энциклопедистика|фекеремде]] еткерәм. Рәхим итеп уҡығыҙ. Теләһәгеҙ, үҙегеҙҙең фекерегеҙҙе ФА битендә яҙығыҙ. [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 05:01, 9 июль 2022 (UTC) == Викиконференция 2022, Санкт-Петербург, 24-25 сентябрь == Рәсәй викимедиасыларның халыҡ-ара сараһы — Викиконференция 2022 быйыл Санкт-Петербург ҡалаһында 24-25 сентябрҙә була. ВМРУ ағзалары ултырышында рәсми ҡарар ҡабул ителгән. [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 08:43, 10 июль 2022 (UTC) * [https://ru.wikimedia.org/wiki/%D0%92%D0%B8%D0%BA%D0%B8-%D0%BA%D0%BE%D0%BD%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%BD%D1%86%D0%B8%D1%8F_2022 Викиконференция 2022] [[Категория:Википедия:Ҡоролтай]] == Открыт прием заявок для сессий == [[Файл:Wikidata_Istanbul_call_for_submissions_is_now_open_social_media_post.png|справа|мини|250x250пкс|Открыт прием заявок]] Всем привет, Команда организаторов [[:m:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians 2022|Тренингов по Викиданных для Тюркских Викимедийцев]] рада сообщить вам, что [[:m:Wikidata Trainings For Turkic Wikimedians/Submissions|открыт прием заявок]] (https://w.wiki/5TFZ) на участие в программе конференции, которая пройдет в Стамбуле, Турции, с 21 по 23 октября. '''Мы будем принимать заявки до 10 августа 2022 года'''. Вы можете подать заявку и выступить на конференции на трех языках: английском, турецком и русском, а также онлайн или очно. Предложения по сессиям могут быть представлены в 5 различных типах со стандартизированной продолжительностью выступления. Основная тема сессии должна быть связана с Викиданными, интегрированными данными, импортом данных, SPARQL или другими связанными темами. Вы также можете представить свои достижения или темы, связанные с развитием проектов Викимедиа и движения Викимедиа. Более подробно – https://w.wiki/5TFZ. Мы хотели бы узнать и предоставить сообществу больше информации о тюркских сообществах, и мы надеемся, что вы поможете нам достичь этой цели. С уважением, – [[Ҡатнашыусы:Mehman97|Mehman97]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Mehman97|әңгәмә]]) 15:55, 17 июль 2022 (UTC) == БашВикила кәрәк булған исемлектәр == Фамилиялаштар исемлеге ябай ғына төҙөлә. Әлеге ваҡытта БашВикила булмаған [[Категория буйынса фекерләшеү:Фамилиялаштар исемлеге булған биттәр|фамилиялар бында туплана]], шунда уҡ мәҡәлә өсөн әҙерләмә лә бар. [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 18:34, 25 июль 2022 (UTC) : [[Төпәев Салауат Харис улы|Төпәйев С.Х.]] «Башҡорт фамилиялары» белешмә-һүҙлеге бар. Фамилияның ниндә телдән кергәне, русса яҙылышы, аңлатмаһы бирелә. Ошо белешмәне лә ҡулланырға мөмкин [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqort_familiyalary.pdf].--[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 06:57, 26 июль 2022 (UTC) : [[:Категория_буйынса_фекерләшеү:Фамилиялаштар_исемлеге_булған_биттәр#БашВикила_төҙөлмәгән_фамилиялаштар_исемлектәре|БашВикила_төҙөлмәгән_фамилиялаштар_исемлектәре]] исемлеген төҙөп бөттөм. 500-гә яҡын исемлек төҙөргә кәрәк. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 10:03, 29 июль 2022 (UTC) 90284ypu4gyg50sdiuy3n9ghwvnndsx 0 3969 1147503 423145 2022-07-29T09:41:40Z Vadim Mustaev 24860 Һүҙҙә хата үҙгәртелде wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Имән | image file = Marktræ (Quercus).JPG | image descr = Ағастың дөйөм күренеше | regnum = Үҫемлектәр | divisio = [[Ябыҡ орлоҡлолар]] | classis = [[Ике өлөшлөләр]] | ordo = [[Бук сәскәлеләр]] | familia = бук һымаҡтар | genus = '''Имән''' | latin = {{btname|Quercus|[[L.]]}} | wikispecies = Quercus | section name = Төрҙәре | section text = <center>[[#Наиболее известные виды|''Тексты ҡараҙғыҙ'']]<br />шулай уҡ '''''[[Имән төрҙәре]]'''''</center> | commons = Category:Quercus | itis = 19276 | ncbi = 3511 }} [[Файл:Illustration Quercus robur0.jpg|thumb|left|Имән]] '''Имән''' - [[төньяҡ]]{{?}} ағасы. Имән (русса: дуб черешчатый, латинса: Quercus robur.) — бейеклеге 40 м-ға етә алған ағас. Апрель-май айҙарында сәскә ата, емеше октябрь баштарында өлгөрә. Нигеҙҙә, республикабыҙҙың көнбайыш өлөшөндә үҫә. == Сеймал әҙерләү == Дауалау өсөн йәш имәндең ҡайырыһы ҡулланыла. Уның составында ҡамаштырыу матдәләре, кверцетин, пентозон һ. б. биологик актив матдәләр бар. Имән ҡайырын яҙғыһын (ағас япраҡ ярғанға тиклем) әҙерләйҙәр. Алынған ҡайырҙың оҙонлоғо 20-30 см-ҙан артыҡ булмаһын, һыҙырылған ҡайыр көпшә рәүешендә бөгәрләнә һәм яҡшы елләтелеп торған урында киптерелә. Күгәрмәһен өсөн ҡайыры даими рәүештә әйләндереп торолһон. Ҡайырының тиҙ һынып барыуы уның яҡшы кипкәнен аңлата. == Халыҡ дауаһы == Имән ҡайырыһынан әҙерләнгән ҡайнатманы эс киткәндә, ашҡаҙан-эсәктәрҙең эшсәнлеге боҙолғанда, һейҙек ҡыуығы шешкәндә ҡулланырға кәңәш ителә. Ҡайнатманы әҙерләү: 5-6 аш ҡалағы киптереп ваҡланған имән ҡайырыһын 1 литр һыуға һалып, 30 минут талғын утта ҡайнатырға кәрәк. Ҡай¬натманы көнөнә 2-3 тапҡыр, ас ҡарынға, 1 /2 стакан эсергә. Ауыҙ эсе боҙолғанда, теш ите ҡанап шешкәндә был ҡай¬натма менән ауыҙҙы сайҡау файҙалы. Геморрой шешектәре ҡанағанда ла имән ҡайыры ҡайнатмаһын ванна, примочка рәүешендә ҡулланыу ыңғай һөҙөмтә бирәсәк. Аяҡтар ныҡ тирләүсән булғанда ванна яһап була. Баш тиреһе тиҙ майланып барһа ла имән ҡайыры ҡайнатмаһы ярҙам итә ала. Ҡулланыу тәртибе: үрҙә күрһәтелгәнсә әҙерләнгән ҡайнатма шыйығайтыла — 2 аш ҡалағы ҡайнатма киптереп ваҡланған тамыр һәм тамырһабаҡ 1 стакан ҡайнар һыуға һалына. Яһалған дауаны төнгә ҡаршы 1/2 стакан эсергә. == Имән ағасы- халыҡ ижадында == == Халыҡ хужалығында имәнде ҡулланыу == Имән ҡаты ағас. Ул төҙөлөш иатериалы булараҡ бик ҡиммәтле. Борон- борондан нығытма өсөн ҡулланылған. Өфөнөң тәүге исеме, ғалимдар иҫбатлауынса Имәнҡала булған. [[Категория:Үҫемлектәр]] [[Категория:Евразия флораһы]] [[Категория:Африка флораһы]] [[Категория:Төньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Көньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Библияла телгә алынған үҫемлектәр]] [[Категория:Ағастар]] 4soicthfzs4yng6vcu5yqqrykaz5dq4 1147504 1147503 2022-07-29T09:44:11Z Vadim Mustaev 24860 Һүҙҙә хата үҙгәртелде wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Имән | image file = Marktræ (Quercus).JPG | image descr = Ағастың дөйөм күренеше | regnum = Үҫемлектәр | divisio = [[Ябыҡ орлоҡлолар]] | classis = [[Ике өлөшлөләр]] | ordo = [[Бук сәскәлеләр]] | familia = бук һымаҡтар | genus = '''Имән''' | latin = {{btname|Quercus|[[L.]]}} | wikispecies = Quercus | section name = Төрҙәре | section text = <center>[[#Наиболее известные виды|''Тексты ҡараҙғыҙ'']]<br />шулай уҡ '''''[[Имән төрҙәре]]'''''</center> | commons = Category:Quercus | itis = 19276 | ncbi = 3511 }} [[Файл:Illustration Quercus robur0.jpg|thumb|left|Имән]] '''Имән''' - [[төньяҡ]]{{?}} ағасы. Имән (русса: дуб черешчатый, латинса: Quercus robur.) — бейеклеге 40 м-ға етә алған ағас. Апрель-май айҙарында сәскә ата, емеше октябрь баштарында өлгөрә. Нигеҙҙә, республикабыҙҙың көнбайыш өлөшөндә үҫә. == Сеймал әҙерләү == Дауалау өсөн йәш имәндең ҡайырыһы ҡулланыла. Уның составында ҡамаштырыу матдәләре, кверцетин, пентозон һ. б. биологик актив матдәләр бар. Имән ҡайырын яҙғыһын (ағас япраҡ ярғанға тиклем) әҙерләйҙәр. Алынған ҡайырҙың оҙонлоғо 20-30 см-ҙан артыҡ булмаһын, һыҙырылған ҡайыр көпшә рәүешендә бөгәрләнә һәм яҡшы елләтелеп торған урында киптерелә. Күгәрмәһен өсөн ҡайыры даими рәүештә әйләндереп торолһон. Ҡайырының тиҙ һынып барыуы уның яҡшы кипкәнен аңлата. == Халыҡ дауаһы == Имән ҡайырыһынан әҙерләнгән ҡайнатманы эс киткәндә, ашҡаҙан-эсәктәрҙең эшсәнлеге боҙолғанда, һейҙек ҡыуығы шешкәндә ҡулланырға кәңәш ителә. Ҡайнатманы әҙерләү: 5-6 аш ҡалағы киптереп ваҡланған имән ҡайырыһын 1 литр һыуға һалып, 30 минут талғын утта ҡайнатырға кәрәк. Ҡайнатманы көнөнә 2-3 тапҡыр, ас ҡарынға, 1 /2 стакан эсергә. Ауыҙ эсе боҙолғанда, теш ите ҡанап шешкәндә был ҡай¬натма менән ауыҙҙы сайҡау файҙалы. Геморрой шешектәре ҡанағанда ла имән ҡайыры ҡайнатмаһын ванна, примочка рәүешендә ҡулланыу ыңғай һөҙөмтә бирәсәк. Аяҡтар ныҡ тирләүсән булғанда ванна яһап була. Баш тиреһе тиҙ майланып барһа ла имән ҡайыры ҡайнатмаһы ярҙам итә ала. Ҡулланыу тәртибе: үрҙә күрһәтелгәнсә әҙерләнгән ҡайнатма шыйығайтыла — 2 аш ҡалағы ҡайнатма киптереп ваҡланған тамыр һәм тамырһабаҡ 1 стакан ҡайнар һыуға һалына. Яһалған дауаны төнгә ҡаршы 1/2 стакан эсергә. == Имән ағасы- халыҡ ижадында == == Халыҡ хужалығында имәнде ҡулланыу == Имән ҡаты ағас. Ул төҙөлөш иатериалы булараҡ бик ҡиммәтле. Борон- борондан нығытма өсөн ҡулланылған. Өфөнөң тәүге исеме, ғалимдар иҫбатлауынса Имәнҡала булған. [[Категория:Үҫемлектәр]] [[Категория:Евразия флораһы]] [[Категория:Африка флораһы]] [[Категория:Төньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Көньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Библияла телгә алынған үҫемлектәр]] [[Категория:Ағастар]] bbuwetfq2i2o17h453z5sp8u0mthd7t 1147505 1147504 2022-07-29T09:45:05Z Vadim Mustaev 24860 Һүҙҙә хата үҙгәртелде wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Имән | image file = Marktræ (Quercus).JPG | image descr = Ағастың дөйөм күренеше | regnum = Үҫемлектәр | divisio = [[Ябыҡ орлоҡлолар]] | classis = [[Ике өлөшлөләр]] | ordo = [[Бук сәскәлеләр]] | familia = бук һымаҡтар | genus = '''Имән''' | latin = {{btname|Quercus|[[L.]]}} | wikispecies = Quercus | section name = Төрҙәре | section text = <center>[[#Наиболее известные виды|''Тексты ҡараҙғыҙ'']]<br />шулай уҡ '''''[[Имән төрҙәре]]'''''</center> | commons = Category:Quercus | itis = 19276 | ncbi = 3511 }} [[Файл:Illustration Quercus robur0.jpg|thumb|left|Имән]] '''Имән''' - [[төньяҡ]]{{?}} ағасы. Имән (русса: дуб черешчатый, латинса: Quercus robur.) — бейеклеге 40 м-ға етә алған ағас. Апрель-май айҙарында сәскә ата, емеше октябрь баштарында өлгөрә. Нигеҙҙә, республикабыҙҙың көнбайыш өлөшөндә үҫә. == Сеймал әҙерләү == Дауалау өсөн йәш имәндең ҡайырыһы ҡулланыла. Уның составында ҡамаштырыу матдәләре, кверцетин, пентозон һ. б. биологик актив матдәләр бар. Имән ҡайырын яҙғыһын (ағас япраҡ ярғанға тиклем) әҙерләйҙәр. Алынған ҡайырҙың оҙонлоғо 20-30 см-ҙан артыҡ булмаһын, һыҙырылған ҡайыр көпшә рәүешендә бөгәрләнә һәм яҡшы елләтелеп торған урында киптерелә. Күгәрмәһен өсөн ҡайыры даими рәүештә әйләндереп торолһон. Ҡайырының тиҙ һынып барыуы уның яҡшы кипкәнен аңлата. == Халыҡ дауаһы == Имән ҡайырыһынан әҙерләнгән ҡайнатманы эс киткәндә, ашҡаҙан-эсәктәрҙең эшсәнлеге боҙолғанда, һейҙек ҡыуығы шешкәндә ҡулланырға кәңәш ителә. Ҡайнатманы әҙерләү: 5-6 аш ҡалағы киптереп ваҡланған имән ҡайырыһын 1 литр һыуға һалып, 30 минут талғын утта ҡайнатырға кәрәк. Ҡайнатманы көнөнә 2-3 тапҡыр, ас ҡарынға, 1 /2 стакан эсергә. Ауыҙ эсе боҙолғанда, теш ите ҡанап шешкәндә был ҡай¬натма менән ауыҙҙы сайҡау файҙалы. Геморрой шешектәре ҡанағанда ла имән ҡайыры ҡайнатмаһын ванна, примочка рәүешендә ҡулланыу ыңғай һөҙөмтә бирәсәк. Аяҡтар ныҡ тирләүсән булғанда ванна яһап була. Баш тиреһе тиҙ майланып барһа ла имән ҡайыры ҡайнатмаһы ярҙам итә ала. Ҡулланыу тәртибе: үрҙә күрһәтелгәнсә әҙерләнгән ҡайнатма шыйығайтыла — 2 аш ҡалағы ҡайнатма киптереп ваҡланған тамыр һәм тамырһабаҡ 1 стакан ҡайнар һыуға һалына. Яһалған дауаны төнгә ҡаршы 1/2 стакан эсергә. == Имән ағасы- халыҡ ижадында == == Халыҡ хужалығында имәнде ҡулланыу == Имән ҡаты ағас. Ул төҙөлөш материалы булараҡ бик ҡиммәтле. Борон-борондан нығытма өсөн ҡулланылған. Өфөнөң тәүге исеме, ғалимдар иҫбатлауынса Имәнҡала булған. [[Категория:Үҫемлектәр]] [[Категория:Евразия флораһы]] [[Категория:Африка флораһы]] [[Категория:Төньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Көньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Библияла телгә алынған үҫемлектәр]] [[Категория:Ағастар]] 4dkxyplhrx4sstxi07f0r86sa0pzw2d 1147506 1147505 2022-07-29T09:59:41Z Vadim Mustaev 24860 Мәғлүмәт индерҙем wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Имән | image file = Marktræ (Quercus).JPG | image descr = Ағастың дөйөм күренеше | regnum = Үҫемлектәр | divisio = [[Ябыҡ орлоҡлолар]] | classis = [[Ике өлөшлөләр]] | ordo = [[Бук сәскәлеләр]] | familia = бук һымаҡтар | genus = '''Имән''' | latin = {{btname|Quercus|[[L.]]}} | wikispecies = Quercus | section name = Төрҙәре | section text = <center>[[#Наиболее известные виды|''Тексты ҡараҙғыҙ'']]<br />шулай уҡ '''''[[Имән төрҙәре]]'''''</center> | commons = Category:Quercus | itis = 19276 | ncbi = 3511 }} [[Файл:Illustration Quercus robur0.jpg|thumb|left|Имән]] '''Имән''' - [[төньяҡ]]{{?}} ағасы. Имән (русса: дуб черешчатый, латинса: Quercus robur.) — бейеклеге 40 м-ға етә алған ағас. Апрель-май айҙарында сәскә ата, емеше октябрь баштарында өлгөрә. Нигеҙҙә, республикабыҙҙың көнбайыш өлөшөндә үҫә. == Сеймал әҙерләү == Дауалау өсөн йәш имәндең ҡайырыһы ҡулланыла. Уның составында ҡамаштырыу матдәләре, кверцетин, пентозон һ. б. биологик актив матдәләр бар. Имән ҡайырын яҙғыһын (ағас япраҡ ярғанға тиклем) әҙерләйҙәр. Алынған ҡайырҙың оҙонлоғо 20-30 см-ҙан артыҡ булмаһын, һыҙырылған ҡайыр көпшә рәүешендә бөгәрләнә һәм яҡшы елләтелеп торған урында киптерелә. Күгәрмәһен өсөн ҡайыры даими рәүештә әйләндереп торолһон. Ҡайырының тиҙ һынып барыуы уның яҡшы кипкәнен аңлата. == Халыҡ дауаһы == Имән ҡайырыһынан әҙерләнгән ҡайнатманы эс киткәндә, ашҡаҙан-эсәктәрҙең эшсәнлеге боҙолғанда, һейҙек ҡыуығы шешкәндә ҡулланырға кәңәш ителә. Ҡайнатманы әҙерләү: 5-6 аш ҡалағы киптереп ваҡланған имән ҡайырыһын 1 литр һыуға һалып, 30 минут талғын утта ҡайнатырға кәрәк. Ҡайнатманы көнөнә 2-3 тапҡыр, ас ҡарынға, 1 /2 стакан эсергә. Ауыҙ эсе боҙолғанда, теш ите ҡанап шешкәндә был ҡай¬натма менән ауыҙҙы сайҡау файҙалы. Геморрой шешектәре ҡанағанда ла имән ҡайыры ҡайнатмаһын ванна, примочка рәүешендә ҡулланыу ыңғай һөҙөмтә бирәсәк. Аяҡтар ныҡ тирләүсән булғанда ванна яһап була. Баш тиреһе тиҙ майланып барһа ла имән ҡайыры ҡайнатмаһы ярҙам итә ала. Ҡулланыу тәртибе: үрҙә күрһәтелгәнсә әҙерләнгән ҡайнатма шыйығайтыла — 2 аш ҡалағы ҡайнатма киптереп ваҡланған тамыр һәм тамырһабаҡ 1 стакан ҡайнар һыуға һалына. Яһалған дауаны төнгә ҡаршы 1/2 стакан эсергә. == Имән ағасы- халыҡ ижадында == [[Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]]: Йүкә шына имән яра == Имәғасгачҡ- катғасгаҡ,йыкаеғасгачсырағасгач.Халыҡ хужалығында имәнде ҡулланыу == Имән ҡаты ағас. Ул төҙөлөш материалы булараҡ бик ҡиммәтле. Борон-борондан нығытма өсөн ҡулланылған. Өфөнөң тәүге исеме, ғалимдар иҫбатлауынса Имәнҡала булған. [[Категория:Үҫемлектәр]] [[Категория:Евразия флораһы]] [[Категория:Африка флораһы]] [[Категория:Төньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Көньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Библияла телгә алынған үҫемлектәр]] [[Категория:Ағастар]] jzj3m6fkw0nvutnkpvmt6gkwwwn35va 1147509 1147506 2022-07-29T10:04:58Z Vadim Mustaev 24860 Хаталар төҙәтелде wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Имән | image file = Marktræ (Quercus).JPG | image descr = Ағастың дөйөм күренеше | regnum = Үҫемлектәр | divisio = [[Ябыҡ орлоҡлолар]] | classis = [[Ике өлөшлөләр]] | ordo = [[Бук сәскәлеләр]] | familia = бук һымаҡтар | genus = '''Имән''' | latin = {{btname|Quercus|[[L.]]}} | wikispecies = Quercus | section name = Төрҙәре | section text = <center>[[#Наиболее известные виды|''Тексты ҡараҙғыҙ'']]<br />шулай уҡ '''''[[Имән төрҙәре]]'''''</center> | commons = Category:Quercus | itis = 19276 | ncbi = 3511 }} [[Файл:Illustration Quercus robur0.jpg|thumb|left|Имән]] '''Имән''' - [[төньяҡ]]{{?}} ағасы. Имән (русса: дуб черешчатый, латинса: Quercus robur.) — бейеклеге 40 м-ға етә алған ағас. Апрель-май айҙарында сәскә ата, емеше октябрь баштарында өлгөрә. Нигеҙҙә, республикабыҙҙың көнбайыш өлөшөндә үҫә. == Сеймал әҙерләү == Дауалау өсөн йәш имәндең ҡайырыһы ҡулланыла. Уның составында ҡамаштырыу матдәләре, кверцетин, пентозон һ. б. биологик актив матдәләр бар. Имән ҡайырын яҙғыһын (ағас япраҡ ярғанға тиклем) әҙерләйҙәр. Алынған ҡайырҙың оҙонлоғо 20-30 см-ҙан артыҡ булмаһын, һыҙырылған ҡайыр көпшә рәүешендә бөгәрләнә һәм яҡшы елләтелеп торған урында киптерелә. Күгәрмәһен өсөн ҡайыры даими рәүештә әйләндереп торолһон. Ҡайырының тиҙ һынып барыуы уның яҡшы кипкәнен аңлата. == Халыҡ дауаһы == Имән ҡайырыһынан әҙерләнгән ҡайнатманы эс киткәндә, ашҡаҙан-эсәктәрҙең эшсәнлеге боҙолғанда, һейҙек ҡыуығы шешкәндә ҡулланырға кәңәш ителә. Ҡайнатманы әҙерләү: 5-6 аш ҡалағы киптереп ваҡланған имән ҡайырыһын 1 литр һыуға һалып, 30 минут талғын утта ҡайнатырға кәрәк. Ҡайнатманы көнөнә 2-3 тапҡыр, ас ҡарынға, 1 /2 стакан эсергә. Ауыҙ эсе боҙолғанда, теш ите ҡанап шешкәндә был ҡай¬натма менән ауыҙҙы сайҡау файҙалы. Геморрой шешектәре ҡанағанда ла имән ҡайыры ҡайнатмаһын ванна, примочка рәүешендә ҡулланыу ыңғай һөҙөмтә бирәсәк. Аяҡтар ныҡ тирләүсән булғанда ванна яһап була. Баш тиреһе тиҙ майланып барһа ла имән ҡайыры ҡайнатмаһы ярҙам итә ала. Ҡулланыу тәртибе: үрҙә күрһәтелгәнсә әҙерләнгән ҡайнатма шыйығайтыла — 2 аш ҡалағы ҡайнатма киптереп ваҡланған тамыр һәм тамырһабаҡ 1 стакан ҡайнар һыуға һалына. Яһалған дауаны төнгә ҡаршы 1/2 стакан эсергә. == Имән ағасы- халыҡ ижадында == [[Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]]: Йүкә шына имән яра == Халыҡ хужалығында имәнде ҡулланыу == Имән ҡаты ағас. Ул төҙөлөш материалы булараҡ бик ҡиммәтле. Борон-борондан нығытма өсөн ҡулланылған. Өфөнөң тәүге исеме, ғалимдар иҫбатлауынса Имәнҡала булған. [[Категория:Үҫемлектәр]] [[Категория:Евразия флораһы]] [[Категория:Африка флораһы]] [[Категория:Төньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Көньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Библияла телгә алынған үҫемлектәр]] [[Категория:Ағастар]] busd31edfeixzi1gogai71mr05poskh 1147510 1147509 2022-07-29T10:08:18Z Vadim Mustaev 24860 Мәғлүмәт индерҙем wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Имән | image file = Marktræ (Quercus).JPG | image descr = Ағастың дөйөм күренеше | regnum = Үҫемлектәр | divisio = [[Ябыҡ орлоҡлолар]] | classis = [[Ике өлөшлөләр]] | ordo = [[Бук сәскәлеләр]] | familia = бук һымаҡтар | genus = '''Имән''' | latin = {{btname|Quercus|[[L.]]}} | wikispecies = Quercus | section name = Төрҙәре | section text = <center>[[#Наиболее известные виды|''Тексты ҡараҙғыҙ'']]<br />шулай уҡ '''''[[Имән төрҙәре]]'''''</center> | commons = Category:Quercus | itis = 19276 | ncbi = 3511 }} [[Файл:Illustration Quercus robur0.jpg|thumb|left|Имән]] '''Имән''' - [[төньяҡ]]{{?}} ағасы. Имән (русса: дуб черешчатый, латинса: Quercus robur.) — бейеклеге 40 м-ға етә алған ағас. Апрель-май айҙарында сәскә ата, емеше октябрь баштарында өлгөрә. Нигеҙҙә, республикабыҙҙың көнбайыш өлөшөндә үҫә. == Сеймал әҙерләү == Дауалау өсөн йәш имәндең ҡайырыһы ҡулланыла. Уның составында ҡамаштырыу матдәләре, кверцетин, пентозон һ. б. биологик актив матдәләр бар. Имән ҡайырын яҙғыһын (ағас япраҡ ярғанға тиклем) әҙерләйҙәр. Алынған ҡайырҙың оҙонлоғо 20-30 см-ҙан артыҡ булмаһын, һыҙырылған ҡайыр көпшә рәүешендә бөгәрләнә һәм яҡшы елләтелеп торған урында киптерелә. Күгәрмәһен өсөн ҡайыры даими рәүештә әйләндереп торолһон. Ҡайырының тиҙ һынып барыуы уның яҡшы кипкәнен аңлата. == Халыҡ дауаһы == Имән ҡайырыһынан әҙерләнгән ҡайнатманы эс киткәндә, ашҡаҙан-эсәктәрҙең эшсәнлеге боҙолғанда, һейҙек ҡыуығы шешкәндә ҡулланырға кәңәш ителә. Ҡайнатманы әҙерләү: 5-6 аш ҡалағы киптереп ваҡланған имән ҡайырыһын 1 литр һыуға һалып, 30 минут талғын утта ҡайнатырға кәрәк. Ҡайнатманы көнөнә 2-3 тапҡыр, ас ҡарынға, 1 /2 стакан эсергә. Ауыҙ эсе боҙолғанда, теш ите ҡанап шешкәндә был ҡай¬натма менән ауыҙҙы сайҡау файҙалы. Геморрой шешектәре ҡанағанда ла имән ҡайыры ҡайнатмаһын ванна, примочка рәүешендә ҡулланыу ыңғай һөҙөмтә бирәсәк. Аяҡтар ныҡ тирләүсән булғанда ванна яһап була. Баш тиреһе тиҙ майланып барһа ла имән ҡайыры ҡайнатмаһы ярҙам итә ала. Ҡулланыу тәртибе: үрҙә күрһәтелгәнсә әҙерләнгән ҡайнатма шыйығайтыла — 2 аш ҡалағы ҡайнатма киптереп ваҡланған тамыр һәм тамырһабаҡ 1 стакан ҡайнар һыуға һалына. Яһалған дауаны төнгә ҡаршы 1/2 стакан эсергә. == Имән ағасы- халыҡ ижадында == [[Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]]: Йүкә шына имән яра Имән ағас - ҡаты ағас, ҡайын ағас - сырағас. Имән ағасының эйелғәне - һынғаны. Имән бик ҡаты ағас ла, уның ла япрағы һарғая. Имән күмере еҫле булыр. Имән сәтләүеге алмағас төбөнә тәгәрәмәй. == Халыҡ хужалығында имәнде ҡулланыу == Имән ҡаты ағас. Ул төҙөлөш материалы булараҡ бик ҡиммәтле. Борон-борондан нығытма өсөн ҡулланылған. Өфөнөң тәүге исеме, ғалимдар иҫбатлауынса Имәнҡала булған. [[Категория:Үҫемлектәр]] [[Категория:Евразия флораһы]] [[Категория:Африка флораһы]] [[Категория:Төньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Көньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Библияла телгә алынған үҫемлектәр]] [[Категория:Ағастар]] p2uzesvakl6visa8yuefjmpeiz8skve 1147511 1147510 2022-07-29T10:10:45Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Имән | image file = Marktræ (Quercus).JPG | image descr = Ағастың дөйөм күренеше | regnum = Үҫемлектәр | divisio = [[Ябыҡ орлоҡлолар]] | classis = [[Ике өлөшлөләр]] | ordo = [[Бук сәскәлеләр]] | familia = бук һымаҡтар | genus = '''Имән''' | latin = {{btname|Quercus|[[L.]]}} | wikispecies = Quercus | section name = Төрҙәре | section text = <center>[[#Наиболее известные виды|''Тексты ҡараҙғыҙ'']]<br>шулай уҡ '''''[[Имән төрҙәре]]'''''</center> | commons = Category:Quercus | itis = 19276 | ncbi = 3511 }} [[Файл:Illustration Quercus robur0.jpg|thumb|left|Имән]] '''Имән''' — [[төньяҡ]] ағасы. Имән (русса: дуб черешчатый, латинса: Quercus robur.) — бейеклеге 40 м-ға етә алған ағас. Апрель-май айҙарында сәскә ата, емеше октябрь баштарында өлгөрә. Нигеҙҙә, республикабыҙҙың көнбайыш өлөшөндә үҫә. == Сеймал әҙерләү == Дауалау өсөн йәш имәндең ҡайырыһы ҡулланыла. Уның составында ҡамаштырыу матдәләре, кверцетин, пентозон һ. б. биологик актив матдәләр бар. Имән ҡайырын яҙғыһын (ағас япраҡ ярғанға тиклем) әҙерләйҙәр. Алынған ҡайырҙың оҙонлоғо 20-30 см-ҙан артыҡ булмаһын, һыҙырылған ҡайыр көпшә рәүешендә бөгәрләнә һәм яҡшы елләтелеп торған урында киптерелә. Күгәрмәһен өсөн ҡайыры даими рәүештә әйләндереп торолһон. Ҡайырының тиҙ һынып барыуы уның яҡшы кипкәнен аңлата. == Халыҡ дауаһы == Имән ҡайырыһынан әҙерләнгән ҡайнатманы эс киткәндә, ашҡаҙан-эсәктәрҙең эшсәнлеге боҙолғанда, һейҙек ҡыуығы шешкәндә ҡулланырға кәңәш ителә. Ҡайнатманы әҙерләү: 5-6 аш ҡалағы киптереп ваҡланған имән ҡайырыһын 1 литр һыуға һалып, 30 минут талғын утта ҡайнатырға кәрәк. Ҡайнатманы көнөнә 2-3 тапҡыр, ас ҡарынға, 1 /2 стакан эсергә. Ауыҙ эсе боҙолғанда, теш ите ҡанап шешкәндә был ҡай¬натма менән ауыҙҙы сайҡау файҙалы. Геморрой шешектәре ҡанағанда ла имән ҡайыры ҡайнатмаһын ванна, примочка рәүешендә ҡулланыу ыңғай һөҙөмтә бирәсәк. Аяҡтар ныҡ тирләүсән булғанда ванна яһап була. Баш тиреһе тиҙ майланып барһа ла имән ҡайыры ҡайнатмаһы ярҙам итә ала. Ҡулланыу тәртибе: үрҙә күрһәтелгәнсә әҙерләнгән ҡайнатма шыйығайтыла — 2 аш ҡалағы ҡайнатма киптереп ваҡланған тамыр һәм тамырһабаҡ 1 стакан ҡайнар һыуға һалына. Яһалған дауаны төнгә ҡаршы 1/2 стакан эсергә. == Имән ағасы- халыҡ ижадында == [[Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]]: Йүкә шына имән яра Имән ағас — ҡаты ағас, ҡайын ағас — сырағас. Имән ағасының эйелғәне — һынғаны. Имән бик ҡаты ағас ла, уның ла япрағы һарғая. Имән күмере еҫле булыр. Имән сәтләүеге алмағас төбөнә тәгәрәмәй. == Халыҡ хужалығында имәнде ҡулланыу == Имән ҡаты ағас. Ул төҙөлөш материалы булараҡ бик ҡиммәтле. Борон-борондан нығытма өсөн ҡулланылған. Өфөнөң тәүге исеме, ғалимдар иҫбатлауынса Имәнҡала булған. [[Категория:Үҫемлектәр]] [[Категория:Евразия флораһы]] [[Категория:Африка флораһы]] [[Категория:Төньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Көньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Библияла телгә алынған үҫемлектәр]] [[Категория:Ағастар]] 6srv0nej47b5we0g1jmutu3s89ghhlq 1147512 1147511 2022-07-29T10:13:15Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Имән | image file = Marktræ (Quercus).JPG | image descr = Ағастың дөйөм күренеше | regnum = Үҫемлектәр | divisio = [[Ябыҡ орлоҡлолар]] | classis = [[Ике өлөшлөләр]] | ordo = [[Бук сәскәлеләр]] | familia = бук һымаҡтар | genus = '''Имән''' | latin = {{btname|Quercus|[[L.]]}} | wikispecies = Quercus | section name = Төрҙәре | section text = <center>[[#Наиболее известные виды|''Тексты ҡараҙғыҙ'']]<br>шулай уҡ '''''[[Имән төрҙәре]]'''''</center> | commons = Category:Quercus | itis = 19276 | ncbi = 3511 }} [[Файл:Illustration Quercus robur0.jpg|thumb|left|Имән]] '''Имән''' ({{lang-ru|дуб черешчатый}}, {{lang-lat|Quercus robur}})  — бейеклеге 40 м-ға етә алған ағас. Апрель-май айҙарында сәскә ата, емеше октябрь баштарында өлгөрә. Нигеҙҙә, Башҡортостандың көнбайыш өлөшөндә үҫә. == Сеймал әҙерләү == Дауалау өсөн йәш имәндең ҡайырыһы ҡулланыла. Уның составында ҡамаштырыу матдәләре, кверцетин, пентозон һ. б. биологик актив матдәләр бар. Имән ҡайырын яҙғыһын (ағас япраҡ ярғанға тиклем) әҙерләйҙәр. Алынған ҡайырҙың оҙонлоғо 20-30 см-ҙан артыҡ булмаһын, һыҙырылған ҡайыр көпшә рәүешендә бөгәрләнә һәм яҡшы елләтелеп торған урында киптерелә. Күгәрмәһен өсөн ҡайыры даими рәүештә әйләндереп торолһон. Ҡайырының тиҙ һынып барыуы уның яҡшы кипкәнен аңлата. == Халыҡ дауаһы == Имән ҡайырыһынан әҙерләнгән ҡайнатманы эс киткәндә, ашҡаҙан-эсәктәрҙең эшсәнлеге боҙолғанда, һейҙек ҡыуығы шешкәндә ҡулланырға кәңәш ителә. Ҡайнатманы әҙерләү: 5-6 аш ҡалағы киптереп ваҡланған имән ҡайырыһын 1 литр һыуға һалып, 30 минут талғын утта ҡайнатырға кәрәк. Ҡайнатманы көнөнә 2-3 тапҡыр, ас ҡарынға, 1 /2 стакан эсергә. Ауыҙ эсе боҙолғанда, теш ите ҡанап шешкәндә был ҡай¬натма менән ауыҙҙы сайҡау файҙалы. Геморрой шешектәре ҡанағанда ла имән ҡайыры ҡайнатмаһын ванна, примочка рәүешендә ҡулланыу ыңғай һөҙөмтә бирәсәк. Аяҡтар ныҡ тирләүсән булғанда ванна яһап була. Баш тиреһе тиҙ майланып барһа ла имән ҡайыры ҡайнатмаһы ярҙам итә ала. Ҡулланыу тәртибе: үрҙә күрһәтелгәнсә әҙерләнгән ҡайнатма шыйығайтыла — 2 аш ҡалағы ҡайнатма киптереп ваҡланған тамыр һәм тамырһабаҡ 1 стакан ҡайнар һыуға һалына. Яһалған дауаны төнгә ҡаршы 1/2 стакан эсергә. == Имән ағасы- халыҡ ижадында == [[Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]]: Йүкә шына имән яра Имән ағас — ҡаты ағас, ҡайын ағас — сырағас. Имән ағасының эйелғәне — һынғаны. Имән бик ҡаты ағас ла, уның ла япрағы һарғая. Имән күмере еҫле булыр. Имән сәтләүеге алмағас төбөнә тәгәрәмәй. == Халыҡ хужалығында имәнде ҡулланыу == Имән ҡаты ағас. Ул төҙөлөш материалы булараҡ бик ҡиммәтле. Борон-борондан нығытма өсөн ҡулланылған. Өфөнөң тәүге исеме, ғалимдар иҫбатлауынса Имәнҡала булған. [[Категория:Үҫемлектәр]] [[Категория:Евразия флораһы]] [[Категория:Африка флораһы]] [[Категория:Төньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Көньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Библияла телгә алынған үҫемлектәр]] [[Категория:Ағастар]] jopg53l9f80a1r71zrk5d7y6l79lnnr 0 4756 1147444 588278 2022-07-28T18:49:35Z Ryanag 5488 /* Һылтанмалар */ wikitext text/x-wiki {{Заповедная зона |Название = Башҡортостан дәүләт ҡурсаулығы |Национальное название = |Категория МСОП = Ia |Изображение = |Подпись = |Расположение = [[Башҡортостан]] |Страна = Рәсәй |Ближайший город = |Координаты = 53/20/44/N/57/46/40/E |CoordScale = |nocat = |Площадь = 49 609 [[гектар]] |Средняя высота = |Дата основания = [[11 июль]] [[1930 йыл]] |Посещаемость = |Год посещаемости = |Управляющая организация = |Всемирное наследие = |Сайт = http://bashgoszapovednik.ru/ |Позиционная карта = Россия |Позиционная карта 1 = Россия Башкортостан }} '''Башҡортостан ҡурсаулығы''' (йәки '''Башҡортостан дәүләт ҡурсаулығы''') — [[Башҡортостан]]дың [[Бөрйән районы]]нда урынлашҡан, ғәйәт бай үҫемлектәр һәм хайуандар донъяһын, күп төрлө тәбиғәт ҡомартҡыларын, [[Көньяҡ Урал]]дың ҡатнаш һәм киң япраҡлы [[урман]] комплексын берләштергән ҡурсаулыҡ. == Тарихы == [[Башҡорт АССР-ы]] Халыҡ Комиссарҙары Советы [[1929]] йылдың [[3 сентябрь|3 сентябр]]ендә заповедник ойоштороу тураһында ҡарар ҡабул итә, һәм ул [[1930]] йылдың 11 июнендә эшләй башлай. 1951 йылда ҡурсаулыҡ бөтөрөлә һәм уның биләмәләрендә урман хужалығы ойошторола. [[Урман]]ды әүҙем һәм контролһеҙ киҫеү башлана. [[1958]] йылдың ноябренән ҡурсаулыҡ тергеҙелә, [[1986]] йылға тиклем бөгөнгө «Шүлгәнташ ҡурсаулығы»н да үҙ эсенә ала һәм уның исеме менән йөрөтөлә<ref>[http://oopt.info/index.php?oopt=754 «ООПТ России» сайты. Башкирский Заповедник]{{ref-ru}}{{V|04|03|2016}}</ref>. == Маҡсаты һәм бурыстары == Ҡурсаулыҡ Көньяҡ Уралдың үҙәгендә, Бөрйән районының матур тәбиғәт ҡосағында 75 мең гектар майҙанды биләй. Ойошторолоуының тәүге көндәренән үк бындағы тәбиғәт байлығын һаҡлауға һәм ишәйтеүгә ҙур иғтибар бирелә, бар-төр һунарсылыҡ тыйыла. Бөтә донъяға билдәле [[Шүлгәнташ мәмерйәһе]] [[РСФСР]] хөкүмәте ҡарары менән әһәмиәтле һәм мөһим [[тәбиғәт ҡомартҡылары]] комплекстары иҫәбенә индерелде. [[1959]] йылда бында юғары [[палеолит]] дәүерендә йәшәгән тәүтормош кешеләренең ҡаяға төшөргән уникаль һүрәттәре табылды. Ҡурсаулыҡ территорияһы ике ҙур өлөштән тора: [[Үҙән (йылға)|Үҙән]] һәм [[Ағиҙел (йылға)|Ағиҙел]] буйы биләмәләре. Бында 800-ҙән ашыу үҫемлек төрҙәрен осратырға мөмкин, уларҙың күптәре [[СССР]]-ҙың «[[Ҡыҙыл китап|Ҡыҙыл китабына]]» индерелгән). Урмандары осһоҙ-ҡырыйһыҙ, саф һыулы йылғалары [[балыҡтар|балыҡҡа]]ға бай, бында хәҙер һирәк осрай торған [[бағыр]], [[бәрҙе]] һәм [[ҡыҙылбалыҡ]] та һаҡланған. 100-ҙән ашыу төрлө баллы сәскә атҡан туғайҙары [[умартасылыҡ]], ә урмандары [[солоҡсолоҡ]] өсөн бигерәк тә уңайлы. Ҡурсаулыҡтың төп бурыстарының береһе — ошо тәбиғәт ҡомартҡыларын һаҡлап ҡалыу. <gallery> File:Маралы в Башкирском заповеднике.jpg File:Башхардский шарьяж.jpg File:Горный перевал Башхард.jpg File:Перевал Башхард.jpg </gallery> == Ҡурсаулыҡтың хайуандар донъяһы == Ҡурсаулыҡтың хайуандар донъяһы ғәжәп бай һәм күп төрлө. Хеҙмәткәрҙәрҙең күҙәтеүе аҫтында бөтә кейектәр һәм ҡоштар иректә йәшәй. Бында [[мышы]], марал, [[ҡоралай]], [[Ҡуян һымаҡтар|ҡуян]], [[шәшке]], һары шәшке, тау шәшкеһе, [[айыу]], [[һеләүһен]], [[бүре]], [[төлкө]], [[тейен]], [[бөркөт]], [[һуйыр]], [[ҡор]], [[сел]], [[Ябалаҡ һымаҡтар|ябалаҡ]] һәм башҡа йәнлектәр, ҡоштар бар. Хайуандар тураһында тейешле хәстәрлек күрелә: маралдар, мышылар, ҡоралайҙар өсөн ҡышҡылыҡҡа бесән әҙерләнә, күп урындарға таш тоҙ ҡуйыла. Ҡоштар өсөн оялар эленә. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} * == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|index.php/component/content/article/8-statya/1880-bash-ort-ursauly-y|Башҡорт ҡурсаулығы|автор=Кучеров Е. В., Ниғмәтуллин А. Ф., Япаров И. М.}} * [http://oopt.info/index.php?oopt=754 «ООПТ России» сайтында ҡурсаулыҡ тураһында] * [http://scanex.com/ru/news/News_Preview.asp?id=n91620 «СканЭкс» үҙәге сайтында Башҡортостан ҡурсаулығы картаһы тураһында] * [http://www.floranimal.ru/national/park.php?pid=75 florAnimal сайтында ҡурсаулыҡ тураһында] {{ООПТ Башкортостана}} [[Категория:Ҡурсаулыҡтар]] [[Категория:Башҡортостандың һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре]] 0vtvdewlsxc3lyo9tvt1vm7x7ptcoxb 0 59581 1147456 1055724 2022-07-28T18:54:41Z Ryanag 5488 /* Һылтанмалар */ wikitext text/x-wiki '''Наҡаҫбаш заказнигы''' — [[Көйөргәҙе районы|Көйөргәҙе]] һәм [[Күгәрсен районы]] биләмәләрендә урынлашҡан. [[БАССР]]-ҙың министрҙар советы 1969 йылдың 18 мартындағы 149-сы һанлы «Наҡаҫбаш республика дәүләт заказнигын төҙөү» тураһындағы постановлениеһы тарафынан ойошторола. Дөйөм майҙаны 23830 гектар. Көйөргәҙе районының 10830 гектар майҙаны инә. Заказник биләмәһендә [[Наҡаҫ]], [[Керәүле]], [[Тирәкле]],[[Ерекл]]е һәм башҡа ваҡ йылғалар аға. Заказникта [[һоро айыу]], [[ҡабан]], [[һеләүһен]], [[бурһыҡ]], [[аҫ|урман аҫы]], [[ҡондоҙ]], [[аҡ ҡуян]], [[үрғуян]], [[дала бөркөтө]], [[ҡыйғыр]] һәм башҡа һунар өсөн тыйылған кейек хайуандар һәм ҡоштар бар. Бында шулай уҡ [[Башҡортостан Республикаһының Ҡыҙыл китабы]]на индерелгән [[бәрҙе]] (балыҡ), [[ҡыр тауығы]], [[әрмәнде]] (баҡа), [[өкө]], [[һарыбаш тумыртҡа]] һәм башҡа төр йәнлек-ҡоштар һаҡланған. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * Ә.Й. Ҡотлоәхмәтов, Л.Р. Хәбибуллина, Г.Н.Басов. «Көйөргәҙе ере: Заман, ваҡиғалар, кешеләр» Ермолаево -2005 йыл. ISBN 5-901834-25-9 == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|index.php/component/content/article/8-statya/9123-na-a-bash-zakaznigy|Наҡаҫбаш заказнигы|автор=Едрёнкина Л. А.}} * [http://kuyrgaza.tukaeva.ru/ Көйөргәҙе районы хәкимиәте рәсми сайты (урыҫ.)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130308023343/http://kuyrgaza.tukaeva.ru/ |date=2013-03-08 }} * [http://www.bashkortostan.ru/state/municipality/detail.php?ID=2792 Башҡортостан Республикаһы рәсми мәғлүмәт сайтында Көйөргәҙе районы (урыҫ.)] {{ООПТ Башкортостана}} [[Категория:Көйөргәҙе районы географияһы]] [[Категория:Күгәрсен районы географияһы]] [[Категория:Башҡортостан заказниктары]] ixrrrw8ufyyrw7ff9wl2ypilq2zqprr 0 71742 1147470 1049376 2022-07-29T01:17:23Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңы wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''2 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 214-се ([[кәбисә йыл]]ында 215-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 151 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара * {{Ер}} [[Ер]]: Почта йәшнигенең тыуған көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Гайана}}: Азатлыҡ көнө. * {{Флагификация|Македония}}: Республика көнө. * {{Флагификация|Сербия}}: Авиация көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри байрамдар * {{Флагификация|Россия}}: ** Һауа-десант ғәскәрҙәре көнө. * {{Флагификация|Белоруссия}}: Десантсылар көнө. * {{Флагификация|Казахстан}}: Һауа-десант ғәскәрҙәре көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1790]]: [[Америка Ҡушма Штаттары]]нда беренсе халыҡ иҫәбен алыу үткәрелә. * [[1887]]: [[Америка Ҡушма Штаттары|Америка]]ла Роуэль Ходже (Rowell Hodge) сәнскеле тимер сыбыҡҡа патент ала. * [[1916]]: [[Мәскәү]]ҙә АМО ([[рус теле|русса]] Автомобильное моторное общество) заводы сафҡа инә, 1933 йылда ЗиС ([[рус теле|русса]] завод имени [[Сталин]]а), 1956 йылдың 26 июненән — ЗиЛ ([[рус теле|русса]] завод имени Лихачёва). * [[1930]]: [[СССР]]-ҙа Мәскәү хәрби округы учениеларында Воронеж ҡалаһы янында беренсе тапҡыр һауа десанты төшөрөлә. Артабан был көн [[Советтар Союзы]]нда, хәҙер [[Рәсәй]]ҙә лә Һауа-десант ғәскәрҙәре көнө булып билдәләнә. Беренсе десантсыларҙың һаны 12 була. * [[1933]]: СССР-ҙа Беломор-Балтик каналы асыла. * [[1934]]: [[Адольф Гитлер]] [[Германия]] фюреры итеп иғлан ителә. * [[1945]]: Потсдам конференцияһы эшен тамамлай. * [[2007]]: «Мир» тәрән һыуҙарға төшөү аппараты донъяла тәүге тапҡыр [[Төньяҡ полюс]]та [[Төньяҡ боҙло океан]] төбөнә төшә һәм унда [[Рәсәй]] флагын һәм киләсәк быуындарға яҙма мөрәжәғәт һалынған капсула ҡалдыра. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Наймушина Ольга Васильевна]] (1965), хеҙмәт алдынғыһы. [[Благовещен арматура заводы]]ның инженер-конструкторы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған машина эшләүсеһе. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Тулвинский Шәйхулла Сибәғәтулла улы]] (1886—15.10.1970), [[уҡытыусы]], шағир. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры (1949). * [[Ҡылысбаев Фердинанд Әкрәм улы]] (1926—26.07.2001), уҡытыусы. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған мәктәп уҡытыусыһы (1975). 1-се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]] кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәсетле районы]] [[Ләмәҙтамаҡ]] ауылынан. * [[Апакаев Пётр Андреевич]] (1936—18.04.2020), [[фән|ғалим]]-[[Педагогика|педагог]]. 1986 йылдан Мари педагогия институты уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2001 йылға тиклем башланғыс белем биреү педагогикаһы кафедраһы мөдире. Педагогия факультеты докторы (1999), профессор (1993). Мари ССР-ының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1991), [[Мари АССР‑ы]]ның атҡаҙанған уҡытыусыһы (1969). [[Яныш Ялкайн]] исемендәге премия лауреаты (2003). * [[Әсбәпова Әлфиә Фәйзрахман ҡыҙы]] (1936), уҡытыусы. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған уҡытыусыһы (1985). Сығышы менән Мәсетле районы [[Һабанаҡ]] ауылынан. * [[Баһманов Валерий Хөсәйен улы]] (1951), ғалим-физик. 1978 йылдан [[Өфө авиация институты]] һәм [[Өфө дәүләт авиация техник университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1984—1994 йылдарҙа «Искра» фәнни конструкторлыҡ-технология бюроһының сектор мөдире; бер үк ваҡытта 1994 йылдан Башҡортостан Республикаһының Йәшәйеш хәүефһеҙлеге ғилми-тикшеренеү институтының лаборатория мөдире. Техник фәндәр докторы (2006), профессор (2007). Сығышы менән хәҙерге [[Ҡырым Республикаһы]]ның Советский ҡасабаһынан. * [[Бабиков Антон Игоревич]] (1991), [[спорт]]сы. [[Биатлон]] буйынса [[Рәсәй]] йыйылма командаһы ағзаһы. Эстафетала 2017 йылғы [[Ер|донъя]] чемпионы. Рәсәйҙең халыҡ-ара класслы спорт мастеры (2015) һәм атҡаҙанған спорт мастеры (2017). }}</onlyinclude>ы (2017) ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Ҡәләмова Фәнжиә Сәхиәр ҡыҙы]] (1947—1.03.2010), агроном. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (2002). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Учалы районы]] [[Ҡарағужа (Башҡортостан)|Ҡарағужа]] ауылынан. * Мостафин Юлай Сәмиғулла улы (1947—11.09.1998), шахтёр. 1971—1990 йылдарҙа Буребай руда идаралығы эшсеһе. 3-сө дәрәжә Хеҙмәт Даны ордены кавалеры (1976). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Йылайыр районы Аралбай ауылынан. * [[Ишмәтов Рафаил Ғәзиз улы]] (1952), [[СССР]] [[хоккей]]сыһы Һәм [[Рәсәй]] тренеры, ғалим-педагог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Педагогия фәндәре кандидаты (2003), доцент. [[Шайбалы хоккей]] буйынса Рәсәйҙең атҡаҙанған тренеры (1996) һәм [[СССР]]‑ҙың спорт мастеры (1977). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған физик культура хеҙмәткәре (1994). [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ ордены]] кавалеры (1996). }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Харисов Фәрит Фәхрәзи улы]] (1958), педагог, [[Яңауыл]] ҡалаһының 1-се урта мәктәбе директоры. Педагогия фәндәре кандидаты. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы дөйөм белем биреү хеҙмәткәре, [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Яңауыл районы]] [[Истәк]] ауылынан. * [[Ғатауллин Рөстәм Шакирйән улы]] ([[Рөстәм Нурыев]]; 1963), иҡтисадсы, дәүләт хеҙмәткәре, йәмәғәт эшмәкәре һәм тыуған яҡты өйрәнеүсе. [[Рәсәй Федерацияһы]] дәүләт граждандар хеҙмәтенең 1-се класлы кәңәшсеһе (2005). Башҡортостан Республикаһының Журналистар союзы ағзаһы (2018). [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы]] (2003), [[Статистика]] отличнигы (2010). «Викимедиа РУ» Рәсәй йәмғиәт ойошмаһынының «Вики-премия» лауреаты (2014, 2018). «Мәсетле районының 100 данлыҡлы исеме» проекты дипломанты (2019). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Стефан]] (донъяуи исеме Проценко Стефан Максимович; 1889—6.10.1960), дин әһеле, 1942—1944 йылдарҙа [[Өфө]] һәм [[Минзәлә]] архиепискобы. Митрополит (1959), архиепископ (1942), архимандрит (1922). Монахлыҡ ҡабул иткән (1922). Сығышы менән Харьков губернаһының Палеевка ауылынан. * [[Воробьёв Николай Фёдорович]] (1904—21.03.1976), ғалим-невролог, юғары мәктәп эшмәкәре. 1951—1965 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт медицина институты]] ректоры. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. Медицина фәндәре кандидаты (1941). [[Башҡорт АССР‑ы]]ның атҡаҙанған табибы (1957) һәм атҡаҙанған фән эшмәкәре (1964), СССР‑ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1948). 2‑се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены|Ватан һуғышы]] (1944), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1961), [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1943), [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1953) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Иваново өлкәһе]]нең үҙәге [[Иваново]] ҡалаһынан. * [[Журавлёв Василий Николаевич]] (1904—15.11.1987), [[СССР]] кинорежиссёры, үҫмерҙәр өсөн совет киноһын башлап ебәреүселәрҙең береһе. РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1976), Ҡабарҙы-Балҡар АССР-ның халыҡ артисы. Башҡорт АССР-ының [[Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (1981). * [[Чеботарёв Илья Егорович]] (1929—2.05.1982), ғалим-ветеринария табибы, 1961—1969 йылдарҙа [[Башҡортостан ауыл хужалығы институты]] уҡытыусыһы, 1966 йылдан — ветеринария факультеты деканы. Ветеринария фәндәре докторы (1967), профессор (1968). Сығышы менән элекке Үҙәк Черноземье өлкәһенең Берёзовка ауылынан. * [[Саҙриев Миҙхәт Минша улы]] (1934—2.12.2016), ғалим-социолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1991 йылдан СССР Журналистар союзы ағзаһы. Тарих фәндәре кандидаты (1971), профессор (1995). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның мәғариф отличнигы (1994). Сығышы менән хәҙер [[Туймазы]] ҡалаһы составына ингән Түбәнкүл ауылынан. * [[Мәхмүтов Фәүир Шәрифулла улы]] (1939—21.07.1988), хеҙмәт алдынғыһы. 1960—1962 һәм 1966—1988 йылдарҙа «Востокнефтепроводстрой» тресының изолировщигы һәм торба һалыу краны машинисы. Хеҙмәт даны орденының тулы кавалеры (1985). * [[Кликич Лилиә Миңлеғәлим ҡыҙы]] (1954), ғалим-иҡтисадсы, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Иҡтисад фәндәре докторы (2006), профессор (2013). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһы [[Учалы районы]]ның [[Учалы (ауыл)|Учалы]] ауылынан. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:2 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1805]]: Никанор Чернецов, [[Рәсәй империяһы]] рәссамы. * [[1820]]: Джон Тиндаль, [[Англия]] [[Физика|физигы]], күк йөҙөнөң зәңгәр төҫтә булыуын беренсе аңлатыусы. * [[1900]]: Илья Старинов, [[СССР]]-ҙың хәрби хеҙмәткәре, [[Бөйөк Ватан һуғышы]]ның партизан-диверсанты. * [[1905]]: Леонид Ленч (төп фамилияһы Попов), СССР-ҙың юморист [[әҙәбиәт|яҙыусыһы]]. * [[1905]]: Мирна Лой, [[Америка]] киноактрисаһы. * [[1928]]: [[Георгий Сафаров]], хужалыҡ эшмәкәре, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған металлургы. * [[1929]]: Валерий Аграновский, СССР [[Журналистика|журналисы]], [[әҙәбиәт|яҙыусы]], [[драма]]тург. * [[1945]]: Георгий Мовсесян, СССР һәм [[Рәсәй]] композиторы, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1995) һәм халыҡ артисы (2001). * [[1960]]: Оливье Грюнер, [[Франция]] киноактёры, кикбоксинг буйынса элекке [[Ер|донъя]] чемпионы. * [[1970]]: Кевин Смит, Америка режиссёры, актёр һәм сценарист. * [[1980]]: Александр Емельяненко, Рәсәй [[спорт]]сыһы, [[көрәш]]се. * [[1990]]: Элизабет Дебики, [[Австралия]]ның [[театр]] һәм кино актрисаһы. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:2 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1923]]: [[Хардинг Уоррен Гамалиел]], [[АҠШ]]-тың 29-сы Президенты. * [[1964]]: [[Ишкинин Ишмәй Иштубай улы]], [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы, [[Советтар Союзы Геройы]] (1945). * [[2011]]: Андрей Петрович Капица, СССР һәм Рәсәй [[География|географы]] һәм геоморфологы, СССР Фәндәр академияһының (һуңынан Рәсәй Фәндәр Академияһы) ағза-корреспонденты. * [[2014]]: Ольга Воронец, СССР һәм Рәсәй [[йыр]]сыһы, РСФСР-ҙың халыҡ артисы. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|З02]] [[Категория:2 август]] pxj0bo85q7i48xjmo1etucm93g2lii4 1147471 1147470 2022-07-29T01:19:13Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ күренеште төҙәтеү wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''2 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 214-се ([[кәбисә йыл]]ында 215-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 151 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара * {{Ер}} [[Ер]]: Почта йәшнигенең тыуған көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Гайана}}: Азатлыҡ көнө. * {{Флагификация|Македония}}: Республика көнө. * {{Флагификация|Сербия}}: Авиация көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри байрамдар * {{Флагификация|Россия}}: ** Һауа-десант ғәскәрҙәре көнө. * {{Флагификация|Белоруссия}}: Десантсылар көнө. * {{Флагификация|Казахстан}}: Һауа-десант ғәскәрҙәре көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1790]]: [[Америка Ҡушма Штаттары]]нда беренсе халыҡ иҫәбен алыу үткәрелә. * [[1887]]: [[Америка Ҡушма Штаттары|Америка]]ла Роуэль Ходже (Rowell Hodge) сәнскеле тимер сыбыҡҡа патент ала. * [[1916]]: [[Мәскәү]]ҙә АМО ([[рус теле|русса]] Автомобильное моторное общество) заводы сафҡа инә, 1933 йылда ЗиС ([[рус теле|русса]] завод имени [[Сталин]]а), 1956 йылдың 26 июненән — ЗиЛ ([[рус теле|русса]] завод имени Лихачёва). * [[1930]]: [[СССР]]-ҙа Мәскәү хәрби округы учениеларында Воронеж ҡалаһы янында беренсе тапҡыр һауа десанты төшөрөлә. Артабан был көн [[Советтар Союзы]]нда, хәҙер [[Рәсәй]]ҙә лә Һауа-десант ғәскәрҙәре көнө булып билдәләнә. Беренсе десантсыларҙың һаны 12 була. * [[1933]]: СССР-ҙа Беломор-Балтик каналы асыла. * [[1934]]: [[Адольф Гитлер]] [[Германия]] фюреры итеп иғлан ителә. * [[1945]]: Потсдам конференцияһы эшен тамамлай. * [[2007]]: «Мир» тәрән һыуҙарға төшөү аппараты донъяла тәүге тапҡыр [[Төньяҡ полюс]]та [[Төньяҡ боҙло океан]] төбөнә төшә һәм унда [[Рәсәй]] флагын һәм киләсәк быуындарға яҙма мөрәжәғәт һалынған капсула ҡалдыра. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Наймушина Ольга Васильевна]] (1965), хеҙмәт алдынғыһы. [[Благовещен арматура заводы]]ның инженер-конструкторы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған машина эшләүсеһе. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Тулвинский Шәйхулла Сибәғәтулла улы]] (1886—15.10.1970), [[уҡытыусы]], шағир. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры (1949). * [[Ҡылысбаев Фердинанд Әкрәм улы]] (1926—26.07.2001), уҡытыусы. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған мәктәп уҡытыусыһы (1975). 1-се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]] кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәсетле районы]] [[Ләмәҙтамаҡ]] ауылынан. * [[Апакаев Пётр Андреевич]] (1936—18.04.2020), [[фән|ғалим]]-[[Педагогика|педагог]]. 1986 йылдан Мари педагогия институты уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2001 йылға тиклем башланғыс белем биреү педагогикаһы кафедраһы мөдире. Педагогия факультеты докторы (1999), профессор (1993). Мари ССР-ының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1991), [[Мари АССР‑ы]]ның атҡаҙанған уҡытыусыһы (1969). [[Яныш Ялкайн]] исемендәге премия лауреаты (2003). * [[Әсбәпова Әлфиә Фәйзрахман ҡыҙы]] (1936), уҡытыусы. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған уҡытыусыһы (1985). Сығышы менән Мәсетле районы [[Һабанаҡ]] ауылынан. * [[Баһманов Валерий Хөсәйен улы]] (1951), ғалим-физик. 1978 йылдан [[Өфө авиация институты]] һәм [[Өфө дәүләт авиация техник университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1984—1994 йылдарҙа «Искра» фәнни конструкторлыҡ-технология бюроһының сектор мөдире; бер үк ваҡытта 1994 йылдан Башҡортостан Республикаһының Йәшәйеш хәүефһеҙлеге ғилми-тикшеренеү институтының лаборатория мөдире. Техник фәндәр докторы (2006), профессор (2007). Сығышы менән хәҙерге [[Ҡырым Республикаһы]]ның Советский ҡасабаһынан. * [[Бабиков Антон Игоревич]] (1991), [[спорт]]сы. [[Биатлон]] буйынса [[Рәсәй]] йыйылма командаһы ағзаһы. Эстафетала 2017 йылғы [[Ер|донъя]] чемпионы. Рәсәйҙең халыҡ-ара класслы спорт мастеры (2015) һәм атҡаҙанған спорт мастеры (2017). }}</onlyinclude>ы (2017) ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Ҡәләмова Фәнжиә Сәхиәр ҡыҙы]] (1947—1.03.2010), агроном. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (2002). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Учалы районы]] [[Ҡарағужа (Башҡортостан)|Ҡарағужа]] ауылынан. * [[Мостафин Юлай Сәмиғулла улы]] (1947—11.09.1998), шахтёр. 1971—1990 йылдарҙа [[Бүребай]] руда идаралығы эшсеһе. 3-сө дәрәжә [[Хеҙмәт Даны ордены]] кавалеры (1976). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Йылайыр районы]] [[Аралбай (Йылайыр районы)|Аралбай]] ауылынан. * [[Ишмәтов Рафаил Ғәзиз улы]] (1952), [[СССР]] [[хоккей]]сыһы Һәм [[Рәсәй]] тренеры, ғалим-педагог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Педагогия фәндәре кандидаты (2003), доцент. [[Шайбалы хоккей]] буйынса Рәсәйҙең атҡаҙанған тренеры (1996) һәм [[СССР]]‑ҙың спорт мастеры (1977). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған физик культура хеҙмәткәре (1994). [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ ордены]] кавалеры (1996). }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Харисов Фәрит Фәхрәзи улы]] (1958), педагог, [[Яңауыл]] ҡалаһының 1-се урта мәктәбе директоры. Педагогия фәндәре кандидаты. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы дөйөм белем биреү хеҙмәткәре, [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Яңауыл районы]] [[Истәк]] ауылынан. * [[Ғатауллин Рөстәм Шакирйән улы]] ([[Рөстәм Нурыев]]; 1963), иҡтисадсы, дәүләт хеҙмәткәре, йәмәғәт эшмәкәре һәм тыуған яҡты өйрәнеүсе. [[Рәсәй Федерацияһы]] дәүләт граждандар хеҙмәтенең 1-се класлы кәңәшсеһе (2005). Башҡортостан Республикаһының Журналистар союзы ағзаһы (2018). [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы]] (2003), [[Статистика]] отличнигы (2010). «Викимедиа РУ» Рәсәй йәмғиәт ойошмаһынының «Вики-премия» лауреаты (2014, 2018). «Мәсетле районының 100 данлыҡлы исеме» проекты дипломанты (2019). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Стефан]] (донъяуи исеме Проценко Стефан Максимович; 1889—6.10.1960), дин әһеле, 1942—1944 йылдарҙа [[Өфө]] һәм [[Минзәлә]] архиепискобы. Митрополит (1959), архиепископ (1942), архимандрит (1922). Монахлыҡ ҡабул иткән (1922). Сығышы менән Харьков губернаһының Палеевка ауылынан. * [[Воробьёв Николай Фёдорович]] (1904—21.03.1976), ғалим-невролог, юғары мәктәп эшмәкәре. 1951—1965 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт медицина институты]] ректоры. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. Медицина фәндәре кандидаты (1941). [[Башҡорт АССР‑ы]]ның атҡаҙанған табибы (1957) һәм атҡаҙанған фән эшмәкәре (1964), СССР‑ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1948). 2‑се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены|Ватан һуғышы]] (1944), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1961), [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1943), [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1953) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Иваново өлкәһе]]нең үҙәге [[Иваново]] ҡалаһынан. * [[Журавлёв Василий Николаевич]] (1904—15.11.1987), [[СССР]] кинорежиссёры, үҫмерҙәр өсөн совет киноһын башлап ебәреүселәрҙең береһе. РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1976), Ҡабарҙы-Балҡар АССР-ның халыҡ артисы. Башҡорт АССР-ының [[Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (1981). * [[Чеботарёв Илья Егорович]] (1929—2.05.1982), ғалим-ветеринария табибы, 1961—1969 йылдарҙа [[Башҡортостан ауыл хужалығы институты]] уҡытыусыһы, 1966 йылдан — ветеринария факультеты деканы. Ветеринария фәндәре докторы (1967), профессор (1968). Сығышы менән элекке Үҙәк Черноземье өлкәһенең Берёзовка ауылынан. * [[Саҙриев Миҙхәт Минша улы]] (1934—2.12.2016), ғалим-социолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1991 йылдан СССР Журналистар союзы ағзаһы. Тарих фәндәре кандидаты (1971), профессор (1995). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның мәғариф отличнигы (1994). Сығышы менән хәҙер [[Туймазы]] ҡалаһы составына ингән Түбәнкүл ауылынан. * [[Мәхмүтов Фәүир Шәрифулла улы]] (1939—21.07.1988), хеҙмәт алдынғыһы. 1960—1962 һәм 1966—1988 йылдарҙа «Востокнефтепроводстрой» тресының изолировщигы һәм торба һалыу краны машинисы. Хеҙмәт даны орденының тулы кавалеры (1985). * [[Кликич Лилиә Миңлеғәлим ҡыҙы]] (1954), ғалим-иҡтисадсы, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Иҡтисад фәндәре докторы (2006), профессор (2013). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһы [[Учалы районы]]ның [[Учалы (ауыл)|Учалы]] ауылынан. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:2 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1805]]: Никанор Чернецов, [[Рәсәй империяһы]] рәссамы. * [[1820]]: Джон Тиндаль, [[Англия]] [[Физика|физигы]], күк йөҙөнөң зәңгәр төҫтә булыуын беренсе аңлатыусы. * [[1900]]: Илья Старинов, [[СССР]]-ҙың хәрби хеҙмәткәре, [[Бөйөк Ватан һуғышы]]ның партизан-диверсанты. * [[1905]]: Леонид Ленч (төп фамилияһы Попов), СССР-ҙың юморист [[әҙәбиәт|яҙыусыһы]]. * [[1905]]: Мирна Лой, [[Америка]] киноактрисаһы. * [[1928]]: [[Георгий Сафаров]], хужалыҡ эшмәкәре, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған металлургы. * [[1929]]: Валерий Аграновский, СССР [[Журналистика|журналисы]], [[әҙәбиәт|яҙыусы]], [[драма]]тург. * [[1945]]: Георгий Мовсесян, СССР һәм [[Рәсәй]] композиторы, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1995) һәм халыҡ артисы (2001). * [[1960]]: Оливье Грюнер, [[Франция]] киноактёры, кикбоксинг буйынса элекке [[Ер|донъя]] чемпионы. * [[1970]]: Кевин Смит, Америка режиссёры, актёр һәм сценарист. * [[1980]]: Александр Емельяненко, Рәсәй [[спорт]]сыһы, [[көрәш]]се. * [[1990]]: Элизабет Дебики, [[Австралия]]ның [[театр]] һәм кино актрисаһы. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:2 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1923]]: [[Хардинг Уоррен Гамалиел]], [[АҠШ]]-тың 29-сы Президенты. * [[1964]]: [[Ишкинин Ишмәй Иштубай улы]], [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы, [[Советтар Союзы Геройы]] (1945). * [[2011]]: Андрей Петрович Капица, СССР һәм Рәсәй [[География|географы]] һәм геоморфологы, СССР Фәндәр академияһының (һуңынан Рәсәй Фәндәр Академияһы) ағза-корреспонденты. * [[2014]]: Ольга Воронец, СССР һәм Рәсәй [[йыр]]сыһы, РСФСР-ҙың халыҡ артисы. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|З02]] [[Категория:2 август]] 2xboq6em2zcqeergwnefq4wh5vddq1s 1147472 1147471 2022-07-29T01:21:10Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңы wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''2 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 214-се ([[кәбисә йыл]]ында 215-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 151 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара * {{Ер}} [[Ер]]: Почта йәшнигенең тыуған көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Гайана}}: Азатлыҡ көнө. * {{Флагификация|Македония}}: Республика көнө. * {{Флагификация|Сербия}}: Авиация көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри байрамдар * {{Флагификация|Россия}}: ** Һауа-десант ғәскәрҙәре көнө. * {{Флагификация|Белоруссия}}: Десантсылар көнө. * {{Флагификация|Казахстан}}: Һауа-десант ғәскәрҙәре көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1790]]: [[Америка Ҡушма Штаттары]]нда беренсе халыҡ иҫәбен алыу үткәрелә. * [[1887]]: [[Америка Ҡушма Штаттары|Америка]]ла Роуэль Ходже (Rowell Hodge) сәнскеле тимер сыбыҡҡа патент ала. * [[1916]]: [[Мәскәү]]ҙә АМО ([[рус теле|русса]] Автомобильное моторное общество) заводы сафҡа инә, 1933 йылда ЗиС ([[рус теле|русса]] завод имени [[Сталин]]а), 1956 йылдың 26 июненән — ЗиЛ ([[рус теле|русса]] завод имени Лихачёва). * [[1930]]: [[СССР]]-ҙа Мәскәү хәрби округы учениеларында Воронеж ҡалаһы янында беренсе тапҡыр һауа десанты төшөрөлә. Артабан был көн [[Советтар Союзы]]нда, хәҙер [[Рәсәй]]ҙә лә Һауа-десант ғәскәрҙәре көнө булып билдәләнә. Беренсе десантсыларҙың һаны 12 була. * [[1933]]: СССР-ҙа Беломор-Балтик каналы асыла. * [[1934]]: [[Адольф Гитлер]] [[Германия]] фюреры итеп иғлан ителә. * [[1945]]: Потсдам конференцияһы эшен тамамлай. * [[2007]]: «Мир» тәрән һыуҙарға төшөү аппараты донъяла тәүге тапҡыр [[Төньяҡ полюс]]та [[Төньяҡ боҙло океан]] төбөнә төшә һәм унда [[Рәсәй]] флагын һәм киләсәк быуындарға яҙма мөрәжәғәт һалынған капсула ҡалдыра. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Наймушина Ольга Васильевна]] (1965), хеҙмәт алдынғыһы. [[Благовещен арматура заводы]]ның инженер-конструкторы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған машина эшләүсеһе. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Тулвинский Шәйхулла Сибәғәтулла улы]] (1886—15.10.1970), [[уҡытыусы]], шағир. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры (1949). * [[Ҡылысбаев Фердинанд Әкрәм улы]] (1926—26.07.2001), уҡытыусы. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған мәктәп уҡытыусыһы (1975). 1-се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]] кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәсетле районы]] [[Ләмәҙтамаҡ]] ауылынан. * [[Апакаев Пётр Андреевич]] (1936—18.04.2020), [[фән|ғалим]]-[[Педагогика|педагог]]. 1986 йылдан Мари педагогия институты уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2001 йылға тиклем башланғыс белем биреү педагогикаһы кафедраһы мөдире. Педагогия факультеты докторы (1999), профессор (1993). Мари ССР-ының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1991), [[Мари АССР‑ы]]ның атҡаҙанған уҡытыусыһы (1969). [[Яныш Ялкайн]] исемендәге премия лауреаты (2003). * [[Әсбәпова Әлфиә Фәйзрахман ҡыҙы]] (1936), уҡытыусы. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған уҡытыусыһы (1985). Сығышы менән Мәсетле районы [[Һабанаҡ]] ауылынан. * [[Баһманов Валерий Хөсәйен улы]] (1951), ғалим-физик. 1978 йылдан [[Өфө авиация институты]] һәм [[Өфө дәүләт авиация техник университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1984—1994 йылдарҙа «Искра» фәнни конструкторлыҡ-технология бюроһының сектор мөдире; бер үк ваҡытта 1994 йылдан Башҡортостан Республикаһының Йәшәйеш хәүефһеҙлеге ғилми-тикшеренеү институтының лаборатория мөдире. Техник фәндәр докторы (2006), профессор (2007). Сығышы менән хәҙерге [[Ҡырым Республикаһы]]ның Советский ҡасабаһынан. * [[Бабиков Антон Игоревич]] (1991), [[спорт]]сы. [[Биатлон]] буйынса [[Рәсәй]] йыйылма командаһы ағзаһы. Эстафетала 2017 йылғы [[Ер|донъя]] чемпионы. Рәсәйҙең халыҡ-ара класслы спорт мастеры (2015) һәм атҡаҙанған спорт мастеры (2017). }}</onlyinclude>ы (2017) ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Ҡәләмова Фәнжиә Сәхиәр ҡыҙы]] (1947—1.03.2010), агроном. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (2002). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Учалы районы]] [[Ҡарағужа (Башҡортостан)|Ҡарағужа]] ауылынан. * [[Мостафин Юлай Сәмиғулла улы]] (1947—11.09.1998), шахтёр. 1971—1990 йылдарҙа [[Бүребай]] руда идаралығы эшсеһе. 3-сө дәрәжә [[Хеҙмәт Даны ордены]] кавалеры (1976). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Йылайыр районы]] [[Аралбай (Йылайыр районы)|Аралбай]] ауылынан. * Нәфиҡова Зәкиә Ғәлиәхмәт ҡыҙы (1947), ғалим-педагог. 1966 йылдан Күмертау ҡалаһы, Баймаҡ районы һәм Өфө ҡалаһы мәктәптәре уҡытыусыһы һәм мәғариф учреждениелары хеҙмәткәре. 1995 йылдан (өҙөклөк менән) Башҡортостан Мәғарифты үҫтереү институты методисы, уҡытыусыһы, башланғыс белем кафедраһы мөдире, 2012 йылдан — Милли мәғарифты уҡыу-методик яҡтан тәьмин итеү үҙәге директоры. Педагогия фәндәре кандидаты (2005), Рәсәйҙең почётлы дөйөм белем биреү хеҙмәткәре (2002), Башҡортостандың мәғариф отличнигы (2007). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Баймаҡ районы 2-се Этҡол ауылынан. * [[Ишмәтов Рафаил Ғәзиз улы]] (1952), [[СССР]] [[хоккей]]сыһы Һәм [[Рәсәй]] тренеры, ғалим-педагог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Педагогия фәндәре кандидаты (2003), доцент. [[Шайбалы хоккей]] буйынса Рәсәйҙең атҡаҙанған тренеры (1996) һәм [[СССР]]‑ҙың спорт мастеры (1977). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған физик культура хеҙмәткәре (1994). [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ ордены]] кавалеры (1996). }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Харисов Фәрит Фәхрәзи улы]] (1958), педагог, [[Яңауыл]] ҡалаһының 1-се урта мәктәбе директоры. Педагогия фәндәре кандидаты. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы дөйөм белем биреү хеҙмәткәре, [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Яңауыл районы]] [[Истәк]] ауылынан. * [[Ғатауллин Рөстәм Шакирйән улы]] ([[Рөстәм Нурыев]]; 1963), иҡтисадсы, дәүләт хеҙмәткәре, йәмәғәт эшмәкәре һәм тыуған яҡты өйрәнеүсе. [[Рәсәй Федерацияһы]] дәүләт граждандар хеҙмәтенең 1-се класлы кәңәшсеһе (2005). Башҡортостан Республикаһының Журналистар союзы ағзаһы (2018). [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы]] (2003), [[Статистика]] отличнигы (2010). «Викимедиа РУ» Рәсәй йәмғиәт ойошмаһынының «Вики-премия» лауреаты (2014, 2018). «Мәсетле районының 100 данлыҡлы исеме» проекты дипломанты (2019). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Стефан]] (донъяуи исеме Проценко Стефан Максимович; 1889—6.10.1960), дин әһеле, 1942—1944 йылдарҙа [[Өфө]] һәм [[Минзәлә]] архиепискобы. Митрополит (1959), архиепископ (1942), архимандрит (1922). Монахлыҡ ҡабул иткән (1922). Сығышы менән Харьков губернаһының Палеевка ауылынан. * [[Воробьёв Николай Фёдорович]] (1904—21.03.1976), ғалим-невролог, юғары мәктәп эшмәкәре. 1951—1965 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт медицина институты]] ректоры. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. Медицина фәндәре кандидаты (1941). [[Башҡорт АССР‑ы]]ның атҡаҙанған табибы (1957) һәм атҡаҙанған фән эшмәкәре (1964), СССР‑ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1948). 2‑се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены|Ватан һуғышы]] (1944), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1961), [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1943), [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1953) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Иваново өлкәһе]]нең үҙәге [[Иваново]] ҡалаһынан. * [[Журавлёв Василий Николаевич]] (1904—15.11.1987), [[СССР]] кинорежиссёры, үҫмерҙәр өсөн совет киноһын башлап ебәреүселәрҙең береһе. РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1976), Ҡабарҙы-Балҡар АССР-ның халыҡ артисы. Башҡорт АССР-ының [[Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (1981). * [[Чеботарёв Илья Егорович]] (1929—2.05.1982), ғалим-ветеринария табибы, 1961—1969 йылдарҙа [[Башҡортостан ауыл хужалығы институты]] уҡытыусыһы, 1966 йылдан — ветеринария факультеты деканы. Ветеринария фәндәре докторы (1967), профессор (1968). Сығышы менән элекке Үҙәк Черноземье өлкәһенең Берёзовка ауылынан. * [[Саҙриев Миҙхәт Минша улы]] (1934—2.12.2016), ғалим-социолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1991 йылдан СССР Журналистар союзы ағзаһы. Тарих фәндәре кандидаты (1971), профессор (1995). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның мәғариф отличнигы (1994). Сығышы менән хәҙер [[Туймазы]] ҡалаһы составына ингән Түбәнкүл ауылынан. * [[Мәхмүтов Фәүир Шәрифулла улы]] (1939—21.07.1988), хеҙмәт алдынғыһы. 1960—1962 һәм 1966—1988 йылдарҙа «Востокнефтепроводстрой» тресының изолировщигы һәм торба һалыу краны машинисы. Хеҙмәт даны орденының тулы кавалеры (1985). * [[Кликич Лилиә Миңлеғәлим ҡыҙы]] (1954), ғалим-иҡтисадсы, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Иҡтисад фәндәре докторы (2006), профессор (2013). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһы [[Учалы районы]]ның [[Учалы (ауыл)|Учалы]] ауылынан. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:2 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1805]]: Никанор Чернецов, [[Рәсәй империяһы]] рәссамы. * [[1820]]: Джон Тиндаль, [[Англия]] [[Физика|физигы]], күк йөҙөнөң зәңгәр төҫтә булыуын беренсе аңлатыусы. * [[1900]]: Илья Старинов, [[СССР]]-ҙың хәрби хеҙмәткәре, [[Бөйөк Ватан һуғышы]]ның партизан-диверсанты. * [[1905]]: Леонид Ленч (төп фамилияһы Попов), СССР-ҙың юморист [[әҙәбиәт|яҙыусыһы]]. * [[1905]]: Мирна Лой, [[Америка]] киноактрисаһы. * [[1928]]: [[Георгий Сафаров]], хужалыҡ эшмәкәре, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған металлургы. * [[1929]]: Валерий Аграновский, СССР [[Журналистика|журналисы]], [[әҙәбиәт|яҙыусы]], [[драма]]тург. * [[1945]]: Георгий Мовсесян, СССР һәм [[Рәсәй]] композиторы, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1995) һәм халыҡ артисы (2001). * [[1960]]: Оливье Грюнер, [[Франция]] киноактёры, кикбоксинг буйынса элекке [[Ер|донъя]] чемпионы. * [[1970]]: Кевин Смит, Америка режиссёры, актёр һәм сценарист. * [[1980]]: Александр Емельяненко, Рәсәй [[спорт]]сыһы, [[көрәш]]се. * [[1990]]: Элизабет Дебики, [[Австралия]]ның [[театр]] һәм кино актрисаһы. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:2 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1923]]: [[Хардинг Уоррен Гамалиел]], [[АҠШ]]-тың 29-сы Президенты. * [[1964]]: [[Ишкинин Ишмәй Иштубай улы]], [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы, [[Советтар Союзы Геройы]] (1945). * [[2011]]: Андрей Петрович Капица, СССР һәм Рәсәй [[География|географы]] һәм геоморфологы, СССР Фәндәр академияһының (һуңынан Рәсәй Фәндәр Академияһы) ағза-корреспонденты. * [[2014]]: Ольга Воронец, СССР һәм Рәсәй [[йыр]]сыһы, РСФСР-ҙың халыҡ артисы. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|З02]] [[Категория:2 август]] 83el8ottk4acm5gbsk8xbmw8fp48sg8 1147473 1147472 2022-07-29T01:39:53Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ күренеште төҙәтеү wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''2 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 214-се ([[кәбисә йыл]]ында 215-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 151 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара * {{Ер}} [[Ер]]: Почта йәшнигенең тыуған көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Гайана}}: Азатлыҡ көнө. * {{Флагификация|Македония}}: Республика көнө. * {{Флагификация|Сербия}}: Авиация көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри байрамдар * {{Флагификация|Россия}}: ** Һауа-десант ғәскәрҙәре көнө. * {{Флагификация|Белоруссия}}: Десантсылар көнө. * {{Флагификация|Казахстан}}: Һауа-десант ғәскәрҙәре көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1790]]: [[Америка Ҡушма Штаттары]]нда беренсе халыҡ иҫәбен алыу үткәрелә. * [[1887]]: [[Америка Ҡушма Штаттары|Америка]]ла Роуэль Ходже (Rowell Hodge) сәнскеле тимер сыбыҡҡа патент ала. * [[1916]]: [[Мәскәү]]ҙә АМО ([[рус теле|русса]] Автомобильное моторное общество) заводы сафҡа инә, 1933 йылда ЗиС ([[рус теле|русса]] завод имени [[Сталин]]а), 1956 йылдың 26 июненән — ЗиЛ ([[рус теле|русса]] завод имени Лихачёва). * [[1930]]: [[СССР]]-ҙа Мәскәү хәрби округы учениеларында Воронеж ҡалаһы янында беренсе тапҡыр һауа десанты төшөрөлә. Артабан был көн [[Советтар Союзы]]нда, хәҙер [[Рәсәй]]ҙә лә Һауа-десант ғәскәрҙәре көнө булып билдәләнә. Беренсе десантсыларҙың һаны 12 була. * [[1933]]: СССР-ҙа Беломор-Балтик каналы асыла. * [[1934]]: [[Адольф Гитлер]] [[Германия]] фюреры итеп иғлан ителә. * [[1945]]: Потсдам конференцияһы эшен тамамлай. * [[2007]]: «Мир» тәрән һыуҙарға төшөү аппараты донъяла тәүге тапҡыр [[Төньяҡ полюс]]та [[Төньяҡ боҙло океан]] төбөнә төшә һәм унда [[Рәсәй]] флагын һәм киләсәк быуындарға яҙма мөрәжәғәт һалынған капсула ҡалдыра. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Наймушина Ольга Васильевна]] (1965), хеҙмәт алдынғыһы. [[Благовещен арматура заводы]]ның инженер-конструкторы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған машина эшләүсеһе. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Тулвинский Шәйхулла Сибәғәтулла улы]] (1886—15.10.1970), [[уҡытыусы]], шағир. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры (1949). * [[Ҡылысбаев Фердинанд Әкрәм улы]] (1926—26.07.2001), уҡытыусы. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған мәктәп уҡытыусыһы (1975). 1-се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]] кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәсетле районы]] [[Ләмәҙтамаҡ]] ауылынан. * [[Апакаев Пётр Андреевич]] (1936—18.04.2020), [[фән|ғалим]]-[[Педагогика|педагог]]. 1986 йылдан Мари педагогия институты уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2001 йылға тиклем башланғыс белем биреү педагогикаһы кафедраһы мөдире. Педагогия факультеты докторы (1999), профессор (1993). Мари ССР-ының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1991), [[Мари АССР‑ы]]ның атҡаҙанған уҡытыусыһы (1969). [[Яныш Ялкайн]] исемендәге премия лауреаты (2003). * [[Әсбәпова Әлфиә Фәйзрахман ҡыҙы]] (1936), уҡытыусы. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған уҡытыусыһы (1985). Сығышы менән Мәсетле районы [[Һабанаҡ]] ауылынан. * [[Баһманов Валерий Хөсәйен улы]] (1951), ғалим-физик. 1978 йылдан [[Өфө авиация институты]] һәм [[Өфө дәүләт авиация техник университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1984—1994 йылдарҙа «Искра» фәнни конструкторлыҡ-технология бюроһының сектор мөдире; бер үк ваҡытта 1994 йылдан Башҡортостан Республикаһының Йәшәйеш хәүефһеҙлеге ғилми-тикшеренеү институтының лаборатория мөдире. Техник фәндәр докторы (2006), профессор (2007). Сығышы менән хәҙерге [[Ҡырым Республикаһы]]ның Советский ҡасабаһынан. * [[Бабиков Антон Игоревич]] (1991), [[спорт]]сы. [[Биатлон]] буйынса [[Рәсәй]] йыйылма командаһы ағзаһы. Эстафетала 2017 йылғы [[Ер|донъя]] чемпионы. Рәсәйҙең халыҡ-ара класслы спорт мастеры (2015) һәм атҡаҙанған спорт мастеры (2017). }}</onlyinclude>ы (2017) ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Ҡәләмова Фәнжиә Сәхиәр ҡыҙы]] (1947—1.03.2010), агроном. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (2002). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Учалы районы]] [[Ҡарағужа (Башҡортостан)|Ҡарағужа]] ауылынан. * [[Мостафин Юлай Сәмиғулла улы]] (1947—11.09.1998), шахтёр. 1971—1990 йылдарҙа [[Бүребай]] руда идаралығы эшсеһе. 3-сө дәрәжә [[Хеҙмәт Даны ордены]] кавалеры (1976). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Йылайыр районы]] [[Аралбай (Йылайыр районы)|Аралбай]] ауылынан. * [[Нәфиҡова Зәкиә Ғәлиәхмәт ҡыҙы]] (1947), ғалим-педагог. 1966 йылдан [[Күмертау]] ҡалаһы, [[Баймаҡ районы]] һәм [[Өфө ҡалаһы]] мәктәптәре уҡытыусыһы һәм мәғариф учреждениелары хеҙмәткәре. 1995 йылдан (өҙөклөк менән) Башҡортостан Мәғарифты үҫтереү институты методисы, уҡытыусыһы, башланғыс белем кафедраһы мөдире, 2012 йылдан — Милли мәғарифты уҡыу-методик яҡтан тәьмин итеү үҙәге директоры. Педагогия фәндәре кандидаты (2005), Рәсәйҙең почётлы дөйөм белем биреү хеҙмәткәре (2002), Башҡортостандың мәғариф отличнигы (2007). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Баймаҡ районы [[2-се Этҡол]] ауылынан. * [[Ишмәтов Рафаил Ғәзиз улы]] (1952), [[СССР]] [[хоккей]]сыһы Һәм [[Рәсәй]] тренеры, ғалим-педагог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Педагогия фәндәре кандидаты (2003), доцент. [[Шайбалы хоккей]] буйынса Рәсәйҙең атҡаҙанған тренеры (1996) һәм [[СССР]]‑ҙың спорт мастеры (1977). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған физик культура хеҙмәткәре (1994). [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ ордены]] кавалеры (1996). }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Харисов Фәрит Фәхрәзи улы]] (1958), педагог, [[Яңауыл]] ҡалаһының 1-се урта мәктәбе директоры. Педагогия фәндәре кандидаты. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы дөйөм белем биреү хеҙмәткәре, [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Яңауыл районы]] [[Истәк]] ауылынан. * [[Ғатауллин Рөстәм Шакирйән улы]] ([[Рөстәм Нурыев]]; 1963), иҡтисадсы, дәүләт хеҙмәткәре, йәмәғәт эшмәкәре һәм тыуған яҡты өйрәнеүсе. [[Рәсәй Федерацияһы]] дәүләт граждандар хеҙмәтенең 1-се класлы кәңәшсеһе (2005). Башҡортостан Республикаһының Журналистар союзы ағзаһы (2018). [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы]] (2003), [[Статистика]] отличнигы (2010). «Викимедиа РУ» Рәсәй йәмғиәт ойошмаһынының «Вики-премия» лауреаты (2014, 2018). «Мәсетле районының 100 данлыҡлы исеме» проекты дипломанты (2019). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Стефан]] (донъяуи исеме Проценко Стефан Максимович; 1889—6.10.1960), дин әһеле, 1942—1944 йылдарҙа [[Өфө]] һәм [[Минзәлә]] архиепискобы. Митрополит (1959), архиепископ (1942), архимандрит (1922). Монахлыҡ ҡабул иткән (1922). Сығышы менән Харьков губернаһының Палеевка ауылынан. * [[Воробьёв Николай Фёдорович]] (1904—21.03.1976), ғалим-невролог, юғары мәктәп эшмәкәре. 1951—1965 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт медицина институты]] ректоры. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. Медицина фәндәре кандидаты (1941). [[Башҡорт АССР‑ы]]ның атҡаҙанған табибы (1957) һәм атҡаҙанған фән эшмәкәре (1964), СССР‑ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1948). 2‑се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены|Ватан һуғышы]] (1944), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1961), [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1943), [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1953) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Иваново өлкәһе]]нең үҙәге [[Иваново]] ҡалаһынан. * [[Журавлёв Василий Николаевич]] (1904—15.11.1987), [[СССР]] кинорежиссёры, үҫмерҙәр өсөн совет киноһын башлап ебәреүселәрҙең береһе. РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1976), Ҡабарҙы-Балҡар АССР-ның халыҡ артисы. Башҡорт АССР-ының [[Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (1981). * [[Чеботарёв Илья Егорович]] (1929—2.05.1982), ғалим-ветеринария табибы, 1961—1969 йылдарҙа [[Башҡортостан ауыл хужалығы институты]] уҡытыусыһы, 1966 йылдан — ветеринария факультеты деканы. Ветеринария фәндәре докторы (1967), профессор (1968). Сығышы менән элекке Үҙәк Черноземье өлкәһенең Берёзовка ауылынан. * [[Саҙриев Миҙхәт Минша улы]] (1934—2.12.2016), ғалим-социолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1991 йылдан СССР Журналистар союзы ағзаһы. Тарих фәндәре кандидаты (1971), профессор (1995). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның мәғариф отличнигы (1994). Сығышы менән хәҙер [[Туймазы]] ҡалаһы составына ингән Түбәнкүл ауылынан. * [[Мәхмүтов Фәүир Шәрифулла улы]] (1939—21.07.1988), хеҙмәт алдынғыһы. 1960—1962 һәм 1966—1988 йылдарҙа «Востокнефтепроводстрой» тресының изолировщигы һәм торба һалыу краны машинисы. Хеҙмәт даны орденының тулы кавалеры (1985). * [[Кликич Лилиә Миңлеғәлим ҡыҙы]] (1954), ғалим-иҡтисадсы, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Иҡтисад фәндәре докторы (2006), профессор (2013). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһы [[Учалы районы]]ның [[Учалы (ауыл)|Учалы]] ауылынан. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:2 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1805]]: Никанор Чернецов, [[Рәсәй империяһы]] рәссамы. * [[1820]]: Джон Тиндаль, [[Англия]] [[Физика|физигы]], күк йөҙөнөң зәңгәр төҫтә булыуын беренсе аңлатыусы. * [[1900]]: Илья Старинов, [[СССР]]-ҙың хәрби хеҙмәткәре, [[Бөйөк Ватан һуғышы]]ның партизан-диверсанты. * [[1905]]: Леонид Ленч (төп фамилияһы Попов), СССР-ҙың юморист [[әҙәбиәт|яҙыусыһы]]. * [[1905]]: Мирна Лой, [[Америка]] киноактрисаһы. * [[1928]]: [[Георгий Сафаров]], хужалыҡ эшмәкәре, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған металлургы. * [[1929]]: Валерий Аграновский, СССР [[Журналистика|журналисы]], [[әҙәбиәт|яҙыусы]], [[драма]]тург. * [[1945]]: Георгий Мовсесян, СССР һәм [[Рәсәй]] композиторы, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1995) һәм халыҡ артисы (2001). * [[1960]]: Оливье Грюнер, [[Франция]] киноактёры, кикбоксинг буйынса элекке [[Ер|донъя]] чемпионы. * [[1970]]: Кевин Смит, Америка режиссёры, актёр һәм сценарист. * [[1980]]: Александр Емельяненко, Рәсәй [[спорт]]сыһы, [[көрәш]]се. * [[1990]]: Элизабет Дебики, [[Австралия]]ның [[театр]] һәм кино актрисаһы. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:2 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1923]]: [[Хардинг Уоррен Гамалиел]], [[АҠШ]]-тың 29-сы Президенты. * [[1964]]: [[Ишкинин Ишмәй Иштубай улы]], [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы, [[Советтар Союзы Геройы]] (1945). * [[2011]]: Андрей Петрович Капица, СССР һәм Рәсәй [[География|географы]] һәм геоморфологы, СССР Фәндәр академияһының (һуңынан Рәсәй Фәндәр Академияһы) ағза-корреспонденты. * [[2014]]: Ольга Воронец, СССР һәм Рәсәй [[йыр]]сыһы, РСФСР-ҙың халыҡ артисы. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|З02]] [[Категория:2 август]] lf94r1w6nsbxpl7t4umaegapiu2i15n 0 73766 1147462 1140209 2022-07-28T18:56:58Z Ryanag 5488 /* Иҫкәрмәләр */ wikitext text/x-wiki {{TOCright}} '''Башҡортостандың тәбиғәт ҡомартҡылары''' — Республика биләмәһендәге тарихи һәм иҫтәлекле урындар. Бындайҙар иҫәбенә мәмерйәләр, файҙалы ҡаҙылмалар сығанағы, геологик асыҡ урындар, шарлауыҡтар, ҡаялар, оҙаҡ йәшәгән ағастар, һирәк осрай торған борондан һаҡланған ағаслыҡтар, урмандар, күлдәр, шишмәләр, йырындар һәм башҡалар инә. Улар һәр районда тиерлек бар. == Архaнгель районы == * {{main|Атыш (шарлауыҡ)}} [[Ләмәҙ]] йылғаһының уң ярында [[Атыш (шарлауыҡ)|Атыш]] шарлауығы бар. Уның бейеклеге 4 метрҙан ашыу, киңлеге 6 метрға етә. Ә тәрәнлеге 10 метрҙан ашыу. Бындай шарлауыҡ — Башҡортостанда бик һирәк осрай торған тәбиғи һәйкәл. Кавказда осраған шарлауыҡтарҙан үҙенең текә бағана яһауы менән айырылып тора. * {{main|Аҫҡын боҙ мәмерйәһе}} [[Кесе Аҫҡын]] йылғаһында Архангелдән көньяҡтараҡ [[Аҫҡын боҙ мәмерйәһе|Аҫҡын]] мәмерйәһе бар. Мәмерйәлә һәр саҡ һыуыҡ. Унда боҙ сталагмиттар бар. Мәмерйәнең «Ҙур зал» тип аталған бүлмәһендә 17 боҙ сталагмит үҫкән. Ҡайһы берҙәренең диаметры 2,8 метрға, бейеклеге — 8—11 метр. Залдың оҙонлоғо 104 метр, иңе — 62 метр. == Ауырғазы районы == * [[Ауырғазы]] йылғаһының яр буйында [[Ҡорманай мәмерйәһе]] бар. Был тәбиғи һәйкәлде Ҡорманай мәмерйәләре тип йөрөтәләр. Был мәмерйәләр академик экспедициялар өсөн бынан 250 йыл элек үк билдәле булған. Ошоғаса фән өсөн әһәмиәтен юғалтмаған һәм һаман да тикшерелә. Мәмерйәләге күлдең һыуын ауыл халҡы сәй өсөн кереп ала. * Тағы ла Бишҡайын мәмерйәһе бар. Ҡояш бик ныҡ ҡыҙҙырған ерҙә урынлашҡан, тәрәнлеге биш кенә метр. Ә һәр саҡ боҙ һалҡынлығын һаҡлай. Шуның өсөн серле мәмерйә тәбиғәт һәйкәле исемлегенә керә. * Өсҡатлы соҡоро. Был тәбиғәт ҡомартҡыһы геологтар өсөн бик әһәмиәтле. Уның төбөндә табылған [[һоро күмер]]ҙә боронғо үҫемлек эҙҙәре табылған. Һоро күмерҙең сәнәғәт яғынан әһәмиәте бик аҙ. Ә ер тарихын яҡшы һаҡлаған. == Баймаҡ районы == * {{main|Ғәҙелша шарлауығы}} [[Ғәҙелша шарлауығы]]. Ирәндек тауы битендә урынлашҡан. Һикәлтәле шарлауыҡ. Иң бейеге 12 метр. Ҡалған икеһенең бейеклектәре 7-шәр метр. * {{main|Ирәндек}} [[Ирәндек]] тауы. * {{main|Талҡаҫ (күл)}} [[Талҡаҫ (күл)|Талҡаҫ]] күле. * {{main|Һаҡмар һыуһаҡлағысы}} [[Һаҡмар һыуһаҡлағысы]] == Баҡалы районы == * Баҡалы ауылынан 5-6 саҡрым алыҫлыҡта биш гектар майҙанды биләгән ҡарағайлыҡ бар. Уны [[1812 йыл]]да ултыртҡандар. Был ҡарағайҙарҙың буйы 30 метрҙан ашыу. Унан башҡа йәшерәк ҡарағайлыҡтар байтаҡ. Ҡарағайлыҡта шифалы үҫемлектәр бик күп. Ҡайһы бер урындарында ҡырҡлап төр үҫемлек осратырға мөмкин. == Бәләбәй районы == * Жуковка ауылы эргәһендә 420 йәшлек ҡарағай бар. Йыуанлығы 4 метрҙан ашыу, буйы 30 метрҙан бейегерәк. Ауыл халҡы һөйләүенә ҡарағанда, уның оҙонлоғо әлегегә ҡарағанда ике тапҡырға оҙонораҡ булған. Йәшен атҡан вағытта һынған. * Шулай уҡ район биләмәһендә 1899 йылда ултыртылған ҡарағайлыҡ бар. Һәр төрлө үҫемлектәр үҫә. == Белорет районы == * {{main|Ямантау}} [[Ямантау]] — [[Көньяҡ Урал]]дың иң бейек түбәһе. Абсолют бейеклеге — 1640 метр. Ямантауҙың итәктәрендә үҙенсәлекле үҫемлектәр бар. Уларҙы Башҡортостанда үҫкән һәр төрлө ағас, үләндәрҙең иң әрһеҙҙәре тип атарға мөмкин. Сөнки Ямантауҙа бик көслө дауылдар була. Ҡайһы саҡ тотош урмандарҙы аҡтарып ташлай. [[1962 йыл]]дағы көслө дауыл тау итәгендә үҫкән уҫаҡ урманының 80 процентын юҡ иткән. Тау башында һәр саҡ ел булғанлыҡтан, бөжәктәр юҡ кимәлендә. Уларҙы елһеҙ ваҡытта ғына осратырға мөмкин. Тауға күтәрелә барған һайын ағастар ҙа, ҡоштар ҙа, бөжәктәр ҙә, үҫемлектәр ҙә төрлөләнә бара. * '''[[Ҡыҙылъяр мәмерйәһе]]''' — Оло Инйәрҙең уң яғында урынлашҡан. Мәмерйәнең эсендә тәрәнлеге 13 метр булған ҡоҙоҡ бар. Күлдәр бик күп. Мәмерйәнең оҙонлоғо 100 метрға етә һәм күл менән тамамланып ҡуя. * {{main|Арский ташы}} '''[[Арский ташы]].''' Был ҡая янында туристик база бар. Белорет ҡалаһынан 20 саҡрым алыҫлыҡта. Ерҙең боронғо тарихы, үткән быуаттарҙағы йөҙө менән ҡыҙыҡһынғандар өсөн дә, геологтар өсөн дә бында йәнең теләгән асыштар алырға була. * '''Себер кедрҙары урманы''' — Белорет ҡалаһынан алты км алыҫлыҡта. Ул 1906 йылда ултыртылған. Ике гектар майҙанды биләй. Йыл һайын сәтләүек бирә. * '''[[Асы минераль сығанаҡтары]]'''. Сығанаҡтарҙа төрлө минераль ҡатнашмалар бар. Быуыны һыҙлаған, хәрәкәтһеҙ ҡалған, нерв ауырыуҙарынан дауаланырға кешеләр килә. * {{main|Йәшен ташы}} Асы ауылынан йыраҡ түгел, Юрмаш йылғаһының уң як ярында ятҡан ҡыҙғылт төҫтәге ҙур таш өйөмдәрен [[Йәшен ташы]] тип атайҙар. Элек-электән тирә-яҡтағы башҡорттар араһында, әгәр ҙә шул таштарға һуҡһаң йәки яңылыш тейһәң — йәшен йәшнәй, тигән ырым йәшәп килә. Бөгөнгө көндә бик күп туристарҙы йәлеп итә. == Бишбүләк районы == * Кожай -Мaксимовка ауылы эргәһендә боронғо ҡарағай урманы һаҡлана. Бында ике йөҙҙән ашыу боронғо ҡарағай үҫә. Уларға хәҙер 190—195 йыл. Бейеклектәре 25—30 метр тирәһе. Ҡарағайлыҡ бик матур. == Бөрө районы == * Ҡаланан дүрт саҡрым алыҫлыҡта Ағиҙел йылғаһы ярҙарында шифалы шишмәләр атылып сыға. Был шишмәләр бәләкәй генә йылғаға әйләнеп, Ағиҙелгә ҡоя һәм Бөрө минераль сығанаҡтары исемен алған. * Шулай уҡ ҡаланан өс саҡрым алыҫлыҡта Ағиҙелдең һул яҡ ярында [[Шәмсетдин (күл)|Шәмсетдин]] тигән күл бар. Ул йылғаның боронғо ағышынан һаҡланып ҡалған, уның һул яҡ яры туғайындағы иҫке үҙән. Күлдең тирә-яғы бик матур. Балыҡлы, Шәмсетдин күле ярында Бөрө ял йорто урынлашҡан. * Бөрө ял йорто янындағы ҡарағай урмандары ла тәбиғәт ҡомартҡылары иҫәбенә керә. Улар ҙа бик боронғо. 100—200 йыл йәшәгән ҡарағайҙар бар. * 1915 йылда урмансы С. Я. Саломатин 1,62 га ергә имән үҫентеләре ултырттыра. Бөгөнгө көндә был имәнлек ғәжәп ҡиммәтле урманға әйләнгән. 1965 йылдан айырым һаҡлауға алына. * Уржум ауылы янында ике минераль сығанаҡ бар. Улар ҡыш көнө лә туңмай. == Благовещен районы == * Был районда 1892 йылда ултыртыла башлаған ҡарағайлыҡ бар. == Бөрйән районы == * Шүлгәнташ мәмерйәһе. {{main|Шүлгәнташ}} == Борай районы == * Был районда Ҡайынлыҡ ауылы эргәһендә боронғо ҡарағайлыҡ һаҡланған. Унда 120 йәшлек мөһәбәт ҡарағайҙар үҫә. == Ғафури районы == {{main|Красноусол Тоҙйылға минераль сығанаҡтары шифаханалары}} * Район ғорурлығы булып Тоҙйылға минераль сығанаҡтары тора. Унда 250-гә яҡын шифалы сығанаҡ иҫәпләнә. Эргәһендә Красноусольский шифаханалары төҙөлгән һәм уңышлы эшләйҙәр. {{main|Аҡбейек сәтләүеге}} * Ғафури районы [[Сәйетбаба]] ауылы эргәһендәге [[Аҡбейек]] тауы [[Көнсығыш]] итәгедә [[сәтләүек]] ҡыуаҡлыҡтары үҫеү үҙенсәнлектәре менән айырыла. Унда бар төрлө ағастар ҙа үҫә. {{main|Аҡкүл}} * Аҡкүл. 1000 гектар майҙан биләй. Оҙонлоғо −5, арҡырыһы 1.5—2 км тирәһе. Күлдә [[сазан]] селбәрәләре үрсетелә. Күл тирәһендә ҡиммәтле тиреле йәнлектәр күп. {{main|Киндерле мәмерйәһе}} * Киндерле мәмерйәһе [[Көньяҡ Урал]]да оҙонлоғо буйынса икенсе урында торған [[мәмерйә]] [[Ғафури районы]]ның «Еҙем» тәбиғәт паркы биләмәһендә урынлашҡан. {{main|Толпар бешәлек-аҡ шыршы ултыртылған урман}} * Еҙем урман хужалығына ҡараған [[Еҙем]] йылғаһының ярында урынлашҡан [[Толпар]] ауылы ҡасабаһында 230 га ултыртылған аҡ шыршы урманы үҫә. Был урман Көньяҡ Уралдың көньяҡ сигендә урынлашҡан бешмәк-аҡ шыршы үҫентеләре. {{main|Ҡотлоғужа асыҡ аҡбур ятҡылығы}} * Башҡортостандың ҡиммәтле тәбиғәт ҡомартҡылары иҫәбендә 1,5 га биләгән [[Ҡотлоғужа]] ауылы тирәһендәге майҙан - [[аҡбур]]. == Дәүләкән районы == {{main|Асылыкүл}} * Алға сульфат-кальций минераль сығанағы. :* Асылыкүл. оҙонлоғо — 8 км, иңе 5 км, тәрәнлеге 5—6 метрҙан артмай. Башҡортостандағы иң ҙур күл. == Дыуан районы == * Йүрүҙән йылғаһы буйындағы [[Сабаҡай ҡаяһы]]. Мөһабәт ҡая, серле мәмерйәләр. Ул ҡаянан Йүрүҙән иҫ киткес матур күренә. == Дүртөйлө районы == * Районда матурлығы менән дан алған Венеция тигән ауыл бар. == Ейәнсура районы == * Шайтантау. Был тау Ейәнсура, Хәйбулла, Йылайыр райондары буйлап һуҙылған. Бына ошо тау янында урмаг һәм дала тоташҡан. Төп мәҡәлә {{main|Шайтантау}} == Йылайыр районы == * Ҡыҙҙарбиргән ауылы янында ҡарт ҡарағайҙар урманы. Уларҙың ҡай берҙәренә 700 йыл. == Иглин районы == * [[Эҫем]] йылғаһы буйында Кузнецовка ауылынан 1,5 км көнбайыштараҡ Ҡыуышты мәмерйәһе бар. Был мәмерйә аша Ҡыуышты йылғаһы аға. Мәмерйәнең оҙонлоғо 600 метрға яҡын, 4 залдан тора, бейеклеге 12 метрға еткән урындары бар. * Ағиҙелдең уң яҡ ярындағы Охлебинин мәмерйәһенең киң залында ер аҫты һыуҙарының ағышын күҙәтеп була. Шул яғы менән ул айырыуса әһәмиәтле. Охлебинин мәмерйәһе эргәһендә боронғо ҡала ҡалдыҡтары бар. * Охлебинин ауылынан 4 км түбәндә, Ағиҙел йылғаһының уң ярында Ҙур ҡалпаҡ тигән үҙенсәлекле ҡая ҡалҡҡан. Ағиҙел йылғаһы өҫтөндә һерәйеп торған был ҡая битендә бер нәмә лә үҫмәй. Ә ҡая итәгендәге үҫемлек донъяһы бик бай. * Ҡалтыман һаҙлығы данлыҡлы. Һаҙлыҡта төрлө ҡоштар оялаған. Һаҙҙы ҡаплап алған үҫемлек донъяһы ла иғтибарға лайыҡлы, һаҙлыҡта мүк еләге (клюква) күп. * Иглин урман хужалығында 1904—1911 йылдарҙа уҡ ҡарағай урманына нигеҙ һалынған. Хәҙер ул һәр өрлө үҫемлектәргә бай булған тәбиғи урманға әйләнгән. * Оло Теләктә республика балалар санаторийы эшләй. == Илеш районы == * Илеш районында дан ҡаҙанған ҡарағай урманы бар. Был — тәбиғи урман. Ул Ағиҙел йылғаһының һул яҡ ярын биләй. Урман эсендә һәр төрлө үҫемлектәр, үләндәр үҫә. * Чуй-атас ауылы эргәһендә бынан 5 — 6 миллион йыл элекке осорға ҡараған балыҡ эҙе тороп ҡалған балсыҡ сланецтар һаҡланған. Был балыҡ һөлдәләре хәҙерге ваҡытта Каспий диңгеҙендә йөҙгән балыҡтарҙы хәтерләтә. * Таш шишмә ауылында Муса Гәрәйевтең Йорт-музейы, Үрге Йәркәй ауылында Тыуған яҡты өйрәнеү музейы эшләй. == Ишембай районы == * Хажы мәмерйәһе Шиҙе йылғаһы ярында. Ғалимдар күптән инде уға иғтибар иткән һәм тикшеренеү алып барған. Мәмерйә ҙур түгел, оҙонлоғо 120 метрҙан артмай. Унда сталактиттар, сталагмиттар һаҡланған. Тик улар ныҡ ыҫланған. Оҙаҡ ваҡыттар буйы бында кеше йәшәгәнлеге һиҙелеп тора. {{main|Ҡуҡрауыҡ шарлауығы}} * [[Ҡуҡрауыҡ (Һикәҙе ҡушылдығы)|Ҡуҡрауыҡ йылғаһы]]<nowiki/>нда [[Ҡуҡрауыҡ шарлауығы]] бар. Уның бейеклеге 10 — 12 метр самаһы. Ә Ҡуҡрауыҡ йылғаһы үҙе [[Һикәҙе]] йылғаһына ҡоя. Һикәҙе лә бик үҙенсәлекле. Ағып килә бирә лә ер аҫтына инеп юғала, шунан тағы килеп сыға. Шарлауыҡ тирәһендәге тәбиғәт ғәжәйеп матур. * Көҙән ауылында [[Әхмәтзәки Вәлиди музейы|Зәки Вәлиди музейы]] эшләй. == Ҡырмыҫҡалы районы == * Гипс ҡатламынан барлыҡҡа килгән мәмерйәләрҙең береһе — Ҡарлыман мәмерйәһе. Ҡарлыман йылғаһы бассейнында, Иҫке Ҡарлыман ауылынан 4 км көньяҡҡа табан урынлашҡан. Ул — сағыштырмаса йәш мәмерйә. Ҡарлыман мәмерйәһе эргәһендә һирәк осрай торған үҫемлектәр үҫә. * Иҫке Ҡыйышҡы ауылының тирә-яғында бик матур күлдәр бар. Шуларҙың араһынан [[Ҡыйышҡы (күл)|Ҡыйышҡы күле]] бик үҙенсәлекле, сөнки ул Ағиҙелдең боронғо ағышында барлыҡҡа килгән һәм йылға үҙәне рәүешен һаҡлаған. Шуның өсөн дә бөйөк урыҫ яҙыусыһы Сергей Тимофеевич Аксаков был күл хаҡында яҙғанда, уның төҙөлөшөнә ныҡ иғтибар итә. Яҙыусы шулай уҡ күл буйында үҫкән имәндәргә лә туҡталып китә. Имәндәрҙең мөһабәтлеге һәм оҙаҡ йәшәгәнлеген билдәләп үтә ул. ''«Башҡорттар ошо ерҙең хужалары, ти атайым, йөҙ йыл һайын имәнгә тамға һала барғандар. Атайым миңә был тамғаларҙы күрһәтте… Атайым, ун ике тамғалы имән күргәнем булды, тине, тимәк, ул имәнгә 1200 йәш булған…»'' — тип яҙа Аксаков. Ә хәҙер күл буйында имәндәр юҡ. Бер нисә тирәк кенә ултыра. Күл әле лә балыҡлы, тик улары ла бик әҙ ҡалған инде. * [[Ибраһим (Ҡырмыҫҡалы районы)|Ибраһим ауылында]] [[Өмөтбаев Мөхәмәтсәлим Ишмөхәмәт улы|Мөхәммәтсәлим Өмөтбаев]]тың Мемориаль музейы эшләй. == Краснокама районы == * Башҡортостандың иң төньяғында урынлашҡан Краснокама районында ҡарағай урмандары яҡшы һаҡланған. Краснокамск урман хужалығы ҡарағайлыҡты һаҡлау сараһын күрә. Шыршылыҡтар ҙа, йүкәлектәр ҙә һаҡлана. Сөнки был урмандарҙа һирәк осрай торған шифалы үҫемлектәр бар. * Райондың төрлө урындарында бер нисә санаторий-профилакторий эшләй. == Көйөргәҙе районы == * Ҡаҙлайыр йылғаһының һул яҡ ярында Яҡут ауылынан ике километр үрҙәрәк Яҡут тоҙло сығанағы бар. Сығанаҡтың тирә-яғында шифалы ҡойо барлыҡҡа килгән. Халыҡ сығанаҡтың тоҙло һыуы һәм ҡойо менән дауалана. Ревматизмдан һ. б. сирҙәрҙән килешә. * Ермолаевкалағы парк * Наҡаҫбаш зоология заказнигы дәүләт һағында иҫәпләнә * Туғай Кинйәһе ауылы эргәһендә Кинйә мәмерйәҙе бар * Туғай Кинйәһе ауылында мемориал комплекс төҙөлгән * Икесе Кинйәбыҙҙа Кинйә Арыҫланов музейы төҙөлдө == [[Мәләүез районы]] == {{main|Ҡотоҡ-Сумған}} * Үҙенең төҙөлөшө, геологик яҡтан өйрәнеү өсөн ҡыҙыҡлы булыуы һәм башҡа үҙенсәлектәре менән был районда [[Ҡотоҡ соҡорлоғо]] иғтбарға лайыҡ. Уны ғалимдар тәбиғи музей-лабораторий тип атайҙар. Унда ер аҫтына инеп юғалған [[Ҡотоҡ-сумған]] йылғаһы ла, [[Күк күл]] дә, [[Ҡотоҡ-Сумған мәмерйәһе|Ҡотоҡсумған мәмерйәһе]] лә бар. Ә мәмерйәнең эсендә — Үрҙә аҫылмалы күл, боҙ бағаналар. * [[Нөгөш]] йылғаһының уң яҡ ярындағы [[Ҡусҡар]] тип аталған заказнигында һирәк осрай торған йәнлектәр йәшәй. Э шифалы үҫемлектәрҙең иһә республикала билдәле булған һәр төрлөһөн табырға була, тиһәк тә яңылыш булмаҫ. {{main|Күперле карст күпере}} * Тағы ла Күперле йылғаһы аша «һалынған» тәбиғи күпер бар. Күперҙең иңе — 4, оҙонлоғо — 35, ә бейеклеге — 20 метр. {{main|Күперле шарлауығы}} * Күперле шарлауығы ла һоҡланғыс матур. Нөгөш йылғаһы ҡойған Тор йылғаһы үҙәнендә, Верхотор ауылынан 4 километр түбәндә Ромадановка тип аталған йырын (соҡор) бар. Ул да тәбиғи һәйкәл итеп һаҡлана, сөнки унда боронғо ағастарҙың эҙҙәре ҡатып ҡалған таштар, ҡомташтар табыла. [[Нөгөш һыуһаҡлағысы]] киң билдәле. * Воскресенскиҙа М. В. Нестеров исемендәге художестволы музейҙың филиалы эшләй. * Смаҡ ауылында Динис Бүләковҡа музей асылды. == Нуриман районы == * Был райондың Нимесләр ауылы эргәһендә, Ағиҙел йылғаһының боронғо үҙәнендә Упҡын күле хасил булған. Күл үҙенсәлекле: фәҡәт уның ярында ғына ике төрлө һыу сәтләүеге үҫә. Урал һыу сәтләүеге тип аталғаны — ошо ер өсөн генә хас үҫемлек. Ул — бик ҡиммәтле аҙыҡ. Күлдең яры төрлө шифалы үҫемлектәргә бай. * Район үҙәге Красная горканан 30 километр алыҫлыҡта Саруа тип йөрөтөлгән ҡасаба бар. Уға яҡын ошо уҡ исемдә күл-шишмә урынлашҡан. Был күл-шишмәнән Саруа йылғаһы башлана. Күл-шишмә ғәжәп матур, әйләнә-тирәһе төрлө үҫемлеккә бай. Йылға бер нисә тапҡыр ер аҫтына сумып сыға. {{main|Ҡыҙыл шишмә}} * [[Ҡыҙыл шишмә]] — донъяла карст сығанаҡтарының иң ҙуры. Ул — үҙенең барлыҡҡа килеүе менән дә һирәк осрай торған күренеш, һыуҙың температураһы һәр саҡ 4 — 5 градус йылылыҡта. Тик яҙ көнө ҡар һыуҙары ҡушылған саҡта ғына бер аҙ һыуына. Ҡыш көнө яр буйҙарында боҙ селтәрҙәре барлыҡҡа килә, ә уртала томан хасил була. * Нимесләр ауылы эргәһендә 500 йылдан ашыу йәшәгән йүкә үҫә. Ул бик бейек, шуның өсөн уны борондан солоҡсолоҡ өсөн файҙаланғандар һәм нәҫелдән нәҫелгә ҡалдыра килгәндәр. Бейеклеге 40 метрға еткән, тик йәшен һуҡҡас, ҡыҫҡара төшкән. Ә олон әйләнәһе — 3 метр 80 сантиметр. * Яңы күл ауылында Баһау Нуриманов музейы эшләй. Шулай уҡ Нуриман районында Павловка ГЭС-ы төҙөлгән. == Салауат районы == * Янғантау — {{main|Янғантау шифаханаһы}} : Янғантау — планетала берҙән-бер янар тау. Ер аҫтынан туҡтауһыҙ йылылыҡ сығарып ятыусы бындай тау башҡа бер ҡайҙа ла юҡ. Янғантау тураһында «Урал батыр» эпосынан юлдарҙы табып уҡығыҙ. Башҡорт халҡы ул тау хаҡында күптән белгән, дауаланыу өсөн дә файҙаланған, ә фәнгә ул 1770 йылдың май айынан академик [[Петер Симон Паллас|П. С. Паллас]] аша билдәле. : Был тауҙа хәҙер «Янғантау» курорты эшләй. Ә курорттан өс километр самаһы көньяҡтараҡ Ҡорғаҙаҡ сығанағы бар. Уның һыуы файҙалы. Ҡыш та туңмай. «Кургазак» һыуы ошо сығанаҡтан тултырыла. Ҡорғаҙаҡ йылғаһы Әйгә ҡушыла. Ошо тамаҡта Ҡорғаҙаҡ мәмерйәһе лә хасил булған. Башҡа мәмерйәләрҙән айырмалы рәүештә бында ҡоро. * Ҡорғаҙаҡ — {{main|Ҡорғаҙаҡ шишмәһе}} * [[Лаҡлы (Әй ҡушылдығы)|Лаҡлы йылғаһы]] үҙәнендә Лаҡлы мәмерйәһен дә академик П. С. Паллас беренсе башлап тикшерә. Мәмерйәнең ҙур залы бар. Уның оҙонлоғо — 72, иңе — 45, ә бейеклеге — 19 метр. Артабан оҙон коридор китә һәм бер-бер артлы тағы залдар теҙелә. * [[Әй (йылға)|Әй йылғаһының]] һул ярында Ҡапҡа-Таш тип аталып йөрөтөлгән тәбиғәт тыуҙырған таш ҡапҡа һаҡланған. «Һаҡланған» тип әйтеү бик үк дөрөҫ тә булмаҫ, сөнки ул тәүҙә мәмерйә булғандыр. Мәмерйәнең эс яғы емерелеп, тыш яғы ҡапҡа рәүешен алып ҡалғандыр. * [[Лағыр һаҙлығы]] — уйһыу һаҙлыҡ, тәбиғәт ҡомартҡыһы, [[Әй (йылға)|Әй йылғаһы]] бассейнында урынлашҡан. == Стәрлебаш районы == * Ҡарағош менән Табылды ауылдары араһында республикала иң ҙур сейәлек урынлашҡан. Ҡырағай йәки дала сейәһе тип аталған был емештең аҙыҡ булыу яғынан ғына түгел, ә фән өсөн дә әһәмиәте ҡиммәтле. Был сейәлек ҡоролоҡҡа сыҙамлы, йыл һайын емеш бирә, ҡыуаҡтары тәпәшәк кенә булғанлыҡтан, ҡар аҫтында ҡалып, һыуыҡҡа ла бирешмәй. == Стәрлетамаҡ районы == {{main|Шәкетау}} * Ағиҙел йылғаһының уң яҡ яры буйлап уникаль тауҙар теҙелгән. Тип-тигеҙ далала ҡалҡып сыҡҡан шихандар улар: [[Йөрәктау]],[[Ҡуштау]], [[Шәкетау]], [[Торатау]]. Донъяла башҡаса ундай тауҙар юҡ. Үҙенсәлекле был тәбиғи һәйкәлдөрҙе бик ҡәҙерләп һаҡларға кәрәк. Әммә Стәрлетамаҡ сода-цемент комбинаты өсөн Шахтау ҡаҙылып бөттө. Хәҙер Торатауға ҡул һуҙа башланылар. Был тауҙарҙың битендә лә, тирә-яғында ла үҙенсәлекле шифалы үҫемлектәр күп. Фәҡәт ошо урын өсөн генә хас үҫемлектәр ҙә бар бында. Фән ундайҙарҙы эндемик тип атай. Әл биттә, үҙенсәлекле тупраҡта дарыу өсөн бик файҙалы үҫемлектәрҙең булыуы ғәжәп түгел. Тик уларҙы һаҡларға кәрәк. == Туймазы районы == * [[Ҡандракүл]] [[Асылыкүл]]дән ҡала ҙурлығы буйынса икенсе күл һанала. Ләкин байтаҡҡа тәрәнерәк. Карст сығанағы иҫәпләнә. Күлдең әйләнә-тирәһендә йөҙҙән ашыу төр үҫемлек үҫә. Күл дең уртаһында утрау ҡалҡҡан. Ундағы үҫемлектәр донъяһы бай, үҙенсәлекле. Күлде ҡыр ҡаҙҙары төйәк ләп китә, өйрәктәр ҙә күп, ә ярҙарында төрлө ҡоштар ҙың һайрауы күңелде наҙлай. Балыҡтың да бик күп төрҙәре үрсей был күлдә. * Туймазы ҡалаһынан егерме километр көнбайышта Мәҡсүт ауылы менән Мәскәү ауылдары араһында Ыҡ мәмерйәһе урынлашҡан. Унда «Ьыулы», «Боҙло» «Яңы» тип йөрөтөлгән өс мәмерйә тоташ китә. Тик мәмерйәләрҙе «Туймазынефть» промыслалары ныҡ бысратҡан. * Ҡандра тимер юл станцияһы эргәһендә 1911—1914 йылдарҙа уҡ ултыртылған ҡарағайлыҡтар үҫә. Дөйөм майҙаны — 11 гектар. * Туймазы урман хужалығы шулай уҡ имәндәр ҙә ултыртҡан. Улар ҙа һаҡлауға мохтаж. Имәндәрҙең тәбиғәт өсөн файҙаһын ботаника дәрестәренән беләһегеҙ. * Верхнетроицк ауылы янында ҡарағаслыҡ урманы ла ултыртылған, ул тәбиғи урманға әйләнеп бара. == Өфө районы == * Әгәр ҙә һеҙгә дендропарк тигәнде ишетергә тура килһә, нимә икән, тип аптырамағыҙ. Дендро — грек телендә, ағас тигән һүҙ. Тимәк, гилми тикшеренеү өсөн үҫтерелгән ағастарҙан торған парк. Баш ҡалабыҙҙың Өфө районында Ағиҙел менән Ҡариҙел йылғалары ҡушылған урындағы ҡалҡыулыҡта Непейцово дендропаркы бар. Унда йөҙҙән ашыу урындағы ағас һәм ҡыуаҡлыҡтар үҫә. Шулай уҡ башҡа зоналарҙан килтерелеп ултыртылған ағас һәм ҡыуаҡтар ҙа күп. Ул паркка 1923—1924 һәм 1937—1941 йылдарҙа нигеҙ һалына. * Ағиҙел йылғаһының уң ярында, Өфө ҡалаһының бер яҡ ситендә — Мосолмандар зыяраты. Ул бынан ике йөҙ йылдан ашыу элек барлыҡҡа килгән. Зыярат бик таҙа тотола. Ҡәберлектәр тәрбиәле. Унда халҡыбыҙҙың иң күренекле кешеләре ерләнгән. Зыярат эсендә төрлө үҫемлектәр, шул иҫәптән эндемиктар ҙа үҫә. * Йоматауҙа этнография музейы эшләй. == Учалы районы == * Учалы районы үҙенең Өргөн күле менән данлы. Ул тәрән түгел, әммә оҙонлоғо 4 километрға, арҡырыһы 2,5 километрға етә. Күл тирәһе һәр төрлө үҫемлектәргә, ә күл үҙе балыҡҡа бай. Уның ярында «Өргөн» ял йорто ойошторолған Был районда Вознесенск ауылы эргәһендә Ҡара-ғайлыкүл бар. Уны Ворожеич тип тә йөрөтәләр. Күл балыҡлы, матур тәбиғәтле, үҫемлеккә бай. Шуның өсөн тәбиғәт һәйкәле тип иғлан ителгән. * Көсөк ауылында Муса Мортазин музейы эшләй. Ахун, Өргөн, Илтенбай ауылдарында ял йорттары ойошторолған. == Шишмә районы == * [[Шөңгәккүл (күл)|Шөңгәккүл]] тип аталған үҙенсәлекле күл бар Шишмә районында. Күл эргәһендә генә Ябалаҡлы тигән башҡорт ауылы урынлашҡан. Шиңгәк тигән һүҙҙең мәғәнәһе «шиңә», «шиңә лә ҡуя», «шиңеүсе күл» тигәнде аңлаталыр, моғайын. Сөнки был күлдең һыу менән даими туйыныр урыны юҡ. Кәмеп тә китә, ҡар һыуҙары аға башлаһа, тағы тулылана. Ә ҡышын бик ҡаты боҙ ҡаплай үҙен. Үтә ныҡ сыҙам булған табан балығы ғына ҡышлай ала бында. Тирә-яғы ҡамышлыҡ, һаҙлыҡ. Шуға ла күл уртаһына үтеп инеүе ҡыйын. Күлдә осоп китәр ҡоштар күп оялай. Уларҙы күсер ҡоштар тип атайҙар. * Тимер юл станцияһына күл исеме ҡушылған. Станция эргәһенә 1932 йылда дендропаркка нигеҙ һалынған. Бөгөнгө көндә был парк бик матур һәм ағасҡа бай. Ағастар ғынамы ни! Унда ниндәй генә ҡыуаҡлыҡтар, ниндәй генә үләндәр үҫмәй! * Ҡалмаш ауылы тирәһендә тупраҡ һаҡлау өсөн ултыртылған урмандар ҙа байтаҡ. Уларға 1937 йылда нигеҙ һалына. Хәҙер ундай урмандар тәбиғи урманға әйләнеп бара инде. Сәсеүлек һаҡлаусы бындай ағастар республикабыҙҙың бөтә райондарында ла ултыртыла. Ниндәй ағас һәм ҡайһылайыраҡ ултыртырға кәрәклеген бына ошондай тәжрибә урманды ултыртыусы һәм күҙәтә барыусы ғалимдар тәҡдим итә. Ундай урмандарҙы һәр берегеҙ үҙ ауылығыҙ тирәһендә баҫыуҙарҙа күрә. Ҡайынлыҡтарҙан хәҙер хатта ҡайын еләге йәки бәшмәктәр ҙә йыялар. * Шишмә районында [[Хөсәйенбәк кәшәнәһе]], [[Турахан кәшәнәһе]] һаҡланған. == Шаран районы == * Тупраҡты ел ярғыслауҙан һаҡлау өсөн Шаран районында байтаҡ шыршылыҡ, [[имән]]лек, [[ҡарағай]], [[ҡайын]], [[йүкә]] һәм башҡа ҡатнаш ағас урмандары ултыртыла. Кеше ҡулы менән килтерелгән был байлыҡ — яһалма урмандар — бик файҙалы. Ел-дауылдан да һаҡлай, емеш-еләктәре лә үҫә. Аҡбарыс тигән ҙур ауыл эргәһендә 111,2 гектар майҙан биләгән урман барлыҡҡа килде. == Әбйәлил районы == Республикабыҙҙа ғына түгел, ә илебеҙҙә дан алған ике ҙур күл бар бында. Береһе — Мулдаҡ йәки Тоҙлокүл. Бында дауалау һәләтенә эйә булған батҡаҡ бар. Был күлдә балыҡ юҡ, ҡош-ҡорт та уға яҡынламай. Сөнки уның һыуы тоҙло. Ә тирә-яғы ҡылғанлы дала. 50-гә яҡын төр үҫемлек бар. Ҡылған, шалфей, үҙенсәлекле әрем — ҡуян тубығы һымаҡ башҡа яҡтарҙа һирәгерәк осрай торған үҫемлектәрҙе осратып була бында. Күлдең көнбайышы һаҙлыҡлы. Унда ҡамыштар үҫә. Мулдаҡ күленең батҡаҡ менән дауалау сығанағы «Яҡтыкүл» исемле курорт асыуға сәбәпсе булды. Ул күлдән егерме саҡрым ары урынлашҡан. Был күл һыуы ат ҡорсанғыһын дауалауға ла файҙалы. * Яҡтыкүл. Әбйәлил районының үҙәге Асҡарҙан утыҙ биш саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан был күлдең башҡортса һаҡланып ҡалған боронғо исеме «Мауыҙҙы», йәғни Аждаһалы. Күлдең ярҙары ла, тирә-яғы ла иҫ китмәле матур. Үҫемлек төрлө, бай. Күлдең көнбайышында Яманҡая тауы ҡалҡып тора. Күлгә Ҡаран йылғаһы үҙ һыуҙарын ҡоя. * 1867—1921 йылдарҙа йәшәгән урыҫ ғалимы Сергей Гаврилович Рыбаков Фәндәр академияһының һәм Урыҫ география йәмғиәтенең үтенесе буйынса Башҡортостан буйлап сәйәхәт итеп, музыкаль-этнографик материал йыя. Ул юлъяҙмалар алып бара. Иң тәүге сәйәхәттәренең береһе Әбйәлил районының Ташбулат ауылынан башлана. Халыҡты, ҡеүәттәрен кәметһә лә, ихлас һәм шиғри күңелле" тип һүрәтләй ул. Тәбиғәтенә бик һоҡлана. Асҡар ауылына еткәс, былай тип яҙа: «Асҡар ауылына етәрәк, беҙ алда тау һикәлтәләре араһында ике бейек түбә күрҙек. Улар башҡа бейеклектәрҙән күпкә ҡалҡыу ине. Беҙҙең менән бергә барған юлсы, был түбәләрҙең тарихи әһәмиәте бар, тине; тирә-яҡтағы башҡа ҡалҡыулыҡтарҙан бейегерәк булғанға элек ул башҡорттар өсөн маяҡ ролен үтәгән, ҡырғыҙҙар менән даими барған һуғыштар һәм баш күтәреүҙәр булған саҡта, ул бейеклектә һәр саҡ ҡарауыл тотҡандар, дошман хәрәкәтен күҙәткәндәр һәм, әгәр кәрәк булһа, хәүеф усаҡтары тоҡандырғандар ҙа ошо тауҙар янында яуҙар булған». == Әлшәй районы == * А. П. Чехов исемендәге санаторийҙан алыҫ түгел бик киң майҙанда ҡарағас урманы бар. Был тәбиғи урман түгел. Урман эргәһендә былай тип яҙылған: «Был урман культураһын 1911 йылда урмансы Шәрифуллин Лотфулла ултыртты, майҙаны 165 гектар». * Ҡарағас урмандары Көньяҡ Уралды ғына төйәк иткән. Әлшәй районында ул бөтөнләй үҫмәгән. Шәрифуллин тигән ир үҙ тыуған яҡтарында ла йөрәк ауырыуын дауалау өсөн файҙалы ағастарҙы ултыртып ҡарамаҡсы булған, күрәһең. Урман киңәйә, ағас араларында төрлө-төрлө үҫемлектәр күп. {{Автонумерация | Столбцов = 7 | Оформление = standard sortable | Сортировка = 1 | Заголовок2 = Атамаһы | Заголовок3 = Статус алған йылы <br /> <br /> | Заголовок4 = Профиле | Заголовок5 = Майҙаны<br />(га) | Заголовок6 = Урынлашыу ере | Заголовок7 = Иҫкәрмәләр | Выравнивание3 = center | Выравнивание5 = center | Выравнивание6 = center | | «[[Алға (шишмә)|Алға (минераль сығанаҡ)]]» |[[1965 йыл]]|гидрологик|{{comment|0|Условно нулевая Майҙаны – для точечных объектов ООПТ}}|[[Дәүләкән районы]]| <small>Һыуы сөсө (0,5 г/л), сульфат-кальцийлы.</small><ref>{{ЭБЭ2013|index.php/component/content/article?id=8791|Алга|автор=Кудряшев И. К.}}</ref> | | «[[Әңгәсәк ҡарағай урманы]]»| [[1965 йыл]]|ботаник|315,0|[[Дүртөйлө районы]]| | | «[[Арҡауыл һаҙлығы]]»| [[2005 йыл]]|ботаник|150,0| [[Салауат районы]]| <small>Башҡортостандың Ҡыҙыл китабына индерелгән үҫемлектәрҙең һирәк төрҙәре үҫә: һаҙанаҡ, бүлбеле тәбәнәк әшәлсә, гермафродит һаҙ емеше, һаҙ баҙыҡайы, ваҡ мүк еләге, Лёзель липарисы, Руссов бармаҡ тамыры,тутыҡ схенус һ. б..</small><ref>{{ЭБЭ2013|index.php/component/content/article?id=8798|Аркауловское болото|автор=Мулдашев А. А.}}</ref> | | «[[Абҙан шарлауығы|Абҙан шарлауығы]]»| [[1965 йыл]]|гидрологик|{{comment|0|Условно нулевая Майҙаны – для точечных объектов ООПТ}}|[[Архангел районы]]| <small>Бейеклеге — яҡынса 8 м.</small> | | «[[Аҫҡын мәмерйәһе]]»| [[1965 йыл]]|геологик|{{comment|0|Условно нулевая Майҙаны – для точечных объектов ООПТ}}|[[Ғафури районы]]| <small>Карбон һәм девон избес ултырмаларҙа барлыҡҡа килгән карст мәмерйәһе.</small> | | «[[Асылыкүл]]» | [[1965 йыл]]|гидрологик|2350,0|[[Дәүләкән районы]]| <small>Көҙгө майҙаны — 23,5 км², оҙонлоғо — 7,1 км, киңлеге — 3,3 км, уртаса тәрәнлеге — 5,1 м (максималь — 8,1 м), һыу күләме — 119 млн. м³.</small><ref>{{ЭБЭ2013|index.php/component/content/article?id=8809|Асылыкуль|автор=Гареев А. М.}}</ref> | | «[[Асы минераль сығанаҡтары]]»| [[1965 йыл]]|гидрологик|{{comment|0|Условно нулевая Майҙаны – для точечных объектов ООПТ}}|[[Белорет районы]]| <small> 2 км һуҙымында Түҙйылға гөрләүегенән өҫкә 17 шишмә сыға, уларҙың 14-тә һыу минералланған .</small><ref>{{ЭБЭ2013|index.php/component/content/article/2-statya/8808-assy-mineralnye-istochniki|Асы|автор=Абдрахманов Р. Ф.}}</ref> | | «[[Атыш (шарлауыҡ)|Атыш шарлауығы]]»| [[1965 йыл]]|гидрологик|{{comment|0|Условно нулевая Майҙаны – для точечных объектов ООПТ}}|[[Белорет районы]]| <small>Атыш - Сумған һәм Ағуй - Уҙған ер аҫты йылғалары ҡушылыуынан барлыҡҡа килгән шарлауыҡ.</small> | | «[[Балҡантау]]»| [[1965 йыл]]|комплекслы|25,0|[[Дәүләкән районы]]| <small>Конус формалы останец-тау.</small> | | «[[Аҡкүл (Ғафури районы)|Аҡкүл]]»| [[1965 йыл]]|гидрологик|1567,0|[[Ғафури районы]]| <small>Көҙгө майҙаны — 8,8 км². Оҙонлоғо — 6,2 км, уртаса киңлеге — 1,4 км, иң киң урыны — 2 км, уртаса тәрәнлеге — 3,9 м (максималь — 11 м), һыу күләме 34,5 млн. м³.</small><ref>{{ЭБЭ2013|index.php/component/content/article?id=8871|Белое озеро|автор=Гареев А. М., Максютов Ф. А.}}</ref> | | «[[Бөрө минераль сығанаҡтары]]»| [[1965 йыл]]|гидрологик|{{comment|0|Условно нулевая Майҙаны – для точечных объектов ООПТ}}|[[Бөрө районы]]| <small>Бер-беренән 10—70 метр алыҫлыҡта урынлашҡан биш минераль сығанаҡтан тора.</small><ref>{{ЭБЭ2013|index.php/component/content/article?id=8886|Бирские минеральные источники|автор=Абдрахманов Р. Ф.}}</ref> | | «[[Ғәҙелша шарлауығы]]»| [[1965 йыл]]|гидрологик|{{comment|0|Условно нулевая Майҙаны – для точечных объектов ООПТ}}|[[Баймаҡ районы]]| <small>Бейеклеге — 15 м ашыу.</small><ref>{{ЭБЭ2013|index.php/component/content/article?id=10830|Гадельша|автор=Фаткуллин Р. А.}}</ref> | | «[[Ҡарағайкүл (күл, Учалы районы)|Ҡарағайлы күле (Ворожеич)]]»| [[1965 йыл]]|гидрологик|80,0|[[Учалы районы]]| <small>Көҙгө майҙаны — 0,8 км², оҙонлоғо — 1,0 км, киңлег — 0,7 км, уртаса тәрәнлеге — 4,5 м .</small><ref>{{ЭБЭ2013|index.php/component/content/article?id=13128|Карагайкуль|автор=Мулдашев А. А.}}</ref> | | «[[Ҡыйышҡы (күл)|Ҡыйышҡы]] күле»| [[1965 йыл]]|комплекслы|24,1|[[Ҡырмыҫҡалы районы]]| <small>Көҙгө майҙаны — 0,2 км², оҙонлоғо — 1,9 км, уртаса киңлеге — 70 м (максималь — 120 м).</small><ref>{{ЭБЭ2013|index.php/component/content/article?id=14498|Киешки|автор=Мулдашев А. А.}}</ref> | | «[[Красноусол минераль сығанаҡтары]]»| [[1965 йыл]]|гидрологик|15,0|[[Ғафури районы]]| <small>Өс төркөм сығанаҡтарҙан тора (сөсөләре менән бергә — яҡынса 250).</small><ref>{{ЭБЭ2013|index.php/component/content/article?id=15017|Красноусольские минеральные источники|автор=Абдрахманов Р. Ф.}}</ref> | | «[[Ҡыҙыл шишмә]]»| [[1965 йыл]]|гидрологик|3,2|[[Нуриман районы]]| <small>Донъяла иң эре карст сығанағы.</small><ref>{{ЭБЭ2013|index.php/component/content/article?id=15018|Красный Ключ|автор=Абдрахманов Р. Ф.}}</ref> | | «[[Ҡорғаҙаҡ шишмәһе]]»| [[1965 йыл]]|гидрологик|{{comment|0|Условно нулевая Майҙаны – для точечных объектов ООПТ}}|[[Салауат районы]]| <small>Һыуы сөсө (0,5 г/л), дауалы, бальнеологик, гидрокарбонат, магний-кальций, радон.</small><ref>{{ЭБЭ2013|index.php/component/content/article?id=15031|Кургазак|автор=Абдрахманов Р. Ф.}}</ref> | | «[[Күҫәләр көкөртлө һыу сығанаҡтары]]»| [[1965 йыл]]|гидрологик|{{comment|0|Условно нулевая Майҙаны – для точечных объектов ООПТ}}|[[Салауат районы]]| <small>Бер нисә төркөм сығанаҡтан тора.</small><ref>{{ЭБЭ2013|index.php/component/content/article?id=15553|Куселяровские сернистые источники|автор=Абдрахманов Р. Ф.}}</ref> | | «[[Лаҡлы мәмерйәһе]]»| [[1965 йыл]]|геологик|{{comment|0|Условно нулевая Майҙаны – для точечных объектов ООПТ}}|[[Салауат районы]]| <small>Үрге карбон избесендә барлыҡҡа килгән карст мәмерйәһе.</small> | | «[[Саруа (күл)|Сарүа күле]]»| [[1965 йыл]]|гидрологик|0,4|[[Нуриман районы]]| <small>РБ һәм РФ Ҡыҙыл китаптарына индерелгән европа хариусы йәшәй.</small><ref>{{ЭБЭ2013|index.php/component/content/article?id=6591|Сарвинское озеро|автор=Мулдашев А. А.}}</ref> | | «[[Өргөн (күл)|Өргөн күле һәм Өргөн ҡарағайлығы»]]| [[1965 йыл]]|комплекслы|3398,0|[[Учалы районы]]| <small>Көҙгө майҙаны — 9,16 км², оҙонлоғо — 4,4 км, киңлеге — 1,9 км (максималь — 2,5 км), уртаса тәрәнлеге — 5,2 м (максималь — 7,7 м), һыу күләме — 47,6 млн. м³.</small><ref>{{ЭБЭ2013|index.php/component/content/article/2-statya/6559-urgun-ozero|Ургун|автор=Фаткуллин Р. А.}}</ref> | | [[Шәмсетдин (күл)|Шәмсетдин күле]]| [[1965 йыл]]|комплекслы|320,0|[[Бөрө районы]]| <small>Көҙгө майҙаны— 3,2 км², оҙонлоғо — 8 км, киңлеге— 150—400 м, уртаса тәрәнлеге — 6—7 м (максималь — 11,8 м), һыу күләме — 3,2 млн. м³.</small><ref>{{ЭБЭ2013|index.php/component/content/article?id=1579|Шамсутдин|автор=Мулдашев А. А.}}</ref> | | «[[Шөңгәккүл (күл)|Шөңгәккүл күле»]]| [[1965 йыл]]|комплекслы|240,0|[[Шишмә районы]]| <small>Көҙгө майҙаны — 2,4 км², диаметры — 1,6 км. Һаҙға әйләнеү һөҙөмтәһендә күл дүрт өлөшкә бүленгән.</small><ref>{{ЭБЭ2013|index.php/component/content/article?id=1399|Шингаккуль|автор=Мулдашев А. А.}}</ref> | | «[[Яҡтыкүл (күл)|Яҡтыкүл (Мауыҙҙы) күле]]»| [[1965 йыл]]|гидрологичк|770,0|[[Әбйәлил районы]]| <small>Көҙгө майҙаны — 7,7 км², оҙонлоғо — 4,1 км, киңлеге — 1,9 км, уртаса тәрәнлеге — 10,6 м (максималь — 28 м), һыу күләме — 81,7 млн. м³.</small><ref>{{ЭБЭ2013|index.php/component/content/article?id=8858|Банное (Яктыкуль)|автор=Гареев А. М.}}</ref> | | «[[Яҡут тоҙло сығанағы]]»| [[1965 йыл]]|гидрологик|{{comment|0|Условно нулевая Майҙаны – для точечных объектов ООПТ}}|[[Көйөргәҙе районы]]| <small>Сығанаҡтағы һыу тоҙло, хлорид-натрийлы, микроэлементтары бар.</small><ref>{{ЭБЭ2013|index.php/component/content/article?id=2094|Якуповский (Якутовский) солёный источник|автор=Абдрахманов Р. Ф.}}</ref> | | «[[Яманйылға (йылға)|Яманйылға]] һәм [[Саруа (йылға)|Саруа]] йылғалары»| [[1985 йыл]]|гидрологик|1200,0|[[Нуриман районы]]| | | «[[Янғантау (тау)|Янғантау]]»| [[1965 йыл]]|геологик|{{comment|0|Условно нулевая Майҙаны – для точечных объектов ООПТ}}| [[Салауат районы]]|<small>Тау битендә һыу парҙары менән байытылған эҫе һауа сыға.</small> }} == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} {{ООПТ Башкортостана}} [[Категория:Башҡортостандың тәбиғәт ҡомартҡылары]] [[Категория:Исемлектәр]] nhf4yvnn3a98jhk7q11zsnnwetjyz10 1147463 1147462 2022-07-28T18:57:33Z Ryanag 5488 /* Әлшәй районы */ wikitext text/x-wiki {{TOCright}} '''Башҡортостандың тәбиғәт ҡомартҡылары''' — Республика биләмәһендәге тарихи һәм иҫтәлекле урындар. Бындайҙар иҫәбенә мәмерйәләр, файҙалы ҡаҙылмалар сығанағы, геологик асыҡ урындар, шарлауыҡтар, ҡаялар, оҙаҡ йәшәгән ағастар, һирәк осрай торған борондан һаҡланған ағаслыҡтар, урмандар, күлдәр, шишмәләр, йырындар һәм башҡалар инә. Улар һәр районда тиерлек бар. == Архaнгель районы == * {{main|Атыш (шарлауыҡ)}} [[Ләмәҙ]] йылғаһының уң ярында [[Атыш (шарлауыҡ)|Атыш]] шарлауығы бар. Уның бейеклеге 4 метрҙан ашыу, киңлеге 6 метрға етә. Ә тәрәнлеге 10 метрҙан ашыу. Бындай шарлауыҡ — Башҡортостанда бик һирәк осрай торған тәбиғи һәйкәл. Кавказда осраған шарлауыҡтарҙан үҙенең текә бағана яһауы менән айырылып тора. * {{main|Аҫҡын боҙ мәмерйәһе}} [[Кесе Аҫҡын]] йылғаһында Архангелдән көньяҡтараҡ [[Аҫҡын боҙ мәмерйәһе|Аҫҡын]] мәмерйәһе бар. Мәмерйәлә һәр саҡ һыуыҡ. Унда боҙ сталагмиттар бар. Мәмерйәнең «Ҙур зал» тип аталған бүлмәһендә 17 боҙ сталагмит үҫкән. Ҡайһы берҙәренең диаметры 2,8 метрға, бейеклеге — 8—11 метр. Залдың оҙонлоғо 104 метр, иңе — 62 метр. == Ауырғазы районы == * [[Ауырғазы]] йылғаһының яр буйында [[Ҡорманай мәмерйәһе]] бар. Был тәбиғи һәйкәлде Ҡорманай мәмерйәләре тип йөрөтәләр. Был мәмерйәләр академик экспедициялар өсөн бынан 250 йыл элек үк билдәле булған. Ошоғаса фән өсөн әһәмиәтен юғалтмаған һәм һаман да тикшерелә. Мәмерйәләге күлдең һыуын ауыл халҡы сәй өсөн кереп ала. * Тағы ла Бишҡайын мәмерйәһе бар. Ҡояш бик ныҡ ҡыҙҙырған ерҙә урынлашҡан, тәрәнлеге биш кенә метр. Ә һәр саҡ боҙ һалҡынлығын һаҡлай. Шуның өсөн серле мәмерйә тәбиғәт һәйкәле исемлегенә керә. * Өсҡатлы соҡоро. Был тәбиғәт ҡомартҡыһы геологтар өсөн бик әһәмиәтле. Уның төбөндә табылған [[һоро күмер]]ҙә боронғо үҫемлек эҙҙәре табылған. Һоро күмерҙең сәнәғәт яғынан әһәмиәте бик аҙ. Ә ер тарихын яҡшы һаҡлаған. == Баймаҡ районы == * {{main|Ғәҙелша шарлауығы}} [[Ғәҙелша шарлауығы]]. Ирәндек тауы битендә урынлашҡан. Һикәлтәле шарлауыҡ. Иң бейеге 12 метр. Ҡалған икеһенең бейеклектәре 7-шәр метр. * {{main|Ирәндек}} [[Ирәндек]] тауы. * {{main|Талҡаҫ (күл)}} [[Талҡаҫ (күл)|Талҡаҫ]] күле. * {{main|Һаҡмар һыуһаҡлағысы}} [[Һаҡмар һыуһаҡлағысы]] == Баҡалы районы == * Баҡалы ауылынан 5-6 саҡрым алыҫлыҡта биш гектар майҙанды биләгән ҡарағайлыҡ бар. Уны [[1812 йыл]]да ултыртҡандар. Был ҡарағайҙарҙың буйы 30 метрҙан ашыу. Унан башҡа йәшерәк ҡарағайлыҡтар байтаҡ. Ҡарағайлыҡта шифалы үҫемлектәр бик күп. Ҡайһы бер урындарында ҡырҡлап төр үҫемлек осратырға мөмкин. == Бәләбәй районы == * Жуковка ауылы эргәһендә 420 йәшлек ҡарағай бар. Йыуанлығы 4 метрҙан ашыу, буйы 30 метрҙан бейегерәк. Ауыл халҡы һөйләүенә ҡарағанда, уның оҙонлоғо әлегегә ҡарағанда ике тапҡырға оҙонораҡ булған. Йәшен атҡан вағытта һынған. * Шулай уҡ район биләмәһендә 1899 йылда ултыртылған ҡарағайлыҡ бар. Һәр төрлө үҫемлектәр үҫә. == Белорет районы == * {{main|Ямантау}} [[Ямантау]] — [[Көньяҡ Урал]]дың иң бейек түбәһе. Абсолют бейеклеге — 1640 метр. Ямантауҙың итәктәрендә үҙенсәлекле үҫемлектәр бар. Уларҙы Башҡортостанда үҫкән һәр төрлө ағас, үләндәрҙең иң әрһеҙҙәре тип атарға мөмкин. Сөнки Ямантауҙа бик көслө дауылдар була. Ҡайһы саҡ тотош урмандарҙы аҡтарып ташлай. [[1962 йыл]]дағы көслө дауыл тау итәгендә үҫкән уҫаҡ урманының 80 процентын юҡ иткән. Тау башында һәр саҡ ел булғанлыҡтан, бөжәктәр юҡ кимәлендә. Уларҙы елһеҙ ваҡытта ғына осратырға мөмкин. Тауға күтәрелә барған һайын ағастар ҙа, ҡоштар ҙа, бөжәктәр ҙә, үҫемлектәр ҙә төрлөләнә бара. * '''[[Ҡыҙылъяр мәмерйәһе]]''' — Оло Инйәрҙең уң яғында урынлашҡан. Мәмерйәнең эсендә тәрәнлеге 13 метр булған ҡоҙоҡ бар. Күлдәр бик күп. Мәмерйәнең оҙонлоғо 100 метрға етә һәм күл менән тамамланып ҡуя. * {{main|Арский ташы}} '''[[Арский ташы]].''' Был ҡая янында туристик база бар. Белорет ҡалаһынан 20 саҡрым алыҫлыҡта. Ерҙең боронғо тарихы, үткән быуаттарҙағы йөҙө менән ҡыҙыҡһынғандар өсөн дә, геологтар өсөн дә бында йәнең теләгән асыштар алырға була. * '''Себер кедрҙары урманы''' — Белорет ҡалаһынан алты км алыҫлыҡта. Ул 1906 йылда ултыртылған. Ике гектар майҙанды биләй. Йыл һайын сәтләүек бирә. * '''[[Асы минераль сығанаҡтары]]'''. Сығанаҡтарҙа төрлө минераль ҡатнашмалар бар. Быуыны һыҙлаған, хәрәкәтһеҙ ҡалған, нерв ауырыуҙарынан дауаланырға кешеләр килә. * {{main|Йәшен ташы}} Асы ауылынан йыраҡ түгел, Юрмаш йылғаһының уң як ярында ятҡан ҡыҙғылт төҫтәге ҙур таш өйөмдәрен [[Йәшен ташы]] тип атайҙар. Элек-электән тирә-яҡтағы башҡорттар араһында, әгәр ҙә шул таштарға һуҡһаң йәки яңылыш тейһәң — йәшен йәшнәй, тигән ырым йәшәп килә. Бөгөнгө көндә бик күп туристарҙы йәлеп итә. == Бишбүләк районы == * Кожай -Мaксимовка ауылы эргәһендә боронғо ҡарағай урманы һаҡлана. Бында ике йөҙҙән ашыу боронғо ҡарағай үҫә. Уларға хәҙер 190—195 йыл. Бейеклектәре 25—30 метр тирәһе. Ҡарағайлыҡ бик матур. == Бөрө районы == * Ҡаланан дүрт саҡрым алыҫлыҡта Ағиҙел йылғаһы ярҙарында шифалы шишмәләр атылып сыға. Был шишмәләр бәләкәй генә йылғаға әйләнеп, Ағиҙелгә ҡоя һәм Бөрө минераль сығанаҡтары исемен алған. * Шулай уҡ ҡаланан өс саҡрым алыҫлыҡта Ағиҙелдең һул яҡ ярында [[Шәмсетдин (күл)|Шәмсетдин]] тигән күл бар. Ул йылғаның боронғо ағышынан һаҡланып ҡалған, уның һул яҡ яры туғайындағы иҫке үҙән. Күлдең тирә-яғы бик матур. Балыҡлы, Шәмсетдин күле ярында Бөрө ял йорто урынлашҡан. * Бөрө ял йорто янындағы ҡарағай урмандары ла тәбиғәт ҡомартҡылары иҫәбенә керә. Улар ҙа бик боронғо. 100—200 йыл йәшәгән ҡарағайҙар бар. * 1915 йылда урмансы С. Я. Саломатин 1,62 га ергә имән үҫентеләре ултырттыра. Бөгөнгө көндә был имәнлек ғәжәп ҡиммәтле урманға әйләнгән. 1965 йылдан айырым һаҡлауға алына. * Уржум ауылы янында ике минераль сығанаҡ бар. Улар ҡыш көнө лә туңмай. == Благовещен районы == * Был районда 1892 йылда ултыртыла башлаған ҡарағайлыҡ бар. == Бөрйән районы == * Шүлгәнташ мәмерйәһе. {{main|Шүлгәнташ}} == Борай районы == * Был районда Ҡайынлыҡ ауылы эргәһендә боронғо ҡарағайлыҡ һаҡланған. Унда 120 йәшлек мөһәбәт ҡарағайҙар үҫә. == Ғафури районы == {{main|Красноусол Тоҙйылға минераль сығанаҡтары шифаханалары}} * Район ғорурлығы булып Тоҙйылға минераль сығанаҡтары тора. Унда 250-гә яҡын шифалы сығанаҡ иҫәпләнә. Эргәһендә Красноусольский шифаханалары төҙөлгән һәм уңышлы эшләйҙәр. {{main|Аҡбейек сәтләүеге}} * Ғафури районы [[Сәйетбаба]] ауылы эргәһендәге [[Аҡбейек]] тауы [[Көнсығыш]] итәгедә [[сәтләүек]] ҡыуаҡлыҡтары үҫеү үҙенсәнлектәре менән айырыла. Унда бар төрлө ағастар ҙа үҫә. {{main|Аҡкүл}} * Аҡкүл. 1000 гектар майҙан биләй. Оҙонлоғо −5, арҡырыһы 1.5—2 км тирәһе. Күлдә [[сазан]] селбәрәләре үрсетелә. Күл тирәһендә ҡиммәтле тиреле йәнлектәр күп. {{main|Киндерле мәмерйәһе}} * Киндерле мәмерйәһе [[Көньяҡ Урал]]да оҙонлоғо буйынса икенсе урында торған [[мәмерйә]] [[Ғафури районы]]ның «Еҙем» тәбиғәт паркы биләмәһендә урынлашҡан. {{main|Толпар бешәлек-аҡ шыршы ултыртылған урман}} * Еҙем урман хужалығына ҡараған [[Еҙем]] йылғаһының ярында урынлашҡан [[Толпар]] ауылы ҡасабаһында 230 га ултыртылған аҡ шыршы урманы үҫә. Был урман Көньяҡ Уралдың көньяҡ сигендә урынлашҡан бешмәк-аҡ шыршы үҫентеләре. {{main|Ҡотлоғужа асыҡ аҡбур ятҡылығы}} * Башҡортостандың ҡиммәтле тәбиғәт ҡомартҡылары иҫәбендә 1,5 га биләгән [[Ҡотлоғужа]] ауылы тирәһендәге майҙан - [[аҡбур]]. == Дәүләкән районы == {{main|Асылыкүл}} * Алға сульфат-кальций минераль сығанағы. :* Асылыкүл. оҙонлоғо — 8 км, иңе 5 км, тәрәнлеге 5—6 метрҙан артмай. Башҡортостандағы иң ҙур күл. == Дыуан районы == * Йүрүҙән йылғаһы буйындағы [[Сабаҡай ҡаяһы]]. Мөһабәт ҡая, серле мәмерйәләр. Ул ҡаянан Йүрүҙән иҫ киткес матур күренә. == Дүртөйлө районы == * Районда матурлығы менән дан алған Венеция тигән ауыл бар. == Ейәнсура районы == * Шайтантау. Был тау Ейәнсура, Хәйбулла, Йылайыр райондары буйлап һуҙылған. Бына ошо тау янында урмаг һәм дала тоташҡан. Төп мәҡәлә {{main|Шайтантау}} == Йылайыр районы == * Ҡыҙҙарбиргән ауылы янында ҡарт ҡарағайҙар урманы. Уларҙың ҡай берҙәренә 700 йыл. == Иглин районы == * [[Эҫем]] йылғаһы буйында Кузнецовка ауылынан 1,5 км көнбайыштараҡ Ҡыуышты мәмерйәһе бар. Был мәмерйә аша Ҡыуышты йылғаһы аға. Мәмерйәнең оҙонлоғо 600 метрға яҡын, 4 залдан тора, бейеклеге 12 метрға еткән урындары бар. * Ағиҙелдең уң яҡ ярындағы Охлебинин мәмерйәһенең киң залында ер аҫты һыуҙарының ағышын күҙәтеп була. Шул яғы менән ул айырыуса әһәмиәтле. Охлебинин мәмерйәһе эргәһендә боронғо ҡала ҡалдыҡтары бар. * Охлебинин ауылынан 4 км түбәндә, Ағиҙел йылғаһының уң ярында Ҙур ҡалпаҡ тигән үҙенсәлекле ҡая ҡалҡҡан. Ағиҙел йылғаһы өҫтөндә һерәйеп торған был ҡая битендә бер нәмә лә үҫмәй. Ә ҡая итәгендәге үҫемлек донъяһы бик бай. * Ҡалтыман һаҙлығы данлыҡлы. Һаҙлыҡта төрлө ҡоштар оялаған. Һаҙҙы ҡаплап алған үҫемлек донъяһы ла иғтибарға лайыҡлы, һаҙлыҡта мүк еләге (клюква) күп. * Иглин урман хужалығында 1904—1911 йылдарҙа уҡ ҡарағай урманына нигеҙ һалынған. Хәҙер ул һәр өрлө үҫемлектәргә бай булған тәбиғи урманға әйләнгән. * Оло Теләктә республика балалар санаторийы эшләй. == Илеш районы == * Илеш районында дан ҡаҙанған ҡарағай урманы бар. Был — тәбиғи урман. Ул Ағиҙел йылғаһының һул яҡ ярын биләй. Урман эсендә һәр төрлө үҫемлектәр, үләндәр үҫә. * Чуй-атас ауылы эргәһендә бынан 5 — 6 миллион йыл элекке осорға ҡараған балыҡ эҙе тороп ҡалған балсыҡ сланецтар һаҡланған. Был балыҡ һөлдәләре хәҙерге ваҡытта Каспий диңгеҙендә йөҙгән балыҡтарҙы хәтерләтә. * Таш шишмә ауылында Муса Гәрәйевтең Йорт-музейы, Үрге Йәркәй ауылында Тыуған яҡты өйрәнеү музейы эшләй. == Ишембай районы == * Хажы мәмерйәһе Шиҙе йылғаһы ярында. Ғалимдар күптән инде уға иғтибар иткән һәм тикшеренеү алып барған. Мәмерйә ҙур түгел, оҙонлоғо 120 метрҙан артмай. Унда сталактиттар, сталагмиттар һаҡланған. Тик улар ныҡ ыҫланған. Оҙаҡ ваҡыттар буйы бында кеше йәшәгәнлеге һиҙелеп тора. {{main|Ҡуҡрауыҡ шарлауығы}} * [[Ҡуҡрауыҡ (Һикәҙе ҡушылдығы)|Ҡуҡрауыҡ йылғаһы]]<nowiki/>нда [[Ҡуҡрауыҡ шарлауығы]] бар. Уның бейеклеге 10 — 12 метр самаһы. Ә Ҡуҡрауыҡ йылғаһы үҙе [[Һикәҙе]] йылғаһына ҡоя. Һикәҙе лә бик үҙенсәлекле. Ағып килә бирә лә ер аҫтына инеп юғала, шунан тағы килеп сыға. Шарлауыҡ тирәһендәге тәбиғәт ғәжәйеп матур. * Көҙән ауылында [[Әхмәтзәки Вәлиди музейы|Зәки Вәлиди музейы]] эшләй. == Ҡырмыҫҡалы районы == * Гипс ҡатламынан барлыҡҡа килгән мәмерйәләрҙең береһе — Ҡарлыман мәмерйәһе. Ҡарлыман йылғаһы бассейнында, Иҫке Ҡарлыман ауылынан 4 км көньяҡҡа табан урынлашҡан. Ул — сағыштырмаса йәш мәмерйә. Ҡарлыман мәмерйәһе эргәһендә һирәк осрай торған үҫемлектәр үҫә. * Иҫке Ҡыйышҡы ауылының тирә-яғында бик матур күлдәр бар. Шуларҙың араһынан [[Ҡыйышҡы (күл)|Ҡыйышҡы күле]] бик үҙенсәлекле, сөнки ул Ағиҙелдең боронғо ағышында барлыҡҡа килгән һәм йылға үҙәне рәүешен һаҡлаған. Шуның өсөн дә бөйөк урыҫ яҙыусыһы Сергей Тимофеевич Аксаков был күл хаҡында яҙғанда, уның төҙөлөшөнә ныҡ иғтибар итә. Яҙыусы шулай уҡ күл буйында үҫкән имәндәргә лә туҡталып китә. Имәндәрҙең мөһабәтлеге һәм оҙаҡ йәшәгәнлеген билдәләп үтә ул. ''«Башҡорттар ошо ерҙең хужалары, ти атайым, йөҙ йыл һайын имәнгә тамға һала барғандар. Атайым миңә был тамғаларҙы күрһәтте… Атайым, ун ике тамғалы имән күргәнем булды, тине, тимәк, ул имәнгә 1200 йәш булған…»'' — тип яҙа Аксаков. Ә хәҙер күл буйында имәндәр юҡ. Бер нисә тирәк кенә ултыра. Күл әле лә балыҡлы, тик улары ла бик әҙ ҡалған инде. * [[Ибраһим (Ҡырмыҫҡалы районы)|Ибраһим ауылында]] [[Өмөтбаев Мөхәмәтсәлим Ишмөхәмәт улы|Мөхәммәтсәлим Өмөтбаев]]тың Мемориаль музейы эшләй. == Краснокама районы == * Башҡортостандың иң төньяғында урынлашҡан Краснокама районында ҡарағай урмандары яҡшы һаҡланған. Краснокамск урман хужалығы ҡарағайлыҡты һаҡлау сараһын күрә. Шыршылыҡтар ҙа, йүкәлектәр ҙә һаҡлана. Сөнки был урмандарҙа һирәк осрай торған шифалы үҫемлектәр бар. * Райондың төрлө урындарында бер нисә санаторий-профилакторий эшләй. == Көйөргәҙе районы == * Ҡаҙлайыр йылғаһының һул яҡ ярында Яҡут ауылынан ике километр үрҙәрәк Яҡут тоҙло сығанағы бар. Сығанаҡтың тирә-яғында шифалы ҡойо барлыҡҡа килгән. Халыҡ сығанаҡтың тоҙло һыуы һәм ҡойо менән дауалана. Ревматизмдан һ. б. сирҙәрҙән килешә. * Ермолаевкалағы парк * Наҡаҫбаш зоология заказнигы дәүләт һағында иҫәпләнә * Туғай Кинйәһе ауылы эргәһендә Кинйә мәмерйәҙе бар * Туғай Кинйәһе ауылында мемориал комплекс төҙөлгән * Икесе Кинйәбыҙҙа Кинйә Арыҫланов музейы төҙөлдө == [[Мәләүез районы]] == {{main|Ҡотоҡ-Сумған}} * Үҙенең төҙөлөшө, геологик яҡтан өйрәнеү өсөн ҡыҙыҡлы булыуы һәм башҡа үҙенсәлектәре менән был районда [[Ҡотоҡ соҡорлоғо]] иғтбарға лайыҡ. Уны ғалимдар тәбиғи музей-лабораторий тип атайҙар. Унда ер аҫтына инеп юғалған [[Ҡотоҡ-сумған]] йылғаһы ла, [[Күк күл]] дә, [[Ҡотоҡ-Сумған мәмерйәһе|Ҡотоҡсумған мәмерйәһе]] лә бар. Ә мәмерйәнең эсендә — Үрҙә аҫылмалы күл, боҙ бағаналар. * [[Нөгөш]] йылғаһының уң яҡ ярындағы [[Ҡусҡар]] тип аталған заказнигында һирәк осрай торған йәнлектәр йәшәй. Э шифалы үҫемлектәрҙең иһә республикала билдәле булған һәр төрлөһөн табырға була, тиһәк тә яңылыш булмаҫ. {{main|Күперле карст күпере}} * Тағы ла Күперле йылғаһы аша «һалынған» тәбиғи күпер бар. Күперҙең иңе — 4, оҙонлоғо — 35, ә бейеклеге — 20 метр. {{main|Күперле шарлауығы}} * Күперле шарлауығы ла һоҡланғыс матур. Нөгөш йылғаһы ҡойған Тор йылғаһы үҙәнендә, Верхотор ауылынан 4 километр түбәндә Ромадановка тип аталған йырын (соҡор) бар. Ул да тәбиғи һәйкәл итеп һаҡлана, сөнки унда боронғо ағастарҙың эҙҙәре ҡатып ҡалған таштар, ҡомташтар табыла. [[Нөгөш һыуһаҡлағысы]] киң билдәле. * Воскресенскиҙа М. В. Нестеров исемендәге художестволы музейҙың филиалы эшләй. * Смаҡ ауылында Динис Бүләковҡа музей асылды. == Нуриман районы == * Был райондың Нимесләр ауылы эргәһендә, Ағиҙел йылғаһының боронғо үҙәнендә Упҡын күле хасил булған. Күл үҙенсәлекле: фәҡәт уның ярында ғына ике төрлө һыу сәтләүеге үҫә. Урал һыу сәтләүеге тип аталғаны — ошо ер өсөн генә хас үҫемлек. Ул — бик ҡиммәтле аҙыҡ. Күлдең яры төрлө шифалы үҫемлектәргә бай. * Район үҙәге Красная горканан 30 километр алыҫлыҡта Саруа тип йөрөтөлгән ҡасаба бар. Уға яҡын ошо уҡ исемдә күл-шишмә урынлашҡан. Был күл-шишмәнән Саруа йылғаһы башлана. Күл-шишмә ғәжәп матур, әйләнә-тирәһе төрлө үҫемлеккә бай. Йылға бер нисә тапҡыр ер аҫтына сумып сыға. {{main|Ҡыҙыл шишмә}} * [[Ҡыҙыл шишмә]] — донъяла карст сығанаҡтарының иң ҙуры. Ул — үҙенең барлыҡҡа килеүе менән дә һирәк осрай торған күренеш, һыуҙың температураһы һәр саҡ 4 — 5 градус йылылыҡта. Тик яҙ көнө ҡар һыуҙары ҡушылған саҡта ғына бер аҙ һыуына. Ҡыш көнө яр буйҙарында боҙ селтәрҙәре барлыҡҡа килә, ә уртала томан хасил була. * Нимесләр ауылы эргәһендә 500 йылдан ашыу йәшәгән йүкә үҫә. Ул бик бейек, шуның өсөн уны борондан солоҡсолоҡ өсөн файҙаланғандар һәм нәҫелдән нәҫелгә ҡалдыра килгәндәр. Бейеклеге 40 метрға еткән, тик йәшен һуҡҡас, ҡыҫҡара төшкән. Ә олон әйләнәһе — 3 метр 80 сантиметр. * Яңы күл ауылында Баһау Нуриманов музейы эшләй. Шулай уҡ Нуриман районында Павловка ГЭС-ы төҙөлгән. == Салауат районы == * Янғантау — {{main|Янғантау шифаханаһы}} : Янғантау — планетала берҙән-бер янар тау. Ер аҫтынан туҡтауһыҙ йылылыҡ сығарып ятыусы бындай тау башҡа бер ҡайҙа ла юҡ. Янғантау тураһында «Урал батыр» эпосынан юлдарҙы табып уҡығыҙ. Башҡорт халҡы ул тау хаҡында күптән белгән, дауаланыу өсөн дә файҙаланған, ә фәнгә ул 1770 йылдың май айынан академик [[Петер Симон Паллас|П. С. Паллас]] аша билдәле. : Был тауҙа хәҙер «Янғантау» курорты эшләй. Ә курорттан өс километр самаһы көньяҡтараҡ Ҡорғаҙаҡ сығанағы бар. Уның һыуы файҙалы. Ҡыш та туңмай. «Кургазак» һыуы ошо сығанаҡтан тултырыла. Ҡорғаҙаҡ йылғаһы Әйгә ҡушыла. Ошо тамаҡта Ҡорғаҙаҡ мәмерйәһе лә хасил булған. Башҡа мәмерйәләрҙән айырмалы рәүештә бында ҡоро. * Ҡорғаҙаҡ — {{main|Ҡорғаҙаҡ шишмәһе}} * [[Лаҡлы (Әй ҡушылдығы)|Лаҡлы йылғаһы]] үҙәнендә Лаҡлы мәмерйәһен дә академик П. С. Паллас беренсе башлап тикшерә. Мәмерйәнең ҙур залы бар. Уның оҙонлоғо — 72, иңе — 45, ә бейеклеге — 19 метр. Артабан оҙон коридор китә һәм бер-бер артлы тағы залдар теҙелә. * [[Әй (йылға)|Әй йылғаһының]] һул ярында Ҡапҡа-Таш тип аталып йөрөтөлгән тәбиғәт тыуҙырған таш ҡапҡа һаҡланған. «Һаҡланған» тип әйтеү бик үк дөрөҫ тә булмаҫ, сөнки ул тәүҙә мәмерйә булғандыр. Мәмерйәнең эс яғы емерелеп, тыш яғы ҡапҡа рәүешен алып ҡалғандыр. * [[Лағыр һаҙлығы]] — уйһыу һаҙлыҡ, тәбиғәт ҡомартҡыһы, [[Әй (йылға)|Әй йылғаһы]] бассейнында урынлашҡан. == Стәрлебаш районы == * Ҡарағош менән Табылды ауылдары араһында республикала иң ҙур сейәлек урынлашҡан. Ҡырағай йәки дала сейәһе тип аталған был емештең аҙыҡ булыу яғынан ғына түгел, ә фән өсөн дә әһәмиәте ҡиммәтле. Был сейәлек ҡоролоҡҡа сыҙамлы, йыл һайын емеш бирә, ҡыуаҡтары тәпәшәк кенә булғанлыҡтан, ҡар аҫтында ҡалып, һыуыҡҡа ла бирешмәй. == Стәрлетамаҡ районы == {{main|Шәкетау}} * Ағиҙел йылғаһының уң яҡ яры буйлап уникаль тауҙар теҙелгән. Тип-тигеҙ далала ҡалҡып сыҡҡан шихандар улар: [[Йөрәктау]],[[Ҡуштау]], [[Шәкетау]], [[Торатау]]. Донъяла башҡаса ундай тауҙар юҡ. Үҙенсәлекле был тәбиғи һәйкәлдөрҙе бик ҡәҙерләп һаҡларға кәрәк. Әммә Стәрлетамаҡ сода-цемент комбинаты өсөн Шахтау ҡаҙылып бөттө. Хәҙер Торатауға ҡул һуҙа башланылар. Был тауҙарҙың битендә лә, тирә-яғында ла үҙенсәлекле шифалы үҫемлектәр күп. Фәҡәт ошо урын өсөн генә хас үҫемлектәр ҙә бар бында. Фән ундайҙарҙы эндемик тип атай. Әл биттә, үҙенсәлекле тупраҡта дарыу өсөн бик файҙалы үҫемлектәрҙең булыуы ғәжәп түгел. Тик уларҙы һаҡларға кәрәк. == Туймазы районы == * [[Ҡандракүл]] [[Асылыкүл]]дән ҡала ҙурлығы буйынса икенсе күл һанала. Ләкин байтаҡҡа тәрәнерәк. Карст сығанағы иҫәпләнә. Күлдең әйләнә-тирәһендә йөҙҙән ашыу төр үҫемлек үҫә. Күл дең уртаһында утрау ҡалҡҡан. Ундағы үҫемлектәр донъяһы бай, үҙенсәлекле. Күлде ҡыр ҡаҙҙары төйәк ләп китә, өйрәктәр ҙә күп, ә ярҙарында төрлө ҡоштар ҙың һайрауы күңелде наҙлай. Балыҡтың да бик күп төрҙәре үрсей был күлдә. * Туймазы ҡалаһынан егерме километр көнбайышта Мәҡсүт ауылы менән Мәскәү ауылдары араһында Ыҡ мәмерйәһе урынлашҡан. Унда «Ьыулы», «Боҙло» «Яңы» тип йөрөтөлгән өс мәмерйә тоташ китә. Тик мәмерйәләрҙе «Туймазынефть» промыслалары ныҡ бысратҡан. * Ҡандра тимер юл станцияһы эргәһендә 1911—1914 йылдарҙа уҡ ултыртылған ҡарағайлыҡтар үҫә. Дөйөм майҙаны — 11 гектар. * Туймазы урман хужалығы шулай уҡ имәндәр ҙә ултыртҡан. Улар ҙа һаҡлауға мохтаж. Имәндәрҙең тәбиғәт өсөн файҙаһын ботаника дәрестәренән беләһегеҙ. * Верхнетроицк ауылы янында ҡарағаслыҡ урманы ла ултыртылған, ул тәбиғи урманға әйләнеп бара. == Өфө районы == * Әгәр ҙә һеҙгә дендропарк тигәнде ишетергә тура килһә, нимә икән, тип аптырамағыҙ. Дендро — грек телендә, ағас тигән һүҙ. Тимәк, гилми тикшеренеү өсөн үҫтерелгән ағастарҙан торған парк. Баш ҡалабыҙҙың Өфө районында Ағиҙел менән Ҡариҙел йылғалары ҡушылған урындағы ҡалҡыулыҡта Непейцово дендропаркы бар. Унда йөҙҙән ашыу урындағы ағас һәм ҡыуаҡлыҡтар үҫә. Шулай уҡ башҡа зоналарҙан килтерелеп ултыртылған ағас һәм ҡыуаҡтар ҙа күп. Ул паркка 1923—1924 һәм 1937—1941 йылдарҙа нигеҙ һалына. * Ағиҙел йылғаһының уң ярында, Өфө ҡалаһының бер яҡ ситендә — Мосолмандар зыяраты. Ул бынан ике йөҙ йылдан ашыу элек барлыҡҡа килгән. Зыярат бик таҙа тотола. Ҡәберлектәр тәрбиәле. Унда халҡыбыҙҙың иң күренекле кешеләре ерләнгән. Зыярат эсендә төрлө үҫемлектәр, шул иҫәптән эндемиктар ҙа үҫә. * Йоматауҙа этнография музейы эшләй. == Учалы районы == * Учалы районы үҙенең Өргөн күле менән данлы. Ул тәрән түгел, әммә оҙонлоғо 4 километрға, арҡырыһы 2,5 километрға етә. Күл тирәһе һәр төрлө үҫемлектәргә, ә күл үҙе балыҡҡа бай. Уның ярында «Өргөн» ял йорто ойошторолған Был районда Вознесенск ауылы эргәһендә Ҡара-ғайлыкүл бар. Уны Ворожеич тип тә йөрөтәләр. Күл балыҡлы, матур тәбиғәтле, үҫемлеккә бай. Шуның өсөн тәбиғәт һәйкәле тип иғлан ителгән. * Көсөк ауылында Муса Мортазин музейы эшләй. Ахун, Өргөн, Илтенбай ауылдарында ял йорттары ойошторолған. == Шишмә районы == * [[Шөңгәккүл (күл)|Шөңгәккүл]] тип аталған үҙенсәлекле күл бар Шишмә районында. Күл эргәһендә генә Ябалаҡлы тигән башҡорт ауылы урынлашҡан. Шиңгәк тигән һүҙҙең мәғәнәһе «шиңә», «шиңә лә ҡуя», «шиңеүсе күл» тигәнде аңлаталыр, моғайын. Сөнки был күлдең һыу менән даими туйыныр урыны юҡ. Кәмеп тә китә, ҡар һыуҙары аға башлаһа, тағы тулылана. Ә ҡышын бик ҡаты боҙ ҡаплай үҙен. Үтә ныҡ сыҙам булған табан балығы ғына ҡышлай ала бында. Тирә-яғы ҡамышлыҡ, һаҙлыҡ. Шуға ла күл уртаһына үтеп инеүе ҡыйын. Күлдә осоп китәр ҡоштар күп оялай. Уларҙы күсер ҡоштар тип атайҙар. * Тимер юл станцияһына күл исеме ҡушылған. Станция эргәһенә 1932 йылда дендропаркка нигеҙ һалынған. Бөгөнгө көндә был парк бик матур һәм ағасҡа бай. Ағастар ғынамы ни! Унда ниндәй генә ҡыуаҡлыҡтар, ниндәй генә үләндәр үҫмәй! * Ҡалмаш ауылы тирәһендә тупраҡ һаҡлау өсөн ултыртылған урмандар ҙа байтаҡ. Уларға 1937 йылда нигеҙ һалына. Хәҙер ундай урмандар тәбиғи урманға әйләнеп бара инде. Сәсеүлек һаҡлаусы бындай ағастар республикабыҙҙың бөтә райондарында ла ултыртыла. Ниндәй ағас һәм ҡайһылайыраҡ ултыртырға кәрәклеген бына ошондай тәжрибә урманды ултыртыусы һәм күҙәтә барыусы ғалимдар тәҡдим итә. Ундай урмандарҙы һәр берегеҙ үҙ ауылығыҙ тирәһендә баҫыуҙарҙа күрә. Ҡайынлыҡтарҙан хәҙер хатта ҡайын еләге йәки бәшмәктәр ҙә йыялар. * Шишмә районында [[Хөсәйенбәк кәшәнәһе]], [[Турахан кәшәнәһе]] һаҡланған. == Шаран районы == * Тупраҡты ел ярғыслауҙан һаҡлау өсөн Шаран районында байтаҡ шыршылыҡ, [[имән]]лек, [[ҡарағай]], [[ҡайын]], [[йүкә]] һәм башҡа ҡатнаш ағас урмандары ултыртыла. Кеше ҡулы менән килтерелгән был байлыҡ — яһалма урмандар — бик файҙалы. Ел-дауылдан да һаҡлай, емеш-еләктәре лә үҫә. Аҡбарыс тигән ҙур ауыл эргәһендә 111,2 гектар майҙан биләгән урман барлыҡҡа килде. == Әбйәлил районы == Республикабыҙҙа ғына түгел, ә илебеҙҙә дан алған ике ҙур күл бар бында. Береһе — Мулдаҡ йәки Тоҙлокүл. Бында дауалау һәләтенә эйә булған батҡаҡ бар. Был күлдә балыҡ юҡ, ҡош-ҡорт та уға яҡынламай. Сөнки уның һыуы тоҙло. Ә тирә-яғы ҡылғанлы дала. 50-гә яҡын төр үҫемлек бар. Ҡылған, шалфей, үҙенсәлекле әрем — ҡуян тубығы һымаҡ башҡа яҡтарҙа һирәгерәк осрай торған үҫемлектәрҙе осратып була бында. Күлдең көнбайышы һаҙлыҡлы. Унда ҡамыштар үҫә. Мулдаҡ күленең батҡаҡ менән дауалау сығанағы «Яҡтыкүл» исемле курорт асыуға сәбәпсе булды. Ул күлдән егерме саҡрым ары урынлашҡан. Был күл һыуы ат ҡорсанғыһын дауалауға ла файҙалы. * Яҡтыкүл. Әбйәлил районының үҙәге Асҡарҙан утыҙ биш саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан был күлдең башҡортса һаҡланып ҡалған боронғо исеме «Мауыҙҙы», йәғни Аждаһалы. Күлдең ярҙары ла, тирә-яғы ла иҫ китмәле матур. Үҫемлек төрлө, бай. Күлдең көнбайышында Яманҡая тауы ҡалҡып тора. Күлгә Ҡаран йылғаһы үҙ һыуҙарын ҡоя. * 1867—1921 йылдарҙа йәшәгән урыҫ ғалимы Сергей Гаврилович Рыбаков Фәндәр академияһының һәм Урыҫ география йәмғиәтенең үтенесе буйынса Башҡортостан буйлап сәйәхәт итеп, музыкаль-этнографик материал йыя. Ул юлъяҙмалар алып бара. Иң тәүге сәйәхәттәренең береһе Әбйәлил районының Ташбулат ауылынан башлана. Халыҡты, ҡеүәттәрен кәметһә лә, ихлас һәм шиғри күңелле" тип һүрәтләй ул. Тәбиғәтенә бик һоҡлана. Асҡар ауылына еткәс, былай тип яҙа: «Асҡар ауылына етәрәк, беҙ алда тау һикәлтәләре араһында ике бейек түбә күрҙек. Улар башҡа бейеклектәрҙән күпкә ҡалҡыу ине. Беҙҙең менән бергә барған юлсы, был түбәләрҙең тарихи әһәмиәте бар, тине; тирә-яҡтағы башҡа ҡалҡыулыҡтарҙан бейегерәк булғанға элек ул башҡорттар өсөн маяҡ ролен үтәгән, ҡырғыҙҙар менән даими барған һуғыштар һәм баш күтәреүҙәр булған саҡта, ул бейеклектә һәр саҡ ҡарауыл тотҡандар, дошман хәрәкәтен күҙәткәндәр һәм, әгәр кәрәк булһа, хәүеф усаҡтары тоҡандырғандар ҙа ошо тауҙар янында яуҙар булған». == Әлшәй районы == * А. П. Чехов исемендәге санаторийҙан алыҫ түгел бик киң майҙанда ҡарағас урманы бар. Был тәбиғи урман түгел. Урман эргәһендә былай тип яҙылған: «Был урман культураһын 1911 йылда урмансы Шәрифуллин Лотфулла ултыртты, майҙаны 165 гектар». * Ҡарағас урмандары Көньяҡ Уралды ғына төйәк иткән. Әлшәй районында ул бөтөнләй үҫмәгән. Шәрифуллин тигән ир үҙ тыуған яҡтарында ла йөрәк ауырыуын дауалау өсөн файҙалы ағастарҙы ултыртып ҡарамаҡсы булған, күрәһең. Урман киңәйә, ағас араларында төрлө-төрлө үҫемлектәр күп. === Ботаник тәбиғәт ҡомартҡылары === {{Автонумерация | Столбцов = 6 | Оформление = standard sortable | Сортировка = 1 | Заголовок2 = Атамаһы | Заголовок3 = Административ район | Заголовок4 = Статус бирелеү<br>датаһы | Заголовок5 = Майҙаны<br>(га) | Заголовок6 = Иллюстрация | Выравнивание3 = center | Выравнивание4 = center | Выравнивание5 = center | Выравнивание6 = center | | [[Әңгәсәк ҡарағайлығы]]|[[Дүртөйлө районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 1810| | | [[Упҡанкүл (күл, Асҡын районы)|Упҡанкүл күле һәм һаҙлығы]] |[[Асҡын районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 24,8| | | [[Танышһаҙ һаҙлығы]]| [[Краснокама районы]]| {{Date|07|07|2009}} | 23,8| | | [[Канонников (тау)|Канонников тауы]]|[[Ейәнсура районы]]| {{Date|19|06|2003}} |125 | | | [[Ҡарауылтау|Ҡарауылтау тауы]]| [[Ишембай районы]]| {{Date|26|12|1985}} |150 | | | [[Көркәк (тау)|Көркәк тауы]]|[[Әбйәлил районы]]| {{Date|12|02|1997}} |515,1 | [[File:Вид на гору Куркак - panoramio (1).jpg|150пкс]] | | [[Ҡыҙҙар тауы]]| [[Салауат районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 14| | | [[Маяҡтау|Маяҡтау тауы]]| [[Күгәрсен районы]]| {{Date|19|06|2003}} | 85| | | [[Балтатау]] һәм [[Топортау]] тауҙары|[[Баймаҡ районы]]| {{Date|21|02|2013}} | 323| | | [[Гуровка (тау)|Гуровка тауы]]| [[Кушнаренко районы]]| {{Date|07|07|2009}} |187 | | | [[Николо‑Берёзовка урман хужалығындағы юғары бонитетлы тәбиғи ҡарағайлыҡ]]| [[Краснокама районы]]|{{Date|17|08|1965}}|34,4 | | | [[Бәләбәй урман хужалығындағы тәбиғи ҡарағайлыҡ]]| [[Бәләбәй районы]]| {{Date|17|08|1965}}| 12,1 | | | [[Сәйетбаба ауылы эргәһендәге сәтләүек ағасы ҡыуаҡлыҡтары]]| [[Ғафури районы]]| {{Date|17|08|1965}} |471 | | | [[Дөрдөр (тау)|Дөрдөр]] тауында [[Дөр-дөр сәскә|дөрдөр]] сәскәләре| [[Ейәнсура районы]]| {{Date|19|06|2003}} | 41,9| | | [[Арый янындағы дала сейәһе ҡыуаҡлыҡтары]] |[[Дыуан районы]]| {{Date|17|08|1965}} |2,35 | | | [[Шишмә урман хужалығының 73‑сө кварталы]]| [[Шишмә районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 117| | | [[Мүк еләге һаҙлығы]] |[[Архангел районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 8| | | [[Бишитәк]] тауындағы ҡарағас урманы| [[Белорет районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 248,3| [[Файл:Плато Шатак лето.jpg|150пкс]] | | [[Максимовский төбәге]]| [[Әлшәй районы]]| {{Date|21|07|2005}} |6,6 | | | [[Һалдыбаш төбәге]]ндәге йүкәлек | [[Иглин районы]]| {{Date|21|07|2005}} |51,3 | | | [[Мүк һаҙлығы]]| [[Краснокама районы]]| {{Date|07|07|2009}} |13 | | | [[Атауҙы (күл)|Атауҙы күле]] (көнбайыш һәм көньяҡ ярҙары)| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|12|02|1997}} |70 | | | [[Үләнде (күл)|Үләнде күле]] (көнсығыш яры)| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|12|02|1997}} |14 | | | [[Упҡанкүл (күл, Нуриман районы)|Упҡанкүл күле]]| [[Нуриман районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 104,2| [[Файл:Озеро Упканкуль с высоты 80 м.jpg|150пкс]] | | [[Ҡолоҡ (шишмә)|Ҡолоҡ]] йылғаһы тирә-яғы| [[Ишембай районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 34,3| | | [[Оло Аҙаклы|Аҙаҡлы]] йылғаһы тамағында [[Кесе Һүрәм]] йылғаһы үҙәне| [[Ейәнсура районы]]| {{Date|26|12|1985}} |4632 | [[Файл:Кристальный ручей.jpg|150пкс]] | | [[Мәмбәт (Хәйбулла районы)|Мәмбәт]] ауылы эргәһендә [[Маҡан]] йылғаһы үҙәне | [[Хәйбулла районы]]| {{Date|19|06|2003}} |14 | | | [[Яңы Ергән]] ауылы эргәһендә [[Таналыҡ]] йылғаһы үҙәне | [[Хәйбулла районы]]| {{Date|19|06|2003}} | 450| | | [[Исламбай]] ауылы эргәһендә Туҡмаҡ аҡланы| [[Бөрйән районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 52| | | [[Чуркин һаҙлығы]]ндағы орхидея популяциялары| [[Өфө районы]]| {{Date|21|07|2005}} |750 | | | Кәкүк ситеге популяцияһы| [[Туймазы районы]]| {{Date|14|12|2010}} |1,4 | | | [[Бабай (Мишкә районы)|Бабай]] ауылы эргәһендә оҫҡон йыуаһы популяцияһы | [[Мишкә районы]]|{{Date|26|12|1985}}|13,9| | | [[Оло Ҡыраҡа]] һыртының төньяҡ өлөшөндә оҫҡон йыуаһы популяцияһы | [[Белорет районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 504| | | [[Богачёв (Баймаҡ районы)|Богачёв]] ауылы эргәһендә тамырсалы йыуа популяцияһы| [[Баймаҡ районы]]| {{Date|21|02|2013}} |86,6 | | | Голостолбик баҙыян популяцияһы | [[Миәкә районы]]| {{Date|26|12|1985}} |100| | | [[Һаҡлау урманы]]| [[Краснокама районы]]| {{Date|07|07|2009}} | 384| | | [[Ҡарағай күл (һаҙлыҡ)|Ҡарағайкүл]]| [[Дыуан районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 16| [[File:Озеро сосновое.jpg|150пкс]] | | [[Маты (Сөн ҡушылдығы)|Маты]] йылғаһы тамағы эргәһендәге ҡарағайлыҡтар| [[Баҡалы районы]]| {{Date|17|08|1965}} |26,6 | | | [[Бөрө ял йорто]] эргәһендәге ҡарағайлыҡ| [[Бөрө районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 21,9| | | [[Венеция (Дүртөйлө районы)|Венеция]] ауылы эргәһендәге ҡарағайлыҡ | [[Дүртөйлө районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 490| [[Файл:Сосновый бор, д.Венеция.jpg|150пкс]] | | [[Кожай-Максим]] ауылы эргәһендәге ҡарағайлыҡ| [[Йәрмәкәй районы]]| {{Date|17|08|1965}} |3,8 | | | Ҡарағайҙар үҙәне| [[Мәләүез районы]]| {{Date|30|12|2011}} |{{comment|25,4|Участок №1 — 15,6 га, участок №2 — 9,8 га}} | | | [[Яңы Ҡайынлыҡ]] ауылы эргәһендәге реликт ҡарағай урманы | [[Краснокама районы]]| {{Date|17|08|1965}} |4,5 | | | [[Восток (Илеш районы)|Восток]] ауылы эргәһендәге ҡарағайлыҡ| [[Илеш районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 15,8| | | [[Озерки (Мәләүез районы)|Озерки]] ауылы эргәһендәге ҡарағайлыҡ| [[Мәләүез районы]]| {{Date|30|12|2011}} |23 | | | [[Ҡыҙҙар-Биргән]] ауылы эргәһендәге ҡарт ҡарағастар| [[Йылайыр районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 4,4| | | [[Балғажы]] ауылы эргәһендәге дала участкаһы| [[Әлшәй районы]]| {{Date|26|12|1985}} |144 | | | [[Табылды]] сейәлектәре| [[Стәрлебаш районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 47| [[Файл:Степная вишня и степной миндаль.JPG|150пкс]] | | [[Ташлы һаҙлығы]]|[[Әлшәй районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 1,5| | | [[Толпар шыршылыҡтары]]| [[Ғафури районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 443,5| | | [[Һарыбейә күле|Попковский (Һарыбейә) күлдәре]] төбәге| [[Хәйбулла районы]]| {{Date|19|06|2003}} |10 | | | [[Селтәрлеуртаташ]] төбәге| [[Ишембай районы]]| {{Date|21|07|2005}} |5,2 | | | [[Суҡраҡ сейәлеге]] төбәге| [[Хәйбулла районы]]| {{Date|19|03|2003}} |275 | | | [[Ҡырҡтытау (һырт)|Ҡырҡтытау]] һыртындағы Өлтөк Ҡарағас төбәге | [[Әбйәлил районы]]| {{Date|12|02|1997}} |3 | <!-- [[Файл:Хребет Крыктытау.jpg|150пкс]] --> | | [[Ҡолғона]] ауылы эргәһендә [[Алатау (һырт)|Алатау һырты]] участкаһы |[[Ишембай районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 210| }} === Геологик тәбиғәт ҡомартҡылары === {{Автонумерация | Столбцов = 6 | Оформление = standard sortable | Сортировка = 1 | Заголовок2 = Исеме | Заголовок3 = Административ район | Заголовок4 = Статус бирелеү<br>датаһы | Заголовок5 = Майҙаны<br>(га) | Заголовок6 = Иллюстрация | Выравнивание3 = center | Выравнивание4 = center | Выравнивание5 = center | Выравнивание6 = center | | [[Аҫҡын боҙ мәмерйәһе]]| [[Ғафури районы]]| {{Date|17|08|1965}}|9,5|[[Файл:Ледяная Аскынская пещера.jpg|150пкс]] | | [[Алыҫ Төлкәҫ геологик киҫелеше]]| [[Ғафури районы]]| {{Date|05|10|2007}}|1,8| | | [[Мәсетле геологик киҫелеше]]| [[Салауат районы]]| {{Date|05|10|2007}}|100| | | [[Усолка геологик киҫелеше]]| [[Ғафури районы]]| {{Date|05|10|2007}}|0,25| | | [[Уйташ (тау)|Уйташ тауы]]| [[Учалы районы]]| {{Date|17|08|1965}}|15,8|[[File:Гора Уй Таш.jpg|150пкс]] | | [[Янғантау (тау)|Янғантау тауы]]| [[Салауат районы]]| {{Date|17|08|1965}}|13|[[File:Янган- Тау.jpg|150пкс]] | | [[Ҡарлыман мәмерйәһе]]| [[Ҡырмыҫҡалы районы]]| {{Date|17|08|1965}}|7,6|[[Файл:Пещера Карламанская (2) - panoramio.jpg|150пкс]] | | [[Ҡорманай мәмерйәһе|Ҡорманай мәмерйәләре]]| [[Ауырғазы районы]]| {{Date|17|08|1965}}|16,6| | | [[Ҡотлоғужа өҫкө аҡбур тоҡомдары яланғаслыҡтары]] | [[Ғафури районы]]| {{Date|17|08|1965}}|18,4| | | [[Ҡыҙылъяр мәмерйәһе]]| [[Белорет районы]]| {{Date|17|08|1965}}|30|[[Файл:Сталагнат в Кызыл-Яровской пещере.jpg|150пкс]] | | [[Лаҡлы мәмерйәһе]]| [[Салауат районы]]| {{Date|17|08|1965}}|11|[[Файл:Вход в Лаклинскую пещеру.jpg|150пкс]] | | [[Диңгеҙ фаунаһы менән өҫкө юра ҡомташтарының Никитин яланғаслыҡтары]]| [[Көйөргәҙе районы]]| {{Date|17|08|1965}}|2,6| | | [[Өшкәтле йырыны]] | [[Ауырғазы районы]]| {{Date|17|08|1965}}|15,9| | | [[Охлебинин гипс мәмерйәһе]]| [[Иглин районы]]| {{Date|17|08|1965}}|5|[[Файл:Охлебининская пещера.jpg|150пкс]] | | [[Ҡыуыштау мәмерйәһе]]| [[Иглин районы]]| {{Date|17|08|1965}}|0,7|[[Файл:Пещера "Куэшта".jpg|150пкс]] | | [[Киндерле мәмерйәһе|Киндерле-Леднёв-Октябрь мәмерйәләр системаһы]]| [[Ғафури районы]]| {{Date|30|12|2011}}|215| | | [[Ромадановка йырыны]]| [[Ишембай районы]]| {{Date|17|08|1965}}|3,9| | | [[Оло Ҡалпаҡ ҡаяһы]]| [[Иглин районы]]| {{Date|17|08|1965}}|6,3| | | [[Ҡапҡаташ (арка)|Ҡапҡаташ ҡаяһы]]| [[Салауат районы]]| {{Date|17|08|1965}}|1|[[File:Капка таш.jpg|150пкс]] | | [[Хажы мәмерйәһе]] һәм [[Берғамыт]] шишмәһе| [[Ишембай районы]]| {{Date|17|08|1965}}|10|[[Файл:Berhomut2012.jpg|150пкс]] | | Плиоцен дәүере балыҡтарының һөлдәләре менән балсыҡлы һәүерташтарҙың Сейәле‑Әтәс яланғаслыҡтары| [[Илеш районы]]| {{Date|17|08|1965}}|22,5| }} === Гидрологик тәбиғәт ҡомартҡылары === {{Автонумерация | Столбцов = 6 | Оформление = standard sortable | Сортировка = 1 | Заголовок2 = Исеме | Заголовок3 = Административ район | Заголовок4 = Статус бирелеү<br>датаһы | Заголовок5 = Майҙаны<br>(га) | Заголовок6 = Иллюстрация | Выравнивание3 = center | Выравнивание4 = center | Выравнивание5 = center | Выравнивание6 = center | | [[Алға (шишмә)|Алға сульфат-кальцийлы сығанағы]]| [[Дәүләкән районы]]| {{Date|17|08|1965}} | {{comment|0|Бәләкәй махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре өсөн — шартлы нулле майҙан }}| | | [[Асы минераль сығанаҡтары]]| [[Белорет районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 45| | | [[Асы шарлауығы]]| [[Архангел районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 0,5|[[File:Waterfall - Abzan -.jpg|150пкс]] | | [[Бөрө минераль сығанаҡтары]]| [[Бөрө районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 0,4| | | [[Атыш (шарлауыҡ)|Атыш шарлауығы]]| [[Белорет районы]]| {{Date|17|08|1965}} |6,6|[[File:Водопад Атыш, июль 2014.jpg|150пкс]] | | [[Ғәҙелша шарлауығы]]| [[Баймаҡ районы]]| {{Date|17|08|1965}} |11| [[File:Гадельша, май 2015.JPG|150пкс]] | | [[Ҡуҡрауыҡ шарлауығы]]| [[Ишембай районы]]| {{Date|17|08|1965}} |{{comment|0|Бәләкәй махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре өсөн — шартлы нулле майҙан }}| [[File:File0012016 Водопад Кук Караук.JPG|150пкс]] | | [[Ҡыҙыл шишмә]] сығанағы| [[Нуриман районы]]| {{Date|17|08|1965}} |1,2 | [[Файл:Источник Красный Ключ Нуримановский район, Башкортостан 1.jpg|150пкс]] | | [[Ҡорғаҙаҡ шишмәһе]]| [[Салауат районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 1| [[Файл:Минеральный источник "Кургазак" - panoramio.jpg|150пкс]] | | [[Красноусол минераль сығанаҡтары]]| [[Ғафури районы]]| {{Date|17|08|1965}} |15 | [[Файл:Красноусольские минеральные источники, река Усолка.JPG|150пкс]] | | [[Күҫәләр көкөртлө һыу сығанаҡтары]]| [[Салауат районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 5| | | [[Асылыкүл|Асылыкүл күле]]| [[Дәүләкән районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 2350| [[File:Озеро Аслы-куль- глиняная гора.jpg|150пкс]] | | [[Аҡкүл|Аҡкүл күле]]| [[Ғафури районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 1567| [[Файл:Белое озеро 2.jpg|150пкс]] | | [[Ҡандракүл|Ҡандракүл күле]]| [[Туймазы районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 1560| [[File:OKandrykul.jpg|150пкс]] | | [[Ҡарағайкүл (күл, Учалы районы)|Ҡарағайкүл (Ворожеич) күле]]| [[Учалы районы]]| {{Date|17|08|1965}} |80 | [[File:Ворожеич.jpg|150пкс]] | | [[Мулдаҡкүл|Мулдаҡкүл (Тоҙло) күл]]| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|17|08|1965}} |620 | [[File:Свет - panoramio (2).jpg|150пкс]] | | [[Яҡтыкүл (күл)|Яҡтыкүл (Банное) күле]]| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|17|08|1965}} |770 | [[Файл:Лошади на Банном.jpg|150пкс]] | | [[Зәңгәркүл шишмәһе]]| [[Ҡырмыҫҡалы районы]]| {{Date|19 |06 |2003}} | 0,4| [[File:Голубое озеро (Глубина) (2) - panoramio.jpg|150пкс]] | | [[Яманйылға (йылға)|Яманйылға]], [[Саруа (йылға)|Саруа]] йылғалары һәм уларҙың тирә‑яғы| [[Нуриман районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 1200|[[File:Р.Сарва.JPG|150пкс]] | | [[Саруа (күл)|Саруа күле]]| [[Нуриман районы]]| {{Date|17|08|1965}} |0,4 | [[Файл:Озеро Сарва.JPG|150пкс]] | | [[Уржум минераль һыу сығанаҡтары]]| [[Бөрө районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 0,2| | | [[Яҡут тоҙло сығанағы]]| [[Көйөргәҙе районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 6| }} === Зоологик тәбиғәт ҡомартҡылары === {{Автонумерация | Столбцов = 6 | Оформление = standard sortable | Сортировка = 1 | Заголовок2 = Исеме | Заголовок3 = Административ район | Заголовок4 = Статус бирелеү<br>датаһы | Заголовок5 = Майҙаны<br>(га) | Заголовок6 = Иллюстрация | Выравнивание3 = center | Выравнивание4 = center | Выравнивание5 = center | Выравнивание6 = center | | Әүжән урмансылығында йыртҡыс ҡоштарҙың оялары| [[Белорет районы]]| {{Date| 17| 11|1986}}|591| | | Енғалыш төбәгендәге йыртҡыс ҡоштарҙың оялары һәм торналар йыйылған урындар| [[Өфө районы]]| {{Date|21|07|2005}}|21,4| | | [[Оло Бешәке]] һәм Кесе Бешәке инештәрендәге йылға бағырының тәбиғәт резерваты| [[Бөрйән районы]]| {{Date|17|08|1965}}|274,5| | | [[Оло Энәк]] һәм [[Кесе Энәк (йылға, Күгәрсен районы)|Кесе Энәк]] йылғаларында йылға бағырының резерваты| [[Күгәрсен районы]]| {{Date|17|08|1965}}|225| | | [[Һыуяҡты]] йылғаһында йылға бағырының резерваты| [[Ғафури районы]]| {{Date|17|08|1965}}|36,5| }} === Дендрологик тәбиғәт ҡомартҡылары === {{Автонумерация | Столбцов = 6 | Оформление = standard sortable | Сортировка = 1 | Заголовок2 = Исеме | Заголовок3 = Административ район | Заголовок4 = Статус бирелеү<br>датаһы | Заголовок5 = Майҙаны<br>(га) | Заголовок6 = Иллюстрация | Выравнивание3 = center | Выравнивание4 = center | Выравнивание5 = center | Выравнивание6 = center | | [[Төмәнәк]] ауылы эргәһендәге Саған һыҙаһы| [[Туймазы районы]]| {{Date|26|12|1985}} |256 | | | [[Юлбарыҫ (Хәйбулла районы)|Юлбарыҫ]] ауылы эргәһендәге оло ҡарағас| [[Хәйбулла районы]]| {{Date|19|06|2003}} | 0,06| | | Элекке [[Андреевка (Бөрө районы)|Андреевка]] ауылы эргәһендәге кедрҙар төркөмө| [[Бөрө районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 0,25| | | [[Башҡорт дәүләт университетының Бөрө филиалы]] дендрарийы | [[Бөрө районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 3| | | «Берендей» балалар дендрологик паркы| [[Бөрө районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 3 | | | [[Дүртөйлө йырыны]]| [[Шаран районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 44| | | [[Ермолаевка (Көйөргәҙе районы)|Ермолаевка]] дендропаркы| [[Көйөргәҙе районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 10| | | [[Ағиҙел (йылға)|Ағиҙел]] йылғаһы террасаһында Өфө тәжрибә баҫыуын һаҡлаусы урман һыҙаттары| [[Өфө районы]]| {{Date|17|08|1965}} |24| | | [[Яҡтыкүл (Әбйәлил районы)|Яҡтыкүл]] ауылы эргәһендә Ҡараһыйыр ҡарт ҡарағасы| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|21|07|2005}} |0,04| | | [[Александровка (Дәүләкән районы)|Александровка]] ауылы эргәһендә ултыртылған һаҡлағыс ағастар комплексы| [[Дәүләкән районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 157,7| | | [[Ҡалмаш (Шишмә районы)|Ҡалмаш]] ауылы янындағы һаҡлағыс ултыртмалар комплексы| [[Шишмә районы]]| {{Date|17|08|1965}} |64,4 | | | Себер кедры культураһы| [[Белорет районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 1,4| | | [[Аҡбарыҫ]] ауылы эргәһендәге шыршы культуралары| [[Шаран районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 9,4| | | Стәрлетамаҡ урмансылығының 19‑сы кварталындағы кедр культуралары (17‑се выдел)| [[Стәрлетамаҡ районы]]| {{Date|26|12|1985}} |0,5 | | | Ҡарағас культуралары| [[Әлшәй районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 2,2| | | Ҡарағас культуралары| [[Туймазы районы]]| {{Date|17|08|1965}} |8,4 | | | Өҫән‑Ивановка урман хужалығындағы ҡарағас культуралары| [[Бәләбәй районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 5,4 | | | Стәрлетамаҡ урмансылығының 16‑сы кварталындағы ҡарағай культуралары (23‑сө выдел)| [[Стәрлетамаҡ районы]]| {{Date|26|12|1985}} |3 | | | Өҫән‑Ивановка урман хужалығындағы ҡарағай культуралары| [[Бәләбәй районы]]| {{Date|17|08|1965}}| 24,8 | | | Стәрлетамаҡ урмансылығының 13‑сө кварталындағы ҡарағай һәм шыршы культуралары (42‑се выдел)| [[Стәрлетамаҡ районы]]| {{Date|26|12|1985}} |0,7 | | | 1903—1911 йылдарҙа ултыртылған ҡарағай культуралары| [[Иглин районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 10,6| | | Мичурин шыршыһы һәм ҡарт ҡарағас ултыртмалары| [[Бәләбәй районы]]| {{Date|21|07|2005}} |0,005 | | | [[Непейцев дендропаркы]]| [[Өфө районы]]| {{Date|17|08|1965}} |23,8 | [[Файл:Белка в Непейцевском.jpg|150пкс]] | | [[Комсомол (Дәүләкән районы)|Комсомол]] ауылы эргәһендә ултыртылған зәңгәр шыршылар паркы | [[Дәүләкән районы]]| {{Date|17|08|1965}}|0,25| | | Николо‑Берёзовка урман хужалығында ултыртылған шыршылар һәм ҡарағайҙар| [[Краснокама районы]]| {{Date|17|08|1965}} |11,2 | | | «Грань» реликт ҡарағайы| [[Дыуан районы]]| {{Date|21|07|2005}}| 0,1| | | [[Благовещен]] ҡалаһында ултыртылған ҡарағайҙар| [[Благовещен районы]]| {{Date|17|08|1965}} |13,2 | | | [[Ҡандра]] тимер юл станцияһы буйында ултыртылған ҡарағайҙар | [[Туймазы районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 4,8| | | [[Буранғол (Әбйәлил районы)|Буранғол]] ауылында ҡарт ҡарағас| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|21|07|2005}} |0,06| | | [[Шығай (Белорет районы)|Шығай]] ауылы эргәһендә ҡарт ҡарағас| [[Белорет районы]]| {{Date|21|07|2005}} |1,2 | | | Баҡалы урман хужалығында ултыртылған ҡарт ылыҫлы ағас төрҙәре| [[Баҡалы районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 11,5| | | Ҡарт ҡарағас культуралары| [[Бөрө районы]]| {{Date|17|08|1965}} |1,3 | | | Шөңгәккүл дала дендропаркы| [[Шишмә районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 45| | | Йоматау тәжрибә урман культуралары| [[Өфө районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 81,4| }} === Комплеклы тәбиғәт ҡомартҡылары === {{Автонумерация | Столбцов = 6 | Оформление = standard sortable | Сортировка = 1 | Заголовок2 = Исеме | Заголовок3 = Административ район | Заголовок4 = Статус бирелеү<br>датаһы | Заголовок5 = Майҙаны<br>(га) | Заголовок6 = Иллюстрация | Выравнивание3 = center | Выравнивание4 = center | Выравнивание5 = center | Выравнивание6 = center | | [[Абдулла тауы]]| [[Дыуан районы]]| {{Date|21|07|2005}} |809 | | | [[Арҡауыл һаҙлығы]]| [[Салауат районы]] | {{Date|21|07|2005}} |145 | | | [[Бишҡайын һаҙлыҡтары]]| [[Ауырғазы районы]]| {{Date|26|09|2018}} |{{comment|12,07|Майҙаны охранной зоны — 9,18 га}}| | | [[Төпһөҙ һаҙлыҡ]]| [[Бишбүләк районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|5,86|Майҙаны охранной зоны — 8,1 га}}| | | [[Карпис һаҙлығы]]| [[Учалы районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|394,8|Майҙаны охранной зоны — 557,26 га}}| | | [[Ҡасҡарҙы һаҙлығы]]| [[Учалы районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|668,1|Майҙаны охранной зоны — 1053,7 га}}| | | [[Ҡорҡорауыҡ һаҙлығы]]| [[Учалы районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|18,3|Майҙаны охранной зоны — 57,87 га}}| | | [[Ҡорманайбаш һаҙлығы]]| [[Миәкә районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|16,35|Майҙаны охранной зоны — 31,34 га}}| | | [[Мүклеһаҙ һаҙлығы]]| [[Илеш районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|3,6|Майҙаны охранной зоны — 6,27 га}}| | | [[Нөрөк һаҙлығы]]| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|268,73|Майҙаны охранной зоны — 595,71 га}}| | | [[Сереккүл һаҙлығы]]| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|26|09|2018}} |{{comment|44,56|Майҙаны охранной зоны — 48,83 га}}| | | [[Гладкий (тау)|Гладкий тауы]]| [[Дыуан районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 104| | | [[Әлйән|Әлйән тауы]]| [[Ейәнсура районы]]| {{Date|19|06|2003}} | 100| | | [[Әрүәкрәз|Әрүәкрәз тауы]]| [[Белорет районы]]| {{Date|26|12|1985}} |22 | [[Файл:На вершине г. Арвяк-Рязь.jpg|150px|]] | | [[Балҡантау|Балҡантау тауы]]| [[Дәүләкән районы]]| {{Date|17|08|1965}} |25 | | | [[Оло Таҙтүбә (тау)|Оло Таҙтүбә тауы]]| [[Дыуан районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 305,5| [[Файл:Тастуба (Лысая гора).jpg|150px|]] | | [[Ирәмәл|Ирәмәл тауы]]| [[Белорет районы]] | {{Date|17|08|1965}}|5980 |[[Файл:По дороге на Иремель (1).jpg|150px|]] | | [[Ҡараташ (тау, Әбйәлил районы)|Ҡараташ тауы]]| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|12|02|1997}} |1400 | [[Файл:Большой Караташ (1118,5 м) - panoramio.jpg|150px|]] | | [[Ҡоҙғонташ|Ҡоҙғонташ тауы]]| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|12|02|1997}} | 9,3| [[Файл:Вершина Кузгунташа - panoramio.jpg|150px|]] | | [[Сатыртау|Сатыртау тауы]]| [[Әлшәй районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 15,6| | | [[Сусаҡтау|Сусаҡтау тауы]]| [[Әлшәй районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 28 | | | [[Тағанташ|Тағанташ тауы]]| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|12|02|1997}} | 7,8| | | [[Торатау|Торатау тауы]]| [[Ишембай районы]]| {{Date|17|08|1965}} |47,7 | [[Файл:Тратау летом.jpg|150px|]] | | [[Шайтантау (тау)|Шайтантау тауы]]| [[Хәйбулла районы]]| {{Date|17|08|1965}} | {{comment|—|Майҙаны билдәләнмәгән}}|[[Файл:Шайтантау (заказник).jpg|150px|]] | | [[Йөрәктау|Йөрәктау тауы]]| [[Стәрлетамаҡ районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 64,1| [[Файл:Гора Юрак-Тау с высоты 85м.jpg|150px|]] | | [[Этҡол һаҙлығы]]| [[Ишембай районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|4,98|Майҙаны охранной зоны — 13,92 га}}| | | [[Ҡаракүл (һаҙлыҡ)|Ҡаракүл һаҙлығы]]| [[Дыуан районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 120| | | [[Өлкөндө карслы һаҙлыҡтар комплексы]]| [[Дыуан районы]]| {{Date|21|07|2005}} |370 | | | [[Лағыр һаҙлығы]]| [[Салауат районы]]| {{Date|21|07|2005}} |175 | | | [[Мәмәк һаҙлығы]]| [[Кушнаренко районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|13,13|Майҙаны охранной зоны — 12,21 га}}| | | [[Оло Йылан]] һәм [[Бәләкәй Йылан]] күлдәре| [[Дүртөйлө районы]]| {{Date|17|08|1965}} |210 | | | [[Билгеләр]] күле һәм һаҙлығы| [[Нуриман районы]]| {{Date|30|12|2011}} |36,7 | | | [[Ҡыйышҡы (күл)|Ҡыйышҡы (Аксаков) күле]]| [[Ҡырмыҫҡалы районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 15,3| | | [[Татыш (күл, Башҡортостан)|Татыш күле]]| [[Илеш районы]]| {{Date|17|08|1965}} |38 | | | [[Туғарсалған|Туғарсалған күле]]| [[Ишембай районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 22| [[Файл:Tugar-Salgan.jpg|150px|]] | | [[Өргөн (күл)|Өргөн күле]] һәм Өргөн урманы| [[Учалы районы]]| {{Date|17|08|1965}} |3398 | [[Файл:Лиственница осенью на озере Ургун.jpg|150px|]] | | [[Шәмсетдин (күл)|Шәмсетдин күле]]| [[Бөрө районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 152,5| [[Файл:Озеро Шамсутдин, Бирский район.jpg|150px|]] | | [[Шөңгәккүл (күл)|Шөңгәккүл күле]]| [[Шишмә районы]]| {{Date|17|08|1965}} |240 | | | [[Озеро һаҙлығы]]| [[Дыуан районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 300| | | [[Осиновка карст һаҙлыҡтары]]| [[Бөрө районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|1,66|Майҙаны охранной зоны — 4,66 га}}| | | [[Сабаҡай ҡаяһы]]нда мәмерйә| [[Дыуан районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 3|[[Файл:Пещера в скале Сабакай.jpg|150px|]] | | [[Егән (мәмерйә)|Егән мәмерйәһе һәм уның тирә-яғы]] | [[Ишембай районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 100| | | [[Олимпия (мәмерйә, Ишембай районы)|Олимпия мәмерйәһе һәм уның тирә-яғы]] | [[Ишембай районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 150| [[Файл:Натечное образование.jpg|150px|]] | | [[Ташөй мәмерйәһе|Ташөй мәмерйәһе һәм уның тирә-яғы]] | [[Ишембай районы]]| {{Date|26|12|1985}}| 21,4| | | [[Ыласын (мәмерйә)|Ыласын мәмерйәһе һәм уның тирә-яғы]] | [[Ишембай районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 148,1|[[Файл:Пещера Ыласын (Соколиная).jpg|150px|]] | | [[Урыҫ Швейцарияһы (тәбиғәт ҡомартҡыһы)|Урыҫ Швейцарияһы]]| [[Бәләбәй районы]]| {{Date|14|12|2010}} |550 | | | [[Кәлимосҡан ҡаяһы]] менән [[Салауат Юлаев мәмерйәһе]] һәм уның тирә-яғы| [[Ишембай районы]]| {{Date|26|12|1985}} |31,3|[[Файл:Kalimoskan rock.jpg|150px|]] | | [[Иҫке Балбыҡ һаҙлығы]]| [[Учалы районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|85,1|Майҙаны охранной зоны — 81,6 га}}| | | [[Суслов карст һаҙлыҡтары]]| [[Бөрө районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|5,33|Майҙаны охранной зоны — 4,13 га}}| | | [[Арский ташы|Арский ташы]] төбәге| [[Белорет районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 2| [[Файл:Арский камень - его кто-то отгрыз.JPG|150px|]] | | [[Ҡотҡор төбәге]]| [[Белорет районы]]| {{Date|17|08|1965}} |108 | | | [[Ҡыҙылташ (ҡаятау, Ишембай районы)|Ҡыҙылташ төбәге]]| [[Ишембай районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 400 | | | [[Мокрый овраг төбәге]]| [[Бишбүләк районы]]| {{Date|14|12|2010}} | 79,1| | | [[Наратһаҙ]] төбәге| [[Мишкә районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 619| | | [[Таштуғай тауҙары]] төбәге| [[Хәйбулла районы]]| {{Date|19|06|2003}} | 12| | | [[Һыуосҡан]] төбәге| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|12|02|1997}} | 2041| | | [[Шумилов шарлауыҡтары]] төбәге| [[Туймазы районы]]| {{Date|14|12|2010}} | 6|[[File:Шумиловский водопад.jpg|150пкс]] | | [[Чистые ямки]] төбәге| [[Бөрө районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|14,83|Майҙаны охранной зоны — 23,07 га}}| | | [[Бабай (тау)|Бабай]], [[Ҡушай]] һәм [[Һандыҡ (тау)|Һандыҡ]] түбәләре менән [[Ҡырҡтытау һырты]] участкаһы| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|12|02|1997}} | 1085| [[Файл:Хребет Крыктытау.jpg|150px|]] | | [[Ҡарашар һаҙлығы]]| [[Дыуан районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 90| }} === Тәбиғәт ҡорматҡыһы статусын юғалтҡандар === {{Автонумерация | Столбцов = 7 | Оформление = standard sortable | Сортировка = 1 | Заголовок2 = Исеме | Заголовок3 = Административ район | Заголовок4 = Статус бирелеү<br>датаһы | Заголовок5 = Статус алыныу<br>датаһы | Заголовок6 = Майҙаны<br>(га) | Заголовок7 = Иҫкәрмәләр | Выравнивание3 = center | Выравнивание4 = center | Выравнивание5 = center | Выравнивание6 = center | | [[Урыҫ Швейцарияһы]] ауылы эргәһендәге ҡарт ҡарағастар| [[Бәләбәй районы]]| {{Date|17|08|1965}}| {{Date| | |2010}} |{{comment|0|Бәләкәй махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре өсөн — шартлы нулле майҙан }} | «[[Урыҫ Швейцарияһы (тәбиғәт ҡомартҡыһы)|Урыҫ Швейцарияһы]]» комплекслы тәбиғәт ҡомартҡыһының объекты | | [[Ямантау]] тауы| [[Белорет районы]]| {{Date|17|08|1965}} | {{Date|19|03|2014}}|1177| [[Көньяҡ Урал ҡурсаулығы]] биләмәһендә урынлашҡан | | [[Яңы Кәңгеш]] ауылы янындағы шыршы-аҡ шыршы урмандары| [[Дүртөйлө районы]]| {{Date| | | }} | {{Date|07|07|2009}}| 80,3| | | [[Шүлгәнташ мәмерйәһе]]| [[Бөрйән районы]]| {{Date|17|08|1965}}| {{Date|19|03|2014}} |{{comment|0|Бәләкәй махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре өсөн — шартлы нулле майҙан }}| [[Шүлгәнташ ҡурсаулығы]] биләмәһендә урынлашҡан | | [[Вознесенка (Бөрө районы)|Вознесенка]] ауылында кедр| [[Бөрө районы]]| {{Date| | | }}| {{Date|07|07|2009}} |1,3 | Юҡ ителгән | | [[Үгеҙ (Бөрө районы)|Үгеҙ]] ауылы янындағы 1912 йылғы ҡарағай культураһы| [[Бөрө районы]]| {{Date|17|08|1965}}| {{Date|07|07|2009}} |1,3 | Юҡ ителгән | | [[Күперле карст күпере]]| [[Мәләүез районы]] | {{Date|17|08|1965}}|{{Date|19|03|2014}} |{{comment|0|Бәләкәй махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре өсөн — шартлы нулле майҙан }} | «[[Башҡортостан (милли парк)|Башҡортостан]]» милли паркы биләмәһендә урынлашҡан | | [[Космонавтар мәмерйәһе]]| [[Бөрйән районы]]| {{Date|17|08|1965}}| {{Date|19|03|2014}} |{{comment|0|Бәләкәй махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре өсөн — шартлы нулле майҙан }}| [[Шүлгәнташ ҡурсаулығы]] биләмәһендә урынлашҡан | | [[Ирәндек]] һырты битләүҙәрендә оҫҡон йыуаһы популяцияһы| [[Баймаҡ районы]]| {{Date|26|12|1985}}| {{Date|21 |02 |2013 }} |200| | | Юрмаш төбәгендә оҫҡон йыуаһы популяцияһы| [[Күгәрсен районы]]| {{Date|17|08|1965}}| {{Date|19|03|2014}} |15,7|«[[Башҡортостан (милли парк)|Башҡортостан]]» милли паркы биләмәһендә урынлашҡан | | [[Ҡотоҡ-Сумған]] төбәге| [[Мәләүез районы]] | {{Date|17|08|1965}}|{{Date|19|03|2014}} |{{comment|—|Майҙаны билдәләнмәгән}} | «[[Башҡортостан (милли парк)|Башҡортостан]]» милли паркы биләмәһендә урынлашҡан | | [[Сыртлан (Бүздәк районы)|Сыртлан]] ауылы эргәһендә дала урман үрсетеү участкаһы| [[Бүздәк районы]]| {{Date| | | }} | {{Date|07|07|2009}}| {{comment|—|Майҙаны билдәләнмәгән}}| }} == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} {{ООПТ Башкортостана}} [[Категория:Башҡортостандың тәбиғәт ҡомартҡылары]] [[Категория:Исемлектәр]] 9a1x6m2ushk2r7sdgzew1j15dzc70wb 0 91403 1147517 1107255 2022-07-29T10:51:52Z Vadim Mustaev 24860 Үҙгәрештәр индерелде wikitext text/x-wiki {{Һайланған мәҡәлә|Тел ғилеме}} {{Язык |цвет = алтайские |имя = Башҡорт теле |самоназвание = |страны = {{RUS}} {{KAZ}}<br> {{Флагификация|Украина}}<ref>[http://2001.ukrcensus.gov.ua/rus/results/nationality_population/ Всеукраїнський перепис населення]</ref> |регионы = [[Башҡортостан]], [[Силәбе өлкәһе]], [[Ырымбур өлкәһе]], [[Төмән өлкәһе]], [[Свердловск өлкәһе]], [[Ҡурған өлкәһе]], [[Һамар өлкәһе]], [[Һарытау өлкәһе]], [[Пермь крайы]], [[Татарстан]], [[Удмуртия]]<br>[[File:Bashkir_language_in_the_Russian_Empire_(1897).svg|300px|1897 йылда башҡорт теле таралышы]] |регулирующая организация = [[Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты (РФА Өфө фәнни үҙәге)]] |число носителей = 1 223 744 (2010)<ref name="bl">{{cite web|author=Lewis, M. Paul (ed.)|year=2009|url=http://www.ethnologue.com/show_language.asp?code=bak|title=Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition.|lang=en|publisher=Dallas, Tex.: SIL International.|accessdate=|archiveurl=http://www.webcitation.org/61937ez36|archivedate=2011-08-23}}</ref> |рейтинг = |вымер = |статус = Хәүефле |категория = [[Евразия телдәре]] |классификация = ''[[Алтай телдәре]]'' (бәхәсле) : [[Төрки телдәр|Төрки тармаҡ]] :: [[Ҡыпсаҡ телдәре|Ҡыпсаҡ төркөмө]] ::: [[Волга буйы-ҡыпсаҡ телдәре|Волга буйы-ҡыпсаҡ төркөмсәһе]] |письмо = [[кириллица]] ([[башҡорт яҙыуы]]) |ГОСТ 7.75-97 = баш 086 |ISO1 = ba |ISO2 = bak |ISO3 = bak }} '''Башҡорт теле''' ({{Audio|bashqort_tele.ogg|''башҡорт теле''}} {{IPA|[bɑʃ'qort tɘˈlɘ]}}) — [[Төрки телдәр|төрки тел]], [[Башҡорттар|башҡорт]] халҡының теле. [[Алтай телдәре]]нең төрки тармағы ''ҡыпсаҡ төркөмөнөң'' ''волга буйы-ҡыпсаҡ төркөмсәһенә'' ҡарай. Төп диалекттары: [[Көнсығыш диалект|көнсығыш]], [[Төньяҡ-көнбайыш диалект|төньяҡ-көнбайыш]] һәм [[Көньяҡ диалект|көньяҡ]]. Башҡорт теле [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[дәүләт теле]] булып тора<ref>Закон Республики Башкортостан «О языках народов Республики Башкортостан», 1999</ref>. Уның дәүләт теле булараҡ ([[урыҫ теле]] менән бер рәттән) юридик статусы тәү башлап [[Башревком]]дың 1920 йылдың 24 мартындағы положениеһы менән билдәләнә<ref>{{книга |автор = |заглавие = История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. [[Ҡолшәрипов Марат Мәхмүт улы|М. М. Кульшарипов]]; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН |ссылка = |ответственный = |место = Уфа |издательство = Гилем |год = 2010 |том = V |страниц = 468 |страницы = 342 |isbn = 978-5-7501-1199-2 }}</ref>. Хәҙерге осорҙа был положение тәғлимәттәре [[Башҡортостан Республикаһы Конституцияһы]]нда нығытылған<ref>[http://www.gsrb.ru/ru/lawmaking/law/8115/ Конституция Республики Башкортостан. ч.4 статья 1]</ref>. Башҡорт теле башланғыс һәм урта мәктәптә уҡыу-уҡытыу сараһы һәм өйрәнеү предметы булып тора, юғары уҡыу йорттарында гуманитар предметтарҙы уҡытыу сараһы итеп файҙаланыла һәм предмет булараҡ өйрәнелә. Башҡорт телендә уҡыу әсбаптары, нәфис һәм публицистик әҙәбиәт нәшер ителә, гәзит һәм журналдар сыға, телевидение һәм радио тапшырыуҙары алып барыла, театрҙар эшләй. [[Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты (РФА Өфө фәнни үҙәге)|Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө фәнни үҙәгенең Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты]], [[Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы]]ның гуманитар фәндәр бүлексәһе, [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның башҡорт филологияһы һәм журналистика факультеты, [[М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университеты]]ның башҡорт филологияһы факультеты телде ғилми өйрәнеү үҙәктәре булып тора. Донъяла башҡорт телендә 1,2 млн кеше һөйләшә<ref name="bl"/>. 2010 йылғы Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, Рәсәйҙә башҡорт телен 1 152 404 кеше белә, шул иҫәптә 977 484 [[Башҡорттар|башҡорт]], 131 950 [[Татарҙар|татар]], 20 258 [[Урыҫтар|урыҫ]], 6 276 [[Сыуаштар|сыуаш]], 3 211 [[Мариҙар|мари]], 1 953 [[Ҡаҙаҡтар|ҡаҙаҡ]], 1 630 [[Удмурттар|удмурт]], 1 279 [[Үзбәктәр|үзбәк]] һәм 8 363 башҡа милләт вәкилдәре бар<ref name="языки2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Vol4/pub-04-06.pdf Владение языками населением наиболее многочисленных национальностей]</ref>. Башҡорт телен белгәндәр [[Башҡортостан]]да, [[Силәбе өлкәһе|Силәбе]], [[Ырымбур өлкәһе|Ырымбур]], [[Төмән өлкәһе|Төмән]], [[Свердловск өлкәһе|Свердловск]], [[Ҡурған өлкәһе|Ҡурған]], [[Һамар өлкәһе|Һамар]], [[Һарытау өлкәһе|Һарытау]] өлкәләрендә, [[Пермь крайы]]нда, [[Татарстан]]да, [[Удмурт Республикаһы]]нда күпләп йәшәй<ref>[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Vol4/pub-04-07.pdf Владение языками населением наиболее многочисленных национальностей по субъектам Российской Федерации]</ref>. Башҡорт теле 2009 йылда, [[ЮНЕСКО]] тарафынан сығарылған «Донъяның хәүеф аҫтында булған телдәре атласы»на индерелеп, «көсһөҙ» статусы алғайны — ''«балаларҙың күпселеге үҙ телендә һөйләшә, әммә уны ҡулланыу даирәһе сикләнеүе ихтимал (мәҫәлән, бары тик көнкүрештә генә)»''<ref>[http://www.unesco.org/culture/languages-atlas/en/atlasmap/language-id-334.html UNESCO Interactive Atlas of the World’s Languages in Danger]{{ref-en}}</ref>. == Тарихы == [[Файл:Bashkir runes.png|thumb|Боронғо төрки рун яҙмаһының хәрефтәре.]] === Телдең барлыҡҡа килеү тарихы === Башҡорт теленең тарихы дүрт дәүергә бүленә: * Урал-Алтай (боронғо ҡатлам, [[Агглютинатив телдәр|агглютинатив]]лыҡ һәм алтай телдәренә хас башҡа һыҙаттар формалаша<ref>{{книга |автор = [[Дыбо Анна Владимировна|Дыбо А. В.]], [[Хисамитдинова Фирҙәүес Ғилмитдин ҡыҙы|Хисамитдинова Ф. Г.]] |заглавие = Башкирский язык в системе алтайских языков.//История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. [[Ҡолшәрипов Марат Мәхмүт улы|М. М. Кульшарипов]]; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН |ссылка = |ответственный = |место = М. |издательство = Наука |год = 2009 |том = I |страниц = 400 |страницы = 313—331 |isbn = 978-5-02-037010-4 }}</ref>) * дөйөм төрки (төп һүҙ фонды, төп фонетик һәм бөтә төрки телдәр өсөн уртаҡ булған башҡа үҙенсәлектәр хасил була) * ҡыпсаҡ (ҡыпсаҡ төрки телдәренә хас фонетик, лексик һәм башҡа үҙенсәлектәр барлыҡҡа килә) * башҡорт теле үҙе<ref name="Дыбо А. В." >{{книга |автор = [[Дыбо Анна Владимировна|Дыбо А. В.]] |заглавие = Хронология тюркских языков и лингвистические контакты ранних тюрков.//Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков: Пратюркский язык-основа: Картина мира пратюркского этноса по данным языка. |ссылка = |ответственный = Отв.ред. Тенишев Э. Р., Дыбо А. В. (Совм. с Благовой Г. Ф., Кормушиным И. В., Мудраком О. А., Мусаевым К. М., Насиловым Д. М., Норманской Ю. В., Тадиновой Р. А., Тенишевым Э. Р., Экба З. Н.) |место = М. |издательство = Наука |год = 2006 |том = |страниц = |страницы = 816 |isbn = }}</ref>. Башҡорт теле ҡыпсаҡ төркөмөнә ҡараһа ла, уның [[Болғар теле|болғар]] ([[сыуаш теле]] диалекттары), уғыҙ ([[төрөкмән теле]], [[төрөк теле]]нең диалекттары) һәм себер (алтай, тыва, хакас, яҡут, боронғо төрки ҡомартҡылары теле) телдәренә хас үҙенсәлектәре бар. Башҡорт теленең апеллятив лексикаһында ротацизмлы һәм ламбдацизмлы һүҙҙәрҙән ҙур ҡатлам булыуы башҡорт теленең формалашыуында болғар компонентының әһәмиәте тураһындағы гипотезаның нигеҙенә ятты<ref name="Хисамитдинова Ф. Г." >{{книга |автор = [[Хисамитдинова Фирҙәүес Ғилмитдин ҡыҙы|Хисамитдинова Ф. Г.]] |заглавие = Современный башкирский язык.// История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. [[Ҡолшәрипов Марат Мәхмүт улы|М. М. Кульшарипов]]; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН |ссылка = |ответственный = |место = Уфа |издательство = Гилем |год = 2012 |том = VII |страниц = 424 |страницы = 300 |isbn = 978-5-4466-0040-3 }}</ref>. А. В. Дыбоға ярашлы, башҡорт теле бер нисә тапҡыр ҡыпсаҡлаштырыуға дусар булған уғыҙ телдәренә инә<ref name="Дыбо А. В." />. Башҡорт теленең ҡайһы бер үҙенсәлекле айырмалыҡтары иран, фин-уғыр, монгол, тунгус-манжур һәм славян телдәре менән үҙ-ара тәьҫир итешеү һөҙөмтәһе булып тора. Башҡорттар [[ислам]] динен ҡабул иткәндән һуң башҡорт теле башҡа телдәрҙең һиҙелерлек йоғонтоһо аҫтына эләгә: [[Ғәрәп теле|ғәрәп]] һәм [[Фарсы теле|фарсы]] һүҙҙәренең күпләп инеүе телдең лексик һәм фонетик структураһын үҙгәртә. ХХ быуатта башҡорт-урыҫ ике теллелеге киңәйеү сәбәпле, телдең фонетикаһына яңы үҙгәрештәр инә<ref name="Хисамитдинова Ф. Г." />. 1918 йылдың ғинуарында [[Башҡорт Хөкүмәте]] автономиялы идаралыҡ тураһындағы положение проектының айырым параграфында эске автономиялы идаралыҡта һәм судта башҡорт теле рәсми тел булыуын билдәләй<ref>{{книга |автор = |заглавие = История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. [[Ҡолшәрипов Марат Мәхмүт улы|М. М. Кульшарипов]]; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН |ссылка = |ответственный = |место = Уфа |издательство = Гилем |год = 2010 |том = V |страниц = 468 |страницы = 341 |isbn = 978-5-7501-1199-2 }}</ref>. 1920 йылдың 24 мартында [[Башревком]] [[Башҡорт АССР-ы]] территорияһында башҡорт теленең дәүләт статусы тураһындағы положениены хуплай. Был ҡарар нигеҙендә Ревком пленумы 1920 йылдың 28 мартында республика биләмәһендә башҡорт һәм урыҫ телдәрен дәүләт телдәре итеп иғлан итә<ref>{{китап |автор= Рәжәпов Р. Ф.|заглавие= Башҡорт теле хаҡында ҡануниәт. XX быуат башы|ответственный= |ссылка= |место= Өфө|издательство= Китап|год= 2004|том= |страниц= 208|страницы= 5|isbn=5-295-03360-0 |ref= }}</ref>. 1921 йылдың 27 июнендә РКП (б)-ның Башҡортостан өлкә комитеты ҡабул иткән резолюцияла башҡорт телен дәүләт теле тип таныу һәм бөтә уҡыу һәм хәрби-уҡыу йорттарына башҡорт телен мотлаҡ уҡытыуҙы индереү тураһында әйтелә. 1921 йылдың 1-4 июлендә Советтарҙың II Бөтөн башҡорт съезы була, ул башҡорт теленең республика территорияһында тулы хоҡуҡлы дәүләт теле булыуы тураһында иғлан итә. [[БашҮБК]] ҡарарына ярашлы, бөтә хөкүмәт декреттары һәм бойороҡтары ике дәүләт телендә (башҡорт һәм урыҫ) сығарылырға тейеш була<ref>{{книга |автор = |заглавие = История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. [[Ҡолшәрипов Марат Мәхмүт улы|М. М. Кульшарипов]]; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН |ссылка = |ответственный = |место = Уфа |издательство = Гилем |год = 2010 |том = V |страниц = 468 |страницы = 345 |isbn = 978-5-7501-1199-2 }}</ref>. Башҡорт АССР-ының 1925 йылғы Конституцияһына ярашлы, «Башҡорт АССР-ында башҡорт һәм урыҫ телдәре рәсми тел булып тора»<ref>Статья 8, Часть I. Конституция АБСР от 27.03.1925.</ref>. ==== Әҙәби тел барлыҡҡа килеү тарихы ==== [[Файл:Shezhere jurmati.JPG|thumb|Ғәрәп яҙмаһында төҙөлгән юрматы ырыуы шәжәрәһенең бер бите.]] {{Төп мәҡәлә|Башҡорт әҙәби теле}} Башҡорт әҙәби теле — башҡорт теленең бер төрө, уның үҙенең барлыҡҡа килеү тарихы бар һәм ул үҫештән туҡтамай, айырым билдәләргә (яҙмала нығытылғанлыҡ, тотороҡлолоҡ, эшкәртелгәнлек, диалекттарҙан өҫтөн торғанлыҡ, универсаллек, үҙ-ара бәйләнгән стиль тармаҡтарына эйәлек, нормалаштырылғанлыҡ һ.б.) эйә булған күп һанлы һәм күп төрлө текстарҙа кәүҙәләнә. Ул йәмғиәт тормошоноң төрлө өлкәләрендә телдән һәм яҙма аралашыу сараһы булып тора<ref name="blencl">{{книга | автор = [[Ғәләүетдинов Ишмөхәмәт Ғилметдин улы|Галяутдинов И. Г.]], [[Ишбирҙин Эрнст Фәйзрахман улы|Ишбердин Э. Ф.]] | заглавие = Башкирский литературный язык.// Башкортостан: краткая энциклопедия | ссылка = | ответственный = | место = Уфа | издательство = Башкирская энциклопедия | год = 1996 | том = | страниц = 672 | страницы = 156—157 | isbn = 5-88185-001-7 | ref = }}</ref>. Борондан башҡорттар [[Төрки (тел)|әҙәби төрки теленең]] төбәк варианты — [[Урал-Волга буйы төрки теле]] менән файҙаланған<ref name="ReferenceA">{{БЭ2013|index.php/read/8-statya/13598-ural-volga-bujy-t-rki-tele|Урал-Волга буйы төрки теле|автор=[[Ғәләүетдинов Ишмөхәмәт Ғилметдин улы|Ғәләүетдинов И. Ғ.]]}}</ref><ref>''[[Ишбирҙин Эрнст Фәйзрахман улы|Ишбердин Э. Ф.]]'' Очерки истории башкирского литературного языка. — Москва, 1989.</ref>. XVI—XVIII быуаттарҙа Урал-Волга буйы төрки телендә ҡыпсаҡ элементтары һәм русизмдар арта, ә XIX быуатта әҙәби телгә башҡорттарҙың һөйләш теле көслө йоғонто яһай. XX быуат башында стандартлаштырылған тәбиғәтле һәм диалекттарҙан өҫтөн торған хәҙерге әҙәби башҡорт теле формалаша<ref name="garipova">''Гарипова Ф. Х.'' Опыт языкового строительства в Республике Башкортостан. Уфа, 2006. — 170 с.</ref>. Хәҙерге әҙәби тел нигеҙҙә башҡорт теленең көньяҡ диалектының фонетик үҙенсәлектәрен сағылдыра, ләкин көнсығыш диалекттың төп лексикаһы менән ҡайһы бер үҙенсәлекле һыҙаттарын да үҙләштергән. Хәҙерге башҡорт әҙәби теле XX быуат башында Урал-Волга буйы төрки теленең боронғо яҙма традициялары менән халыҡсан һөйләш теле һәм фольклор теле ҡатнашмаһы нигеҙендә хасил була<ref name="blencl" />. 1921 йылдың 9 апрелендә башҡорт әҙәби теленең нигеҙе итеп ҡыуаҡан диалекты раҫлана, был һайлау һөйләштең татар теленән мөмкин тиклем алыҫ булырға тейешлегенә нигеҙләнә<ref>Среди них указывались говоры усерганских, кипчакских, тунгаурских, джетыуровских, юрматынских, табынских, дёмских, ток-суранских башкир. По мнению сотрудников литотдела Башнаркомпроса, только тамьян-катайский говор сохранился как истинно башкирский язык.</ref>. 1921 йылдың декабрендә яңы алфавит буйынса I Бөтөн башҡорт конференцияһында әҙәби телдең ниндәй диалектҡа нигеҙләнергә тейешлеге тураһындағы мәсьәлә ҡарала, башҡорт теленең нормаһы итеп ҡыуаҡан диалектын таныу кәрәклеге хаҡында доклад тыңлана<ref>{{начало цитаты}}1) На куваканском диалекте сохранились все специфические особенности башкирского языка, а в юрматинском не сохранились. Очень сильно на этот диалект влияние татарского языка, стало быть принятие этого явилось бы шагом в деле превращения башкирского языка в татарский.<br>2) Башкиры, говорящие на куваканском диалекте, занимают особое место в истории Башкирии, в истории башкирских восстаний, они явились опорой при создании Башкирской республики, а юрматинцы в этом отношении основную роль не играют, и нельзя надеяться останутся ли они в будущем в пределах Башкирии или нет.<br>3) Территория, которую занимают куваканцы, своими лесами, природными богатствами играет важную роль в экономике Башкирской республики.<br>4) Куваканцы сохранили свой физический облик, патриархальный быт, нравы, природные особенности{{конец цитаты|источник=Из доклада, зачитанного на I Всебашкирской конференции по новому алфавиту, состоявшейся в декабре 1921 года}}</ref>. 1922 йылда алфавит һәм башҡорт әҙәби теленең орфографияһын төҙөү буйынса махсус комиссия ойошторола, уның составына төрлө ваҡытта С. Уфалы, [[Хоҙайбирҙин Шәһит Әхмәт улы|Ш. Хоҙайбирҙин]], Г. Шонаси, [[Рәмиев Сәғит Лотфулла улы|С. Рәмиев]], [[Хәниф Кәрим|Х. Кәримов]], [[Манатов Шәриф Әхмәтйән улы|Ш. Манатов]], [[Дауыт Юлтый|Д. Юлтый]] инә. 1923 йылдың 18 февралендә БАССР Халыҡ Комиссарҙары Советы декретына ярашлы Башҡорт телен ғәмәлләштереү буйынса үҙәк комиссия ойошторола, ул әҙәби телде булдырыу мәсьәләһе менән дә шөғөлләнә, Ш. Ә. Хоҙайбирҙин уның етәксеһе була. Ш. Ә. Хоҙайбирҙин үҙе әҙәби норма итеп юрматы диалектын таныу яҡлы була<ref>{{начало цитаты}}Сейчас научная организация, занимающаяся этими вопросами (неизвестно, изучила ли она дело с точки зрения истории), рекомендует тесно связанный с её собственной практикой говор горных башкир, живущих по соседству с киргизами, старается реализовать его…<br>И я решил сказать несколько слов о недостатках, которые, на мой взгляд, имеет «истинный» башкирский язык упомянутой научной организации…<br>Возьмем для примера слово «башкортлар». Горные башкиры произносят «башкорттар», точно так же, как «аттар», «һарыҡтар», «һыйырҙар». А юрматынские и кипчакские башкиры говорят: «башҡортлар», «атлар», «һыйырлар», «һарыҡлар». Известно, что употребление аффикса «тар» вместо «лар», аффикса «ты» вместо «лы» характерно для киргизов и казахов.<br>Вместе с тем, возможно, что аффикс «лар» заимствован от татар. Я оставляю это на рассмотрение изучающих историю и, основываясь лишь на удобстве применения в сегодняшней практике говора того или иного рода, считаю, что вместо «тар» должно употребляться «лар». Ибо эта форма принята как в литературе, так и в речи всего башкирского народа, за исключением горных башкир…<br>Сейчас, при реализации языка, мы должны взять за основу ту речь, которая ближе всего к жизни. А близок к жизни, по-моему, язык, на котором говорят кипчакские, юрматынские, яланские, усерганские, сакмарские, пермские башкиры. Этот язык и надо реализовать. В этом случае и товарищам татарам, с которыми мы очень тесно связаны, будет намного удобней, и осуществится желание нашего народа быстрее сделать государственным родной язык.{{конец цитаты|источник=Из статьи Ш. А. Худайбердина «Как писать» // [[Башҡортостан (гәзит)|«Башҡортостан»]], 1924, 8 февраля (перевод с башкирского) ''«Эта статья написана на языке кипчакских и юрматынских башкир. Прошу напечатать её в таком виде». — Прим. Ш. А. Худайбердина''}}</ref>. 1923 йылдың 27 февралендә БАССР ХКС-ы (СНК) "Улус һәм ауыл күләмендәге дәүләт һәм хосуси-хоҡуҡ учреждениеларында башҡорт телен индереү буйынса инструкция"ны раҫлай. 1923 йылдың декабрендә ғәрәп графикаһындағы яңы башҡорт яҙмаһы ҡабул ителә. 1924 йылда [[Яңы башҡорт алфавиты комитеты|Яңы башҡорт алфавитының башҡорт үҙәк комитеты]] ойошторола<ref>{{книга |автор = |заглавие = История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. [[Ҡолшәрипов Марат Мәхмүт улы|М. М. Кульшарипов]]; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН |ссылка = |ответственный = |место = Уфа |издательство = Гилем |год = 2010 |том = V |страниц = 468 |страницы = 347 |isbn = 978-5-7501-1199-2 }}</ref>. 1923 йылдың 17 декабрендә Башҡорт АССР-ы ХКС-ы (СНК) эргәһендәге [[Шәриф Сөнчәләй|Ш. Х. Сөнчәләй]] етәкселегендәге Академик үҙәк башҡорт әҙәби теленә нигеҙ итеп ҡыуаҡан һөйләшен алыу тураһында ҡарар ҡабул итә<ref>Сюда включали говоры аргаяшских, месягутовских, бурзян-тангауровских и яланских башкир.</ref>. Ләкин 1924 йылдың 20 февралендә Башҡортостан Мәғариф халыҡ комиссариаты «Башҡорттарҙың әҙәби теле тураһында» ҡарар сығара, уға ярашлы, «Башҡортостандың бөтә төрки халҡына аңлайышлы булырлыҡ итеп» эшкәртеү маҡсаты менән «терәк диалект итеп юрматы диалекты һайлана». Был ҡарарға ҡаршылыҡ күрһәтеү ниәтенән ҡайһы бер гәзиттәр тик ҡыуаҡан диалектында нәшер ителә башлай. Был осорҙа бер улустарҙа һәм кантондарҙа тик ҡыуаҡан һөйләшен, икенселәрендә юрматы һөйләшен генә ҡулланалар. Һөҙөмтәлә башҡорт әҙәби телен ике диалект — ҡыуаҡан һәм юрматы диалекттары нигеҙендә сығарырға хәл итәләр<ref>{{книга |автор = |заглавие = История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. [[Ҡолшәрипов Марат Мәхмүт улы|М. М. Кульшарипов]]; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН |ссылка = |ответственный = |место = Уфа |издательство = Гилем |год = 2010 |том = V |страниц = 468 |страницы = 348 |isbn = 978-5-7501-1199-2 }}</ref>. 1924 йылдың 2 мартында Башҡортостан Мәғариф халыҡ комиссариатының Академик үҙәге эргәһендәге комиссия ултырышында ҡыуаҡан диалектынан әҙәби телгә дүрт варианттағы ''-ҙaр/-ҙәр, -тар/-тэр, -дар/-дәр, -лар/-ләр'' күплек ялғауҙарын, ә юрматы диалектынан ''-лык/-лек, -ла/-лә'' һ.б. һүҙ яһау аффикстарын индерергә хәл ителә. Ошо ҡарар сыҡҡандан һуң әҙәби телгә был диалекттарҙың икеһенән дә һүҙҙәр һәм һүҙбәйләнештәр алына башлай. Ҡайһы бер осраҡтарҙа буталсыҡлыҡҡа юл ҡуймау мөмкинлеге асыла, мәҫәлән, ''аттар'' (ат+тар) һәм ''аттар'' (ул атлар) тигәндә аңлашылмаусанлыҡтан ҡотолоу өсөн беренсеһен ''аттар'', икенсеһен ''атлар'' тип алырға хәл ителә<ref name="garipova" />. Төньяҡ-көнбайыш башҡорттары, уларҙың [[Төньяҡ-көнбайыш диалект|теле]] әҙәби телдән башҡа диалекттарға ҡарағанда нығыраҡ айырылғанлыҡтан, татар телен файҙаланыуҙы өҫтөн күрә<ref>''Файзуллин Ф., Бикташев С.'' Социальная справедливость как принцип регулирования межнациональных отношений. Уфа, 2002. С. 118.</ref>. 1930—1950 йылдарҙа әҙәби тел йылдам үҫә һәм уның төп функциональ стилдәре нығына, 1950-се йылдарҙан хәҙерге башҡорт әҙәби теленең нормативтары тотороҡланыуы билдәләнә<ref name="blencl" />. === Өйрәнеү тарихы === {{төп мәҡәлә|Башҡорт тел ғилеме}} [[Файл:GIshbulat UkiuKitabi.jpg|thumb|Латин алфавитында яҙылған башҡорт китабы, 1934 йыл.]] Х быуат башында [[Ибн Фаҙлан]] башҡорттарҙы [[төрки телле халыҡтар]] иҫәбенә индерә<ref>{{БЭ2013|index.php/read/8-statya/4913-ibn-fa-lan|Ибн Фаҙлан|автор=Иванов В. А., Илъясов Б. С.}}</ref>. [[Мәхмүт әл-Ҡашғари]] «[[Диуану лөғәт әт-төрк]]» тигән энциклопедик хеҙмәтендә (1073/1074 гг.) «төрки телдәрҙең үҙенсәлектәре тураһында» рубрикаһында башҡорттарҙы егерме «төп» төрки халыҡ иҫәбенә индерә. «Ә башҡорттарҙың теле, — тип яҙа ул, — ҡыпсаҡ, уғыҙ, ҡырғыҙ һәм башҡаларға бик яҡын, йәғни төрки»<ref>«Девону луготит турк». 1 том. Тошкент. С. 66.</ref><ref>{{книга |автор = [[Мәхмүт әл-Ҡашғари|Махмуд ал-Кашгари]]. |часть = |ссылка часть = |заглавие = Диван лугат ат-турк (Свод тюркских слов): В 3-х томах |оригинал = |ссылка = |ответственный = Пер. с араб. А. Р. Рустамова под ред. И. В. Кормушина; предисл. и введ. И. В. Кормушина; примеч. И. В. Кормушина, Е. А. Поцелуевского, А. Р. Рустамова; Институт востоковедения РАН: Институт языкознания РАН |издание = |место = М. |издательство = Восточная литература |год = 2010 |том = 1 |страницы = 22 |страниц = 464 |серия = Памятники письменности Востока. CXXVIII, 1 / редкол.: Г. М. Бонгард-Левин и др. |isbn = 5-02-018202-8, ISBN 978-5-02-036424-0 |тираж = 800 }} (в пер.)</ref>. Швед тикшеренеүсеһе [[Филипп Иоганн фон Страленберг|Ф. И. Страленберг]] үҙенең 1730 йылда немец телендә Стокгольмда сыҡҡан «Ярымтөн-көнсығыш Европа һәм Азияның тарихи һәм географик тауисирламаһы» китабында 32 телдән алынған мәғлүмәт менән бер рәттән башҡорт теленән миҫалдар килтерә һәм башҡорт, ҡырым, ҡырғыҙ, үзбәк һәм төркмән татарҙары телдәре берҙәм диалект тәшкил итә тип билдәләп үтә. Башҡорт теле буйынса мәғлүмәттәрҙе шулай уҡ [[Иоганн Готлиб Георги|И. Г. Георги]], [[Лепёхин Иван Иванович|И. И. Лепёхин]] һәм [[Рычков Пётр Иванович|П. И. Рычков]] яҙып ҡалдыралар<ref name="Башҡорт тел ғилеме" >{{БЭ2013|index.php/read/8-statya/1895-bash-ort-tel-ileme|Башҡорт тел ғилеме|автор=[[Ишбирҙин Эрнст Фәйзрахман улы|Ишбирҙин Э. Ф.]]}}</ref>. Миндийәр Биксуриндың «Һүҙҙәрҙең башҡорт теленә тәржемәһе» тигән ҡулъяҙмаһы башҡорт теленең тәүге һүҙлеге тип һанала, ул 1781 йылда төҙөлгән<ref>{{книга | автор = | заглавие = История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. [[Ҡолшәрипов Марат Мәхмүт улы|М. М. Кульшарипов]]; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН | ссылка = | ответственный = | место = Уфа | издательство = Гилем | год = 2011 | том = III | страниц = 476 | страницы = 409 | isbn = 978-5-7501-1301-9 | ref = }}</ref>. М. Биксурин, Д. Н. Соколов һәм П. Учадамцев менән төҙөлгән бер нисә ҡулъяҙма һүҙлек [[Петер Симон Паллас|П. С. Палластың]] «Батша ярҙамсыһы тарафынан йыйылған бөтә телдәр һәм һөйләштәрҙең сағыштырма һүҙлектәре» ({{lang-ru|«Сравнительные словари всех языков и наречий, собранные десницей Всевысочайшей особы императрицы Екатерины II»}}; Санкт-Петербург, 1787—1789) китабына ингән<ref name="Башҡорт тел ғилеме" />. 1842 йылда [[Иванов Мартиниан Иванович|М. И. Ивановтың]] «Татарская грамматика»һы һәм «Татарская хрестоматия» әҙәби йыйынтығы (һүҙлекһеҙ) донъя күрә. Иванов йәнле һөйләш телен әҙәби китап теленән айырып ҡарай, мәҫәлән, уның хрестоматияһы ике өлөштән тора: беренсе өлөшөндә — татарҙарҙың, башҡорттарҙың һәм ҡаҙаҡтарҙың йәнле һөйләш өлгөләре; икенсе өлөшө китап теле өлгөләренән тора<ref name=autogenerated20140204-1>{{статья |автор = [[Ғәләүетдинов Ишмөхәмәт Ғилметдин улы|Галяутдинов И. Г.]] |заглавие = Из истории языковых и культурных процессов в Башкортостане в XIX — начале XX вв |ссылка = http://www.vatandash.ru/index.php?article=100 |язык = |издание = [[Ватандаш (журнал)|Ватандаш]] |тип = |год = 2000 |том = |номер = 12 |страницы = |doi = |issn = 1683-3554 }}</ref>. 1859 һәм 1869 йылдарҙа [[Биксурин Мирсәлих Мирсәлим улы|М. М. Биксуриндың]] «Начальное руководство к изучению арабского, персидского и татарского языков с наречиями бухарцев, башкир, киргизов ..» тигән хеҙмәте баҫылып сыға. Ҡулланмала ғәрәп, фарсы һәм татар телдәрендәге яҙмаларҙы уҡыуҙың төп ҡағиҙәләре бирелә. Татар (йәғни төрки<ref name=autogenerated20140204-1 />) теленә Мирсәлих Биксурин, М. Иванов һәм С. Күкләшев кеүек үк, ырымбур татар, башҡорт һәм ҡаҙаҡ «һөйләштәрен» индерә һәм уҡыр өсөн уларҙан миҫалдар килтерә. Башҡорт өлгөһө итеп «Батыр бадшаның хикәйәте» бирелә, ул тәү башлап ғәрәп графикаһында М. И. Ивановтың хрестоматияһында донъя күрә. 1859 йылда [[Күкләшев Сәлихйән Бикташ улы|С. Б. Күкләшевтең]] «Диван-и хикәйәт-и татар» тигән китабы баҫыла. Баш һүҙендә автор былай тип яҙа: «Төрөк һәм татар ҡәбиләләре һөйләшкән һәм яҙған бөтә телдәр „төрки, төрки тел“ тигән дөйөм атама аҫтында билдәле». «Төрки тел», С. Күкләшев буйынса, өс айырым төркөмдән — төрөк, сығатай һәм татар төркөмдәренән тора. Күкләшев һуңғыһына татар, ҡаҙаҡ (ҡырғыҙ), башҡорт, нуғай, ҡумыҡ, ҡарасай (ҡорағай), ҡарағалпаҡ һәм мишәр һөйләштәрен индерә. 1892 йылда башҡорттар өсөн урыҫ алфавиты нигеҙендә беренсе әлифба нәшер ителә, артабан ул 1898 һәм 1908 йылдарҙа ҡабат баҫыла. XIX—XX быуаттар сигендә шулай уҡ [[Катаринский Василий Владимирович|В. В. Катаринскийҙың]] («[[Букварь для башкиръ]]», 1892; «Краткий русско-башкирский словарь», 1893; «Башкирско-русский словарь», 1899), А. Г. Бессоновтың («Букварь для башкир», 1907), Н. Ф. Катановтың («Азбука для башкирского языка»), [[Ҡулаев Мөхәммәтхан Сәхипгәрәй улы|М. А. Ҡулаевтың]] «Өн әйтелеше нигеҙҙәре һәм башҡорттар өсөн әлифба» («Основы звукоподражания и азбука для башкир», 1912) һәм башҡа хеҙмәттәр баҫылып сыға<ref name=autogenerated20140204-1 />. Башҡортостан Республикаһында әлеге ваҡытта башҡорт теленең күп томлы академик аңлатмалы һүҙлеге төҙөлә. 2012 йылға 2 томы сыҡты. Бөтәһе 11 том нәшер итеү ҡарала. Был һүҙлек башҡорт лексикографияһында беренсе аңлатмалы-тәржемәле һүҙлек булып тора. == Яҙма == {{Төп мәҡәлә|Башҡорт яҙыуы}} [[Башҡорт ҡәбиләләре]] әүәлге замандарҙа боронғо төрки [[рун яҙмаһы]]н ҡулланған. Ислам ҡабул иткәндән һуң (X быуатта башланып, бер нисә быуат дауам итә) башҡорттар [[ғәрәп яҙмаһы]]н ҡуллана. Был яҙма нигеҙендә төрки тигән яҙма-әҙәби тел һәм уның [[урал-волга буйы төрки теле]] (иҫке төрки) тигән төбәк варианты хасил була, уны XIII быуаттан XX быуатҡа тиклем ҡулланалар<ref name="ReferenceA"/><ref>{{БЭ2013|index.php/read/8-statya/1917-bash-ort-ya-yuy|Башҡорт яҙыуы|автор=}}</ref><ref>{{книга | автор = [[Халиҡова Рәйсә Хәлил ҡыҙы|Халикова Р. Х.]] | заглавие = Тюрки урало-поволжья.// Башкортостан: краткая энциклопедия | ссылка = | ответственный = | место = Уфа | издательство = Башкирская энциклопедия | год = 1996 | том = | страниц = 672 | страницы = 579 | isbn = 5-88185-001-7 | ref = }}</ref>. XIX быуат уртаһынан алып милли башҡорт яҙмаһы формалаша, уның әүҙем дәүере 1917—1923 йылдарға тура килә. 1923 йылда [[ғәрәп яҙмаһы]] нигеҙендә барлыҡҡа килгән алфавит раҫлана. 1929 йылда [[латиница]]лағы башҡорт алфавиты ([[яңалиф]]) барлыҡҡа килә. 1940 йылда кириллица нигеҙендәге алфавит индерелә. Башҡорт теленең хәҙерге заман алфавиты 42 хәрефтән тора. Урыҫ теле менән уртаҡ 33 хәрефтән башҡа башҡорт телендә булған өндәрҙе билдәләү өсөн йәнә 9 махсус хәреф ҡабул ителгән. '''Башҡорт алфавиты''' {| class="wikitable" id="cx425" style="font-family:Microsoft Sans Serif; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF" data-source="425" data-cx-state="source" data-cx-weight="223" contenteditable="true" | id="428" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | А а | id="430" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Б б | id="432" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | В в | id="434" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Г г | id="436" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ғ ғ | id="438" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Д д | id="440" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ҙ ҙ | id="442" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Е е |- id="444" | id="445" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ё ё | id="447" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ж ж | id="449" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | З з | id="451" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | И и | id="453" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Й й | id="455" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | К к | id="457" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ҡ ҡ | id="459" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Л л |- id="461" | id="462" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | М м | id="464" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Н н | id="466" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ң ң | id="468" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | О о | id="470" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ө ө | id="472" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | П п | id="474" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Р р | id="476" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | С с |- id="478" | id="479" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ҫ ҫ | id="481" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Т т | id="483" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | У у | id="485" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ү ү | id="487" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ф ф | id="489" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Х х | id="491" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Һ һ | id="493" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ц ц |- id="495" | id="496" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ч ч | id="498" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ш ш | id="500" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Щ щ | id="502" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ъ ъ | id="504" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ы ы | id="506" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ь ь | id="508" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Э э | id="510" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ә ә |- id="512" | id="513" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ю ю | id="515" style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Я я |} Алфавит [[кириллица]]ла нигеҙләнгән, 9 өҫтәмә символ махсус өндәрҙе белдерә: тел арты шартлаулы Ғғ [ɢ], Ҡҡ [q], теш араһы ышҡыулы Ҙҙ [ð], Ҫҫ [θ], аңҡау танау Ңң [ŋ], фарингаль Һһ [h]; алғы рәт нәҙек һуҙынҡылары: асыҡ Әә [æ], иренләшкән Өө [ø], Үү [ʏ]. Хәҙерге заман башҡорт яҙмаһы фонетиклашҡан һәм эҙмә-эҙлекле рәүештә ирен (о/ө) һәм рәт гармонияһын сағылдыра. == Грамматика == Башҡорт теле агглютинатив телдәргә инә. Һүҙьяһалыш аффикстар ярҙамында ғәмәлгә ашырыла: балыҡ — балыҡсы — балыҡсылыҡ. Күплек һуҙынҡыларға тамамланған нигеҙҙәргә — -лар/-ләр: балалар, кешеләр; һаңғырау тартынҡыларҙан һуң — -тар/-тәр: бармаҡтар, әкиәттәр; яңғырау тартынҡыларҙан һуң — -дар/-дәр: илдәр, көндәр, йылдар; -и, -й, -у, -ү, -р, -ҙ-ға тамамланған нигеҙҙәргә -ҙар/-ҙәр: ерҙәр, тауҙар, ҡыҙҙар, һарайҙар, күнегеүҙәр, сөнниҙәр ҡушып яһала. Башҡорт телендә енес категорияһы грамматик ысул менән билдәләнмәй, предлогтар һәм приставкалар юҡ. Оҡшаш мәғәнәле конструкциялар шулай уҡ аффикстар ярҙамында яһала: урамда, далала, ҡаланан, ярға. == Лексика == Башҡорт теле лексикаһы ярайһы уҡ консерватив. Сағыштырма тикшеренеүҙәр күрһәтеүенсә, хәҙерге башҡорт теле б.э.т. VI—VIII бб. боронғо төрки рун ҡомартҡылары лексикаһының 95 %-ҡаса өлөшөн һаҡлай<ref>{{БЭ2013|index.php/read/8-statya/10155-orkhon-j-n-s-j-omart-ylary-tele|Орхон-йәнәсәй ҡомартҡылары теле|автор=[[Ишбирҙин Эрнст Фәйзрахман улы|Ишбирҙин Э. Ф.]]}}</ref>. Айырыуса татар теле яҡын, ул фонетик һәм грамматик, бер аҙ лексик үҙенсәлектәр менән айырыла<ref name="sencl">[http://slovari.yandex.ru/~книги/БСЭ/Башкирский%20язык/ Башкирский язык в Большой советской энциклопедии] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140707062340/http://slovari.yandex.ru/~%D0%BA%D0%BD%D0%B8%D0%B3%D0%B8/%D0%91%D0%A1%D0%AD/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%B8%D1%80%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9%20%D1%8F%D0%B7%D1%8B%D0%BA/ |date=2014-07-07 }}</ref>. == Фонетика == Башҡорт теленең үҙ һүҙҙәрендә 33 өн ҡулланыла. Шуларҙың 9-ы — һуҙынҡы,24-е тартынҡы өн. === Һуҙынҡылар === Һуҙынҡы өндәр тик тауыш ярҙамында яһала, шунлыҡтан уларҙы тауыш өндәре тип йөрөтәләр. Башҡорт телендә 9 һуҙынҡы өн бар: а, о, у, ы, э, э (е), ә, ү, и. Һуҙынҡы өндәрҙе әйткәндә, үпкәнән өрөлгән һауа ҡаршылыҡһыҙ иркен сыға, тауышты теләгәнсә һуҙып була. Тамыр морфемаларҙа һуҙынҡыларҙың бөтәһе лә осрай, ә аффикстарҙа [и], [у], [ү] ҡулланылмай. Һуҙынҡылар составы: {| |- ! ! Алғы рәт ! Урта рәт ! Артҡы рәт |- | Юғары күтәрелеш | ү, и | (и) | у |- |- | Урта күтәрелеш | ө, е, өү, еү | | о, ы, оу, ыу |- | Түбән күтәрелеш | ә, әү | | а, ау |} Һуҙынҡылар парҙарға рәт буйынса бүленә. и (<*e) һуҙынҡыһы төп башҡорт һүҙҙәрендә алғы рәткә инә (ил, ир), ғәрәп-фарсы һүҙҙәрендә ҡатнаш рәткә һәм артҡы тартынҡылар менән йәнәш торғанда (китап, ҡитға) урта рәткә ҡарай. Рәт гармонияһы, төп нөсхәлә башҡаса яңғырауына ҡарамаҫтан, ғәрәп теленән ингән һүҙҙәргә лә ҡағыла: донъя, талап. ыу, еү дифтонгылары асыҡ ижектәрҙәге *u һәм *ü өндәренән баш алған: һыу, өрөү. Башҡорт теленә өндәрҙең лабиализацияһы һәм делабиализацияһы хас, ул ирендәрҙең ҡатнашыуы (лабиализация) һәм ҡатнашмауынан (делабиализация) ғибәрәт. Иренләшкән һуҙынҡылар — [о], [ө], [у], [ү], иренләшмәгәндәр — [а], [ы], [ә], [э], [и]. [а], [ә] һуҙынҡыларының лабиализацияһы ирен гармонияһына бәйләнгән һәм әйтелеш ҡанундарына ярашлы 1-се ижектәге [о], [ө] өндәренең 2-се ижеккә йоғонто яһауы менән билдәләнә, мәҫәлән: «ҡорал» ҡ[о]р[оа]л, «һөнәр» һ[ө]н[өә]р һ.б. Делабиализация башҡа телдәрҙән ингән һүҙҙәрҙәге иренләшмәгән һуҙынҡыларҙан килә, мәҫ.: «ведро» в[и]др[о] — «биҙрә» биҙр[ә], «солома» с[а]л[о]ма — «салам» һал[а]м, «комедия» к[а]м[э] дия — к[ә]мит һ.б; шулай уҡ диалект һүҙҙәрҙә: «мөхәббәт» м[ө]х[ә]бб[ә]т — диалект «мәхәббәт» м[ә]хәббәт, «суфый» с[у]ф[ы]й — «һыпы» һ[ы]пы һ.б. === Тартынҡылар === Тартынҡы өндәр яһалышында телмәр ағзаларының һәммәһе лә ҡатнаша. Телмәр ағзаларының төрлөсә хәрәкәте һөҙөмтәһендә төрлө тартынҡы өндәр хасил була. Әйтәйек, б, п өндәре ирендәр ярҙамында яһала. Әгәр тауыш ҡатнашһа, б өнө барлыҡҡа килә, тауыш ҡатнашмаһа, п өнө яһала. Тауыш ҡатнашһа — ж, ҡатнашмаһа — ш өнө. == Башҡорт теленең диалекттары == [[Файл:Bashkir_language_in_the_Russian_Empire_(1897).svg|thumb|280x280px|1897 йылғы йәниҫәп алыу мәғлүмәттәре буйынса, [[Рәсәй империяһы]] территорияһында башҡорт теленең географик таралыуы.]] === Көнсығыш (тау, ҡыуаҡан) диалекты === {{Төп мәҡәлә|Көнсығыш диалект}} ''һөйләштәре: арғаяш, асыуҙы, ҡыҙыл, мейәс, һалйот, әй'' Башҡортостандың төньяҡ-көнсығыш һәм өлөшләтә көньяҡ-көнсығыш райондарында һәм Силәбе, Ҡурған өлкәләренең ҡайһы бер төбәктәрендә ҡулланыла. Ҙур тотороҡлолоҡ, лексик һәм фонетик төрлөлөк хас; айырым һөйләштәр (арғаяш, һалйот) оҙаҡ ваҡыт буйы айырымлыҡта һәм телдең башҡа диалекттары, һөйләштәре менән сикләнгән аралашыу шарттарында үҫешәләр. Көнсығыш диалект телдең боронғо ҡатламына хас һыҙаттарҙы, мәҫ., боронғо төрки ротацизмын, ҡылым үҙгәрештәре артефакттарын һаҡлай: арғаяш һ. бараты[36] (әҙәби телдә:бара); барыу, тороу, ултырыу, ятыу ярҙамсы һүҙҙәре менән континуатив: мейәс һ. китеп утырам (хәҙ. заман континуативы), йоҡтап ята; күплектә -ң ялғаулы бойороҡ һөйкәлеше: һалйот. барың (әҙәби телдә: барығыҙ) и т. д. Түбәндәге фонетик билдәләр хас: * тартынҡылар ассимиляцияһы, ул аффикстарға ҡағыла: аттар «кони», илдәр «страны», ҡырҙар «поля»; * сифат һәм исем һүҙъяһалыш үҙенсәлектәре: ҡарттыҡ «ҡартлыҡ», дандыҡ «данлыҡ»; йелде «елле», атты «атлы», жәйәүҙе «йәйәүле»; * ҡылым ялғауҙары үҙенсәлектәре: hөйҙәү «һөйләү», эштәү «эшләү», йырҙау «йырлау», йоҡтау «йоҡлау», туҡрау (туҡтау менән бергә) «туҡтау»; * һүҙ һәм ижек башында «й» урынына «ж»: жыйыу «йыйыу», жәй «йәй», мәржен «мәрйен»; * о/ө һыҙатында гармония булмауы (тулы булмаған гармония): бойыҡ «бойоҡ», "бөйек «бөйөк»; * дөйөм төрки *s и *z өндәре менән бәйле үҙенсәлектәр: мейәс һ. юр/ҙур («ҙур»), арғаяш һ. быhау «быҙау», мейәс һ. ҫаhыҡ «һаҫыҡ»; * тамырҙа тартынҡыларҙың рудимент һаңғыраулашыуы: сипеш «себеш», түпә «түбә». === Төньяҡ-көнбайыш (көнбайыш) диалект === {{Төп мәҡәлә|Төньяҡ-көнбайыш диалект}} һөйләштәр: ғәйнә, түбәнге ағиҙел-ыҡ, ҡариҙел, танып, урта урал Башҡортостан Республикаһының төньяҡ-көнбайыш райондарында, Татарстандың, Пермь крайының һәм Удмуртияның айырым райондарында таралған<ref>Государственные и титульные языки России: Словарь-справочник. — М.: Academia, 2002, С.66.</ref><ref name=autogenerated3>Диалект северо-западный // Башкирская энциклопедия. В 7 т. Т.2. В-Ж. — Уфа, 2006, С.474—475.</ref>. Билдәләре: * «с» урынына «с» йә «ч» өнө: сибәр, чибәр (әйтелеше щибәр) «красивый» ; * «й», «җ»: йауын, җауын «дождь»; * күплек ялғауы -лар, -нар: атлар «аттар», болоннар «болондар»; * төп лексемаларҙа -s- һаҡланыу (һәм, ошоноң эҙемтәһе булараҡ, «h» булмау): «сүрәү» («һөйрәү»), «сүләү» («һөйләү»); * дөйөм төркиҙәге *z урынына «з», «ҙ» йәнәш ҡулланыу (йышыраҡ «ҙ»): ҡызыл, ҡыҙыл «ҡыҙыл», зур, ҙур «ҙур»; диалекттың ҡайһы бер һөйләштәрендә — «з» урынына «ҙ», ҡайһыларында — «ҙ» урынына «з» һәм «д».[41] * вокализм (һуҙынҡылар) һәм грамматика өлкәһендә татар телендәге -ый урынына башҡорт телендәге ай//әй ҡулланыла (җиңгәй — жинги, алмай — алмый, сүләмәй — сөйләми). Татарсалағы "кибән, ким" урынына башҡорт телендәге "кәбән, кәм" формалары ҡулланыла; кирәк//кәрәк йәнәш ҡулланыла;[42] * тартынҡылар өлкәһендә — ҡайһы бер һөйләштәрҙә яңғырауыҡлы /ҙ/ (мәҫәлән, Ҡариҙел районында). Яңауыл районында ла осрай (завут, ҡаҙ);[42] * теш араһынан әйтелеүсе /ҙ/ һәм /ҫ/ урынына /з/ һәм /с/: беҙ — без, һеҙ — сез, ҡаҙыу — казу, ҙур — зур, еҫле — исле, иҫ — ис, иҫке — иске, иҫәр — исәр һ.б.;[42] * /ҙ/ өнө /д/ менән алмашына: әҙәп — әдәп, әҙәпле — әдәпле;[42] * /с/ өнө /ч/ менән алмашына: әтәс — әтәч, сана — чана, ҡайсы — качы;[42] * /һ/ өнө /с/ менән алмашына: һоло — соло, һәнәк — сәнәк һ.б.[42] Диалекттың сиктәш торошо һәм аҙ өйрәнелгәнлеге төркиәт берләшмәһендә, айырыуса башҡорт һәм татар тикшеренеүселәре араһында, фекер айырымлыҡтарына килтерә. Диалектты артабан өйрәнеү хәҙерге лексика һәм лингвистик мәғлүмәттең иң консерватив сығанағы булараҡ топонимия мәғлүмәттәре буйынса башҡорт-татар изоглоссалары картаһын төҙөү йүнәлешендә перспективаға эйә. Тикшеренеүҙәр тәҡдим ителә: топонимдарҙағы Үрге/Юғары лексемалары (мәҫәлән, Үрге Йәркәй), муйыл/шомырт, ҡарағай/нарат, үҙән/йылға, был парҙарҙарғы беренсе элемент — башҡорт лексемаһы, икенсеһе — татарса йә нейтраль; республиканың төньяҡ-көнбайышында 20 быуатҡа тиклем төрки телдә яҙылған ҡулъяҙмаларҙағы үҙенсәлекле башҡорт һәм татар лексемаларының йоғонтоһо. === Көньяҡ (юрматы) диалекты === {{Төп мәҡәлә|Көньяҡ диалект}} ''һөйләштәре: эйек-һаҡмар, урта, дим'' Башҡортостандың үҙәк һәм көньяҡ райондарында, [[Ырымбур өлкәһе|Ырымбур]], [[Һарытау өлкәһе|Һарытау]] һәм [[Һамар өлкәһе|Һамар өлкәләрендә]] таралған. Айырмалы билдәләре: * күплек ялғауы -лар, -нар: атлар «аттар», болоннар «болондар»; * -лыҡ, -ныҡ, -ле, -ны, -лау, -нау һүҙъяһалыш ялғауҙары (көнсығыш һәм төньяҡ-көнбайыш диалекттарҙа һәм татар телендә: -лы): ҡартлыҡ «старость», йелле «замечательный», йәйәүле «пеший»; * анлаутта нигеҙҙә «й» ҡулланыла: йыйыу, йәй; * ирен гармонияһының күҙәтелеүе: бөйөк, бойоҡ. == Китап нәшер итеү == Башҡорт телендә китаптар баҫыусы иң ҙур нәшриәт — [[Китап (нәшриәт)|«Китап» нәшриәте]] (совет осоронда — «Башҡортостан китап нәшриәте»). Башҡорт телендә йыл һайын йөҙҙәрсә исемдәге нәфис, фәнни-популяр, тыуған яҡты өйрәнеү, белешмәлек баҫмалары, дәреслектәр баҫыла. 2008 йылда нәшерләнгән баҫмалар һаны буйынса башҡорт теле Рәсәйҙә урыҫ, инглиз һәм татар телдәренән ҡала дүртенсе урында булды<ref>[http://www.bookchamber.ru/content/stat/stat_2008.html Статистика российского книгоиздания в 2008 г. Сайт Российской книжной палаты.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130603082747/http://www.bookchamber.ru/content/stat/stat_2008.html |date=2013-06-03 }}</ref>. 2010 йылда башҡорт телендә 812 мең дана дөйөм тираж менән 154 исемдәге китап баҫылып сыҡты<ref>[http://www.bookchamber.ru/content/stat/stat_2010.html Статистика книгоиздания в 2010 г. Сайт Российской книжной палаты.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140116192957/http://www.bookchamber.ru/content/stat/stat_2010.html |date=2014-01-16 }}</ref>. Башҡорт телендәге энциклопедик һәм белешмә баҫмалар [[Башҡорт энциклопедияһы (ғилми-нәшриәт комплексы)|«Башҡорт энциклопедияһы» нәшриәтендә]] лә сығарыла. 2011 йылда башҡорт телендә 963 мең дана йыллыҡ дөйөм тираж менән ун журнал, 21,7 млн дана йыллыҡ дөйөм тираж менән 69 гәзит (район гәзиттәрен дә индереп) нәшер ителә<ref>[http://www.bookchamber.ru/content/stat/stat_2011_p.html Статистика по периодическим изданиям в 2011 г. Сайт Российской книжной палаты.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120807002543/http://www.bookchamber.ru/content/stat/stat_2011_p.html |date=2012-08-07 }}</ref>. == Ҡулланылышы == === Рәсми статусы === Башҡортостанда башҡорт теленең рәсми статусы республика Конституцияһында нығытылған, ләкин 1999 йылда ғына телдәр тураһында республика законы ҡабул ителә<ref name=autogenerated4>[http://rihll.ru/library/256-rssrsres-rrsryeressryerrr-rrsrrr-rrr-7.html История башкирского народа. Том 7 " Институт истории, языка и литературы Уфимского научного центра РАН<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>. 2000 йылдан төбәк дәүләт учреждениеларының алтаҡталарын башҡорт телендә яҙып элеү башлана<ref name=autogenerated4 />. <gallery perrow="4" widths="200px"> Файл:Inscription in Ufa Airport.jpg|«Өфө» халыҡ-ара аэропортында «Ҡалаға сығыу» тип өс телдә яҙылған. 2016 йылда башҡорт телендә яҙмалар аэропортта юҡ. Файл:IlshatsSermen.jpg|Башҡортостанда юл билдәһе. Файл:Здание губернской земской управы....JPG|Өфөлә «Дарыухана» ике телдә яҙылған. Файл:Улица агидель.JPG|[[Ағиҙел (ҡала)|Ағиҙел]] ҡалаһында урам исеме билдәһе. Файл:Passport of USSR in bashkir.jpg|СССР паспорты русса, башкортса. 1959 йыл. </gallery> === Мәғарифта === 1993 йылда БР Мәғариф министрлығының башҡорт телен мотлаҡ уҡытыу тураһында бойороғо сыға: башҡорт һәм урыҫ мәктәптәрендә башҡорт телен аҙнаһына 1 — 8 сәғәт, ә татар мәктәптәрендә 1 — 2 сәғәт уҡытыу күҙҙә тотола<ref name=autogenerated4 />. Бойороҡ ҡаршылыҡтарға осрай һәм факультатив рәүештә генә ҡулланыла башлай<ref name=autogenerated4 />. 1990-сы йылдарҙа башҡорт телен файҙаланыу ҡырҡа киңәйә: 1996/1997 уҡыу йылында Башҡортостандағы 878 мәктәптә уҡытыу башҡорт телендә алып барыла, ә урыҫ телендә уҡытылған 512 мәктәптә башҡорт кластары асыла<ref name=autogenerated4 />. 1993—1997 йылдарҙа Башҡортостан Республикаһында тәрбиә эше башҡорт телендә алып барылған йә башҡорт теленә өйрәтелгән мәктәпкәсә белем биреү учреждениелары һаны артып, 404-тән 478-гә етә<ref name=autogenerated4 />. 2006/07 уҡыу йылында республиканың бөтә мәктәптәрендә лә аҙнаһына 3 сәғәт башҡорт телен мәжбүри уҡытыу индерелә<ref name=autogenerated4 />. Һуңғараҡ Берҙәм республика имтиханы (БРИ) формаһында башҡорт теле буйынса факультатив йомғаҡлау имтиханы индерелә: 2008 йылда 415 кеше БРИ тапшырһа, 2012 йылда — 180. 2010 йылдан федераль стандарттар үҙгәреү һөҙөмтәһендә I, II, X һәм XI кластарҙа башҡорт телен мәжбүри уҡытыу сәғәттәре бөтөрөлә<ref name=autogenerated4 />. === Башҡа өлкәләрҙә === * Интернет селтәрендәге тәүге башҡортса-урыҫса һәм урыҫса-башҡортса онлайн-һүҙлек 2006 йылда барлыҡҡа килә<ref>{{cite web|url=http://huzlek.bashqort.com/index.php?id=dicts|title=Русско-башкирский онлайн словарь|publisher=|accessdate=2015-10-16}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150926064950/http://huzlek.bashqort.com/index.php?id=dicts |date=2015-09-26 }}</ref>. * 2015 йылдың 22 сентябрендә [[:ru:Яндекс.Переводчик|«Яндекс. Тәржемәсе»]] башҡорт телен тәржемәләй башлай<ref>{{cite web |url=http://www.bashinform.ru/bash/766323/?sphrase_id=714176|title=Яндекс.Тәржемәсе сервисында беренсе тапҡыр башҡорт теле барлыҡҡа килде|date=2015-09-23|publisher=[[Башинформ|«Башинформ»]]|accessdate=2015-10-16}}</ref>. == Башҡорт теле менән бәйле саралар == * Шахов С. Ученый «нарисовал» карту башкирского языка. «[[Башинформ]]» мәғлүмәт агентлығы, 2016, 28 февраль<ref>[http://www.bashinform.ru/news/820994-uchenyy-narisoval-kartu-bashkirskogo-yazyka/ «Башинформ» мәғлүмәт агентлығы, 2016, 28 февраль]{{V|28|02|2016}}</ref>. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр|3}} == Әҙәбиәт == ; Библиографик белешмә * Башкирское языкознание: Указатель литературы / Сост. [[Ғарипов Талмас Мәғсүм улы|Т. М. Гарипов]] и др. — Уфа, 1980. ; Энциклопедияларҙағы мәҡәләләр * {{Китап|автор = [[Ғәләүетдинов Ишмөхәмәт Ғилметдин улы|Галяутдинов И. Г.]], [[Ишбирҙин Эрнст Фәйзрахман улы|Ишбердин Э. Ф.]]|часть = Башкирский язык|ссылка часть = |заглавие = Языки Российской Федерации и соседних государств: Энциклопедия в 3-х томах|ссылка = |ответственный = Ред. коллегия: В. Н. Ярцева (предс.), В. А. Виноградов (зам. предс.), В. М. Солнцев, Э. Р. Тенишев, А. М. Шахнарович, Е. А. Поцелуевский] (отв. секр.), Г. А. Давыдова; Институт языкознания РАН|издание = |место = М.|издательство = Наука|год = 1997|том = 1 (А—И)|страницы = 173—182|страниц = XVI, 432|серия = |isbn = 5-02-011237-2|тираж = 1000|ref = }} (в пер.)* Диалектологический атлас башкирского языка. — Уфа: Гилем, 2005. — 234 с. * {{Китап|автор = [[Юлдашев Әхнәф Әхмәт улы|Юлдашев А. А.]]|часть = Башкирский язык|ссылка часть = |заглавие = Лингвистический энциклопедический словарь|ссылка = |ответственный = Гл. ред. В. Н. Ярцева; Институт языкознания АН СССР|издание = |место = М.|издательство = Советская энциклопедия|год = 1990|страницы = 71|страниц = 688|серия = |isbn = 5-85270-031-2|тираж = 150&nbsp;000|ref = }} (в пер.) ; Тикшеренеүҙәр, әсбаптар, белешмәлектәр * {{книга| автор = [[Байышев Таһир Ғәлләм улы|Баишев Т. Г.]]| заглавие = Башкирские диалекты в их отношении к литературному языку/ под ред. [[Дмитриев, Николай Константинович|Н. К. Дмитриева]]| ссылка = | ответственный = | место= М.| издательство = | год = 1955| том = | страниц= 112| страницы = | isbn =| ref = }} * Грамматика современного башкирского литературного языка / Под ред. [[Юлдашев Әхнәф Әхмәт улы|А. А. Юлдашева]]. М., 1981. * ''[[Ғәләүетдинов Ишмөхәмәт Ғилметдин улы|Галяутдинов И. Г.]]'' Два века башкирского литературного языка. — Уфа: Гилем, 2000. * {{Китап|автор = [[Дмитриев Николай Константинович|Дмитриев Н. К.]]|часть = |ссылка часть = |заглавие = Грамматика башкирского языка|ссылка = |ответственный = Институт языка и мышления им. Н. Я. Марра АН СССР|издание = |место = М.-Л.|издательство = Изд-во АН СССР|год = 1948|страницы = |страниц = 276|тираж = 1500|ref = }} (в пер.) * ''[[Ишбулатов Нәғим Хажғәле улы|Ишбулатов Н. Х.]]'' Башкирская диалектология. Уфа, 1980. * {{книга| автор= [[Ишбулатов Нәғим Хажғәле улы|Ишбулатов Н. Х.]]| заглавие = Башҡорт теле һәм уның диалекттары| ссылка = | ответственный = | место = Өфө| издательство = Китап| год = 2000| том = | страниц = 212| страницы = | isbn = 5-295-02659-0| ref = }} * ''[[Кейекбаев Жәлил Ғиниәт улы|Киекбаев Дж. Г.]]'' Введение в урало-алтайское языкознание. — Уфа: Изд-во БашГУ, 1972. * {{книга| автор = [[Мәҡсүтова Нәжибә Хәйерзаман ҡыҙы|Максютова Н. Х.]]| заглавие = Восточный диалект башкирского языка| ссылка = | ответственный = | место = М.| издательство = Наука| год = 1976| том = | страниц = 292| страницы = | isbn = | ref = }} * {{книга | автор = [[Миржанова Сәриә Фазулла ҡыҙы|Миржанова С. Ф.]] | заглавие = Северо-западный диалект башкирского языка| ссылка= | ответственный = | место = Уфа| издательство = Китап| год = 2006| том = | страниц = 296| страницы = | isbn = 5-295-03923-4| ref= Миржанова С. Ф.}} * {{книга| автор = [[Миржанова Сәриә Фазулла ҡыҙы|Миржанова С. Ф.]]| заглавие= Южный диалект башкирского языка| ссылка = | ответственный = | место= М.| издательство= Наука| год= 1979| том= | страниц= | страницы= | isbn= | ref = Миржанова С. Ф.}} * ''Мудрак О. А.'' Об уточнении классификации тюркских языков с помощью морфологической лингвостатистики // Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Региональные реконструкции. М., 2002. * {{Китап|автор = Рязяпов Р. Ф.|заглавие = Свод законов о башкирском языке. Начало XX века|ссылка = http://vk.com/doc157271168_437371981?hash=722e0478d96b148431&dl=dd45bedc0985767409|ответственный = |издание = |место = Уфа|издательство = Китап|год = 2004|страницы = |страниц = 208|isbn=5-295-03360-0|ref = }}{{ref-ru}}{{ref-ba}} * {{Китап|автор = |часть = |ссылка часть = |заглавие = Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков: Региональные реконструкции|ссылка = |ответственный = Авторы: Э. Р. Тенишев, Г. Ф. Благова, Э. А. Грунина, [[Дыбо Анна Владимировна|А. В. Дыбо]], И. В. Кормушин, Л. С. Левитская, Д. М. Насилов, О. А. Мудрак, К. М. Мусаев, А. А. Чеченов; Отв. ред. член-корр. РАН Э. Р. Тенишев; Институт языкознания РАН|издание = |место = М.|издательство = Наука|год = 2002|том = |страницы = |страниц = 768|серия = |isbn = 5-02-022638-6|тираж = 1000|ref = }} (в пер.) * {{книга | автор = [[Рәшит Шәкүр|Шәкүров Р. З.]] | заглавие = Башҡорт диалектологияһы| ссылка= | ответственный = | место = Өфө| издательство = Китап| год = 2012| том = | страниц = 250| страницы = | isbn = | ref= Башҡорт диалектологияһы}} * http://kitaptar.bashkort.org/files/%D0%AD%D1%88%20%D0%BA%D0%B0%D0%B3%D1%8B%D0%B7%D1%8B%20%D0%B5%D0%BB%D0%B3%D0%B5%D0%BB%D1%8D%D1%80%D0%B5.pdf == Һылтанмалар == {{Commonscat-inline|Bashkir language|Башҡорт теле}} * {{БЭ2013|index.php/read/8-statya/1896-bash-ort-tele|автор=[[Ғәләүетдинов Ишмөхәмәт Ғилметдин улы|Ғәләүетдинов И. Ғ.]], [[Ишбирҙин Эрнст Фәйзрахман улы|Ишбирҙин Э. Ф.]]}} * [http://bashcorpus.ru/ Башҡорт теленең милли корпусы] * [https://github.com/nevmenandr/bashkir-language-resources Башҡорт теленең электрон ресурстары] * [http://tel.bashqort.com/ Сайт изучения башкирского языка] * [http://mfbl2.ru/mfbl/bashxyz Машинный фонд башкирского языка] * [[Ашҡаҙар (радио)|«Ашҡаҙар» радиоһының]] [https://bash.news/ashkadar/huz-kezere/?lang=bash «Һүҙ ҡәҙере» тапшырыуы йыйылмаһы] {{Башҡорт теле}} [[Категория:Башҡорттар]] [[Категория:Рәсәй телдәре]] [[Категория:Ҡыпсаҡ телдәре]] [[Категория:Башҡорт теле]] p104ov2i0e0xs51v8obwo25qsnx6cww 10 94803 1147432 1144415 2022-07-28T18:23:21Z Ryanag 5488 wikitext text/x-wiki {{Навигационная таблица с блоками |имя = Башҡортостан тарихы |заголовок = [[Башҡортостан тарихы]] |стиль_тела = width:320px;float:right;margin-left:2em; |стиль_заголовков = |стиль_блоков = margin:0; |стиль_списков = text-align:center; |вверху = <!-- [[Файл:{{{image|Mausoleum of Turahan.jpg}}}|250px|]]<br /><small>[[Турахан кәшәнәһе]]. XIV—XV бб.''</small> --> |открытый_блок = {{{открытый_блок|{{{1|}}}}}} |state = {{{state|uncollapsed}}} |блок1 = [[Башҡортостан археологияһы|Боронғо дәүер]] |имя_блока1 = prehistory |список1 = '''[[Таш быуат]]''' (''[[палеолит]]'': <small>[[Урта түбә]]{{•}} [[Шүлгәнташ]]{{•}}[[Игнатьев мәмерйәһе|Игнатьев]]{{•}}[[Урал яҙмалары]]</small> ''[[мезолит]]'': <small> [[Илмырҙа мәҙәниәте]]{{•}}[[Йәнгел мәҙәниәте]]</small> ''[[неолит]]'': <small> [[Ағиҙел буйы мәҙәниәте]]{{•}}[[Кама мәҙәниәте]]{{•}}[[Ташбулат мәҙәниәте]]</small> ''[[энеолит]]'': <small> [[Ағиҙел мәҙәниәте]]{{•}}[[Гарин мәҙәниәте]]{{•}}[[Соҡор мәҙәниәте]]{{•}}[[Суртанды мәҙәниәте]]</small>) '''[[Бронза быуаты]]''' (<small>[[Абаш мәҙәниәте]]{{•}}[[Алакүл мәҙәниәте]]{{•}}[[Бура мәҙәниәте]]{{•}}[[Ҡалалар иле (Көньяҡ Урал)|Ҡалалар иле]]{{•}}[[Межа мәҙәниәте]]{{•}}[[Петровка мәҙәниәте]]{{•}}[[Саргары мәҙәниәте]]{{•}}[[Фёдоровка мәҙәниәте]]{{•}}[[Һынташты мәҙәниәте]]{{•}}[[Черкаскүл мәҙәниәте]]</small>) '''[[Тимер быуат]]''' (<small>[[Ананьин мәҙәниәте]]{{•}}[[Гамаюн мәҙәниәте]]{{•}}[[Горохов мәҙәниәте]]{{•}}[[Ҡараабыҙ мәҙәниәте]]{{•}}[[Ҡормантау мәҙәниәте]]{{•}}[[Пьяный Бор мәҙәниәте]]{{•}}[[Савромат мәҙәниәте]]{{•}}[[Саргатка мәҙәниәте]]{{•}}[[Сармат мәҙәниәте]]</small>){{•}}[[Һундар империяһы]] |блок2 = [[Урта быуаттар]] |имя_блока2 = middle age states2 |список2 = [[Өфө II ҡаласығы]]{{•}}[[Бахмут мәҙәниәте]]{{•}}[[Имәнкиҫкә мәҙәниәте]]{{•}}[[Кушнаренко мәҙәниәте]]{{•}}[[Ҡараяҡуп мәҙәниәте]]{{•}}[[Мазунин мәҙәниәте]]{{•}}[[Сейәлек мәҙәниәте]]{{•}}[[Турбаҫлы мәҙәниәте]]{{•}}[[Төрки ҡағанлығы]]{{•}}[[Көнбайыш Төрки ҡағанаты]]{{•}}[[Ҡыймаҡ ҡағанлығы]]{{•}}[[Хазар ҡағанаты]]{{•}}[[Башҡорт ҡәбиләләре]]{{•}}[[Тарихи Башҡортостан]]{{•}}[[Дәшти Ҡыпсаҡ]]{{•}}[[Волга буйы Болғары]]{{•}}[[Башҡортостан Алтын Урҙа составында|Алтын Урҙа]]{{•}}[[Башҡортостан Ҡазан ханлығы составында|Ҡазан ханлығы]]{{•}}[[Башҡортостан Нуғай Урҙаһы составында|Нуғай Урҙаһы]]{{•}}[[Башҡортостан Себер ханлығы составында|Себер ханлығы]] |блок3 = XVI—XIX быуаттар |имя_блока3 = early modern period |список3 = [[Башҡортостандың Рус дәүләтенә ҡушылыуы]]{{•}}[[Башҡортостандың административ-территориаль бүленеш тарихы|Административ-территориаль бүленеш]]{{•}}[[Башҡорттарҙың аҫабалыҡ хоҡуғы]]{{•}}[[Башҡорттарҙың хәрби хеҙмәте]]{{•}}[[Башҡорт ихтилалдары]] (<small>[[Башҡорт ихтилалы (1662—1664)|1662—1664]]{{•}}[[Башҡорт ихтилалы (1681—1684)|1681—1684]]{{•}}[[Башҡорт ихтилалы (1704—1711)|1704—1711]]{{•}}[[Башҡорт ихтилалдары (1735—1740)|1735—1740]]{{•}}[[Башҡорт ихтилалы (1755—1756)|1755—1756]]{{•}}[[Башҡортостанда Крәҫтиәндәр һуғышы (1773—1775)|1773—1775]]{{•}}[[Башҡортостанда ихтилал (1834—1835)|1834—1835]]</small>){{•}}[[Ырымбур экспедицияһы]]{{•}}[[Башҡортостанда идара итеүҙең кантон системаһы|Идара итеүҙең кантон системаһы]]{{•}}[[Башҡорт-мишәр ғәскәре]] |блок4 = XX—XXI быуаттар |имя_блока4 = modern period |список4 = [[Башҡортостан Беренсе донъя һуғышы осоронда|Беренсе донъя һуғышы]]{{•}}[[Башҡортостан автономияһы]] (<small>[[Башҡорт милли хәрәкәте]]{{•}}[[Бөтә башҡорт ҡоролтайҙары]]{{•}}[[Башҡорт Хөкүмәте]]{{•}}[[Башҡорт армияһы|Башҡорт ғәскәре]]{{•}}[[Кесе Ҡоролтай]]{{•}}[[Башҡортостан автономияһының административ-территориаль бүленеше]]{{•}}[[Бөтә башҡорт хәрби съезы]]{{•}}[[БВРС]]</small>){{•}}[[Башҡортостан Граждандар һуғышы йылдарында|Граждандар һуғышы]]{{•}}[[Башҡортостандағы Крәҫтиәндәр күтәрелеше (1918—1921)|Ихтилал хәрәкәте]] (<small>[[Борай ихтилалы|Борай]]{{•}}[[Бөрйән-Түңгәүер ихтилалы|Бөрйән-Түңгәүер]]{{•}}[[Ҡарағош яуы]]</small>){{•}}[[Өфө дәүләт кәңәшмәһе]]{{•}}[[Өфө директорияһы]]{{•}}[[Үҙəк Совет власы менəн Башҡорт хөкүмəте араһында Башҡорт Совет автономияһы тураһында килешеү‎|Килешеү]]{{•}}[[Башҡорт Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы|Башҡорт АССР-ы]](<small>[[Башревком]]{{•}}[[Башҡорт АССР-ы халыҡ комисарҙары советы|БашХҠС]]{{•}}[[Башҡортостан Ғәҙәттән тыш комиссияһы|БашЧК]]{{•}}[[Башҡортостан үҙәк башҡарма комитеты|БашҮБК]]{{•}}[[Бөтә Башҡорт Советтар съезы]]{{•}}[[Бәләкәй Башҡортостан]]{{•}}[[Оло Башҡортостан]]{{•}}[[КПСС-тың Башҡортостан өлкә комитеты|Башобком КПСС]]{{•}}[[Автономиялы Совет Башҡорт Республикаһының дәүләт ҡоролошо тураһында|Дәүләт ҡоролошо тураһында декрет]]{{•}}БАССР&nbsp;конституциялары:&nbsp;[[БАССР-ҙың 1925 йылғы Конституцияһы|1925]],[[БАССР-ҙың 1937 йылғы Конституцияһы|1937]],[[БАССР-ҙың 1978 йылғы Конституцияһы|1978]]{{•}}[[Башҡорт АССР-ы Министрҙар Советы|Министрҙар Советы]]{{•}}[[Башҡорт АССР-ы Юғары Советы|Юғары Совет]]</small>){{•}}[[Ғинуар конфликты (1920)]]{{•}}[[Башҡортостанда аслыҡ (1921—1922)|Аслыҡ (1921—1922)]]{{•}}[[Башҡортостанда сәйәси репрессиялар|Сәйәси репрессиялар]]{{•}}[[Бөйөк Ватан һуғышы осоронда Башҡортостан|Бөйөк Ватан һуғышы]]{{•}}[[Башҡортостан|Башҡортостан Республикаһы]](<small>[[Башҡортостандың дәүләт суверенитеты тураһында декларация|Дәүләт суверенитеты тураһында декларация]]{{•}}[[Башҡортостан Республикаһы Конституцияһы|Конституция]]{{•}}[[Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәте|Хөкүмәт]]{{•}}[[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай|Парламент]]</small>) |блок9 = '''[[Портал:Башҡортостан|Тематик мәҡәләләр]]''' |имя_блока9 = articles |список9 = [[Башҡорттар]]{{•}}[[Башҡорттарҙың этногенезы|этногенез]]{{•}}[[Башҡортостанда ислам|дин]]{{•}}[[Башҡортостан мәҙәниәте|мәҙәниәт]]{{•}}[[Башҡорт теле|тел]]{{•}}[[Башҡорттарҙың урынлашыуы|урынлашыу]]{{•}}[[Башҡорт алфавиты|яҙыу]] }}{{Категория только в статьях|Башҡортостан тарихы}} <noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Башҡортостан]] </noinclude> 5ths8kkfjzzaa4y7c8oeahd58cd8v1x 1147433 1147432 2022-07-28T18:24:22Z Ryanag 5488 wikitext text/x-wiki {{Навигационная таблица с блоками |имя = Башҡортостан тарихы |заголовок = [[Башҡортостан тарихы]] |стиль_тела = width:320px;float:right;margin-left:2em; |стиль_заголовков = |стиль_блоков = margin:0; |стиль_списков = text-align:center; |вверху = <!-- [[Файл:{{{image|Mausoleum of Turahan.jpg}}}|250px|]]<br /><small>[[Турахан кәшәнәһе]]. XIV—XV бб.''</small> --> |открытый_блок = {{{открытый_блок|{{{1|}}}}}} |state = {{{state|uncollapsed}}} |блок1 = [[Башҡортостан археологияһы|Боронғо дәүер]] |имя_блока1 = prehistory |список1 = '''[[Таш быуат]]''' (''[[палеолит]]'': <small>[[Урта түбә]]{{•}} [[Шүлгәнташ]]{{•}}[[Игнатьев мәмерйәһе|Игнатьев]]{{•}}[[Урал яҙмалары]]</small> ''[[мезолит]]'': <small> [[Илмырҙа мәҙәниәте]]{{•}}[[Йәнгел мәҙәниәте]]</small> ''[[неолит]]'': <small> [[Ағиҙел буйы мәҙәниәте]]{{•}}[[Кама мәҙәниәте]]{{•}}[[Ташбулат мәҙәниәте]]</small> ''[[энеолит]]'': <small> [[Ағиҙел мәҙәниәте]]{{•}}[[Гарин мәҙәниәте]]{{•}}[[Соҡор мәҙәниәте]]{{•}}[[Суртанды мәҙәниәте]]</small>) '''[[Бронза быуаты]]''' (<small>[[Абаш мәҙәниәте]]{{•}}[[Алакүл мәҙәниәте]]{{•}}[[Бура мәҙәниәте]]{{•}}[[Ҡалалар иле (Көньяҡ Урал)|Ҡалалар иле]]{{•}}[[Межа мәҙәниәте]]{{•}}[[Петровка мәҙәниәте]]{{•}}[[Саргары мәҙәниәте]]{{•}}[[Фёдоровка мәҙәниәте]]{{•}}[[Һынташты мәҙәниәте]]{{•}}[[Черкаскүл мәҙәниәте]]</small>) '''[[Тимер быуат]]''' (<small>[[Ананьин мәҙәниәте]]{{•}}[[Гамаюн мәҙәниәте]]{{•}}[[Горохов мәҙәниәте]]{{•}}[[Ҡараабыҙ мәҙәниәте]]{{•}}[[Ҡормантау мәҙәниәте]]{{•}}[[Пьяный Бор мәҙәниәте]]{{•}}[[Савромат мәҙәниәте]]{{•}}[[Саргатка мәҙәниәте]]{{•}}[[Сармат мәҙәниәте]]</small>){{•}}[[Һундар империяһы]] |блок2 = [[Урта быуаттар]] |имя_блока2 = middle age states2 |список2 = [[Өфө II ҡаласығы]]{{•}}[[Бахмут мәҙәниәте]]{{•}}[[Имәнкиҫкә мәҙәниәте]]{{•}}[[Кушнаренко мәҙәниәте]]{{•}}[[Ҡараяҡуп мәҙәниәте]]{{•}}[[Мазунин мәҙәниәте]]{{•}}[[Сейәлек мәҙәниәте]]{{•}}[[Турбаҫлы мәҙәниәте]]{{•}}[[Төрки ҡағанлығы]]{{•}}[[Көнбайыш Төрки ҡағанаты]]{{•}}[[Ҡыймаҡ ҡағанлығы]]{{•}}[[Хазар ҡағанаты]]{{•}}[[Башҡорт ҡәбиләләре]]{{•}}[[Тарихи Башҡортостан]]{{•}}[[Дәшти Ҡыпсаҡ]]{{•}}[[Волга буйы Болғары]]{{•}}[[Башҡортостан Алтын Урҙа составында|Алтын Урҙа]]{{•}}[[Башҡортостан Ҡазан ханлығы составында|Ҡазан ханлығы]]{{•}}[[Башҡортостан Нуғай Урҙаһы составында|Нуғай Урҙаһы]]{{•}}[[Башҡортостан Себер ханлығы составында|Себер ханлығы]] |блок3 = XVI—XIX быуаттар |имя_блока3 = early modern period |список3 = [[Башҡортостандың Рус дәүләтенә ҡушылыуы]]{{•}}[[Башҡортостандың административ-территориаль бүленеш тарихы|Административ-территориаль бүленеш]]{{•}}[[Башҡорттарҙың аҫабалыҡ хоҡуғы]]{{•}}[[Башҡорттарҙың хәрби хеҙмәте]]{{•}}[[Башҡорт ихтилалдары]] (<small>[[Башҡорт ихтилалы (1662—1664)|1662—1664]]{{•}}[[Башҡорт ихтилалы (1681—1684)|1681—1684]]{{•}}[[Башҡорт ихтилалы (1704—1711)|1704—1711]]{{•}}[[Башҡорт ихтилалдары (1735—1740)|1735—1740]]{{•}}[[Башҡорт ихтилалы (1755—1756)|1755—1756]]{{•}}[[Башҡортостанда Крәҫтиәндәр һуғышы (1773—1775)|1773—1775]]{{•}}[[Башҡортостанда ихтилал (1834—1835)|1834—1835]]</small>){{•}}[[Ырымбур экспедицияһы]]{{•}}[[Башҡортостанда идара итеүҙең кантон системаһы|Идара итеүҙең кантон системаһы]]{{•}}[[Башҡорт-мишәр ғәскәре]] |блок4 = XX—XXI быуаттар |имя_блока4 = modern period |список4 = [[Башҡортостан Беренсе донъя һуғышы осоронда|Беренсе донъя һуғышы]]{{•}}[[Башҡортостан автономияһы]] (<small>[[Башҡорт милли хәрәкәте]]{{•}}[[Бөтә башҡорт ҡоролтайҙары]]{{•}}[[Башҡорт Хөкүмәте]]{{•}}[[Башҡорт армияһы|Башҡорт ғәскәре]]{{•}}[[Кесе Ҡоролтай]]{{•}}[[Башҡортостан автономияһының административ-территориаль бүленеше|Административ-территориаль бүленеш]]{{•}}[[Бөтә башҡорт хәрби съезы]]{{•}}[[БВРС]]</small>){{•}}[[Башҡортостан Граждандар һуғышы йылдарында|Граждандар һуғышы]]{{•}}[[Башҡортостандағы Крәҫтиәндәр күтәрелеше (1918—1921)|Ихтилал хәрәкәте]] (<small>[[Борай ихтилалы|Борай]]{{•}}[[Бөрйән-Түңгәүер ихтилалы|Бөрйән-Түңгәүер]]{{•}}[[Ҡарағош яуы]]</small>){{•}}[[Өфө дәүләт кәңәшмәһе]]{{•}}[[Өфө директорияһы]]{{•}}[[Үҙəк Совет власы менəн Башҡорт хөкүмəте араһында Башҡорт Совет автономияһы тураһында килешеү‎|Килешеү]]{{•}}[[Башҡорт Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы|Башҡорт АССР-ы]](<small>[[Башревком]]{{•}}[[Башҡорт АССР-ы халыҡ комисарҙары советы|БашХҠС]]{{•}}[[Башҡортостан Ғәҙәттән тыш комиссияһы|БашЧК]]{{•}}[[Башҡортостан үҙәк башҡарма комитеты|БашҮБК]]{{•}}[[Бөтә Башҡорт Советтар съезы]]{{•}}[[Бәләкәй Башҡортостан]]{{•}}[[Оло Башҡортостан]]{{•}}[[КПСС-тың Башҡортостан өлкә комитеты|Башобком КПСС]]{{•}}[[Автономиялы Совет Башҡорт Республикаһының дәүләт ҡоролошо тураһында|Дәүләт ҡоролошо тураһында декрет]]{{•}}БАССР&nbsp;конституциялары:&nbsp;[[БАССР-ҙың 1925 йылғы Конституцияһы|1925]],[[БАССР-ҙың 1937 йылғы Конституцияһы|1937]],[[БАССР-ҙың 1978 йылғы Конституцияһы|1978]]{{•}}[[Башҡорт АССР-ы Министрҙар Советы|Министрҙар Советы]]{{•}}[[Башҡорт АССР-ы Юғары Советы|Юғары Совет]]</small>){{•}}[[Ғинуар конфликты (1920)]]{{•}}[[Башҡортостанда аслыҡ (1921—1922)|Аслыҡ (1921—1922)]]{{•}}[[Башҡортостанда сәйәси репрессиялар|Сәйәси репрессиялар]]{{•}}[[Бөйөк Ватан һуғышы осоронда Башҡортостан|Бөйөк Ватан һуғышы]]{{•}}[[Башҡортостан|Башҡортостан Республикаһы]](<small>[[Башҡортостандың дәүләт суверенитеты тураһында декларация|Дәүләт суверенитеты тураһында декларация]]{{•}}[[Башҡортостан Республикаһы Конституцияһы|Конституция]]{{•}}[[Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәте|Хөкүмәт]]{{•}}[[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай|Парламент]]</small>) |блок9 = '''[[Портал:Башҡортостан|Тематик мәҡәләләр]]''' |имя_блока9 = articles |список9 = [[Башҡорттар]]{{•}}[[Башҡорттарҙың этногенезы|этногенез]]{{•}}[[Башҡортостанда ислам|дин]]{{•}}[[Башҡортостан мәҙәниәте|мәҙәниәт]]{{•}}[[Башҡорт теле|тел]]{{•}}[[Башҡорттарҙың урынлашыуы|урынлашыу]]{{•}}[[Башҡорт алфавиты|яҙыу]] }}{{Категория только в статьях|Башҡортостан тарихы}} <noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Башҡортостан]] </noinclude> sxse3g59o7gkq1uatmkpinarjngru0o 1147434 1147433 2022-07-28T18:26:29Z Ryanag 5488 wikitext text/x-wiki {{Навигационная таблица с блоками |имя = Башҡортостан тарихы |заголовок = [[Башҡортостан тарихы]] |стиль_тела = width:320px;float:right;margin-left:2em; |стиль_заголовков = |стиль_блоков = margin:0; |стиль_списков = text-align:center; |вверху = <!-- [[Файл:{{{image|Mausoleum of Turahan.jpg}}}|250px|]]<br /><small>[[Турахан кәшәнәһе]]. XIV—XV бб.''</small> --> |открытый_блок = {{{открытый_блок|{{{1|}}}}}} |state = {{{state|uncollapsed}}} |блок1 = [[Башҡортостан археологияһы|Боронғо дәүер]] |имя_блока1 = prehistory |список1 = '''[[Таш быуат]]''' (''[[палеолит]]'': <small>[[Урта түбә]]{{•}} [[Шүлгәнташ]]{{•}}[[Игнатьев мәмерйәһе|Игнатьев]]{{•}}[[Урал яҙмалары]]</small> ''[[мезолит]]'': <small> [[Илмырҙа мәҙәниәте]]{{•}}[[Йәнгел мәҙәниәте]]</small> ''[[неолит]]'': <small> [[Ағиҙел буйы мәҙәниәте]]{{•}}[[Кама мәҙәниәте]]{{•}}[[Ташбулат мәҙәниәте]]</small> ''[[энеолит]]'': <small> [[Ағиҙел мәҙәниәте]]{{•}}[[Гарин мәҙәниәте]]{{•}}[[Соҡор мәҙәниәте]]{{•}}[[Суртанды мәҙәниәте]]</small>) '''[[Бронза быуаты]]''' (<small>[[Абаш мәҙәниәте]]{{•}}[[Алакүл мәҙәниәте]]{{•}}[[Бура мәҙәниәте]]{{•}}[[Ҡалалар иле (Көньяҡ Урал)|Ҡалалар иле]]{{•}}[[Межа мәҙәниәте]]{{•}}[[Петровка мәҙәниәте]]{{•}}[[Саргары мәҙәниәте]]{{•}}[[Фёдоровка мәҙәниәте]]{{•}}[[Һынташты мәҙәниәте]]{{•}}[[Черкаскүл мәҙәниәте]]</small>) '''[[Тимер быуат]]''' (<small>[[Ананьин мәҙәниәте]]{{•}}[[Гамаюн мәҙәниәте]]{{•}}[[Горохов мәҙәниәте]]{{•}}[[Ҡараабыҙ мәҙәниәте]]{{•}}[[Ҡормантау мәҙәниәте]]{{•}}[[Пьяный Бор мәҙәниәте]]{{•}}[[Савромат мәҙәниәте]]{{•}}[[Саргатка мәҙәниәте]]{{•}}[[Сармат мәҙәниәте]]</small>){{•}}[[Һундар империяһы]] |блок2 = [[Урта быуаттар]] |имя_блока2 = middle age states2 |список2 = [[Өфө II ҡаласығы]]{{•}}[[Бахмут мәҙәниәте]]{{•}}[[Имәнкиҫкә мәҙәниәте]]{{•}}[[Кушнаренко мәҙәниәте]]{{•}}[[Ҡараяҡуп мәҙәниәте]]{{•}}[[Мазунин мәҙәниәте]]{{•}}[[Сейәлек мәҙәниәте]]{{•}}[[Турбаҫлы мәҙәниәте]]{{•}}[[Төрки ҡағанлығы]]{{•}}[[Көнбайыш Төрки ҡағанаты]]{{•}}[[Ҡыймаҡ ҡағанлығы]]{{•}}[[Хазар ҡағанаты]]{{•}}[[Башҡорт ҡәбиләләре]]{{•}}[[Тарихи Башҡортостан]]{{•}}[[Дәшти Ҡыпсаҡ]]{{•}}[[Волга буйы Болғары]]{{•}}[[Башҡортостан Алтын Урҙа составында|Алтын Урҙа]]{{•}}[[Башҡортостан Ҡазан ханлығы составында|Ҡазан ханлығы]]{{•}}[[Башҡортостан Нуғай Урҙаһы составында|Нуғай Урҙаһы]]{{•}}[[Башҡортостан Себер ханлығы составында|Себер ханлығы]] |блок3 = XVI—XIX быуаттар |имя_блока3 = early modern period |список3 = [[Башҡортостандың Рус дәүләтенә ҡушылыуы]]{{•}}[[Башҡортостандың административ-территориаль бүленеш тарихы|Административ-территориаль бүленеш]]{{•}}[[Башҡорттарҙың аҫабалыҡ хоҡуғы]]{{•}}[[Башҡорттарҙың хәрби хеҙмәте]]{{•}}[[Башҡорт ихтилалдары]] (<small>[[Башҡорт ихтилалы (1662—1664)|1662—1664]]{{•}}[[Башҡорт ихтилалы (1681—1684)|1681—1684]]{{•}}[[Башҡорт ихтилалы (1704—1711)|1704—1711]]{{•}}[[Башҡорт ихтилалдары (1735—1740)|1735—1740]]{{•}}[[Башҡорт ихтилалы (1755—1756)|1755—1756]]{{•}}[[Башҡортостанда Крәҫтиәндәр һуғышы (1773—1775)|1773—1775]]{{•}}[[Башҡортостанда ихтилал (1834—1835)|1834—1835]]</small>){{•}}[[Ырымбур экспедицияһы]]{{•}}[[Башҡортостанда идара итеүҙең кантон системаһы|Идара итеүҙең кантон системаһы]]{{•}}[[Башҡорт-мишәр ғәскәре]] |блок4 = '''XX—XXI быуаттар''' |имя_блока4 = modern period |список4 = '''[[Башҡортостан Беренсе донъя һуғышы осоронда|Беренсе донъя һуғышы]]'''{{•}}'''[[Башҡортостан автономияһы]]''' (<small>[[Башҡорт милли хәрәкәте]]{{•}}[[Бөтә башҡорт ҡоролтайҙары]]{{•}}[[Башҡорт Хөкүмәте]]{{•}}[[Башҡорт армияһы|Башҡорт ғәскәре]]{{•}}[[Кесе Ҡоролтай]]{{•}}[[Башҡортостан автономияһының административ-территориаль бүленеше|Административ-территориаль бүленеш]]{{•}}[[Бөтә башҡорт хәрби съезы]]{{•}}[[БВРС]]</small>){{•}}[[Башҡортостан Граждандар һуғышы йылдарында|Граждандар һуғышы]]{{•}}[[Башҡортостандағы Крәҫтиәндәр күтәрелеше (1918—1921)|Ихтилал хәрәкәте]] (<small>[[Борай ихтилалы|Борай]]{{•}}[[Бөрйән-Түңгәүер ихтилалы|Бөрйән-Түңгәүер]]{{•}}[[Ҡарағош яуы]]</small>){{•}}[[Өфө дәүләт кәңәшмәһе]]{{•}}[[Өфө директорияһы]]{{•}}[[Үҙəк Совет власы менəн Башҡорт хөкүмəте араһында Башҡорт Совет автономияһы тураһында килешеү‎|Килешеү]]{{•}}'''[[Башҡорт Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы|Башҡорт АССР-ы]]'''(<small>[[Башревком]]{{•}}[[Башҡорт АССР-ы халыҡ комисарҙары советы|БашХҠС]]{{•}}[[Башҡортостан Ғәҙәттән тыш комиссияһы|БашЧК]]{{•}}[[Башҡортостан үҙәк башҡарма комитеты|БашҮБК]]{{•}}[[Бөтә Башҡорт Советтар съезы]]{{•}}[[Бәләкәй Башҡортостан]]{{•}}[[Оло Башҡортостан]]{{•}}[[КПСС-тың Башҡортостан өлкә комитеты|Башобком КПСС]]{{•}}[[Автономиялы Совет Башҡорт Республикаһының дәүләт ҡоролошо тураһында|Дәүләт ҡоролошо тураһында декрет]]{{•}}БАССР&nbsp;конституциялары:&nbsp;[[БАССР-ҙың 1925 йылғы Конституцияһы|1925]],[[БАССР-ҙың 1937 йылғы Конституцияһы|1937]],[[БАССР-ҙың 1978 йылғы Конституцияһы|1978]]{{•}}[[Башҡорт АССР-ы Министрҙар Советы|Министрҙар Советы]]{{•}}[[Башҡорт АССР-ы Юғары Советы|Юғары Совет]]</small>){{•}}[[Ғинуар конфликты (1920)]]{{•}}[[Башҡортостанда аслыҡ (1921—1922)|Аслыҡ (1921—1922)]]{{•}}[[Башҡортостанда сәйәси репрессиялар|Сәйәси репрессиялар]]{{•}}[[Бөйөк Ватан һуғышы осоронда Башҡортостан|Бөйөк Ватан һуғышы]]{{•}}'''[[Башҡортостан|Башҡортостан Республикаһы]]'''(<small>[[Башҡортостандың дәүләт суверенитеты тураһында декларация|Дәүләт суверенитеты тураһында декларация]]{{•}}[[Башҡортостан Республикаһы Конституцияһы|Конституция]]{{•}}[[Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәте|Хөкүмәт]]{{•}}[[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай|Парламент]]</small>) |блок9 = '''[[Портал:Башҡортостан|Тематик мәҡәләләр]]''' |имя_блока9 = articles |список9 = [[Башҡорттар]]{{•}}[[Башҡорттарҙың этногенезы|этногенез]]{{•}}[[Башҡортостанда ислам|дин]]{{•}}[[Башҡортостан мәҙәниәте|мәҙәниәт]]{{•}}[[Башҡорт теле|тел]]{{•}}[[Башҡорттарҙың урынлашыуы|урынлашыу]]{{•}}[[Башҡорт алфавиты|яҙыу]] }}{{Категория только в статьях|Башҡортостан тарихы}} <noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Башҡортостан]] </noinclude> 411uwdjxgjmxxoke59wbtmij9zx1n9o 1147435 1147434 2022-07-28T18:27:10Z Ryanag 5488 wikitext text/x-wiki {{Навигационная таблица с блоками |имя = Башҡортостан тарихы |заголовок = [[Башҡортостан тарихы]] |стиль_тела = width:320px;float:right;margin-left:2em; |стиль_заголовков = |стиль_блоков = margin:0; |стиль_списков = text-align:center; |вверху = <!-- [[Файл:{{{image|Mausoleum of Turahan.jpg}}}|250px|]]<br /><small>[[Турахан кәшәнәһе]]. XIV—XV бб.''</small> --> |открытый_блок = {{{открытый_блок|{{{1|}}}}}} |state = {{{state|uncollapsed}}} |блок1 = [[Башҡортостан археологияһы|Боронғо дәүер]] |имя_блока1 = prehistory |список1 = '''[[Таш быуат]]''' (''[[палеолит]]'': <small>[[Урта түбә]]{{•}} [[Шүлгәнташ]]{{•}}[[Игнатьев мәмерйәһе|Игнатьев]]{{•}}[[Урал яҙмалары]]</small> ''[[мезолит]]'': <small> [[Илмырҙа мәҙәниәте]]{{•}}[[Йәнгел мәҙәниәте]]</small> ''[[неолит]]'': <small> [[Ағиҙел буйы мәҙәниәте]]{{•}}[[Кама мәҙәниәте]]{{•}}[[Ташбулат мәҙәниәте]]</small> ''[[энеолит]]'': <small> [[Ағиҙел мәҙәниәте]]{{•}}[[Гарин мәҙәниәте]]{{•}}[[Соҡор мәҙәниәте]]{{•}}[[Суртанды мәҙәниәте]]</small>) '''[[Бронза быуаты]]''' (<small>[[Абаш мәҙәниәте]]{{•}}[[Алакүл мәҙәниәте]]{{•}}[[Бура мәҙәниәте]]{{•}}[[Ҡалалар иле (Көньяҡ Урал)|Ҡалалар иле]]{{•}}[[Межа мәҙәниәте]]{{•}}[[Петровка мәҙәниәте]]{{•}}[[Саргары мәҙәниәте]]{{•}}[[Фёдоровка мәҙәниәте]]{{•}}[[Һынташты мәҙәниәте]]{{•}}[[Черкаскүл мәҙәниәте]]</small>) '''[[Тимер быуат]]''' (<small>[[Ананьин мәҙәниәте]]{{•}}[[Гамаюн мәҙәниәте]]{{•}}[[Горохов мәҙәниәте]]{{•}}[[Ҡараабыҙ мәҙәниәте]]{{•}}[[Ҡормантау мәҙәниәте]]{{•}}[[Пьяный Бор мәҙәниәте]]{{•}}[[Савромат мәҙәниәте]]{{•}}[[Саргатка мәҙәниәте]]{{•}}[[Сармат мәҙәниәте]]</small>){{•}}[[Һундар империяһы]] |блок2 = [[Урта быуаттар]] |имя_блока2 = middle age states2 |список2 = [[Өфө II ҡаласығы]]{{•}}[[Бахмут мәҙәниәте]]{{•}}[[Имәнкиҫкә мәҙәниәте]]{{•}}[[Кушнаренко мәҙәниәте]]{{•}}[[Ҡараяҡуп мәҙәниәте]]{{•}}[[Мазунин мәҙәниәте]]{{•}}[[Сейәлек мәҙәниәте]]{{•}}[[Турбаҫлы мәҙәниәте]]{{•}}[[Төрки ҡағанлығы]]{{•}}[[Көнбайыш Төрки ҡағанаты]]{{•}}[[Ҡыймаҡ ҡағанлығы]]{{•}}[[Хазар ҡағанаты]]{{•}}[[Башҡорт ҡәбиләләре]]{{•}}[[Тарихи Башҡортостан]]{{•}}[[Дәшти Ҡыпсаҡ]]{{•}}[[Волга буйы Болғары]]{{•}}[[Башҡортостан Алтын Урҙа составында|Алтын Урҙа]]{{•}}[[Башҡортостан Ҡазан ханлығы составында|Ҡазан ханлығы]]{{•}}[[Башҡортостан Нуғай Урҙаһы составында|Нуғай Урҙаһы]]{{•}}[[Башҡортостан Себер ханлығы составында|Себер ханлығы]] |блок3 = XVI—XIX быуаттар |имя_блока3 = early modern period |список3 = [[Башҡортостандың Рус дәүләтенә ҡушылыуы]]{{•}}[[Башҡортостандың административ-территориаль бүленеш тарихы|Административ-территориаль бүленеш]]{{•}}[[Башҡорттарҙың аҫабалыҡ хоҡуғы]]{{•}}[[Башҡорттарҙың хәрби хеҙмәте]]{{•}}[[Башҡорт ихтилалдары]] (<small>[[Башҡорт ихтилалы (1662—1664)|1662—1664]]{{•}}[[Башҡорт ихтилалы (1681—1684)|1681—1684]]{{•}}[[Башҡорт ихтилалы (1704—1711)|1704—1711]]{{•}}[[Башҡорт ихтилалдары (1735—1740)|1735—1740]]{{•}}[[Башҡорт ихтилалы (1755—1756)|1755—1756]]{{•}}[[Башҡортостанда Крәҫтиәндәр һуғышы (1773—1775)|1773—1775]]{{•}}[[Башҡортостанда ихтилал (1834—1835)|1834—1835]]</small>){{•}}[[Ырымбур экспедицияһы]]{{•}}[[Башҡортостанда идара итеүҙең кантон системаһы|Идара итеүҙең кантон системаһы]]{{•}}[[Башҡорт-мишәр ғәскәре]] |блок4 = '''XX—XXI быуаттар''' |имя_блока4 = modern period |список4 = [[Башҡортостан Беренсе донъя һуғышы осоронда|Беренсе донъя һуғышы]]{{•}}'''[[Башҡортостан автономияһы]]''' (<small>[[Башҡорт милли хәрәкәте]]{{•}}[[Бөтә башҡорт ҡоролтайҙары]]{{•}}[[Башҡорт Хөкүмәте]]{{•}}[[Башҡорт армияһы|Башҡорт ғәскәре]]{{•}}[[Кесе Ҡоролтай]]{{•}}[[Башҡортостан автономияһының административ-территориаль бүленеше|Административ-территориаль бүленеш]]{{•}}[[Бөтә башҡорт хәрби съезы]]{{•}}[[БВРС]]</small>){{•}}[[Башҡортостан Граждандар һуғышы йылдарында|Граждандар һуғышы]]{{•}}[[Башҡортостандағы Крәҫтиәндәр күтәрелеше (1918—1921)|Ихтилал хәрәкәте]] (<small>[[Борай ихтилалы|Борай]]{{•}}[[Бөрйән-Түңгәүер ихтилалы|Бөрйән-Түңгәүер]]{{•}}[[Ҡарағош яуы]]</small>){{•}}[[Өфө дәүләт кәңәшмәһе]]{{•}}[[Өфө директорияһы]]{{•}}[[Үҙəк Совет власы менəн Башҡорт хөкүмəте араһында Башҡорт Совет автономияһы тураһында килешеү‎|Килешеү]]{{•}}'''[[Башҡорт Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы|Башҡорт АССР-ы]]'''(<small>[[Башревком]]{{•}}[[Башҡорт АССР-ы халыҡ комисарҙары советы|БашХҠС]]{{•}}[[Башҡортостан Ғәҙәттән тыш комиссияһы|БашЧК]]{{•}}[[Башҡортостан үҙәк башҡарма комитеты|БашҮБК]]{{•}}[[Бөтә Башҡорт Советтар съезы]]{{•}}[[Бәләкәй Башҡортостан]]{{•}}[[Оло Башҡортостан]]{{•}}[[КПСС-тың Башҡортостан өлкә комитеты|Башобком КПСС]]{{•}}[[Автономиялы Совет Башҡорт Республикаһының дәүләт ҡоролошо тураһында|Дәүләт ҡоролошо тураһында декрет]]{{•}}БАССР&nbsp;конституциялары:&nbsp;[[БАССР-ҙың 1925 йылғы Конституцияһы|1925]],[[БАССР-ҙың 1937 йылғы Конституцияһы|1937]],[[БАССР-ҙың 1978 йылғы Конституцияһы|1978]]{{•}}[[Башҡорт АССР-ы Министрҙар Советы|Министрҙар Советы]]{{•}}[[Башҡорт АССР-ы Юғары Советы|Юғары Совет]]</small>){{•}}[[Ғинуар конфликты (1920)]]{{•}}[[Башҡортостанда аслыҡ (1921—1922)|Аслыҡ (1921—1922)]]{{•}}[[Башҡортостанда сәйәси репрессиялар|Сәйәси репрессиялар]]{{•}}[[Бөйөк Ватан һуғышы осоронда Башҡортостан|Бөйөк Ватан һуғышы]]{{•}}'''[[Башҡортостан|Башҡортостан Республикаһы]]'''(<small>[[Башҡортостандың дәүләт суверенитеты тураһында декларация|Дәүләт суверенитеты тураһында декларация]]{{•}}[[Башҡортостан Республикаһы Конституцияһы|Конституция]]{{•}}[[Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәте|Хөкүмәт]]{{•}}[[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай|Парламент]]</small>) |блок9 = '''[[Портал:Башҡортостан|Тематик мәҡәләләр]]''' |имя_блока9 = articles |список9 = [[Башҡорттар]]{{•}}[[Башҡорттарҙың этногенезы|этногенез]]{{•}}[[Башҡортостанда ислам|дин]]{{•}}[[Башҡортостан мәҙәниәте|мәҙәниәт]]{{•}}[[Башҡорт теле|тел]]{{•}}[[Башҡорттарҙың урынлашыуы|урынлашыу]]{{•}}[[Башҡорт алфавиты|яҙыу]] }}{{Категория только в статьях|Башҡортостан тарихы}} <noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Башҡортостан]] </noinclude> nd94iu0s4wfa0lobe54bvbvj39trawv 0 96476 1147467 1059882 2022-07-28T19:03:32Z Ryanag 5488 /* Һылтанмалар */ wikitext text/x-wiki {{Санаторий |Тип здравницы= Шифахана |Название= «Янғантау» |Географический регион= [[Көньяҡ Урал]] |Фото= Санаторий Янган-Тау.JPG |Ширина= |Комментарии к фото= |Страна= {{Флагификация|Российская Федерация}} |Курортный регион= {{Флагификация|Башкортостан}} |Ближайший город= [[Өфө]] (200 км) |Основной вид деятельности= |Год создания= [[1937]] |Направленность= күп йүнәлешле бальнеология курорты |Построен (построена) по проекту или приспособлен (указать критерий)= |Автор проекта или приспособлен из других зданий= |Площадь (га)= 73 |Вместимость= 852 |Период функционирования (круглогодично, сезонно — указать сезон)= йыл әйләнәһенә |Ближайший аэропорт= [[Өфө (аэропорт)|«Өфө» халыҡ-ара аэропорты]] |Ближайший вокзал= |Профиль= |Минеральная вода= [[Ҡорғаҙаҡ шишмәһе]] |Лечебные грязи= |Климат= уртаса-континенталь |Достопримечательности= |Известные личности= |Должность управляющего= директор |ФИО= Аҡбашев Альфред Рәшит улы<ref>[http://www.yantau.ru/contact/ Официальный сайт Курорта «Янгантау»]{{ref-ru}}{{V|32|03|2016}}</ref> |В литературе= |Адрес= [[Рәсәй]], [[Башҡортостан Республикаһы]], [[Салауат районы]], [[Янғантау (Салауат районы)|Янғантау ауылы]], Үҙәк урам, 20 |e-mail= market@yantau.ru |В Интернете= http://yantau.ru/ |Координаты= |Имя шаблона= }} '''«Янғантау» шифаханаһы''' — [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Салауат районы]]ндағы күп йүнәлешле бальнеология курорты. 1937 йылда асылған. [[Өфө]] ҡалаһынан 220 саҡрым алыҫлыҡта, [[Йүрүҙән]] йылғаһының уң яҡ ярындағы «Янғантау» исемле тауҙа урынлашҡан. == Дауалау йүнәлештәре == Шифахананың төп дауалау факторы — тәрән [[Ер]] аҫтынан сыҡҡан пар һәм составында әүҙем микроэлементтар, органик һәм гумус матдәләр, спиртлы сумала булған [[газ]]. Ул тәнде ял да иттерә һәм бер үк ваҡытта уның туҡымаһында матдәләр алмашыныу процесын көсәйтә, [[ҡан]]дың реологик үҙенсәлеген яҡшырта, липид һәм [[Аҡһымдар|аҡһым]] алмашыныуын нормалләштерә. Дауалау маҡсаттарында [[Ҡорғаҙаҡ шишмәһе]]нең даими температураһы +160С булған аҙ ми­не­ралләшкән гидрокарбонатлы-кальцийлы-магнийлы һыуы һәм Ҡырымдан килтерелгән Саки ләме ҡулланыла. Тәпәш тау курорты булған «Янғантау»ҙа башлыса ҡоро [[һауа]], ул юғары дәрәжәлә саф һәм еңелсә иондар менән байытылған. Ҡояш­лы көндәр буйынса бындағы күрһәткестәр [[Рәсәй]]ҙәге һәм Көнбайыш [[Европа]]лағы күп ку­рорттарҙың шул уҡ параметрҙарынан юғары. Шифаханала дауалау—дауаланыу түбән­дәге йүнәлештәрҙә алып барыла: * һөйәк-мускул системаһы (артрит, артроз, остеохондроз); * периферик ҡан тамырҙары; * тын юлдары; * периферик [[нервы системаһы]] (радикулит, неврит, плексит һәм башҡалар); * бөйөр, һейҙек юлдары, гинекологик һәм урологик ауырыуҙар. == Тарихы == Быуындан-быуынға күсеп килгән риүиәттәрҙә әйтелеүенсә, Янғантауҙың сәйер һәм ғәжәйеп шифалы үҙенсәлектәренә тәү башлап бынан бер нисә йөҙ йыл элек тау битендә һарыҡ көткән ҡарт юлыҡҡан. Көҙгө ямғырлы көндә ул ҙур ағас янындағы ер ярығына тап була. Шунда ҡоро япрак, сатыр-сотор ботаҡтар түшәп, ятып торған һәм үҙе лә һиҙмәҫтән йоҡлап та киткән. Уянғас, ярыҡтың төбөнән йылы пар сыҡҡанын тойоп ҡалған. Аҙаҡтан ул бында йыш ҡына йылынырға йөрөгән. Бер ни тиклем ваҡыттан бигерәк тә йонсоуҙа үҙен бимазалаған аяҡ һәм ҡул быуындары һыҙлауының баҫылғанына аптырап ҡалған… Нәҡ ошо дәүерҙән быға тиклем «Ҡарағоштау» тип йөрөтөлгән был урынға «Янғантау» тигән яңы исем ҡушылған һәм яҡын-тирә [[башҡорттар]]ы уны «изге» тип һанай башлаған. Янғантауға күп ауырыуҙар дауаланырға килгән. Был бер нисә быуат дауам итһә лә, тауҙың үҙенсәлекле күренештәрен тәү тапҡыр тик XVIII быуаттың икенсе яртыһында, үҙенең 1770 йылдың 26 майындағы көндәлек яҙмаларында, академик [[Петер Симон Паллас]] һүрәтләй<ref> Башҡортостан: Ҡыҫҡаса энциклопедия. Урыҫсанан тулыландырылған һәм төҙәтелгән тәржемәһе. /Баш мөхәррир Р. З.Шәкүров. — Өфө: «Башҡорт энциклопедияһы» дәүләт ғилми нәшриәте, 1997. 478 бит </ref>. {{начало цитаты}} Асыҡ тишек һәм ярыҡтарҙан бер туҡтауһыҙ эҫе пар сығып тора, уға ҡул тейгеҙерлек түгел, унда ташланған ағас ҡабығы һәм ҡоро юнысҡы шундуҡ янып китә, насар көндә һәм ҡараңғы төндә был пар бер нисә аршын бейеклегендәге йоҡа ғына ҡыҙыл ялҡын йә утлы шар булып күренә… {{конец цитаты|источник=«1767-1771 й.й. Рәсәй дәүләтенең төрлө провинциялары буйлап сәйәхәт». П. С. Паллас}} 1937 йылдың 2 апрелендә бында һынау рәүешендә 20 урынлыҡ дауалау йорто асыла, ә 1944 йылда ул аяҡ-ҡул быуындары һыҙлауын, периферик нервы системаһы һәм ҡан тамырҙары, ашҡаҙан-эсәк, бөйөр һәм һейҙек юлдары ауырыуҙарын дауалауға тәғәйенләнгән 25 урынлыҡ шифаханаға әйләндерелә. 1957 йылдан санаторий йыл әйләнәһенә эшләй. == Бөгөнгөһө == {{Яҙырға}} == Ҡаҙаныштары == * 2016 йыл: [[Бойондороҡһоҙ Дәүләттәр Берләшмәһе]]нең (БДБ) ''Сифат өлкәһендәге премияһы'' лауреаты<ref>[http://www.bashinform.ru/news/832169-sanatoriy-yangan-tau-laureat-premii-sng-v-oblasti-kachestva/ Санаторий «Янган-Тау» — лауреат премии СНГ в области качества{{Башинформ}}, 2016, 29 март]{{ref-ru}}{{V|29|03|2016}}</ref>. *Щифахана үҙенең юғары кимәлен раҫлап, "Рәсәйҙең 100 иң яҡшы тауары" Бөтә Рәсәй конкурсының "Халыҡ өсөн хеҙмәттәр" номинацияһында лауреат исемен яуланы<ref>[http://www.bashinform.ru/news/922084-produktsiya-bashkirskoy-sodovoy-kompanii-v-chisle-laureatov-konkursa-100-luchshikh-tovarov-rossii// Санаторий «Янган-Тау» стал лауреатом конкурса «100 лучших товаров России»{{Башинформ}}, 2016, 16 ноябрь]</ref>. == Шифахана ваҡытлы матбуғатта == * Иң яҡшы ял — «Янғантау»ҙа. [[Башҡортостан (гәзит)|«Башҡортостан» гәзите]], 2015, 8 сентябрь<ref>[http://bashgazet.ru/obshestvo/19415-i-yashy-yal-yanantaua.html#sel= «Башҡортостан» гәзите, 2015, 8 сентябрь] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160309182400/http://bashgazet.ru/obshestvo/19415-i-yashy-yal-yanantaua.html#sel= |date=2016-03-09 }}</ref>. * [[Энгельс Ҡолмөхәмәтов|Кульмухаметов Э.]] Место, где сходятся пути. Журнал «[[Бельские просторы]]», № 8 (201) Август, 2015 г<ref>[http://bp01.ru/public.php?public=4759 «Бельские просторы», № 8 (201) Август, 2015] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160315030201/http://bp01.ru/public.php?public=4759 |date=2016-03-15 }}{{ref-ru}}</ref>. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Сығанаҡтар == * [http://yantau.ru/ Официальный сайт Курорта «Янгантау»]{{ref-ru}} == Әҙәбиәт == * Янгантау (курорт). — Уфа: Китап, 2000. — 160с.:ил.{{ref-ru}} == Һылтанмалар == * [http://www.yangantau.ru/about/info/history/ История курорта «Янган-Тау»]{{ref-ru}} * [http://www.sanatoria.ru/top50.php Сайт «Санатории России». 50 лучших здравниц — рейтинг санаториев, пансионатов и курортов России по отзывам посетителей]{{ref-ru}} {{ООПТ Башкортостана}} [[Категория:1937 йылда барлыҡҡа килгәндәр]] [[Категория:Башҡортостан шифаханалары]] [[Категория:Салауат районы]] [[Категория:Бальнеология]] [[Категория:Физиотерапия]] [[Категория:Салауат районы иҡтисады]] [[Категория:Салауат районының иҫтәлекле урындары]] cc9ja8pcjda8pkkjlis6vo70frbkdxx 0 107713 1147502 1108222 2022-07-29T09:37:58Z Vadim Mustaev 24860 Һүҙҙә хата үҙгәртелде wikitext text/x-wiki {{Таксон |name = Ҡына үләне |image file = Impatiens glandulifera 0004.JPG |image title = |image descr = [[Недотрога железистая]], яҡындан сәскәһе |regnum = Үҫемлектәр |rang = Ырыу |latin = Impatiens |author = [[L.]], 1753 |syn = |typus = {{bt-latrus|Impatiens noli-tangere|aut=[[L.]]|txt=<ref name="ING">{{ING|Impatiens}}</ref>|Недотрога обыкновенная}} |children name = |children = |range map = |range map caption = |range map width = |range legend = |wikispecies = Impatiens |commons = |itis = |ncbi = |eol = |grin = 6027 |ipni = 16827-1 }} '''бохар ҡынаһы, ҡына гөлө ''' ({{lang-la|Impátiens}}, {{lang-ru|Недотрога, Бальзамин}}) —{{bt-ruslat|Бальзаминдар|Balsaminaceae}} [[ғаилә (биология)|ғаиләһендәге]] сәскәле үҫемлек. 500-ғә яҡын биологик төрҙө берләштерә<ref name="PlantList">[http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Balsaminaceae/Impatiens/ Виды рода ''Impatiens''] на сайте [[The Plant List]]</ref>, төньяҡ ярымшарҙа һәм тропиктарҙа таралған. Йылға буйҙарында үҫә. Япраҡтары, һабаҡтары һутлы. {{Биофото|221 Impatiens noli tangere.jpg|left|Ҡына үләне {{Бот.илл.|Линдман}}|color=#BBDD99}} == Таралыуы һәм йәшәү мөхите == Тәбиғәттә был үҫемлек башлыса Азия һәм Африканың субтропик һәм тропик райондарында осрай. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} [[Категория:Ҡына һымаҡтар]] qs597jvwna30fwddcuw93dftt8wsrd8 0 108073 1147437 1050080 2022-07-28T18:46:13Z Ryanag 5488 Ryanag [[Алтын солоҡ]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Алтын Солоҡ]] wikitext text/x-wiki {{Заповедная зона |Название = Алтын Солоҡ |Национальное название = |Категория МСОП = |Изображение = |Подпись = |Расположение = [[Башҡортостан]] [[Бөрйән районы]] |Страна = |Ближайший город = |Страна = Россия |Координаты = |CoordScale = |nocat = |Площадь = 90 мең 680 гектар |Максимальная высота = Мәсем тауы |Дата основания = [[1997 ]] |Посещаемость = |Год посещаемости = |Управляющая организация = |Всемирное наследие = |Сайт = |Позиционная карта = |Позиционная карта 1 = |Категория на Викискладе = }} [[Файл:View_from_the_mountains_to_the_north_Masim_(South_Urals).jpg|справа|мини|300x300пкс|Мәсем тауы ҡаяһынан күренеш]] '''Алтын Солоҡ''' ({{Lang-ru|Золотая борть}}) — [[Бөрйән районы]]нда<nowiki/>ғы ҡурсыулыҡ, Башҡорт ҡыр (бөрйән) бал ҡортон һаҡлау өсөн булдырылған. Ҡурсыулыҡтың майҙаны — 91 мең кв. м. «Алтын Солоҡ» Башҡортостан ҡурсаулыҡтары биләгән ерҙәрҙең ундан бер өлөшөн алып тора. [[Шүлгәнташ ҡурсаулығы|Шүлгәнташ]] ҡурсаулығы менән бергә Юнесконың Бөтә донъя ҡомартҡылары объекттарының исемлегендә буласаҡ Башҡорт Уралы комплекслы биосфера резерваты составына инә. Алтын-Солоҡ заказнигы (тыйыулыҡ) 1997 йылда ойошторола. Бында солоҡ бал ҡортонан тыш һирәк осраған, юҡҡа сығып барған үҫемлектәр һәм хайуандар ҙа һаҡлана. Был ҡурсыулыҡта мәҙәни-тарихи әһәмиәткә эйә объекттар урынлашҡан: [[Шүлгәнташ|Шүлгәнташ мәмерйәһе]] (Капово), уның 3 км һаҡлау зонаһы, Бөрйәндең иң юғары нөктәһе булған [[Мәсемтау|Мәсем]] тауы. Ҡурсаулыҡҡа юҡҡа сығыу ҡурҡынысы янай. Уның территорияһында барит-полиметаллик рудалар табылған<ref>[http://www.igg.uran.ru/Publications/Prokin/stat542.htm Барит]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>.Берәй фирма был ерҙәрҙе үҙләштерергә тотонмаҫ тип бер кем дә гарантия бирә алмай. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} [[Категория:Бөрйән районы географияһы]] [[Категория:Башҡортостан заказниктары]] dp1qiuv8ccp3m8azz8ecafhngse8svj 1147452 1147437 2022-07-28T18:53:15Z Ryanag 5488 /* Иҫкәрмәләр */ wikitext text/x-wiki {{Заповедная зона |Название = Алтын Солоҡ |Национальное название = |Категория МСОП = |Изображение = |Подпись = |Расположение = [[Башҡортостан]] [[Бөрйән районы]] |Страна = |Ближайший город = |Страна = Россия |Координаты = |CoordScale = |nocat = |Площадь = 90 мең 680 гектар |Максимальная высота = Мәсем тауы |Дата основания = [[1997 ]] |Посещаемость = |Год посещаемости = |Управляющая организация = |Всемирное наследие = |Сайт = |Позиционная карта = |Позиционная карта 1 = |Категория на Викискладе = }} [[Файл:View_from_the_mountains_to_the_north_Masim_(South_Urals).jpg|справа|мини|300x300пкс|Мәсем тауы ҡаяһынан күренеш]] '''Алтын Солоҡ''' ({{Lang-ru|Золотая борть}}) — [[Бөрйән районы]]нда<nowiki/>ғы ҡурсыулыҡ, Башҡорт ҡыр (бөрйән) бал ҡортон һаҡлау өсөн булдырылған. Ҡурсыулыҡтың майҙаны — 91 мең кв. м. «Алтын Солоҡ» Башҡортостан ҡурсаулыҡтары биләгән ерҙәрҙең ундан бер өлөшөн алып тора. [[Шүлгәнташ ҡурсаулығы|Шүлгәнташ]] ҡурсаулығы менән бергә Юнесконың Бөтә донъя ҡомартҡылары объекттарының исемлегендә буласаҡ Башҡорт Уралы комплекслы биосфера резерваты составына инә. Алтын-Солоҡ заказнигы (тыйыулыҡ) 1997 йылда ойошторола. Бында солоҡ бал ҡортонан тыш һирәк осраған, юҡҡа сығып барған үҫемлектәр һәм хайуандар ҙа һаҡлана. Был ҡурсыулыҡта мәҙәни-тарихи әһәмиәткә эйә объекттар урынлашҡан: [[Шүлгәнташ|Шүлгәнташ мәмерйәһе]] (Капово), уның 3 км һаҡлау зонаһы, Бөрйәндең иң юғары нөктәһе булған [[Мәсемтау|Мәсем]] тауы. Ҡурсаулыҡҡа юҡҡа сығыу ҡурҡынысы янай. Уның территорияһында барит-полиметаллик рудалар табылған<ref>[http://www.igg.uran.ru/Publications/Prokin/stat542.htm Барит]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>.Берәй фирма был ерҙәрҙе үҙләштерергә тотонмаҫ тип бер кем дә гарантия бирә алмай. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} {{ООПТ Башкортостана}} [[Категория:Бөрйән районы географияһы]] [[Категория:Башҡортостан заказниктары]] n6j339b0ifoq8fp7ulv6gc03xaqqtoo 1 108075 1147439 614667 2022-07-28T18:46:13Z Ryanag 5488 Ryanag [[Фекерләшеү:Алтын солоҡ]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Фекерләшеү:Алтын Солоҡ]] wikitext text/x-wiki {{ТИМ|ru|Алтын-Солок|21 июль 2016 йыл}} pdk1sme0jscuhuem3glj2ubq190zv89 0 109053 1147445 1137527 2022-07-28T18:49:58Z Ryanag 5488 /* Һылтанмалар */ wikitext text/x-wiki {{Заповедная зона | Название = Көньяҡ-Урал дәүләт тәбиғи ҡурсаулығы | Национальное название = ba/Көньяҡ-Урал дәүләт тәбиғи ҡурсаулығы | Изображение = | Подпись = | Категория МСОП = Ia |Координаты = 54.34669/N/57.885838/E |CoordScale = | Расположение = [[Башҡортостан]] һәм [[Силәбе өлкәһе]] | Страна = Рәсәй | Страны = | Ближайший город = | Площадь = 252,8 мең га | Средняя высота = | Дата основания = 1978 йылдың 19 июнендә | Посещаемость = | Год посещаемости = | Управляющая организация = | Всемирное наследие = | Сайт = http://south-ural-reserve.ru |Позиционная карта = Рәсәй |Позиционная карта 1 = Рәсәй Башҡортостан |Категория на Викискладе = }} [[Файл:Yamantau.JPG|thumb|Ямантау]] [[Файл:Лес вокруг г.Ямантау.jpg|thumb|Ямантау эргәһендә көҙгө урман]] ''' Көньяҡ Урал дәүләт тәбиғәт ҡурсаулығы ''' Башҡортостандың [[Белорет районы]]нда һәм өлөшләтә [[Силәбе өлкәһе]] территорияһында урынлашҡан. Дөйөм майҙаны 252,8 мең га. Ул 1978 йылда ойошторолған. Төп маҡсаты - Көньяҡ Уралдың таулы тайга экосистемаларын һаҡлау. Көньяҡ Уралдың иң бейек өлөштәре тап ошо ҡурсаулыҡ биләмәләренә тура килә. Ҡурсаулыҡ биләмәһендә бер нисә тау һырты бар: Машаҡ, Нәре, Күмерҙәк, Елмерҙәк, Ямантау. Оло Ямантау (1640 м) Көньяҡ Уралдың иң бейек нөктәһе булып тора. Йылғалары — Оло Инйәр, [[Кесе Инйәр]], Телмәй, [[Йүрүҙән]]. Ҡурсаулыҡ биләмәһенә инеү сикләнгән. Быға Межгорье ҡалаһы янында урынлашыуы сәбәп булыуы бар. == Флора == Ҡурсаулыҡ биләмәһендә 698 төр юғары төҙөлөшлө үҫемлек, 226 төр мүк, 177 төр ылымыҡ , 169 төр лишайник, 121 төр бәшмәк асыҡланған. Юғары төҙөлөшлө үҫемлектәр эсенән 4 төрө көкөрт үләндәренә, 6-һы - ҡырҡбыуындарға, 23-ө — ҡаҙыяҡ һымаҡтарға, 6-һы - яланғас орлоҡлоларға һәм 600 төрө ябыҡ орлоҡлоларға ҡарай. Юғары төҙөлөшлө үҫемлектәр араһында 23 төр ағас, 36 төр ҡыуаҡлыҡ, 17 төр ваҡ ҡыуаҡлыҡ, 3 төр ярым ҡыуаҡлыҡ һәм 6 төр ярым ваҡ ҡыуаҡлыҡ бар. Ҡурсаулыҡ флораһының 20 төрө Урал эндемиктарынан: Игошин һолоүләне, көньяҡ һолоүләне, Крылов ясколкаһы, пермь анемонаструмы, ирәмәл алтын тамыры, урал талы, урал соссюреяһы урал ҡолонғойроғы, ирәмәл тырнағуты, урал тырнағуты, манжетканың бер нисә төрө; ҡая эндемиктары: энәле ҡәнәфер, Гельм минуарцияһы, Крылов жабрицаһы, Талиев кейәү үләне, Клер астрагалы; киң япраҡлы урман эндемиктары - Литвинов сырмалсығы, урал цицербитаһы, татар сәсмәүбашы. Ҡурсаулыҡта Рәсәйҙең "Ҡыҙыл китабы"на индерелгән - 12 төр, Башҡортостандың "Ҡыҙыл китабы"на индерелгән 66 төр үҫемлек яҡлау тапҡан. Ҡурсаулыҡ биләмәһенең 89 процентын урман ҡаплаған. Төп ағастар булып дүрт төр ылыҫлы үҫемлек (аҡ шыршы, себер шыршыһы) һәм ун төр япраҡлы ағас тора. Ылыҫлылар урмандың 32 процент өлөшөн ала. 8,4 проценты ҡарағай урмандарына тура килә. Урмандарҙың яртыһынан күберәк майҙанын ваҡ япраҡлы ҡайын һәм уҫаҡ биләй (34 процентында ҡайын һәм 20 процентында уҫаҡ өҫтөнлөк итә). == Фауна == Ҡурсаулыҡ биләмәһендә 260 төр умыртҡалы хайуан, шул иҫәптән 50 төр имеҙеүсе, 189 төр ҡош, 5 төр һөйрәлеүсе, 5 төр ер-һыу хайуаны, 20 төр балыҡ тереклек итә. Улар араһында ике төр ситтән килтерелеп таралып киткән (акклиматизацияланған) америка шәшкеһе менән ондатра бар. Ҡурсаулыҡ өсөн ғәҙәти төрҙәр булып мышы, бүре, һоро айыу, ҡуян, ҡондоҙ, илек һәм ҡабан һанала. Һеләүһен, йылҡы ҡомағы, көҙән, әлгәнйәк әҙ һанлылар иҫәбендә. == Һылтанмалар == * [http://south-ural-reserve.ru/ Южно-Уральский государственный природный заповедник, официальный сайт] * [http://yuuralsk.zapoved.ru/ Южно-Уральский государственный природный заповедник] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120111055526/http://yuuralsk.zapoved.ru/ |date=2012-01-11 }} * [http://www.uraltropa.ru/v_tour/southural/ Виртуальный тур по Южному Уралу. Более 50 панорам с видами горных хребтов региона, в том числе с видами Южно-Уральского заповедника] * [http://yuzhnyj-ural.ru/informacija/zapovedniki/63-juzhnouralskij-zapovednik.html Южно-Уральский государственный природный заповедник (ЮУГПЗ)] {{ООПТ Башкортостана}} [[Категория:Ҡурсаулыҡтар]] [[Категория:Башҡортостандың һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре]] j0wxwdjwxpwbdjn7983upg7wv1aogrp 0 109079 1147446 1050867 2022-07-28T18:50:23Z Ryanag 5488 /* Һылтанмалар */ wikitext text/x-wiki {{Башҡа мәғәнәләре|Башҡортостан (мәғәнәләр)}} {{Заповедная зона |Название = Башҡортостан милли паркы |Национальное название = |Категория МСОП = II |Изображение = Bashkiriya National Park.svg |Подпись = |Расположение = [[Башҡортостан]] |Страна = |Ближайший город = [[Мәләүез]] |Страна = Россия |Координаты = 53/03/00/N/56/32/00/E |CoordScale = |nocat = |Площадь = 920 км² |Средняя высота = |Дата основания = [[1986]] |Посещаемость = |Год посещаемости = |Управляющая организация = «Башҡортостан» милли паркының Федераль дәүләт учреждениеһы |Всемирное наследие = |Сайт = http://www.npbashkiria.ru/ |Позиционная карта = |Позиционная карта 1 = |Категория на Викискладе = Bashkiria National Park }} '''Башҡортостан милли паркы''' [[1986]] йылдың 11 сентябрендә [[Башҡортостан]] Республикаһы биләмәһендә ойошторола. == География == [[Файл:Аккаваз.jpg|right|thumb|Башҡортостан милли паркында Аккавказ йылғаһы, [[Күгәрсен районы]]]] [[Файл:Bashkiria's mountains.jpg|right|thumb|Башҡортостан (милли парк), [[Күгәрсен районы]]]] [[Файл:Водопад - карстовый мост Куперля 2.jpg|right|thumb|Шарлауыҡ — «Күперле» карст күпере, [[Күгәрсен районы]]]] Милли парк Көньяҡ Уралдың көньяҡ-көнбайыш битләүендә урынлашҡан. Һыуайырғыс Уралтау һыртынан көнбайышта Башҡортостандың көньяҡ-көнсығыш өлөшөн биләй. Биләмәһенә өс административ район: [[Мәләүез районы]], [[Күгәрсен районы]], [[Бөрйән районы]] ерҙәре инә. Биләмә сиктәрендә 3,8 мең кеше йәшәгән 15 тораҡ пункты бар. Милли парктың дөйөм майҙаны 92,0 мең га. Шуның эсенән 83,2 мең гектары (дөйөм майҙандың 90,4 %) милли парктың үҙенә бирелгән. 8,8 мең гектар ер айырым ҡулланыусыларҙыҡы һәм милек эйәләренеке. Был ерҙәр хужалыҡ ҡулланылышынан алынмайынса ғына милли парк составына индерелгән. Урманлы ерҙәр 79,2 мең гектарҙы биләй (милли парк биләмәһенең 95,0 проценты). Шуның 76,5 мең гектары урман менән ҡапланған (91,8 %). Урманһыҙ ерҙәр 4,1 мең гектар (5,0 %), шул иҫәптән һөрөнтө ерҙәр, сабынлыҡтар, көтөүлектәр — 1,2 мең (1,4 %), юлдар һәм ҡырҡынты ерҙәр — 0,2 мең (0,2 %), һыу ятҡылыҡтары һәм һаҙлыҡтар 50 гектар самаһы (0,1 %). == Фауна == Имеҙеүселәрҙән йыртҡыстар: һоро айыу, [[бүре]], [[төлкө]], [[һеләүһен]], [[бурһыҡ]], һуҫар, [[аҫ]], [[йәтсә]], европа [[шәшке]]<nowiki/>һе, [[Ҡомаҡтар|ҡомаҡ]], [[көҙән]] киң таралған. Ҡуян һымаҡтарҙан аҡ ҡуян, урғуян; кимереүселәрҙән [[тейен]], [[осар тейен]], [[әлгәнйәк]], [[ондатра]], [[Йомрандар|йомран]], [[алйырҙан]], ҡыр сысҡаны, ҡыр йоҡосоһы, [[ялман]]; тояҡлыларҙан [[мышы]] менән илек тереклек итә. Милли парк сиктәрендә 231 төр ҡош асыҡланған. Шул төрҙәр эсенән 148 төр бында оя ҡора. Һыу ятҡылыҡтарҙа 32 төр балыҡ табылған. Суртан, [[ҡыҙыл балыҡ]], [[бәрҙе]], [[Зөгәй|һыла]] ғәҙәти балыҡтарҙан һанала. Тау йылғаларында бағыр осрай. == Флора == Милли парктың үҫемлектәр донъяһы дөйөм алғанда киң япраҡлы, шулай уҡ, ваҡ япраҡлы һәм киң япраҡлы ағастарҙан торған ҡатнаш урмандарҙан ғибәрәт. Бынан тыш утрау-утрау булып [[ҡарағай]] һәм ҡарағайлы [[ҡайын]] урмандары ла осрай. Көпшәле (сосудистые) үҫемлектәрҙең һаны яҡынса 765 төр тирәһе. [[Башҡортостандың Ҡыҙыл китабы]]<nowiki/>на ингән һирәк осраусы һәм бөтөп барыусы 40 төр үҫемлек асыҡланған. Шуларҙың 12 төрө Рәсәйҙең Ҡыҙыл китабына ла индерелгән. == Туризм == Йыл әйләнәһендә парк биләмәһендә 30 меңгә яҡын кеше була. Туристарҙы бигерәк тә [[Ағиҙел (йылға)]] һәм [[Нөгөш (йылға)]], [[Ҡотоҡ-Сумған]], [[Нөгөш һыуһаҡлағысы]] үҙенә тартып тора. [[Ҡотоҡ-Сумған]]<nowiki/>ға спелеологтар өсөн туристик маршрут эшләнгән. Уға 36 карст мәмерйәһе, карст туннель, күпер, төрлө ҙурлыҡтағы соҡорҙар, ҡоҙоҡтар, шишмәләр инә. Милли парк биләмәһендә өс тәбиғәт ҡомартҡыһы бар: карст мәмерйәһе емеректәренән хасил булған күпер («[[Күперле карст күпере|Күперле]]<nowiki/>»), [[Ҡотоҡ-Сумған]] (бөтөп барыусы йылғалар менән спелеологик музей-лаборатория) һәм «Айыулы аҡлан». Барлыҡ тәбиғәт ҡомартҡыларына ла йәйәүле һәм һыбай маршруттар булдырылған. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Ҡотоҡ-Сумған]] == Әҙәбиәт == * {{книга | автор = | заглавие = Флора и растительность Национального парка «Башкирия»: (Синтаксономия, антропогенная динамика, экологическое зонирование) | ссылка = | ответственный = | издание = | место = Уфа | издательство = Гилем | год = 2010 | страницы = | страниц = 512 | серия = | isbn = 978-5-7501-1188-6 | doi = | тираж = 500 | ref = }} == Һылтанмалар == * {{ЭБЭ2013|index.php/component/content/article/2-statya/10333-bashkiriya-natsionalnyj-park|автор=Кучерев Е. В.}} * [http://encycl.bash-portal.ru/nac_park.htm Статья в ''Башкортостан: краткая энциклопедия'']{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [http://oopt.info/ Особо охраняемые природные территории России] * [http://npbashkiria.ru/ Сайт Национального парка «Башкирия»] * [http://www.ecotravel.ru/regions/reserves/1/4/90/ «Башкирия», Национальный парк.] // ecotravel.ru * [http://www.zapoved.ru/documents/106/106/Постановление-Совета-Министров-РСФСР-О-создании-государственного-природного-национального-парка-Башкирия-в-Башкирской-АССР-398-от-110986-г Постановление Совета Министров РСФСР «О создании государственного природного национального парка „Башкирия“ в Башкирской АССР» № 398 от 11.09.86 г.] * [http://bash.bashenc.ru/index.php/component/content/article/8-statya/8469-oto-t-bi-t-omart-y-y Ҡотоҡ‑Сумған] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200812180210/http://bash.bashenc.ru/index.php/component/content/article/8-statya/8469-oto-t-bi-t-omart-y-y |date=2020-08-12 }}, Башҡорт энциклопедияһы {{ООПТ Башкортостана}} [[Категория:Рәсәйҙең милли парктары]] [[Категория:Башҡортостандың һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре]] faj9hz8botr8qs2kkbsz0svhxe2scg1 0 109538 1147466 626007 2022-07-28T19:03:12Z Ryanag 5488 wikitext text/x-wiki {{Санаторий |Тип здравницы= Шифахана |Название= «Ҡарағай» |Географический регион= [[Көньяҡ Урал]] |Фото= |Ширина= |Комментарии к фото= |Страна= {{Флагификация|Российская Федерация}} |Курортный регион= {{Флагификация|Башкортостан}} |Ближайший город= |Основной вид деятельности= |Год создания= [[1969]] |Направленность= күп йүнәлешле бальнеология шифаханыһы |Построен (построена) по проекту или приспособлен (указать критерий)= |Автор проекта или приспособлен из других зданий= |Площадь (га)= |Вместимость= |Период функционирования (круглогодично, сезонно — указать сезон)= йыл әйләнәһенә |Ближайший аэропорт= [[Өфө (аэропорт)|«Өфө» халыҡ-ара аэропорты]] |Ближайший вокзал= |Профиль= |Минеральная вода= Ҡарағай |Лечебные грязи= Сопропел |Климат= уртаса-континенталь |Достопримечательности= |Известные личности= [[Сәҙретдинов Әбрәр Мәсәлим улы]] — шифахананы төҙөтөү инициаторы |Должность управляющего= директор |ФИО= Каев Фәрит Ғалихан улы |В литературе= |Адрес= [[Рәсәй]], [[Башҡортостан Республикаһы]], [[Мәсетле районы]], [[Оло Ыҡтамаҡ]] ауылы, Шифахана урамы, |e-mail= |В Интернете= |Координаты= |Имя шаблона= }} '''Ҡарағай шифаханаһы''' — балнеология шифаханыһы, [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәсетле районы]] үҙәге [[Оло Ыҡтамаҡ]] ауылы эргәһендә урынлашҡан. {{сығанаҡтар юҡ}} {{ООПТ Башкортостана}} [[Категория:1969 йылда барлыҡҡа килгәндәр]] [[Категория:Башҡортостан шифаханалары]] [[Категория:Мәсетле районы]] [[Категория:Бальнеология]] [[Категория:Физиотерапия]] 47n18raidt0dhm3t3dxi4e2bl8tjeio 0 116023 1147451 1063785 2022-07-28T18:52:57Z Ryanag 5488 /* Һылтанмалар */ wikitext text/x-wiki {{Башҡа мәғәнәләре|Еҙем (мәғәнәләр)}} {{Парк |Название = «Еҙем» ландшафтлы тәбиғи паркы |Национальное название = |Изображение = Zilim River.jpg |Подпись = Ландшафтлы тәбиғәт паркы [[Еҙем]] йылғаһы бассейынында урынлашҡан |Координаты = 54/N/57/E |CoordScale = 200000 |Страна = Россия |Местонахождение = |Тип = ландшафт паркы |Основан = 2005 |Архитектор = |Проезд = |Площадь = 38,1 мең. |Метро = |Посетители = |Сайт = |Позиционная карта = |Позиционная карта 1 = }} '''«Еҙем» ландшафтлы тәбиғи паркы''' — төбәк әһәмиәтендәге тәбиғәтте һаҡлау биләмәһе. Уға 2005 йылда<ref name="Башкирская энциклопедия">[http://башкирская-энциклопедия.рф/index.php/2-statya/12519-zilim-prirodnyj-park Башкирская энциклопедия] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160406101608/http://xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/2-statya/12519-zilim-prirodnyj-park |date=2016-04-06 }}</ref>тәбиғәтте төҙәтеү (рекреация) ресурстарын һаҡлау, туризмды үҫтереү һәм тереклек итеүсе биологик төрҙәрҙе һаҡлап ҡалыу маҡсатында нигеҙ һалына<ref name="В Башкирии создан первый ландшафтный природный парк"></ref>. Парк Башҡортостан Республикаһының махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре төрөнә инә<ref name="Экологический портал Республики Башкортостан"<ref>[http://www.ecorb.ru/242 Экологический портал Республики Башкортостан] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304083050/http://www.ecorb.ru/242 |date=2016-03-04 }}</ref>. == Тасуирлау == Парк биләмәһендә уникаль тәбиғәт комплексы урынлашҡан. Бында ошо көнгәсә һаҡланып ҡалған һирәк осраған үҫемлектәр һәм хайуандар төрҙәре таралған. Ул [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Ғафури районы]] биләмәһендә, [[Еҙем]] йылғаһы бассейны буйлап һуҙылған. Ландшафтлы тәбиғәт паркының майҙаны 38,1 мең гектар. Һөҙәк таулы рельеф биләмәһенә 68 мәмерйә индерелгән. Шулар араһында [[Октябрь мәмерйәһе|Октябрь]] һәм [[Киндерле мәмерйәһе|Киндереле]] мәмерйәләре лә бар.<ref name="Башкирская энциклопедия"></ref>. == Флора == Парк биләмәһенең 90%-тын урман ҡаплаған. Төп өлөшөн ҡатнаш һәм киң япраҡлы ағастар урманы тәшкил итә. Шулай уҡ күләгәгә ҡулайлашҡан ылыҫлы урманлыҡтар ҙа бар<ref name="Башкирская энциклопедия"></ref>, реликтлы шыршылыҡтар һәм далалашҡан ҡарағайлыҡтар осрай<ref name="В Башкирии создан первый ландшафтный природный парк">[http://www.wwf.ru/resources/news/article/1858 В Башкирии создан первый ландшафтный природный парк] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170124210126/http://www.wwf.ru/resources/news/article/1858 |date=2017-01-24 }}</ref>. Парктың Еҙем буйҙарына һуҙылған биләмәләрендә һыу һәм яр буйын үҙ итеүсе, ҡырсынташта үҫеүсе үҫемлектәр, өйәңке ҡатыш муйыл, ерек ҡатыш муйыл үҫкән урмандар таралған. 500-гә яҡын юғары көпшәле-епсәле үҫемлектәр күрһәтелгән. Шулар араһында 13 [[эндемик]] һәм 20 реликт үҫемлектәр бар. Эндемиктар рәтенә Урал гөлбаҙраны, башҡорт хаж ҡынаһы, имән айыутабаны, реликттарға — казак артышы, урман һоло үләне (бирәй), сыбар япраҡлы ҡыңғырау сәскәһе индерелгән. [[Файл:Schivereckia podolica 02HD.jpg|мини|Шиверекия үләне үҫемлеге парк биләмәһендә таралған]] Башҡортостан Республикаһының Ҡыҙыл китабына индерелгән [[ҡыя һуған]], [[энә япраҡлы ҡәнәфер]], Клер дөйә һеңере (астрагал), [[йәшел таш ҡаҙаяғы]] һәм 18 башҡа төр үҫемлектәр үҫә. Шулай уҡ РСФСР-ҙың Ҡыҙыл китабына индерелгән Литвинов сырмалсығы, [[кәкүк ситеге]], [[дөйә ҡылғаны]], шырт еҙүлән, әҙрәсгөл , [[шиверекия үләне]] үҫемлектәре таралған<ref name="Башкирская энциклопедия"></ref>. == Фауна == «Еҙем» паркы биләмәһендә Рәсәй Федерацияһының Ҡыҙыл китабына индерелгән 15 төр һирәк осрай торған хайуандар һаҡланған. Шулай уҡ һирәк осраусы 81 төр ҡоштар күрһәтелгән. Шулар иҫәбенән: [[ҡом һайҫҡаны]], [[сапсан]], [[бөркөт]], [[ҡара ҡауҙы]]<ref name="Башкирская энциклопедия"></ref>, [[баҡраҡ бөркөт]]:<ref name="В Башкирии создан первый ландшафтный природный парк"></ref>, [[көйөлдө]], [[кәлмәргән]], ҙур йылан ашаусы ҡош<ref name="В Башкирии создан первый ландшафтный природный парк"></ref>.Төрлө балыҡтар үрсетелә. Шулар араһынан һирәк осрағандарын: европа [[бәрҙе]]һен, урыҫ етеҙ балығын, [[зөгәй]]ҙе, [[ҡыҙыл балыҡ]]тарҙы әйтеп китергә була.<ref name="В Башкирии создан первый ландшафтный природный парк"></ref>. == Иҫкәрмәләр == {{примечания}} == Һылтанмалар == * {{БЭ|4566|автор=Позднякова Э. П. }} * [https://egrul-egrip.ru/egrul/4068529/much-landshaftnyj-prirodnyj-park-zilim/ Регистрационные данные МУЧ ЛАНДШАФТНЫЙ ПРИРОДНЫЙ ПАРК «ЗИЛИМ»] {{ООПТ Башкортостана}} [[Категория:Башҡортостандың һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре]] [[Категория:Башҡортостан парктары]] [[Категория:Рәсәйҙең тәбиғи парктары]] 4k81hwogxl5rme9tkn0sda0ajls16v7 0 116739 1147412 1047630 2022-07-28T13:26:10Z 95.110.28.133 wikitext text/x-wiki {{Ук|Фотография=[[File:Рашида Шамсутдинова.jpg|thumb|]]}} '''Шәмсетдинова Рәшиҙә Рәшит ҡыҙы''' ([[24 октябрь]] [[1961 йыл]]) — башҡорт шағиры, [[Башҡортостан Республикаһы]] һәм [[Рәсәй Федерацияһы]]ның Яҙыусылар союздары һәм Халыҡ-ара Әҙәбиәт фонды ағзаһы. Башҡортостан Республикаһы халыҡ мәғарифы отличнигы. <br /> == Биографияһы == Рәшиҙә Рәшит ҡыҙы Шәмсетдинова 1961 йылдың 24 октябрендә [[Башҡорт АССР-ы]]ның [[Ишембай районы]] [[Иҫәкәй (Ишембай районы)|Иҫәкәй]] ауылында ғаиләлә өсөнсө бала булып тыуған. Атаһы Рәшит — [[Бөйөк Ватан һуғышы]] ветераны, әсәһе Тайфа апай — биш балаға ғүмер биргән. Әсәһе атаһы менән бергә хаҡлы ялға сыҡҡансы тимерлектә эшләй;шулай уҡ улар ат дағалай, тәгәрмәскә тимер кейҙерә, сана яһай. Рәшиҙә мәктәптә алдынғы уҡыусы була. 1979 йылда [[Маҡар урта мәктәбе]]н тамамлағас, [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның филология факультетына уҡырға инә. 1984 йылда [[Илеш районы]] Сеңрән 8 йыллыҡ мәктәбенә эшкә ебәрелә, уҡыу-уҡытыу бүлеге мөдире һәм башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы итеп тәғәйенләнә. 1987 йылда Стәрлетамаҡ дәүләт педагогия институтының башланғыс синыфтар факультетына башҡорт-рус кафедраһына эшкә саҡырыла. <br /> 1996 йылда Стәрлетамаҡ Яҙыусылар ойошмаһында әҙәби консультант итеп тәғәйенләнә. <br /> 2002 йылдан — Стәрлетамаҡ медицина колледжында китапхана мөдире. 1997 йылдан — Башҡортостан Республикаһы һәм РФ Яҙыусылар союзы ағзаһы. <br /> 2007 йылдан — Халыҡ-ара Әҙәбиәт фонды ағзаһы. == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * Башҡортостан Республикаһы халыҡ мәғарифы отличнигы (2010) * Башҡортостан Республикаһы Һаулыҡ һаҡлау министрлығының Почёт грамотаһы. == Әҙәби ижады == Беренсе мәҡәләһе «Башҡортостан пионеры» газитендә 1974 йылдың 31 авгусында баҫылып сыға. Актив яҙышҡаны өсөн 1975 йылда «Башҡортостан пионеры» гәзите Рәшиҙәне «Артек» пионер лагерена путевка менән бүләкләй. Төрлө илдән килгән малайҙар, ҡыҙҙар менән 40 көн буйы Ҡара диңгеҙ буйында ял итеп ҡайтҡандан һуң, Рәшиҙә шиғырҙар ҙа яҙа башлай. Улар район гәзите "Восход"та баҫылып сыға, «Пионер» журналында донъя күрә башлай. Башҡорт дәүләт униветситетының филология факультетында 4-се курста уҡығанда «Йәш көстәр» альманахында шиғырҙары баҫыла. Артабан республика гәзит-журналдарында шиғри әҫәрҙәре, хикәйәләре һәм мәҡәләләре донъя күрә. Шиғырҙары шулай уҡ мәктәп дәреслектәрендә, антологияларҙа урын алған. Беренсе китабы 1992 йылда «Ҡосағымда — ҡояш» исеме менән быҫыла. 1997 йылда балалар өсөн китабы «Мин — ҡояшҡай» донъя күрә. 1998 йылда «Йыһанға хаж» тигән өсөнсө китабы сыға. 2007 йылда «Бейеүсе болан», 2011 «Фәрештә ҡосағында» тигән китаптары нәшер ителә. == Китаптары == * Ҡосағымда — ҡояш: Шиғырҙар. — Өфө: Китап, 1992. * Мин — ҡояшҡай: Шиғырҙар. — Өфө: Китап, 1997. * Йыһанға хаж (1998); * Бейеүсе болан» (2007); * Фәрештә ҡанатында (2011). * Ысыҡ hутындағы ҡисса (2017) * Һандуғас сере (2021) == Әҫәрҙәре ингән йыйынтыҡтар == * Башҡорт шиғриәте антологияһы. /Төҙ.: Р.Бикбаев, Ғ.Хөсәйенов, М.Нәҙерғолов, И.Кинйәбулатов, Ф.Әхмәтова).- Өфө: Китап, 2001.- 816 б. * Стерлитамак мой. /Сост.З.Янбердина,К.Акбашев.Стерлитамак, 2004г. *Мәхәббәтнамә.Мөхәббәтнамә./Г.Котоева, Р.Корбан,С.Шәрипов.-Ҡазан:Мәгариф,2005. * Антология поэзии Башкортостана. / Сост.Равиль Бикбаев, Азамат Юлдашбаев.-Уфа.:Китап, 2007г.-456с.-307б. * Шихандар ҡосағында. В объятиях шиханов. Назаргулова Р.Б.-Стерлитамак,2015г.-343б. * Балалар әҙәбиәте антологияһы.3 том.Төҙ.:Ф.Х.Ғөбәйҙуллина.-Өфө:Китап,2018.-432б. * Бәрәкәт асҡысы.Шиғырҙар йыйынтығы.//Өфө:"Абруй"+"яуаплылығы сикләнгән йәмғиәте, 2022.-224 бит. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Сығанаҡтар == * Писатели земли башкирской. Справочник / (сост.: Р. Н. Баимов, Г. Н. Гареева, Р. Х. Тимергалина). Переработанное и дополненное второе издание. — Уфа: Китап, 2015. — 672 с. ISBN 978-5-295-06338-1{{ref-ru}}{{V|18|11|2017}} * Писатели земли башкирской. Справочник / Сост.: [[Байымов Роберт Нурмөхәмәт улы|Р. Н. Баимов]], Г. Н. Гареева, Р. Х. Тимергалина. — Уфа: Китап, 2006. — 496 с.{{ref-ru}}{{V|18|11|2017}} == Һылтанмалар == * Рәйсә Илишева. "Шағирә булыр уның исеме".- "Ашҡаҙар" г.№94(1713) 23 ноябрь 2016 й; * Рәйсә Илишева."Шағирә булыр уның исеме".-"Башҡортостан"г.№31 (27283) 17 март 2017 й.; * Гөлнара Насирова."Халыҡ йөрәгенә юл яра".-"Ашҡаҙар"г.№94(1817) 21 ноябрь 2017й; * Рәшиҙә Ғиззәтуллина."Зауыҡлы әҙәбиәт киләсәген уйлағанда...".- "Ашҡаҙар"г.№100(1823) 12 декабрь 2017 й. * Сто женских имен города Стерлитамака.Стерлитамак,2019. *Каина Аҡҡолова."Емеш серҙәше ине"."Башҡортостан",№67(25117) 8 апрель 2008 й. [[Категория:Башҡорт шағирҙары]] [[Категория:Башҡорт яҙыусылары]] [[Категория:Ишембай районында тыуғандар]] [[Категория:Башҡорт дәүләт университетын тамамлаусылар]] [[Категория:Башҡортостан уҡытыусылары]] [[Категория:Рәсәй Яҙыусылар союзы ағзалары]] [[Категория:Башҡортостан Яҙыусылар союзы ағзалары]] 0syyk5cpf1wak1szq8hmqojtg7rg46q 1147413 1147412 2022-07-28T13:35:54Z 95.110.28.133 wikitext text/x-wiki {{Ук|Фотография=[[File:Рашида Шамсутдинова.jpg|thumb|]]}} '''Шәмсетдинова Рәшиҙә Рәшит ҡыҙы''' ([[24 октябрь]] [[1961 йыл]]) — башҡорт шағиры, [[Башҡортостан Республикаһы]] һәм [[Рәсәй Федерацияһы]]ның Яҙыусылар союздары һәм Халыҡ-ара Әҙәбиәт фонды ағзаһы. Башҡортостан Республикаһы халыҡ мәғарифы отличнигы. <br /> == Биографияһы == Рәшиҙә Рәшит ҡыҙы Шәмсетдинова 1961 йылдың 24 октябрендә [[Башҡорт АССР-ы]]ның [[Ишембай районы]] [[Иҫәкәй (Ишембай районы)|Иҫәкәй]] ауылында ғаиләлә өсөнсө бала булып тыуған. Атаһы Рәшит — [[Бөйөк Ватан һуғышы]] ветераны, әсәһе Тайфа апай — биш балаға ғүмер биргән. Әсәһе атаһы менән бергә хаҡлы ялға сыҡҡансы тимерлектә эшләй;шулай уҡ улар ат дағалай, тәгәрмәскә тимер кейҙерә, сана яһай. Рәшиҙә мәктәптә алдынғы уҡыусы була. 1979 йылда [[Маҡар урта мәктәбе]]н тамамлағас, [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның филология факультетына уҡырға инә. 1984 йылда [[Илеш районы]] Сеңрән 8 йыллыҡ мәктәбенә эшкә ебәрелә, уҡыу-уҡытыу бүлеге мөдире һәм башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы итеп тәғәйенләнә. 1987 йылда Стәрлетамаҡ дәүләт педагогия институтының башланғыс синыфтар факультетына башҡорт-рус кафедраһына эшкә саҡырыла. <br /> 1996 йылда Стәрлетамаҡ Яҙыусылар ойошмаһында әҙәби консультант итеп тәғәйенләнә. <br /> 2002 йылдан — Стәрлетамаҡ медицина колледжында китапхана мөдире. 1997 йылдан — Башҡортостан Республикаһы һәм РФ Яҙыусылар союзы ағзаһы. <br /> 2007 йылдан — Халыҡ-ара Әҙәбиәт фонды ағзаһы. == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * Башҡортостан Республикаһы халыҡ мәғарифы отличнигы (2010) * Башҡортостан Республикаһы Һаулыҡ һаҡлау министрлығының Почёт грамотаһы. == Әҙәби ижады == Беренсе мәҡәләһе «Башҡортостан пионеры» газитендә 1974 йылдың 31 авгусында баҫылып сыға. Актив яҙышҡаны өсөн 1975 йылда «Башҡортостан пионеры» гәзите Рәшиҙәне «Артек» пионер лагерена путевка менән бүләкләй. Төрлө илдән килгән малайҙар, ҡыҙҙар менән 40 көн буйы Ҡара диңгеҙ буйында ял итеп ҡайтҡандан һуң, Рәшиҙә шиғырҙар ҙа яҙа башлай. Улар район гәзите "Восход"та баҫылып сыға, «Пионер» журналында донъя күрә башлай. Башҡорт дәүләт униветситетының филология факультетында 4-се курста уҡығанда «Йәш көстәр» альманахында шиғырҙары баҫыла. Артабан республика гәзит-журналдарында шиғри әҫәрҙәре, хикәйәләре һәм мәҡәләләре донъя күрә. Шиғырҙары шулай уҡ мәктәп дәреслектәрендә, антологияларҙа урын алған. Беренсе китабы 1992 йылда «Ҡосағымда — ҡояш» исеме менән быҫыла. 1997 йылда балалар өсөн китабы «Мин — ҡояшҡай» донъя күрә. 1998 йылда «Йыһанға хаж» тигән өсөнсө китабы сыға. 2007 йылда «Бейеүсе болан», 2011 «Фәрештә ҡосағында» тигән китаптары нәшер ителә. == Китаптары == * Ҡосағымда — ҡояш: Шиғырҙар. — Өфө: Китап, 1992. * Мин — ҡояшҡай: Шиғырҙар. — Өфө: Китап, 1997. * Йыһанға хаж (1998); * Бейеүсе болан» (2007); * Фәрештә ҡанатында (2011). * Ысыҡ hутындағы ҡисса (2017) * Һандуғас сере (2021) == Әҫәрҙәре ингән йыйынтыҡтар == * Башҡорт шиғриәте антологияһы. /Төҙ.: Р.Бикбаев, Ғ.Хөсәйенов, М.Нәҙерғолов, И.Кинйәбулатов, Ф.Әхмәтова).- Өфө: Китап, 2001.- 816 б. * Стерлитамак мой. /Сост.З.Янбердина,К.Акбашев.Стерлитамак, 2004г. *Мәхәббәтнамә.Мөхәббәтнамә./Г.Котоева, Р.Корбан,С.Шәрипов.-Ҡазан:Мәгариф,2005. * Антология поэзии Башкортостана. / Сост.Равиль Бикбаев, Азамат Юлдашбаев.-Уфа.:Китап, 2007г.-456с.-307б. * Шихандар ҡосағында. В объятиях шиханов. Назаргулова Р.Б.-Стерлитамак,2015г.-343б. * Балалар әҙәбиәте антологияһы.3 том.Төҙ.:Ф.Х.Ғөбәйҙуллина.-Өфө:Китап,2018.-432б. * Бәрәкәт асҡысы.Шиғырҙар йыйынтығы.//Өфө:"Абруй"+"яуаплылығы сикләнгән йәмғиәте, 2022.-224 бит. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Сығанаҡтар == * Писатели земли башкирской. Справочник / (сост.: Р. Н. Баимов, Г. Н. Гареева, Р. Х. Тимергалина). Переработанное и дополненное второе издание. — Уфа: Китап, 2015. — 672 с. ISBN 978-5-295-06338-1{{ref-ru}}{{V|18|11|2017}} * Писатели земли башкирской. Справочник / Сост.: [[Байымов Роберт Нурмөхәмәт улы|Р. Н. Баимов]], Г. Н. Гареева, Р. Х. Тимергалина. — Уфа: Китап, 2006. — 496 с.{{ref-ru}}{{V|18|11|2017}} == Һылтанмалар == * Рәйсә Илишева. "Шағирә булыр уның исеме".- "Ашҡаҙар" г.№94(1713) 23 ноябрь 2016 й; * Рәйсә Илишева."Шағирә булыр уның исеме".-"Башҡортостан"г.№31 (27283) 17 март 2017 й.; * Гөлнара Насирова."Халыҡ йөрәгенә юл яра".-"Ашҡаҙар"г.№94(1817) 21 ноябрь 2017й; * Рәшиҙә Ғиззәтуллина."Зауыҡлы әҙәбиәт киләсәген уйлағанда...".- "Ашҡаҙар"г.№100(1823) 12 декабрь 2017 й. * Сто женских имен города Стерлитамака.Стерлитамак,2019. *Каина Аҡҡолова."Емеш серҙәше ине"."Башҡортостан",№67(25117) 8 апрель 2008 й. *Римма Ғәлимова."Балалар йөрәгенә юл"."Ашҡаҙар", №64(2203), 10 август, 2021 йыл *Римма Ғәлимова."Балалар йөрәгенә *юл"."Башҡортостан", 2021 йыл [[Категория:Башҡорт шағирҙары]] [[Категория:Башҡорт яҙыусылары]] [[Категория:Ишембай районында тыуғандар]] [[Категория:Башҡорт дәүләт университетын тамамлаусылар]] [[Категория:Башҡортостан уҡытыусылары]] [[Категория:Рәсәй Яҙыусылар союзы ағзалары]] [[Категория:Башҡортостан Яҙыусылар союзы ағзалары]] 5bxe4mhap5zct0tcz4zjoi4bhk5vivg 1147414 1147413 2022-07-28T13:41:28Z 95.110.28.133 wikitext text/x-wiki {{Ук|Фотография=[[File:Рашида Шамсутдинова.jpg|thumb|]]}} '''Шәмсетдинова Рәшиҙә Рәшит ҡыҙы''' ([[24 октябрь]] [[1961 йыл]]) — башҡорт шағиры, [[Башҡортостан Республикаһы]] һәм [[Рәсәй Федерацияһы]]ның Яҙыусылар союздары һәм Халыҡ-ара Әҙәбиәт фонды ағзаһы. Башҡортостан Республикаһы халыҡ мәғарифы отличнигы. <br /> == Биографияһы == Рәшиҙә Рәшит ҡыҙы Шәмсетдинова 1961 йылдың 24 октябрендә [[Башҡорт АССР-ы]]ның [[Ишембай районы]] [[Иҫәкәй (Ишембай районы)|Иҫәкәй]] ауылында ғаиләлә өсөнсө бала булып тыуған. Атаһы Рәшит — [[Бөйөк Ватан һуғышы]] ветераны, әсәһе Тайфа апай — биш балаға ғүмер биргән. Әсәһе атаһы менән бергә хаҡлы ялға сыҡҡансы тимерлектә эшләй;шулай уҡ улар ат дағалай, тәгәрмәскә тимер кейҙерә, сана яһай. Рәшиҙә мәктәптә алдынғы уҡыусы була. 1979 йылда [[Маҡар урта мәктәбе]]н тамамлағас, [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның филология факультетына уҡырға инә. 1984 йылда [[Илеш районы]] Сеңрән 8 йыллыҡ мәктәбенә эшкә ебәрелә, уҡыу-уҡытыу бүлеге мөдире һәм башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы итеп тәғәйенләнә. 1987 йылда Стәрлетамаҡ дәүләт педагогия институтының башланғыс синыфтар факультетына башҡорт-рус кафедраһына эшкә саҡырыла. <br /> 1996 йылда Стәрлетамаҡ Яҙыусылар ойошмаһында әҙәби консультант итеп тәғәйенләнә. <br /> 2002 йылдан — Стәрлетамаҡ медицина колледжында китапхана мөдире. 1997 йылдан — Башҡортостан Республикаһы һәм РФ Яҙыусылар союзы ағзаһы. <br /> 2007 йылдан — Халыҡ-ара Әҙәбиәт фонды ағзаһы. == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * Башҡортостан Республикаһы халыҡ мәғарифы отличнигы (2010) * Башҡортостан Республикаһы Һаулыҡ һаҡлау министрлығының Почёт грамотаһы. == Әҙәби ижады == Беренсе мәҡәләһе «Башҡортостан пионеры» газитендә 1974 йылдың 31 авгусында баҫылып сыға. Актив яҙышҡаны өсөн 1975 йылда «Башҡортостан пионеры» гәзите Рәшиҙәне «Артек» пионер лагерена путевка менән бүләкләй. Төрлө илдән килгән малайҙар, ҡыҙҙар менән 40 көн буйы Ҡара диңгеҙ буйында ял итеп ҡайтҡандан һуң, Рәшиҙә шиғырҙар ҙа яҙа башлай. Улар район гәзите "Восход"та баҫылып сыға, «Пионер» журналында донъя күрә башлай. Башҡорт дәүләт униветситетының филология факультетында 4-се курста уҡығанда «Йәш көстәр» альманахында шиғырҙары баҫыла. Артабан республика гәзит-журналдарында шиғри әҫәрҙәре, хикәйәләре һәм мәҡәләләре донъя күрә. Шиғырҙары шулай уҡ мәктәп дәреслектәрендә, антологияларҙа урын алған. Беренсе китабы 1992 йылда «Ҡосағымда — ҡояш» исеме менән быҫыла. 1997 йылда балалар өсөн китабы «Мин — ҡояшҡай» донъя күрә. 1998 йылда «Йыһанға хаж» тигән өсөнсө китабы сыға. 2007 йылда «Бейеүсе болан», 2011 «Фәрештә ҡосағында» тигән китаптары нәшер ителә. == Китаптары == * Ҡосағымда — ҡояш: Шиғырҙар. — Өфө: Китап, 1992. * Мин — ҡояшҡай: Шиғырҙар. — Өфө: Китап, 1997. * Йыһанға хаж (1998); * Бейеүсе болан» (2007); * Фәрештә ҡанатында (2011). * Ысыҡ hутындағы ҡисса (2017) * Һандуғас сере (2021) == Әҫәрҙәре ингән йыйынтыҡтар == * Башҡорт шиғриәте антологияһы. /Төҙ.: Р.Бикбаев, Ғ.Хөсәйенов, М.Нәҙерғолов, И.Кинйәбулатов, Ф.Әхмәтова).- Өфө: Китап, 2001.- 816 б. * Стерлитамак мой. /Сост.З.Янбердина,К.Акбашев.Стерлитамак, 2004г. *Мәхәббәтнамә.Мөхәббәтнамә./Г.Котоева, Р.Корбан,С.Шәрипов.-Ҡазан:Мәгариф,2005. * Антология поэзии Башкортостана. / Сост.Равиль Бикбаев, Азамат Юлдашбаев.-Уфа.:Китап, 2007г.-456с.-307б. * Шихандар ҡосағында. В объятиях шиханов. Назаргулова Р.Б.-Стерлитамак,2015г.-343б. * Балалар әҙәбиәте антологияһы.3 том.Төҙ.:Ф.Х.Ғөбәйҙуллина.-Өфө:Китап,2018.-432б. * Бәрәкәт асҡысы.Шиғырҙар йыйынтығы.//Өфө:"Абруй"+"яуаплылығы сикләнгән йәмғиәте, 2022.-224 бит. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Сығанаҡтар == * Писатели земли башкирской. Справочник / (сост.: Р. Н. Баимов, Г. Н. Гареева, Р. Х. Тимергалина). Переработанное и дополненное второе издание. — Уфа: Китап, 2015. — 672 с. ISBN 978-5-295-06338-1{{ref-ru}}{{V|18|11|2017}} * Писатели земли башкирской. Справочник / Сост.: [[Байымов Роберт Нурмөхәмәт улы|Р. Н. Баимов]], Г. Н. Гареева, Р. Х. Тимергалина. — Уфа: Китап, 2006. — 496 с.{{ref-ru}}{{V|18|11|2017}} == Һылтанмалар == * Рәйсә Илишева. "Шағирә булыр уның исеме".- "Ашҡаҙар" г.№94(1713) 23 ноябрь 2016 й; * Рәйсә Илишева."Шағирә булыр уның исеме".-"Башҡортостан"г.№31 (27283) 17 март 2017 й.; * Гөлнара Насирова."Халыҡ йөрәгенә юл яра".-"Ашҡаҙар"г.№94(1817) 21 ноябрь 2017й; * Рәшиҙә Ғиззәтуллина."Зауыҡлы әҙәбиәт киләсәген уйлағанда...".- "Ашҡаҙар"г.№100(1823) 12 декабрь 2017 й. * Сто женских имен города Стерлитамака.Стерлитамак,2019. *Каина Аҡҡолова."Емеш серҙәше ине"."Башҡортостан",№67(25117) 8 апрель 2008 й. *Римма Ғәлимова."Балалар йөрәгенә юл"."Ашҡаҙар", №64(2203), 10 август, 2021 йыл *Римма Ғәлимова."Балалар йөрәгенә *юл"."Башҡортостан", 3 сентябрь № 69 (27871), 2021 йыл [[Категория:Башҡорт шағирҙары]] [[Категория:Башҡорт яҙыусылары]] [[Категория:Ишембай районында тыуғандар]] [[Категория:Башҡорт дәүләт университетын тамамлаусылар]] [[Категория:Башҡортостан уҡытыусылары]] [[Категория:Рәсәй Яҙыусылар союзы ағзалары]] [[Категория:Башҡортостан Яҙыусылар союзы ағзалары]] rqgbm4i6aef8zxgsye3g24ox0cjiegk 1147415 1147414 2022-07-28T13:50:37Z 95.110.28.133 wikitext text/x-wiki {{Ук|Фотография=[[File:Рашида Шамсутдинова.jpg|thumb|]]}} '''Шәмсетдинова Рәшиҙә Рәшит ҡыҙы''' ([[24 октябрь]] [[1961 йыл]]) — башҡорт шағиры, [[Башҡортостан Республикаһы]] һәм [[Рәсәй Федерацияһы]]ның Яҙыусылар союздары һәм Халыҡ-ара Әҙәбиәт фонды ағзаһы. Башҡортостан Республикаһы халыҡ мәғарифы отличнигы. <br /> == Биографияһы == Рәшиҙә Рәшит ҡыҙы Шәмсетдинова 1961 йылдың 24 октябрендә [[Башҡорт АССР-ы]]ның [[Ишембай районы]] [[Иҫәкәй (Ишембай районы)|Иҫәкәй]] ауылында ғаиләлә өсөнсө бала булып тыуған. Атаһы Рәшит — [[Бөйөк Ватан һуғышы]] ветераны, әсәһе Тайфа апай — биш балаға ғүмер биргән. Әсәһе атаһы менән бергә хаҡлы ялға сыҡҡансы тимерлектә эшләй;шулай уҡ улар ат дағалай, тәгәрмәскә тимер кейҙерә, сана яһай. Рәшиҙә мәктәптә алдынғы уҡыусы була. 1979 йылда [[Маҡар урта мәктәбе]]н тамамлағас, [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның филология факультетына уҡырға инә. 1984 йылда [[Илеш районы]] Сеңрән 8 йыллыҡ мәктәбенә эшкә ебәрелә, уҡыу-уҡытыу бүлеге мөдире һәм башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы итеп тәғәйенләнә. 1987 йылда Стәрлетамаҡ дәүләт педагогия институтының башланғыс синыфтар факультетына башҡорт-рус кафедраһына эшкә саҡырыла. <br /> 1996 йылда Стәрлетамаҡ Яҙыусылар ойошмаһында әҙәби консультант итеп тәғәйенләнә. <br /> 2002 йылдан — Стәрлетамаҡ медицина колледжында китапхана мөдире. 1997 йылдан — Башҡортостан Республикаһы һәм РФ Яҙыусылар союзы ағзаһы. <br /> 2007 йылдан — Халыҡ-ара Әҙәбиәт фонды ағзаһы. == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * Башҡортостан Республикаһы халыҡ мәғарифы отличнигы (2010) * Башҡортостан Республикаһы Һаулыҡ һаҡлау министрлығының Почёт грамотаһы. == Әҙәби ижады == Беренсе мәҡәләһе «Башҡортостан пионеры» газитендә 1974 йылдың 31 авгусында баҫылып сыға. Актив яҙышҡаны өсөн 1975 йылда «Башҡортостан пионеры» гәзите Рәшиҙәне «Артек» пионер лагерена путевка менән бүләкләй. Төрлө илдән килгән малайҙар, ҡыҙҙар менән 40 көн буйы Ҡара диңгеҙ буйында ял итеп ҡайтҡандан һуң, Рәшиҙә шиғырҙар ҙа яҙа башлай. Улар район гәзите "Восход"та баҫылып сыға, «Пионер» журналында донъя күрә башлай. Башҡорт дәүләт униветситетының филология факультетында 4-се курста уҡығанда «Йәш көстәр» альманахында шиғырҙары баҫыла. Артабан республика гәзит-журналдарында шиғри әҫәрҙәре, хикәйәләре һәм мәҡәләләре донъя күрә. Шиғырҙары шулай уҡ мәктәп дәреслектәрендә, антологияларҙа урын алған. Беренсе китабы 1992 йылда «Ҡосағымда — ҡояш» исеме менән быҫыла. 1997 йылда балалар өсөн китабы «Мин — ҡояшҡай» донъя күрә. 1998 йылда «Йыһанға хаж» тигән өсөнсө китабы сыға. 2007 йылда «Бейеүсе болан», 2011 «Фәрештә ҡанатында» тигән китаптары нәшер ителә. 2017 йыл шағирәнең ололар өсөн "Ысыҡ һутындағы ҡисса" шиғырҙар йыйынтығы донъяға килһә, 60 йәшлек юбилейына Зәйнәб Биишева исемендәге "Китап" нәшриәте балалар өсөн дини йөкмәткеле "Һандуғас сере" исемле китабын бүләк итеп һөйөндөрҙө. 2022 йылда "Бәрәкәт асҡысы" тип исемләнгән коллектив йыйынтыҡта авторҙың да һоҡланғыс ижадына байтаҡ урын бирелгән. Шағирәнең ижады йылдан-йыл сағыулана, баҙыҡлана бара. Һуңғы йылдарҙа прозаға тартылыуы авторҙың ижади офоҡтарының киңәйеүе хаҡында һөйләй. == Китаптары == * Ҡосағымда — ҡояш: Шиғырҙар. — Өфө: Китап, 1992. * Мин — ҡояшҡай: Шиғырҙар. — Өфө: Китап, 1997. * Йыһанға хаж (1998); * Бейеүсе болан» (2007); * Фәрештә ҡанатында (2011). * Ысыҡ hутындағы ҡисса (2017) * Һандуғас сере (2021) == Әҫәрҙәре ингән йыйынтыҡтар == * Башҡорт шиғриәте антологияһы. /Төҙ.: Р.Бикбаев, Ғ.Хөсәйенов, М.Нәҙерғолов, И.Кинйәбулатов, Ф.Әхмәтова).- Өфө: Китап, 2001.- 816 б. * Стерлитамак мой. /Сост.З.Янбердина,К.Акбашев.Стерлитамак, 2004г. *Мәхәббәтнамә.Мөхәббәтнамә./Г.Котоева, Р.Корбан,С.Шәрипов.-Ҡазан:Мәгариф,2005. * Антология поэзии Башкортостана. / Сост.Равиль Бикбаев, Азамат Юлдашбаев.-Уфа.:Китап, 2007г.-456с.-307б. * Шихандар ҡосағында. В объятиях шиханов. Назаргулова Р.Б.-Стерлитамак,2015г.-343б. * Балалар әҙәбиәте антологияһы.3 том.Төҙ.:Ф.Х.Ғөбәйҙуллина.-Өфө:Китап,2018.-432б. * Бәрәкәт асҡысы.Шиғырҙар йыйынтығы.//Өфө:"Абруй"+"яуаплылығы сикләнгән йәмғиәте, 2022.-224 бит. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Сығанаҡтар == * Писатели земли башкирской. Справочник / (сост.: Р. Н. Баимов, Г. Н. Гареева, Р. Х. Тимергалина). Переработанное и дополненное второе издание. — Уфа: Китап, 2015. — 672 с. ISBN 978-5-295-06338-1{{ref-ru}}{{V|18|11|2017}} * Писатели земли башкирской. Справочник / Сост.: [[Байымов Роберт Нурмөхәмәт улы|Р. Н. Баимов]], Г. Н. Гареева, Р. Х. Тимергалина. — Уфа: Китап, 2006. — 496 с.{{ref-ru}}{{V|18|11|2017}} == Һылтанмалар == * Рәйсә Илишева. "Шағирә булыр уның исеме".- "Ашҡаҙар" г.№94(1713) 23 ноябрь 2016 й; * Рәйсә Илишева."Шағирә булыр уның исеме".-"Башҡортостан"г.№31 (27283) 17 март 2017 й.; * Гөлнара Насирова."Халыҡ йөрәгенә юл яра".-"Ашҡаҙар"г.№94(1817) 21 ноябрь 2017й; * Рәшиҙә Ғиззәтуллина."Зауыҡлы әҙәбиәт киләсәген уйлағанда...".- "Ашҡаҙар"г.№100(1823) 12 декабрь 2017 й. * Сто женских имен города Стерлитамака.Стерлитамак,2019. *Каина Аҡҡолова."Емеш серҙәше ине"."Башҡортостан",№67(25117) 8 апрель 2008 й. *Римма Ғәлимова."Балалар йөрәгенә юл"."Ашҡаҙар", №64(2203), 10 август, 2021 йыл *Римма Ғәлимова."Балалар йөрәгенә *юл"."Башҡортостан", 3 сентябрь № 69 (27871), 2021 йыл [[Категория:Башҡорт шағирҙары]] [[Категория:Башҡорт яҙыусылары]] [[Категория:Ишембай районында тыуғандар]] [[Категория:Башҡорт дәүләт университетын тамамлаусылар]] [[Категория:Башҡортостан уҡытыусылары]] [[Категория:Рәсәй Яҙыусылар союзы ағзалары]] [[Категория:Башҡортостан Яҙыусылар союзы ағзалары]] ae4uy942h13r5fu4zhqb1519ohst4qi 1147416 1147415 2022-07-28T13:53:12Z 95.110.28.133 wikitext text/x-wiki {{Ук|Фотография=[[File:Рашида Шамсутдинова.jpg|thumb|]]}} '''Шәмсетдинова Рәшиҙә Рәшит ҡыҙы''' ([[24 октябрь]] [[1961 йыл]]) — башҡорт шағиры, [[Башҡортостан Республикаһы]] һәм [[Рәсәй Федерацияһы]]ның Яҙыусылар союздары һәм Халыҡ-ара Әҙәбиәт фонды ағзаһы. Башҡортостан Республикаһы халыҡ мәғарифы отличнигы. <br /> == Биографияһы == Рәшиҙә Рәшит ҡыҙы Шәмсетдинова 1961 йылдың 24 октябрендә [[Башҡорт АССР-ы]]ның [[Ишембай районы]] [[Иҫәкәй (Ишембай районы)|Иҫәкәй]] ауылында ғаиләлә өсөнсө бала булып тыуған. Атаһы Рәшит — [[Бөйөк Ватан һуғышы]] ветераны, әсәһе Тайфа апай — биш балаға ғүмер биргән. Әсәһе атаһы менән бергә хаҡлы ялға сыҡҡансы тимерлектә эшләй;шулай уҡ улар ат дағалай, тәгәрмәскә тимер кейҙерә, сана яһай. Рәшиҙә мәктәптә алдынғы уҡыусы була. 1979 йылда [[Маҡар урта мәктәбе]]н тамамлағас, [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның филология факультетына уҡырға инә. 1984 йылда [[Илеш районы]] Сеңрән 8 йыллыҡ мәктәбенә эшкә ебәрелә, уҡыу-уҡытыу бүлеге мөдире һәм башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы итеп тәғәйенләнә. 1987 йылда Стәрлетамаҡ дәүләт педагогия институтының башланғыс синыфтар факультетына башҡорт-рус кафедраһына эшкә саҡырыла. <br /> 1996 йылда Стәрлетамаҡ Яҙыусылар ойошмаһында әҙәби консультант итеп тәғәйенләнә. <br /> 2002 йылдан — Стәрлетамаҡ медицина колледжында китапхана мөдире. 1997 йылдан — Башҡортостан Республикаһы һәм РФ Яҙыусылар союзы ағзаһы. <br /> 2007 йылдан — Халыҡ-ара Әҙәбиәт фонды ағзаһы. == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * Башҡортостан Республикаһы халыҡ мәғарифы отличнигы (2010) * Башҡортостан Республикаһы Һаулыҡ һаҡлау министрлығының Почёт грамотаһы. == Әҙәби ижады == Беренсе мәҡәләһе «Башҡортостан пионеры» газитендә 1974 йылдың 31 авгусында баҫылып сыға. Актив яҙышҡаны өсөн 1975 йылда «Башҡортостан пионеры» гәзите Рәшиҙәне «Артек» пионер лагерена путевка менән бүләкләй. Төрлө илдән килгән малайҙар, ҡыҙҙар менән 40 көн буйы Ҡара диңгеҙ буйында ял итеп ҡайтҡандан һуң, Рәшиҙә шиғырҙар ҙа яҙа башлай. Улар район гәзите "Восход"та баҫылып сыға, «Пионер» журналында донъя күрә башлай. Башҡорт дәүләт униветситетының филология факультетында 4-се курста уҡығанда «Йәш көстәр» альманахында шиғырҙары баҫыла. Артабан республика гәзит-журналдарында шиғри әҫәрҙәре, хикәйәләре һәм мәҡәләләре донъя күрә. Шиғырҙары шулай уҡ мәктәп дәреслектәрендә, антологияларҙа урын алған. Беренсе китабы 1992 йылда «Ҡосағымда — ҡояш» исеме менән быҫыла. 1997 йылда балалар өсөн китабы «Мин — ҡояшҡай» донъя күрә. 1998 йылда «Йыһанға хаж» тигән өсөнсө китабы сыға. 2007 йылда «Бейеүсе болан», 2011 «Фәрештә ҡанатында» тигән китаптары нәшер ителә. 2017 йыл шағирәнең ололар өсөн "Ысыҡ һутындағы ҡисса" шиғырҙар йыйынтығы донъяға килһә, 60 йәшлек юбилейына Зәйнәб Биишева исемендәге "Китап" нәшриәте балалар өсөн дини йөкмәткеле "Һандуғас сере" исемле китабын бүләк итеп һөйөндөрҙө. 2022 йылда "Бәрәкәт асҡысы" тип исемләнгән коллектив йыйынтыҡта авторҙың да һоҡланғыс ижадына байтаҡ урын бирелгән. Шағирәнең ижады йылдан-йыл сағыулана, баҙыҡлана бара. Һуңғы йылдарҙа прозаға тартылыуы авторҙың ижади офоҡтарының киңәйеүе хаҡында һөйләй. == Китаптары == * Ҡосағымда — ҡояш: Шиғырҙар. — Өфө: Китап, 1992. * Мин — ҡояшҡай: Шиғырҙар. — Өфө: Китап, 1997. * Йыһанға хаж (1998); * Бейеүсе болан» (2007); * Фәрештә ҡанатында (2011). * Ысыҡ hутындағы ҡисса (2017) * Һандуғас сере (2021). == Әҫәрҙәре ингән йыйынтыҡтар == * Башҡорт шиғриәте антологияһы. /Төҙ.: Р.Бикбаев, Ғ.Хөсәйенов, М.Нәҙерғолов, И.Кинйәбулатов, Ф.Әхмәтова).- Өфө: Китап, 2001.- 816 б. * Стерлитамак мой. /Сост.З.Янбердина,К.Акбашев.Стерлитамак, 2004г. *Мәхәббәтнамә.Мөхәббәтнамә./Г.Котоева, Р.Корбан,С.Шәрипов.-Ҡазан:Мәгариф,2005. * Антология поэзии Башкортостана. / Сост.Равиль Бикбаев, Азамат Юлдашбаев.-Уфа.:Китап, 2007г.-456с.-307б. * Шихандар ҡосағында. В объятиях шиханов. Назаргулова Р.Б.-Стерлитамак,2015г.-343б. * Балалар әҙәбиәте антологияһы.3 том.Төҙ.:Ф.Х.Ғөбәйҙуллина.-Өфө:Китап,2018.-432б. * Бәрәкәт асҡысы.Шиғырҙар йыйынтығы.//Өфө:"Абруй"+"яуаплылығы сикләнгән йәмғиәте, 2022.-224 бит. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Сығанаҡтар == * Писатели земли башкирской. Справочник / (сост.: Р. Н. Баимов, Г. Н. Гареева, Р. Х. Тимергалина). Переработанное и дополненное второе издание. — Уфа: Китап, 2015. — 672 с. ISBN 978-5-295-06338-1{{ref-ru}}{{V|18|11|2017}} * Писатели земли башкирской. Справочник / Сост.: [[Байымов Роберт Нурмөхәмәт улы|Р. Н. Баимов]], Г. Н. Гареева, Р. Х. Тимергалина. — Уфа: Китап, 2006. — 496 с.{{ref-ru}}{{V|18|11|2017}} == Һылтанмалар == * Рәйсә Илишева. "Шағирә булыр уның исеме".- "Ашҡаҙар" г.№94(1713) 23 ноябрь 2016 й; * Рәйсә Илишева."Шағирә булыр уның исеме".-"Башҡортостан"г.№31 (27283) 17 март 2017 й.; * Гөлнара Насирова."Халыҡ йөрәгенә юл яра".-"Ашҡаҙар"г.№94(1817) 21 ноябрь 2017й; * Рәшиҙә Ғиззәтуллина."Зауыҡлы әҙәбиәт киләсәген уйлағанда...".- "Ашҡаҙар"г.№100(1823) 12 декабрь 2017 й. * Сто женских имен города Стерлитамака.Стерлитамак,2019. *Каина Аҡҡолова."Емеш серҙәше ине"."Башҡортостан",№67(25117) 8 апрель 2008 й. *Римма Ғәлимова."Балалар йөрәгенә юл"."Ашҡаҙар", №64(2203), 10 август, 2021 йыл *Римма Ғәлимова."Балалар йөрәгенә *юл"."Башҡортостан", 3 сентябрь № 69 (27871), 2021 йыл [[Категория:Башҡорт шағирҙары]] [[Категория:Башҡорт яҙыусылары]] [[Категория:Ишембай районында тыуғандар]] [[Категория:Башҡорт дәүләт университетын тамамлаусылар]] [[Категория:Башҡортостан уҡытыусылары]] [[Категория:Рәсәй Яҙыусылар союзы ағзалары]] [[Категория:Башҡортостан Яҙыусылар союзы ағзалары]] puicumpss2mznge9ceu15yeephr51nx 1147417 1147416 2022-07-28T15:03:37Z 95.110.28.133 wikitext text/x-wiki {{Ук|Фотография=[[File:Рашида Шамсутдинова.jpg|thumb|]]}} '''Шәмсетдинова Рәшиҙә Рәшит ҡыҙы''' ([[24 октябрь]] [[1961 йыл]]) — башҡорт шағиры, [[Башҡортостан Республикаһы]] һәм [[Рәсәй Федерацияһы]]ның Яҙыусылар союздары һәм Халыҡ-ара Әҙәбиәт фонды ағзаһы. Башҡортостан Республикаһы халыҡ мәғарифы отличнигы. <br /> == Биографияһы == Рәшиҙә Рәшит ҡыҙы Шәмсетдинова 1961 йылдың 24 октябрендә [[Башҡорт АССР-ы]]ның [[Ишембай районы]] [[Иҫәкәй (Ишембай районы)|Иҫәкәй]] ауылында ғаиләлә өсөнсө бала булып тыуған. Атаһы Рәшит — [[Бөйөк Ватан һуғышы]] ветераны, әсәһе Тайфа апай — биш балаға ғүмер биргән. Әсәһе атаһы менән бергә хаҡлы ялға сыҡҡансы тимерлектә эшләй;шулай уҡ улар ат дағалай, тәгәрмәскә тимер кейҙерә, сана яһай. Рәшиҙә мәктәптә алдынғы уҡыусы була. 1979 йылда [[Маҡар урта мәктәбе]]н тамамлағас, [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның филология факультетына уҡырға инә. 1984 йылда [[Илеш районы]] Сеңрән 8 йыллыҡ мәктәбенә эшкә ебәрелә, уҡыу-уҡытыу бүлеге мөдире һәм башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы итеп тәғәйенләнә. 1987 йылда Стәрлетамаҡ дәүләт педагогия институтының башланғыс синыфтар факультетына башҡорт-рус кафедраһына эшкә саҡырыла. <br /> 1996 йылда Стәрлетамаҡ Яҙыусылар ойошмаһында әҙәби консультант итеп тәғәйенләнә. <br /> 2002 йылдан — Стәрлетамаҡ медицина колледжында китапхана мөдире. 1997 йылдан — Башҡортостан Республикаһы һәм РФ Яҙыусылар союзы ағзаһы. <br /> 2007 йылдан — Халыҡ-ара Әҙәбиәт фонды ағзаһы. == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * Башҡортостан Республикаһы халыҡ мәғарифы отличнигы (2010) * Башҡортостан Республикаһы Һаулыҡ һаҡлау министрлығының Почёт грамотаһы. == Әҙәби ижады == Беренсе мәҡәләһе «Башҡортостан пионеры» газитендә 1974 йылдың 31 авгусында баҫылып сыға. Актив яҙышҡаны өсөн 1975 йылда «Башҡортостан пионеры» гәзите Рәшиҙәне «Артек» пионер лагерена путевка менән бүләкләй. Төрлө илдән килгән малайҙар, ҡыҙҙар менән 40 көн буйы Ҡара диңгеҙ буйында ял итеп ҡайтҡандан һуң, Рәшиҙә шиғырҙар ҙа яҙа башлай. Улар район гәзите "Восход"та баҫылып сыға, «Пионер» журналында донъя күрә башлай. Башҡорт дәүләт униветситетының филология факультетында 4-се курста уҡығанда «Йәш көстәр» альманахында шиғырҙары баҫыла. Артабан республика гәзит-журналдарында шиғри әҫәрҙәре, хикәйәләре һәм мәҡәләләре донъя күрә. Шиғырҙары шулай уҡ мәктәп дәреслектәрендә, антологияларҙа урын алған. Беренсе китабы 1992 йылда «Ҡосағымда — ҡояш» исеме менән быҫыла. 1997 йылда балалар өсөн китабы «Мин — ҡояшҡай» донъя күрә. 1998 йылда «Йыһанға хаж» тигән өсөнсө китабы сыға. 2007 йылда «Бейеүсе болан», 2011 «Фәрештә ҡанатында» тигән китаптары нәшер ителә. 2017 йыл шағирәнең ололар өсөн "Ысыҡ һутындағы ҡисса" шиғырҙар йыйынтығы донъяға килһә, 60 йәшлек юбилейына Зәйнәб Биишева исемендәге "Китап" нәшриәте балалар өсөн дини йөкмәткеле "Һандуғас сере" исемле китабын бүләк итеп һөйөндөрҙө. 2022 йылда "Бәрәкәт асҡысы" тип исемләнгән коллектив йыйынтыҡта авторҙың да һоҡланғыс ижадына байтаҡ урын бирелгән. Шағирәнең ижады йылдан-йыл сағыулана, баҙыҡлана бара. Һуңғы йылдарҙа прозаға тартылыуы авторҙың ижади офоҡтарының киңәйеүе хаҡында һөйләй. == Китаптары == * Ҡосағымда — ҡояш: Шиғырҙар. — Өфө: Китап, 1992. * Мин — ҡояшҡай: Шиғырҙар. — Өфө: Китап, 1997. * Йыһанға хаж (1998); * Бейеүсе болан» (2007); * Фәрештә ҡанатында (2011). * Ысыҡ hутындағы ҡисса (2017) * Һандуғас сере (2021). == Әҫәрҙәре ингән йыйынтыҡтар == * Башҡорт шиғриәте антологияһы. /Төҙ.: Р.Бикбаев, Ғ.Хөсәйенов, М.Нәҙерғолов, И.Кинйәбулатов, Ф.Әхмәтова).- Өфө: Китап, 2001.- 816 б. * Стерлитамак мой. /Сост.З.Янбердина,К.Акбашев.Стерлитамак, 2004г. *Мәхәббәтнамә.Мөхәббәтнамә./Г.Котоева, Р.Корбан,С.Шәрипов.-Ҡазан:Мәгариф,2005. * Антология поэзии Башкортостана. / Сост.Равиль Бикбаев, Азамат Юлдашбаев.-Уфа.:Китап, 2007г.-456с.-307б. * Шихандар ҡосағында. В объятиях шиханов. Назаргулова Р.Б.-Стерлитамак,2015г.-343б. * Балалар әҙәбиәте антологияһы.3 том.Төҙ.:Ф.Х.Ғөбәйҙуллина.-Өфө:Китап,2018.-432б. * Бәрәкәт асҡысы.Шиғырҙар йыйынтығы.//Өфө:"Абруй"+"яуаплылығы сикләнгән йәмғиәте, 2022.-224 бит. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Сығанаҡтар == * Писатели земли башкирской. Справочник / (сост.: Р. Н. Баимов, Г. Н. Гареева, Р. Х. Тимергалина). Переработанное и дополненное второе издание. — Уфа: Китап, 2015. — 672 с. ISBN 978-5-295-06338-1{{ref-ru}}{{V|18|11|2017}} * Писатели земли башкирской. Справочник / Сост.: [[Байымов Роберт Нурмөхәмәт улы|Р. Н. Баимов]], Г. Н. Гареева, Р. Х. Тимергалина. — Уфа: Китап, 2006. — 496 с.{{ref-ru}}{{V|18|11|2017}} == Һылтанмалар == * Рәйсә Илишева. "Шағирә булыр уның исеме".- "Ашҡаҙар" г.№94(1713) 23 ноябрь 2016 й; * Рәйсә Илишева."Шағирә булыр уның исеме".-"Башҡортостан"г.№31 (27283) 17 март 2017 й.; * Гөлнара Насирова."Халыҡ йөрәгенә юл яра".-"Ашҡаҙар"г.№94(1817) 21 ноябрь 2017й; * Рәшиҙә Ғиззәтуллина."Зауыҡлы әҙәбиәт киләсәген уйлағанда...".- "Ашҡаҙар"г.№100(1823) 12 декабрь 2017 й. * Сто женских имен города Стерлитамака.Стерлитамак,2019. *Каина Аҡҡолова."Емеш серҙәше ине"."Башҡортостан",№67(25117) 8 апрель 2008 й. *Римма Ғәлимова."Балалар йөрәгенә юл"."Ашҡаҙар", №64(2203), 10 август, 2021 йыл *Римма Ғәлимова."Балалар йөрәгенә юл"."Башҡортостан", 3 сентябрь № 69 (27871), 2021 йыл *"Ижади портрет". Ф.Аҡбулатова, Р.Илишева. //"Ашҡаҙар" радиоһы, 24 ғинуар 2022 йыл [[Категория:Башҡорт шағирҙары]] [[Категория:Башҡорт яҙыусылары]] [[Категория:Ишембай районында тыуғандар]] [[Категория:Башҡорт дәүләт университетын тамамлаусылар]] [[Категория:Башҡортостан уҡытыусылары]] [[Категория:Рәсәй Яҙыусылар союзы ағзалары]] [[Категория:Башҡортостан Яҙыусылар союзы ағзалары]] ja3itqkyoqgji9mlyzf4zgkfxmqg9h6 0 116858 1147430 826918 2022-07-28T18:17:39Z Ryanag 5488 /* Һылтанмалар */ wikitext text/x-wiki {{Парк |Название = РФА ӨФҮ Ботаника баҡса-институты |Национальное название = |Изображение = Өфө Ботаника баҡсаһы.jpg |Подпись = |Координаты = 54/44/7.8/N/55/59/30.84/E |CoordScale = |Страна = Рәсәй |Местонахождение = [[Уфа]] |Тип = [[ботаника баҡсаһы]] |Основан = 1932 |Архитектор = |Проезд = |Площадь = 23 |Метро = |Посетители = |Сайт = http://ufabotgarden.ru/ |Позиционная карта = |Позиционная карта 1 = |Категория на Викискладе = }} '''[[РФА Өфө фәнни үҙәге|РФА Өфө фәнни үҙәгенең]] Ботаника баҡса-институты ''' (рәсми атамаһы — Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө фәнни үҙәге Ботаника баҡса-институты федераль дәүләт бюджет ғилми учреждениеһы) — [[Өфө|Өфөләге]] дәүләт академия ғилми учреждениеһы. Үҫемлектәрҙең биологик төрлөлөгөн һаҡлау маҡсатында интродукция, генетика, климатлаштырыу өлкәләрендә фундаменталь һәм ҡулланма ғилми-тикшеренеү эштәре һәм ғилми-ағартыу эшмәкәрлеге менән шөғөлләнә. Тикшеренеүҙәренең йүнәлештәре: [[Урал]]да һәм [[Башҡортостан]]да үҫемлектәрҙе фәнни интродукциялау һәм климатлаштырыу эшләнмәләре; тере коллекциялар нигеҙендә тәбиғи һәм культуралаштырылған үҫемлектәр генофондын һаҡлау һәм өйрәнеү; үҫемлектәрҙең һирәк осрай торған һәм юғала барыусы төрҙәрен өйрәнеү, һаҡлау һәм үрсетеү; биҙәү һәм емеш культураларының тотороҡло сорттарын селекциялау; урман ағастары [[Төр (биология)|төрҙәренең]] популяция-генетик төҙөлөшөн һәм микроэволюцияһын (шул иҫәптән кеше йоғонтоһона бәйле) анализлау; урман ағас үҫемлектәрен популяция нигеҙендә селекциялы яҡшыртыу юлдарын нигеҙләү; һирәк осрай торған һәм хужалыҡ өсөн ҡиммәтле үҫемлектәрҙе вегетатив үрсетеп күбәйтеү ысулдарын һәм клонлап микроүрсетеү технологияларын эшләү. == Тарихы == Ботаника баҡсаһы [[1932 йыл|1932 й]]<nowiki/>ылда Башҡортостан Ауыл хужалығын социалистик реконструкциялау ҒТИ-һы составында нигеҙләнә һәм тәүҙә Дим станцияһы районында 0,5 гектар майҙанда урынлаша. 1934 йылда Сипайлово ауылына Башҡортостан тупраҡ-ботаника бюроһы составына күсерелә, 1937 йылда [[Башҡорт Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы|БАССР]] Ер эшкәртеү халыҡ комиссариатына тапшырыла. 1939 йылда Ботаника баҡсаһы Өфө ҡала Советы башҡарма комитеты ҡарамағына тапшырыла һәм Новиковка ауылы (хәҙерге Йәшел сауҡалыҡ биҫтәһе) эргәһенә үҙенә беркетелгән 117 гектар территорияға күсерелә, был майҙандың 19 гектары үҙләштерелә һәм хәҙерге территорияһының төп өлөшөнә тап килә. 1945 йылда республика әһәмиәтендәге ''Башҡортостан ботаника баҡсаһы ''итеп үҙгәртелә. 1952 йылда СССР ФА Башҡортостан филиалы Биология институты составында Фәндәр академияһы составына инә (территорияһы 23 гектарға етә), 1957 йылда СССР ФА Башҡортостан филиалының (һуңынан [[РФА Өфө фәнни үҙәге|СССР ФА Урал бүлексәһе Башҡортостан фәнни үҙәге]]) Биология институты составына индерелә. 1991 йылда үҙаллы институтҡа — [[РФА Өфө фәнни үҙәге|РФА Өфө фәнни үҙәгенең]] Ботаника баҡса-институтына әйләнә. == Составы == ; Лабораториялары * Сәскә үҫемлектәрен интродукциялау һәм селекциялау лабораторияһы ** Күп йыллыҡ биҙәү үлән үҫемлектәренең коллекция участкаһы (245 төр һәм сорт, шул иҫәптән пиондың 70 сорты, ләлә кеүектәрҙең 40-лап сорты, георгиндарҙың 16 сорты, нәркәстәрҙең 12 сорты, хостаның 10 сорты, тупраҡ ҡаплап үҫеүсе үҫемлектәрҙең 60-лап төрө) ** Бер йыллыҡ биҙәү үҫемлектәре коллекцияһы участкаһы (33 [[Ғаилә (биология)|ғаиләнән]] 189 таксон, улар араһында ҡытай йондоҙ сәскәһенең 50 сорты) ** Иристар коллекция участкаһы (137 төр һәм сорт, шул иҫәптән баҡса ирисының 102 сорты, себер ирисының 8 сорты, тәпәш иристың 3 сорты) * Ҡырағай үҫемлектәр һәм үлән үҫемлектәрен интродукциялау лабораторияһы ** Традицион булмаған мал аҙығы культуралары участкаһы (25 төр һәм сорт) ** Биҙәү бөртөклө культураларҙы интродукциялау питомнигы (54 төр һәм сорт) ** Үҫемлектәрҙең филогенетик системаһы участкаһы (үҫемлектәрҙең 2 [[Класс (биология)|класы]], 9 [[Класс (биология)|ярҙамсы класы]], 33 [[Отряд (биология)|тәртибе]], 41 ғаиләһе һәм 88 төрө) ** [[Дарыу үҫемлектәре]] коллекция участкаһы (143 төр) ** Күп йыллыҡ үлән үҫемлектәренең өҙлөкһөҙ сәскә атыу экспозиция участкаһы (108 төр һәм сорт) ** Һуғандар коллекция участкаһы (35 төр) ** [[Көньяҡ Урал|Көньяҡ Уралдың]] һирәк осрай торған һәм юғалып барыусы төрҙәре коллекция участкалары (һирәк осраусы үҫемлектәрҙең 100-ләгән төрө, шул иҫәптән «СССР-ҙың Ҡыҙыл китабына» ингән 2 төрө, «БАССР-ҙың Ҡыҙыл китабына» ингән 44 төрө, ҡалғандары — һирәкләнә барыусы төрҙәрҙән, 9 реликт һәм 14 эндемик үҫемлекте лә индереп) * Дендрология һәм урман селекцияһы лабораторияһы ** Кониферетум (65 таксон) ** Фрутицетум (50 таксон) ** [[Сәтләүек]] емешле үҫемлектәр коллекция участкаһы (8 таксон) ** [[Ҡайын]]дар коллекция участкаһы (7 таксон) ** Энәлектәр һәм [[Миләш|миләштәр]] коллекция участкалары (70 таксон) ** [[Саған]]дар коллекция участкаһы (9 таксон) ** [[Баҡса айыу баланы]] коллекция участкаһы (16 таксон) ** Сирингарий (78 таксон) ** Дендрарий (96 таксон) ** Ағас кеүек лианалар коллекция участкаһы (33 таксон) ** [[Тирәк|Тирәктәр]] коллекция участкаһы (17 таксон) ** [[Тал]]дар коллекция участкаһы (43 таксон) ** Емеш ағастарының формалы баҡсаһы (20-нән ашыу сорт) ** [[Алмағас|Алма]] баҡсаһы (23 сорт) * Урман генетикаһы лабораторияһы * Үҫемлектәр генетикаһы һәм цитологияһы лабораторияһы * Үҫемлектәр биотехнологияһы лабораторияһы * Ағас үҫемлектәрен интродукциялау һәм ландшафтты йәшелләндереү лабораторияһы ; Башҡа бүлектәре * Тропик һәм субтропик үҫемлектәр оранжереяһы (612 төр, форма һәм сорт) * Томан яһау ҡоролмаһы булған теплица * Үрсетеү производствоһы теплицаһы * Рокарий<br /> * Мәктәп бүлексәләре һәм производство участкалары * Эксперименталь участкалар == Етәкселеге == Институтҡа төрлө ваҡытта етәкселек итәләр: А. Я. Овсянников (1932 йылдан), Н. П. Егоров (1935 йылдан), А. Л. Коркешко (1941 йылдың февраленән сентябренә тиклем), О. А. Кравченко (1941 йылдың сентябренән), [[Кучеров Евгений Васильевич|Е. В. Кучеров]] (1957—1968, 1986—1987), А. С. Сахарова (1968 йылдан),Ю. З. Кулагин (1971 йылдан), Н. З. Вәлиәхмәтов (1976 йылдан), Р. И. Хәйбуллин (1982 йылдан), Н. А. Мартьянов (1987 йылдан), Н. В. Старова (1988 йылдан), [[Шиһапов Зиннур Хәйҙәр улы|З. Х. Шиһапов]] (1998 йылдан). == Публикациялар == * {{Китап|автор=Путенихин В. П., Фарукшина Г. Г., [[Шиһапов Зиннур Хәйҙәр улы|Шигапов З. Х.]]|заглавие=Лиственница Сукачёва на Урале: Изменчивость и популяционно-генетическая структура|ответственный=Рос. акад. наук, Уфим. науч. центр, Ботан. сад-институт|место=М.|издательство=Наука|год=2004|страниц=280|isbn=5-02-006371-1}} (пер.) == Һылтанмалар == * [http://ufabotgarden.ru Рәсми сайт] * [http://ufabotsad.livejournal.com Ботанический сад-институт УНЦ РАН в Живом журнале] {{ООПТ Башкортостана}} [[Категория:Башҡортостандың һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре]] [[Категория:Алфавит буйынса баҡсалар һәм парктар]] [[Категория:Өфө баҡсалары һәм парктары]] rim13b7r5md80x9g0ehv338pu1i76fm 0 119249 1147441 1141627 2022-07-28T18:46:50Z Ryanag 5488 /* Дәүләт тәбиғәт заказниктары */ wikitext text/x-wiki 2020 йылға ҡарата [[Башҡортостан]] территорияһында 242 махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре иҫәпләнә: ҡурсалыҡ (3), милли парк (1), тәбиғәт парктары (5), тәбиғәт заказниктары (28), тәбиғәт ҡомартҡылары (197), ботаник баҡса (1), дауалау-һауыҡтырыу урындары һәм курорттары (7). == Дәүләт тәбиғәт ҡурсаулыҡтары == {| class="wikitable" |- ! № ! Исеме ! Ойоштороу ваҡыты ! Урынлашҡан ере !Майҙаны (га) ! Иллюстрацияһы |- |- style="background-color:Azure; text-align:center" | 1 | [[Башҡорт ҡурсаулығы|Башҡорт дәүләт тәбиғәт ҡурсаулығы]] | [[11 июль]] [[1930 йыл]] | [[Әбйәлил районы|Әбйәлил]], [[Белорет районы| Белорет ]] һәм [[Бөрйән районы|Бөрйән]] райондары | 49 609 | [[Файл:Маралы в Башкирском заповеднике.jpg|thumb|Маралдар]] |- style="background-color:Azure; text-align:center" | 2 | [[Көньяҡ Урал дәүләт тәбиғәт ҡурсаулығы| Көньяҡ Урал дәүләт тәбиғәт ҡурсаулығы ]] | [[19 июнь]] [[1978 йыл]] | [[Белорет районы| Башҡортостандың Белорет районы]], [[Силәбе өлкәһе]] | 252 800 (228 400<ref>Шул иҫәптән [[Башҡортостан Республикаһы]] биләмәһендә</ref>) | [[Файл:Лес вокруг г.Ямантау.jpg|thumb| [[Ямантау]] тауы янындағы урман]] |- style="background-color:Azure; text-align:center" | 3 | [[Шүлгәнташ ҡурсаулығы]] | [[16 ғинуар]] [[1986 йыл]] | [[Бөрйән районы]] | 22 531 | [[Файл:Капова пещера.jpg|thumb|)|«[[Шүлгәнташ]]» мәмерйәһенә инеү урыны]] |- |} == Милли һәм тәбиғәт парктары== {| class="wikitable" |- ! № ! Исеме ! Ойоштороу ваҡыты ! Урынлашҡан ере !Майҙаны (га) ! Иллюстрацияһы |- |colspan="6" |<center>Милли парктар |- style="background-color:Azure; text-align:center" | 1 | [[Башҡортостан (милли парк)|«Башҡортостан» милли паркы]] | [[11 сентябрь]] [[1986 йыл]] | [[Бөрйән районы| Бөрйән]], [[Күгәрсен районы| Күгәрсен]] һәм [[Мәләүез районы|Мәләүез]] райондары | 82 300 | [[File:Соколиная скала.jpg|thumb|[[Нөгөш һыуһаҡлағысы|Нөгөш һыуһаҡлағысы]] янындағы Ыласын ҡаяһы]] |- |colspan="6" |<center>Тәбиғәт парктары |- style="background-color:Azure; text-align:center" | 1 | [[Асылыкүл тәбиғәт паркы]] | [[19 ғинуар]] [[1993 йыл]]<ref>Милли парк булараҡ булдырылған</ref> | [[Әлшәй районы|Әлшәй]], [[Бәләбәй районы|Бәләбәй]], [[Бүздәк районы|Бүздәк]] һәм [[Дәүләкән районы |Дәүләкән]] райондары | 47 500 | [[File:Аслыкуль6.JPG|thumb|[[Асылыкүл]] — Башҡортостандағы иң эре күл]] |- style="background-color:Azure; text-align:center" | 2 | [[Ирәмәл тәбиғәт паркы]] | [[31 декабрь]] [[2010 йыл]] | [[Белорет районы| Белорет ]] һәм [[Учалы районы|Учалы]] райондары | 49 338 | [[File:Iremel.jpg|thumb|[[Ирәмәл]] тауы]] |- style="background-color:Azure; text-align:center" | 3 | [[Ҡандракүл тәбиғәт паркы]] | [[18 ғинуар]] [[1995 йыл]] | [[Туймазы районы]] | 5 174,6 | [[File:Kandrıkul gölü2.jpg|thumb|[[Ҡандракүл]] буйы]] |- style="background-color:Azure; text-align:center" | 4 | [[Мораҙым тарлауығы]] | [[23 ғинуар]] [[1998 йыл]] | [[Йылайыр районы|Йылайыр]] һәм [[Күгәрсен районы|Күгәрсен]] райондары | 23 117,9 | [[File:Near spring in gorge Muradymsko.jpg|thumb|[[Оло Эйек|Оло Эйек]] буйында]] |- style="background-color:Azure; text-align:center" | 5 | [[Еҙем тәбиғәт паркы]] | [[15 октябрь]] [[2018 йыл]] | [[Ғафури районы]] | 36 482 | [[Файл:View of rock Mambet.jpg|thumb|мини|[[Еҙем]] йылғаһы [[Мәмбәт (ҡая)|Мәмбәт]] ҡаяһы янында]] |- |} == Дәүләт тәбиғәт заказниктары == Барыһы Башҡортостан Республикаһында 29 дәүләт тәбиғәт заказниктары булдырылған, дөйөм майҙаны 383&nbsp;224,9&nbsp;га, шул иҫәптән, 17 зоологик, 9 ботаник, 3 ландшафт. Һуңғы мәғлүмәттәргә ярашлы, Оло Ямантау тауында һирәк осраған файҙалы үләндәр популяцияһы заказнигы бөтөрөлгән<ref>[http://oopt.aari.ru/oopt/%D0%9F%D0%BE%D0%BF%D1%83%D0%BB%D1%8F%D1%86%D0%B8%D0%B8-%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%BA%D0%B8%D1%85-%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%B7%D0%BD%D1%8B%D1%85-%D1%80%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B9-%D0%BD%D0%B0-%D0%B3-%D0%91-%D0%AF%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D1%82%D0%B0%D1%83-0 Популяции редких полезных растений на г. Б. Ямантау] // ИАС «ООПТ России».</ref>. {| class="wikitable" style="float: right;" |- ! colspan="2" | Таблицаның төҫтәр схемаһы |- | width="50px" style="background: #e0ffe0;" | | Комплекслы |- | style="background: #98FB98;" | | Ботаник |- | style="background: #DCDCDC;" | | Геологик |- | style="background: #B0E0E6;" | | Гидрологик |- | style="background: #EEE8AA;" | | Дендрологик |- | style="background: #FFE4E1;" | | Зоологик |- | style="background: #E6E6FA;" | | Ландшафт |} [[Файл:View from the mountains to the north Masim (South Urals).jpg|200px|thumb|Мәсем ҡаяларынан төньяҡҡа күренеш]] {{НумерацияТаблицы | {{ {| class="wikitable" |- ! № ! Исеме ! Ойоштороу йылы ! Урынлашҡан ере ! Майҙаны (га) ! Иҫкәрмә |- |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" |1 | [[Аҡкүл заказнигы]] | [[1957 йыл]] | [[Ғафури районы]] | 8 000 | урман — 39,7 % |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" | 2 | [[Алтын Солоҡ]] | [[1997 йыл]] | [[Бөрйән районы]] | 90 700 | урманлыҡ — 94 % |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" | 2 | [[Архангел заказнигы]] | [[1967 йыл]] | [[Архангел районы]] | 1 900 | урман — 45,1&nbsp;%, һаҙлыҡ — 21,4&nbsp;% |- style="background-color:#98FB98; text-align:center" | 9 | [[Асҡар ауылы эргәһендә һары умырзаяның популяцияһы]] | [[1970 йыл]] | [[Әбйәлил районы]] | 100 | |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" | 4 | [[Асҡын заказнигы]] | [[1963 йыл]] | [[Асҡын районы]] | 16 600 | урманлыҡ — более 80 % |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" | 5 | [[Балаҡатай заказнигы]] | [[1963 йыл]] | [[Балаҡатай районы]] | 8 200 | урманлыҡ — 61,1 % |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" | 7 | [[Бишбүләк заказнигы]] | [[1989 йыл]] | [[Бишбүләк районы]] | 14 500 | урманлыҡ — 29,2 % |- style="background-color:#98FB98; text-align:center" | 9 | [[Благовар районында һары умырзаяның популяцияһы]] | [[1977 йыл]] | [[Благовар районы]] | 607 | |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" | 8 | [[Бөрө заказнигы]] | [[1967 йыл]] | [[Бөрө районы|Бөрө]] һәм [[Дүртөйлө районы|Дүртөйлө]] райондары | 20 600 | урман — 53,3 % |- style="background-color:#E6E6FA; text-align:center" | 9 | [[Бунин урманы]] | [[1996 йыл]] | [[Бәләбәй районы]] | 12 300 | |- style="background-color:#98FB98; text-align:center" | 9 | [[Дүртөйлө урмансылығында дарыу үләндәре популяцияһы]] | [[1977 йыл]] | [[Дүртөйлө районы]] | 1 215 | |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" | 12 | [[Ишембай заказнигы]] | [[1971 йыл]] | [[Ишембай районы]] | 58 500 | урман — 80,8 % |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" | 10 | [[Йылан заказнигы]] | [[1963 йыл]] | [[Дүртөйлө районы]] | 3 900 | урман — 70,1 % |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" | 14 | [[Көнгәк заказнигы]] | [[2002 йыл]] | [[Мәләүез районы]] | 5 500 | урманлыҡ — 80 % |- style="background-color:#98FB98; text-align:center" | 9 | [[Кәңгеш урмансылығында дарыу үләндәре популяцияһы]] | [[1977 йыл]] | [[Дүртөйлө районы]] | 174 | |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" | 13 | [[Ҡарлыхан заказнигы]] | [[1972 йыл]] | [[Балаҡатай районы]] | 19 300 | урман — 80 % |- style="background-color:#98FB98; text-align:center" | 9 | [[Ҡолмәт ауылы эргәһендәге Әй йылғаһы туғайы]] | [[1970 йыл]] | [[Ҡыйғы районы]] | 101,9 | |- style="background-color:#98FB98; text-align:center" | 15 | [[Мишкә дәүләт тәбиғәт заказнигы|Мишкә заказнигы]] | [[2002 йыл]] | [[Мишкә районы]] | 10 227 | |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" | 16 | [[Наҡаҫбаш заказнигы]] | [[1969 йыл]] | [[Көйөргәҙе районы|Көйөргәҙе]] һәм [[Күгәрсен районы|Күгәрсен]] райондары | 23 800 | урман — 42,3 % |- style="background-color:#98FB98; text-align:center" | 9 | [[Оло Ямантау тауында һирәк осраған файҙалы үләндәр популяцияһы]] | [[1970 йыл]] | [[Белорет районы]] | 1 170 | [[Көньяҡ Урал ҡурсаулығы]] сиктәрендә;<br>заказник статусы бөтөрөлгән<ref>[http://oopt.aari.ru/oopt/%D0%9F%D0%BE%D0%BF%D1%83%D0%BB%D1%8F%D1%86%D0%B8%D0%B8-%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%BA%D0%B8%D1%85-%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%B7%D0%BD%D1%8B%D1%85-%D1%80%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B9-%D0%BD%D0%B0-%D0%B3-%D0%91-%D0%AF%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D1%82%D0%B0%D1%83-0 Популяции редких полезных растений на г. Б. Ямантау] // ИАС «ООПТ России».</ref> |- style="background-color:#98FB98; text-align:center" | 19 | [[Өҫән-Ивановка заказнигы]] | [[1991 йыл]] | [[Бәләбәй районы|Бәләбәй]] һәм [[Дәүләкән районы|Дәүләкән]] райондары | 12 000 | урман — 55 % |- style="background-color:#E6E6FA; text-align:center" | 17 | [[Первомайск заказнигы]] | [[1968 йыл]] | [[Нуриман районы]] | 1 700 | Өфө яйлаһындағы шыршы‑аҡ шыршы урманы<br> урманлыҡ — 70 % |- style="background-color:#E6E6FA; text-align:center" | 18 | [[Уралтау заказнигы]] | [[1981 йыл]] | [[Учалы районы]] | 52 400 | урманлыҡ — 80 % |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" | 20 | [[Фёдоровка заказнигы]] | [[1989 йыл]] | [[Фёдоровка районы]] | 1 700 | урманлыҡ — 99,8 % |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" | 21 | [[Шайтантау заказнигы]] | [[1971 йыл]] | [[Хәйбулла районы]] | 24 000 | урманлыҡ — 67,5 % |- style="background-color:#98FB98; text-align:center" | 9 | [[Шафран участка урмансылығында дарыу үләндәре популяцияһы]] | [[1977 йыл]] | [[Әлшәй районы]] | 104 | |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" | 22 | [[Шөңгәккүл заказнигы]] | [[1952 йыл]] | [[Шишмә районы]] | 240 | |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" | 11 | [[Эйек заказнигы]] | [[1972 йыл]] | [[Күгәрсен районы]] | 29 300 | урманлыҡ — 71 % |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" | 3 | [[Әсебар заказнигы]] | [[2001 йыл]] | [[Бөрйән районы]] | 7 700 | урманлыҡ — 95 % |- |} }}}} == Тәбиғәт ҡомартҡылары == {{Төп мәҡәлә|Башҡортостандың тәбиғәт ҡомартҡылары}} 2014 йылдың 19 мартына Башҡортостанда 182 тәбиғәт ҡомартҡыһы иҫәпләнә, дөйөм майҙаны 42&nbsp;264,7 га, шул иҫәптән ботаник — 55, дендрологик — 34, комплекслы — 45, гидрологик — 22, геологик — 21, зоологик — 5<ref name="Перечень ООПТ РБ">{{cite web |url= https://docs.google.com/viewerng/viewer?url=http://ecology.bashkortostan.ru/upload/iblock/658/perechen-oopt-po-sostoyaniyu-na-19.03.2014-g..doc|title=Перечень особо охраняемых природных территорий Республики Башкортостан по состоянию на 19.03.2014 |publisher= Министерство природопользования и экологии Республики Башкортостан|accessdate=2016-02-03|lang=}}</ref>. === Ботаник тәбиғәт ҡомартҡылары === {{Автонумерация | Столбцов = 6 | Оформление = standard sortable | Сортировка = 1 | Заголовок2 = Атамаһы | Заголовок3 = Административ район | Заголовок4 = Статус бирелеү<br>датаһы | Заголовок5 = Майҙаны<br>(га) | Заголовок6 = Иллюстрация | Выравнивание3 = center | Выравнивание4 = center | Выравнивание5 = center | Выравнивание6 = center | | [[Әңгәсәк ҡарағайлығы]]|[[Дүртөйлө районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 1810| | | [[Упҡанкүл (күл, Асҡын районы)|Упҡанкүл күле һәм һаҙлығы]] |[[Асҡын районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 24,8| | | [[Танышһаҙ һаҙлығы]]| [[Краснокама районы]]| {{Date|07|07|2009}} | 23,8| | | [[Канонников (тау)|Канонников тауы]]|[[Ейәнсура районы]]| {{Date|19|06|2003}} |125 | | | [[Ҡарауылтау|Ҡарауылтау тауы]]| [[Ишембай районы]]| {{Date|26|12|1985}} |150 | | | [[Көркәк (тау)|Көркәк тауы]]|[[Әбйәлил районы]]| {{Date|12|02|1997}} |515,1 | [[File:Вид на гору Куркак - panoramio (1).jpg|150пкс]] | | [[Ҡыҙҙар тауы]]| [[Салауат районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 14| | | [[Маяҡтау|Маяҡтау тауы]]| [[Күгәрсен районы]]| {{Date|19|06|2003}} | 85| | | [[Балтатау]] һәм [[Топортау]] тауҙары|[[Баймаҡ районы]]| {{Date|21|02|2013}} | 323| | | [[Гуровка (тау)|Гуровка тауы]]| [[Кушнаренко районы]]| {{Date|07|07|2009}} |187 | | | [[Николо‑Берёзовка урман хужалығындағы юғары бонитетлы тәбиғи ҡарағайлыҡ]]| [[Краснокама районы]]|{{Date|17|08|1965}}|34,4 | | | [[Бәләбәй урман хужалығындағы тәбиғи ҡарағайлыҡ]]| [[Бәләбәй районы]]| {{Date|17|08|1965}}| 12,1 | | | [[Сәйетбаба ауылы эргәһендәге сәтләүек ағасы ҡыуаҡлыҡтары]]| [[Ғафури районы]]| {{Date|17|08|1965}} |471 | | | [[Дөрдөр (тау)|Дөрдөр]] тауында [[Дөр-дөр сәскә|дөрдөр]] сәскәләре| [[Ейәнсура районы]]| {{Date|19|06|2003}} | 41,9| | | [[Арый янындағы дала сейәһе ҡыуаҡлыҡтары]] |[[Дыуан районы]]| {{Date|17|08|1965}} |2,35 | | | [[Шишмә урман хужалығының 73‑сө кварталы]]| [[Шишмә районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 117| | | [[Мүк еләге һаҙлығы]] |[[Архангел районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 8| | | [[Бишитәк]] тауындағы ҡарағас урманы| [[Белорет районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 248,3| [[Файл:Плато Шатак лето.jpg|150пкс]] | | [[Максимовский төбәге]]| [[Әлшәй районы]]| {{Date|21|07|2005}} |6,6 | | | [[Һалдыбаш төбәге]]ндәге йүкәлек | [[Иглин районы]]| {{Date|21|07|2005}} |51,3 | | | [[Мүк һаҙлығы]]| [[Краснокама районы]]| {{Date|07|07|2009}} |13 | | | [[Атауҙы (күл)|Атауҙы күле]] (көнбайыш һәм көньяҡ ярҙары)| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|12|02|1997}} |70 | | | [[Үләнде (күл)|Үләнде күле]] (көнсығыш яры)| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|12|02|1997}} |14 | | | [[Упҡанкүл (күл, Нуриман районы)|Упҡанкүл күле]]| [[Нуриман районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 104,2| [[Файл:Озеро Упканкуль с высоты 80 м.jpg|150пкс]] | | [[Ҡолоҡ (шишмә)|Ҡолоҡ]] йылғаһы тирә-яғы| [[Ишембай районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 34,3| | | [[Оло Аҙаклы|Аҙаҡлы]] йылғаһы тамағында [[Кесе Һүрәм]] йылғаһы үҙәне| [[Ейәнсура районы]]| {{Date|26|12|1985}} |4632 | [[Файл:Кристальный ручей.jpg|150пкс]] | | [[Мәмбәт (Хәйбулла районы)|Мәмбәт]] ауылы эргәһендә [[Маҡан]] йылғаһы үҙәне | [[Хәйбулла районы]]| {{Date|19|06|2003}} |14 | | | [[Яңы Ергән]] ауылы эргәһендә [[Таналыҡ]] йылғаһы үҙәне | [[Хәйбулла районы]]| {{Date|19|06|2003}} | 450| | | [[Исламбай]] ауылы эргәһендә Туҡмаҡ аҡланы| [[Бөрйән районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 52| | | [[Чуркин һаҙлығы]]ндағы орхидея популяциялары| [[Өфө районы]]| {{Date|21|07|2005}} |750 | | | Кәкүк ситеге популяцияһы| [[Туймазы районы]]| {{Date|14|12|2010}} |1,4 | | | [[Бабай (Мишкә районы)|Бабай]] ауылы эргәһендә оҫҡон йыуаһы популяцияһы | [[Мишкә районы]]|{{Date|26|12|1985}}|13,9| | | [[Оло Ҡыраҡа]] һыртының төньяҡ өлөшөндә оҫҡон йыуаһы популяцияһы | [[Белорет районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 504| | | [[Богачёв (Баймаҡ районы)|Богачёв]] ауылы эргәһендә тамырсалы йыуа популяцияһы| [[Баймаҡ районы]]| {{Date|21|02|2013}} |86,6 | | | Голостолбик баҙыян популяцияһы | [[Миәкә районы]]| {{Date|26|12|1985}} |100| | | [[Һаҡлау урманы]]| [[Краснокама районы]]| {{Date|07|07|2009}} | 384| | | [[Ҡарағай күл (һаҙлыҡ)|Ҡарағайкүл]]| [[Дыуан районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 16| [[File:Озеро сосновое.jpg|150пкс]] | | [[Маты (Сөн ҡушылдығы)|Маты]] йылғаһы тамағы эргәһендәге ҡарағайлыҡтар| [[Баҡалы районы]]| {{Date|17|08|1965}} |26,6 | | | [[Бөрө ял йорто]] эргәһендәге ҡарағайлыҡ| [[Бөрө районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 21,9| | | [[Венеция (Дүртөйлө районы)|Венеция]] ауылы эргәһендәге ҡарағайлыҡ | [[Дүртөйлө районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 490| [[Файл:Сосновый бор, д.Венеция.jpg|150пкс]] | | [[Кожай-Максим]] ауылы эргәһендәге ҡарағайлыҡ| [[Йәрмәкәй районы]]| {{Date|17|08|1965}} |3,8 | | | Ҡарағайҙар үҙәне| [[Мәләүез районы]]| {{Date|30|12|2011}} |{{comment|25,4|Участок №1 — 15,6 га, участок №2 — 9,8 га}} | | | [[Яңы Ҡайынлыҡ]] ауылы эргәһендәге реликт ҡарағай урманы | [[Краснокама районы]]| {{Date|17|08|1965}} |4,5 | | | [[Восток (Илеш районы)|Восток]] ауылы эргәһендәге ҡарағайлыҡ| [[Илеш районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 15,8| | | [[Озерки (Мәләүез районы)|Озерки]] ауылы эргәһендәге ҡарағайлыҡ| [[Мәләүез районы]]| {{Date|30|12|2011}} |23 | | | [[Ҡыҙҙар-Биргән]] ауылы эргәһендәге ҡарт ҡарағастар| [[Йылайыр районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 4,4| | | [[Балғажы]] ауылы эргәһендәге дала участкаһы| [[Әлшәй районы]]| {{Date|26|12|1985}} |144 | | | [[Табылды]] сейәлектәре| [[Стәрлебаш районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 47| [[Файл:Степная вишня и степной миндаль.JPG|150пкс]] | | [[Ташлы һаҙлығы]]|[[Әлшәй районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 1,5| | | [[Толпар шыршылыҡтары]]| [[Ғафури районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 443,5| | | [[Һарыбейә күле|Попковский (Һарыбейә) күлдәре]] төбәге| [[Хәйбулла районы]]| {{Date|19|06|2003}} |10 | | | [[Селтәрлеуртаташ]] төбәге| [[Ишембай районы]]| {{Date|21|07|2005}} |5,2 | | | [[Суҡраҡ сейәлеге]] төбәге| [[Хәйбулла районы]]| {{Date|19|03|2003}} |275 | | | [[Ҡырҡтытау (һырт)|Ҡырҡтытау]] һыртындағы Өлтөк Ҡарағас төбәге | [[Әбйәлил районы]]| {{Date|12|02|1997}} |3 | <!-- [[Файл:Хребет Крыктытау.jpg|150пкс]] --> | | [[Ҡолғона]] ауылы эргәһендә [[Алатау (һырт)|Алатау һырты]] участкаһы |[[Ишембай районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 210| }} === Геологик тәбиғәт ҡомартҡылары === {{Автонумерация | Столбцов = 6 | Оформление = standard sortable | Сортировка = 1 | Заголовок2 = Исеме | Заголовок3 = Административ район | Заголовок4 = Статус бирелеү<br>датаһы | Заголовок5 = Майҙаны<br>(га) | Заголовок6 = Иллюстрация | Выравнивание3 = center | Выравнивание4 = center | Выравнивание5 = center | Выравнивание6 = center | | [[Аҫҡын боҙ мәмерйәһе]]| [[Ғафури районы]]| {{Date|17|08|1965}}|9,5|[[Файл:Ледяная Аскынская пещера.jpg|150пкс]] | | [[Алыҫ Төлкәҫ геологик киҫелеше]]| [[Ғафури районы]]| {{Date|05|10|2007}}|1,8| | | [[Мәсетле геологик киҫелеше]]| [[Салауат районы]]| {{Date|05|10|2007}}|100| | | [[Усолка геологик киҫелеше]]| [[Ғафури районы]]| {{Date|05|10|2007}}|0,25| | | [[Уйташ (тау)|Уйташ тауы]]| [[Учалы районы]]| {{Date|17|08|1965}}|15,8|[[File:Гора Уй Таш.jpg|150пкс]] | | [[Янғантау (тау)|Янғантау тауы]]| [[Салауат районы]]| {{Date|17|08|1965}}|13|[[File:Янган- Тау.jpg|150пкс]] | | [[Ҡарлыман мәмерйәһе]]| [[Ҡырмыҫҡалы районы]]| {{Date|17|08|1965}}|7,6|[[Файл:Пещера Карламанская (2) - panoramio.jpg|150пкс]] | | [[Ҡорманай мәмерйәһе|Ҡорманай мәмерйәләре]]| [[Ауырғазы районы]]| {{Date|17|08|1965}}|16,6| | | [[Ҡотлоғужа өҫкө аҡбур тоҡомдары яланғаслыҡтары]] | [[Ғафури районы]]| {{Date|17|08|1965}}|18,4| | | [[Ҡыҙылъяр мәмерйәһе]]| [[Белорет районы]]| {{Date|17|08|1965}}|30|[[Файл:Сталагнат в Кызыл-Яровской пещере.jpg|150пкс]] | | [[Лаҡлы мәмерйәһе]]| [[Салауат районы]]| {{Date|17|08|1965}}|11|[[Файл:Вход в Лаклинскую пещеру.jpg|150пкс]] | | [[Диңгеҙ фаунаһы менән өҫкө юра ҡомташтарының Никитин яланғаслыҡтары]]| [[Көйөргәҙе районы]]| {{Date|17|08|1965}}|2,6| | | [[Өшкәтле йырыны]] | [[Ауырғазы районы]]| {{Date|17|08|1965}}|15,9| | | [[Охлебинин гипс мәмерйәһе]]| [[Иглин районы]]| {{Date|17|08|1965}}|5|[[Файл:Охлебининская пещера.jpg|150пкс]] | | [[Ҡыуыштау мәмерйәһе]]| [[Иглин районы]]| {{Date|17|08|1965}}|0,7|[[Файл:Пещера "Куэшта".jpg|150пкс]] | | [[Киндерле мәмерйәһе|Киндерле-Леднёв-Октябрь мәмерйәләр системаһы]]| [[Ғафури районы]]| {{Date|30|12|2011}}|215| | | [[Ромадановка йырыны]]| [[Ишембай районы]]| {{Date|17|08|1965}}|3,9| | | [[Оло Ҡалпаҡ ҡаяһы]]| [[Иглин районы]]| {{Date|17|08|1965}}|6,3| | | [[Ҡапҡаташ (арка)|Ҡапҡаташ ҡаяһы]]| [[Салауат районы]]| {{Date|17|08|1965}}|1|[[File:Капка таш.jpg|150пкс]] | | [[Хажы мәмерйәһе]] һәм [[Берғамыт]] шишмәһе| [[Ишембай районы]]| {{Date|17|08|1965}}|10|[[Файл:Berhomut2012.jpg|150пкс]] | | Плиоцен дәүере балыҡтарының һөлдәләре менән балсыҡлы һәүерташтарҙың Сейәле‑Әтәс яланғаслыҡтары| [[Илеш районы]]| {{Date|17|08|1965}}|22,5| }} === Гидрологик тәбиғәт ҡомартҡылары === {{Автонумерация | Столбцов = 6 | Оформление = standard sortable | Сортировка = 1 | Заголовок2 = Исеме | Заголовок3 = Административ район | Заголовок4 = Статус бирелеү<br>датаһы | Заголовок5 = Майҙаны<br>(га) | Заголовок6 = Иллюстрация | Выравнивание3 = center | Выравнивание4 = center | Выравнивание5 = center | Выравнивание6 = center | | [[Алға (шишмә)|Алға сульфат-кальцийлы сығанағы]]| [[Дәүләкән районы]]| {{Date|17|08|1965}} | {{comment|0|Бәләкәй махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре өсөн — шартлы нулле майҙан }}| | | [[Асы минераль сығанаҡтары]]| [[Белорет районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 45| | | [[Асы шарлауығы]]| [[Архангел районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 0,5|[[File:Waterfall - Abzan -.jpg|150пкс]] | | [[Бөрө минераль сығанаҡтары]]| [[Бөрө районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 0,4| | | [[Атыш (шарлауыҡ)|Атыш шарлауығы]]| [[Белорет районы]]| {{Date|17|08|1965}} |6,6|[[File:Водопад Атыш, июль 2014.jpg|150пкс]] | | [[Ғәҙелша шарлауығы]]| [[Баймаҡ районы]]| {{Date|17|08|1965}} |11| [[File:Гадельша, май 2015.JPG|150пкс]] | | [[Ҡуҡрауыҡ шарлауығы]]| [[Ишембай районы]]| {{Date|17|08|1965}} |{{comment|0|Бәләкәй махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре өсөн — шартлы нулле майҙан }}| [[File:File0012016 Водопад Кук Караук.JPG|150пкс]] | | [[Ҡыҙыл шишмә]] сығанағы| [[Нуриман районы]]| {{Date|17|08|1965}} |1,2 | [[Файл:Источник Красный Ключ Нуримановский район, Башкортостан 1.jpg|150пкс]] | | [[Ҡорғаҙаҡ шишмәһе]]| [[Салауат районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 1| [[Файл:Минеральный источник "Кургазак" - panoramio.jpg|150пкс]] | | [[Красноусол минераль сығанаҡтары]]| [[Ғафури районы]]| {{Date|17|08|1965}} |15 | [[Файл:Красноусольские минеральные источники, река Усолка.JPG|150пкс]] | | [[Күҫәләр көкөртлө һыу сығанаҡтары]]| [[Салауат районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 5| | | [[Асылыкүл|Асылыкүл күле]]| [[Дәүләкән районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 2350| [[File:Озеро Аслы-куль- глиняная гора.jpg|150пкс]] | | [[Аҡкүл|Аҡкүл күле]]| [[Ғафури районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 1567| [[Файл:Белое озеро 2.jpg|150пкс]] | | [[Ҡандракүл|Ҡандракүл күле]]| [[Туймазы районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 1560| [[File:OKandrykul.jpg|150пкс]] | | [[Ҡарағайкүл (күл, Учалы районы)|Ҡарағайкүл (Ворожеич) күле]]| [[Учалы районы]]| {{Date|17|08|1965}} |80 | [[File:Ворожеич.jpg|150пкс]] | | [[Мулдаҡкүл|Мулдаҡкүл (Тоҙло) күл]]| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|17|08|1965}} |620 | [[File:Свет - panoramio (2).jpg|150пкс]] | | [[Яҡтыкүл (күл)|Яҡтыкүл (Банное) күле]]| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|17|08|1965}} |770 | [[Файл:Лошади на Банном.jpg|150пкс]] | | [[Зәңгәркүл шишмәһе]]| [[Ҡырмыҫҡалы районы]]| {{Date|19 |06 |2003}} | 0,4| [[File:Голубое озеро (Глубина) (2) - panoramio.jpg|150пкс]] | | [[Яманйылға (йылға)|Яманйылға]], [[Саруа (йылға)|Саруа]] йылғалары һәм уларҙың тирә‑яғы| [[Нуриман районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 1200|[[File:Р.Сарва.JPG|150пкс]] | | [[Саруа (күл)|Саруа күле]]| [[Нуриман районы]]| {{Date|17|08|1965}} |0,4 | [[Файл:Озеро Сарва.JPG|150пкс]] | | [[Уржум минераль һыу сығанаҡтары]]| [[Бөрө районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 0,2| | | [[Яҡут тоҙло сығанағы]]| [[Көйөргәҙе районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 6| }} === Зоологик тәбиғәт ҡомартҡылары === {{Автонумерация | Столбцов = 6 | Оформление = standard sortable | Сортировка = 1 | Заголовок2 = Исеме | Заголовок3 = Административ район | Заголовок4 = Статус бирелеү<br>датаһы | Заголовок5 = Майҙаны<br>(га) | Заголовок6 = Иллюстрация | Выравнивание3 = center | Выравнивание4 = center | Выравнивание5 = center | Выравнивание6 = center | | Әүжән урмансылығында йыртҡыс ҡоштарҙың оялары| [[Белорет районы]]| {{Date| 17| 11|1986}}|591| | | Енғалыш төбәгендәге йыртҡыс ҡоштарҙың оялары һәм торналар йыйылған урындар| [[Өфө районы]]| {{Date|21|07|2005}}|21,4| | | [[Оло Бешәке]] һәм Кесе Бешәке инештәрендәге йылға бағырының тәбиғәт резерваты| [[Бөрйән районы]]| {{Date|17|08|1965}}|274,5| | | [[Оло Энәк]] һәм [[Кесе Энәк (йылға, Күгәрсен районы)|Кесе Энәк]] йылғаларында йылға бағырының резерваты| [[Күгәрсен районы]]| {{Date|17|08|1965}}|225| | | [[Һыуяҡты]] йылғаһында йылға бағырының резерваты| [[Ғафури районы]]| {{Date|17|08|1965}}|36,5| }} === Дендрологик тәбиғәт ҡомартҡылары === {{Автонумерация | Столбцов = 6 | Оформление = standard sortable | Сортировка = 1 | Заголовок2 = Исеме | Заголовок3 = Административ район | Заголовок4 = Статус бирелеү<br>датаһы | Заголовок5 = Майҙаны<br>(га) | Заголовок6 = Иллюстрация | Выравнивание3 = center | Выравнивание4 = center | Выравнивание5 = center | Выравнивание6 = center | | [[Төмәнәк]] ауылы эргәһендәге Саған һыҙаһы| [[Туймазы районы]]| {{Date|26|12|1985}} |256 | | | [[Юлбарыҫ (Хәйбулла районы)|Юлбарыҫ]] ауылы эргәһендәге оло ҡарағас| [[Хәйбулла районы]]| {{Date|19|06|2003}} | 0,06| | | Элекке [[Андреевка (Бөрө районы)|Андреевка]] ауылы эргәһендәге кедрҙар төркөмө| [[Бөрө районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 0,25| | | [[Башҡорт дәүләт университетының Бөрө филиалы]] дендрарийы | [[Бөрө районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 3| | | «Берендей» балалар дендрологик паркы| [[Бөрө районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 3 | | | [[Дүртөйлө йырыны]]| [[Шаран районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 44| | | [[Ермолаевка (Көйөргәҙе районы)|Ермолаевка]] дендропаркы| [[Көйөргәҙе районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 10| | | [[Ағиҙел (йылға)|Ағиҙел]] йылғаһы террасаһында Өфө тәжрибә баҫыуын һаҡлаусы урман һыҙаттары| [[Өфө районы]]| {{Date|17|08|1965}} |24| | | [[Яҡтыкүл (Әбйәлил районы)|Яҡтыкүл]] ауылы эргәһендә Ҡараһыйыр ҡарт ҡарағасы| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|21|07|2005}} |0,04| | | [[Александровка (Дәүләкән районы)|Александровка]] ауылы эргәһендә ултыртылған һаҡлағыс ағастар комплексы| [[Дәүләкән районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 157,7| | | [[Ҡалмаш (Шишмә районы)|Ҡалмаш]] ауылы янындағы һаҡлағыс ултыртмалар комплексы| [[Шишмә районы]]| {{Date|17|08|1965}} |64,4 | | | Себер кедры культураһы| [[Белорет районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 1,4| | | [[Аҡбарыҫ]] ауылы эргәһендәге шыршы культуралары| [[Шаран районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 9,4| | | Стәрлетамаҡ урмансылығының 19‑сы кварталындағы кедр культуралары (17‑се выдел)| [[Стәрлетамаҡ районы]]| {{Date|26|12|1985}} |0,5 | | | Ҡарағас культуралары| [[Әлшәй районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 2,2| | | Ҡарағас культуралары| [[Туймазы районы]]| {{Date|17|08|1965}} |8,4 | | | Өҫән‑Ивановка урман хужалығындағы ҡарағас культуралары| [[Бәләбәй районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 5,4 | | | Стәрлетамаҡ урмансылығының 16‑сы кварталындағы ҡарағай культуралары (23‑сө выдел)| [[Стәрлетамаҡ районы]]| {{Date|26|12|1985}} |3 | | | Өҫән‑Ивановка урман хужалығындағы ҡарағай культуралары| [[Бәләбәй районы]]| {{Date|17|08|1965}}| 24,8 | | | Стәрлетамаҡ урмансылығының 13‑сө кварталындағы ҡарағай һәм шыршы культуралары (42‑се выдел)| [[Стәрлетамаҡ районы]]| {{Date|26|12|1985}} |0,7 | | | 1903—1911 йылдарҙа ултыртылған ҡарағай культуралары| [[Иглин районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 10,6| | | Мичурин шыршыһы һәм ҡарт ҡарағас ултыртмалары| [[Бәләбәй районы]]| {{Date|21|07|2005}} |0,005 | | | [[Непейцев дендропаркы]]| [[Өфө районы]]| {{Date|17|08|1965}} |23,8 | [[Файл:Белка в Непейцевском.jpg|150пкс]] | | [[Комсомол (Дәүләкән районы)|Комсомол]] ауылы эргәһендә ултыртылған зәңгәр шыршылар паркы | [[Дәүләкән районы]]| {{Date|17|08|1965}}|0,25| | | Николо‑Берёзовка урман хужалығында ултыртылған шыршылар һәм ҡарағайҙар| [[Краснокама районы]]| {{Date|17|08|1965}} |11,2 | | | «Грань» реликт ҡарағайы| [[Дыуан районы]]| {{Date|21|07|2005}}| 0,1| | | [[Благовещен]] ҡалаһында ултыртылған ҡарағайҙар| [[Благовещен районы]]| {{Date|17|08|1965}} |13,2 | | | [[Ҡандра]] тимер юл станцияһы буйында ултыртылған ҡарағайҙар | [[Туймазы районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 4,8| | | [[Буранғол (Әбйәлил районы)|Буранғол]] ауылында ҡарт ҡарағас| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|21|07|2005}} |0,06| | | [[Шығай (Белорет районы)|Шығай]] ауылы эргәһендә ҡарт ҡарағас| [[Белорет районы]]| {{Date|21|07|2005}} |1,2 | | | Баҡалы урман хужалығында ултыртылған ҡарт ылыҫлы ағас төрҙәре| [[Баҡалы районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 11,5| | | Ҡарт ҡарағас культуралары| [[Бөрө районы]]| {{Date|17|08|1965}} |1,3 | | | Шөңгәккүл дала дендропаркы| [[Шишмә районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 45| | | Йоматау тәжрибә урман культуралары| [[Өфө районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 81,4| }} === Комплеклы тәбиғәт ҡомартҡылары === {{Автонумерация | Столбцов = 6 | Оформление = standard sortable | Сортировка = 1 | Заголовок2 = Исеме | Заголовок3 = Административ район | Заголовок4 = Статус бирелеү<br>датаһы | Заголовок5 = Майҙаны<br>(га) | Заголовок6 = Иллюстрация | Выравнивание3 = center | Выравнивание4 = center | Выравнивание5 = center | Выравнивание6 = center | | [[Абдулла тауы]]| [[Дыуан районы]]| {{Date|21|07|2005}} |809 | | | [[Арҡауыл һаҙлығы]]| [[Салауат районы]] | {{Date|21|07|2005}} |145 | | | [[Бишҡайын һаҙлыҡтары]]| [[Ауырғазы районы]]| {{Date|26|09|2018}} |{{comment|12,07|Майҙаны охранной зоны — 9,18 га}}| | | [[Төпһөҙ һаҙлыҡ]]| [[Бишбүләк районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|5,86|Майҙаны охранной зоны — 8,1 га}}| | | [[Карпис һаҙлығы]]| [[Учалы районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|394,8|Майҙаны охранной зоны — 557,26 га}}| | | [[Ҡасҡарҙы һаҙлығы]]| [[Учалы районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|668,1|Майҙаны охранной зоны — 1053,7 га}}| | | [[Ҡорҡорауыҡ һаҙлығы]]| [[Учалы районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|18,3|Майҙаны охранной зоны — 57,87 га}}| | | [[Ҡорманайбаш һаҙлығы]]| [[Миәкә районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|16,35|Майҙаны охранной зоны — 31,34 га}}| | | [[Мүклеһаҙ һаҙлығы]]| [[Илеш районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|3,6|Майҙаны охранной зоны — 6,27 га}}| | | [[Нөрөк һаҙлығы]]| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|268,73|Майҙаны охранной зоны — 595,71 га}}| | | [[Сереккүл һаҙлығы]]| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|26|09|2018}} |{{comment|44,56|Майҙаны охранной зоны — 48,83 га}}| | | [[Гладкий (тау)|Гладкий тауы]]| [[Дыуан районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 104| | | [[Әлйән|Әлйән тауы]]| [[Ейәнсура районы]]| {{Date|19|06|2003}} | 100| | | [[Әрүәкрәз|Әрүәкрәз тауы]]| [[Белорет районы]]| {{Date|26|12|1985}} |22 | [[Файл:На вершине г. Арвяк-Рязь.jpg|150px|]] | | [[Балҡантау|Балҡантау тауы]]| [[Дәүләкән районы]]| {{Date|17|08|1965}} |25 | | | [[Оло Таҙтүбә (тау)|Оло Таҙтүбә тауы]]| [[Дыуан районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 305,5| [[Файл:Тастуба (Лысая гора).jpg|150px|]] | | [[Ирәмәл|Ирәмәл тауы]]| [[Белорет районы]] | {{Date|17|08|1965}}|5980 |[[Файл:По дороге на Иремель (1).jpg|150px|]] | | [[Ҡараташ (тау, Әбйәлил районы)|Ҡараташ тауы]]| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|12|02|1997}} |1400 | [[Файл:Большой Караташ (1118,5 м) - panoramio.jpg|150px|]] | | [[Ҡоҙғонташ|Ҡоҙғонташ тауы]]| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|12|02|1997}} | 9,3| [[Файл:Вершина Кузгунташа - panoramio.jpg|150px|]] | | [[Сатыртау|Сатыртау тауы]]| [[Әлшәй районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 15,6| | | [[Сусаҡтау|Сусаҡтау тауы]]| [[Әлшәй районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 28 | | | [[Тағанташ|Тағанташ тауы]]| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|12|02|1997}} | 7,8| | | [[Торатау|Торатау тауы]]| [[Ишембай районы]]| {{Date|17|08|1965}} |47,7 | [[Файл:Тратау летом.jpg|150px|]] | | [[Шайтантау (тау)|Шайтантау тауы]]| [[Хәйбулла районы]]| {{Date|17|08|1965}} | {{comment|—|Майҙаны билдәләнмәгән}}|[[Файл:Шайтантау (заказник).jpg|150px|]] | | [[Йөрәктау|Йөрәктау тауы]]| [[Стәрлетамаҡ районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 64,1| [[Файл:Гора Юрак-Тау с высоты 85м.jpg|150px|]] | | [[Этҡол һаҙлығы]]| [[Ишембай районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|4,98|Майҙаны охранной зоны — 13,92 га}}| | | [[Ҡаракүл (һаҙлыҡ)|Ҡаракүл һаҙлығы]]| [[Дыуан районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 120| | | [[Өлкөндө карслы һаҙлыҡтар комплексы]]| [[Дыуан районы]]| {{Date|21|07|2005}} |370 | | | [[Лағыр һаҙлығы]]| [[Салауат районы]]| {{Date|21|07|2005}} |175 | | | [[Мәмәк һаҙлығы]]| [[Кушнаренко районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|13,13|Майҙаны охранной зоны — 12,21 га}}| | | [[Оло Йылан]] һәм [[Бәләкәй Йылан]] күлдәре| [[Дүртөйлө районы]]| {{Date|17|08|1965}} |210 | | | [[Билгеләр]] күле һәм һаҙлығы| [[Нуриман районы]]| {{Date|30|12|2011}} |36,7 | | | [[Ҡыйышҡы (күл)|Ҡыйышҡы (Аксаков) күле]]| [[Ҡырмыҫҡалы районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 15,3| | | [[Татыш (күл, Башҡортостан)|Татыш күле]]| [[Илеш районы]]| {{Date|17|08|1965}} |38 | | | [[Туғарсалған|Туғарсалған күле]]| [[Ишембай районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 22| [[Файл:Tugar-Salgan.jpg|150px|]] | | [[Өргөн (күл)|Өргөн күле]] һәм Өргөн урманы| [[Учалы районы]]| {{Date|17|08|1965}} |3398 | [[Файл:Лиственница осенью на озере Ургун.jpg|150px|]] | | [[Шәмсетдин (күл)|Шәмсетдин күле]]| [[Бөрө районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 152,5| [[Файл:Озеро Шамсутдин, Бирский район.jpg|150px|]] | | [[Шөңгәккүл (күл)|Шөңгәккүл күле]]| [[Шишмә районы]]| {{Date|17|08|1965}} |240 | | | [[Озеро һаҙлығы]]| [[Дыуан районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 300| | | [[Осиновка карст һаҙлыҡтары]]| [[Бөрө районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|1,66|Майҙаны охранной зоны — 4,66 га}}| | | [[Сабаҡай ҡаяһы]]нда мәмерйә| [[Дыуан районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 3|[[Файл:Пещера в скале Сабакай.jpg|150px|]] | | [[Егән (мәмерйә)|Егән мәмерйәһе һәм уның тирә-яғы]] | [[Ишембай районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 100| | | [[Олимпия (мәмерйә, Ишембай районы)|Олимпия мәмерйәһе һәм уның тирә-яғы]] | [[Ишембай районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 150| [[Файл:Натечное образование.jpg|150px|]] | | [[Ташөй мәмерйәһе|Ташөй мәмерйәһе һәм уның тирә-яғы]] | [[Ишембай районы]]| {{Date|26|12|1985}}| 21,4| | | [[Ыласын (мәмерйә)|Ыласын мәмерйәһе һәм уның тирә-яғы]] | [[Ишембай районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 148,1|[[Файл:Пещера Ыласын (Соколиная).jpg|150px|]] | | [[Урыҫ Швейцарияһы (тәбиғәт ҡомартҡыһы)|Урыҫ Швейцарияһы]]| [[Бәләбәй районы]]| {{Date|14|12|2010}} |550 | | | [[Кәлимосҡан ҡаяһы]] менән [[Салауат Юлаев мәмерйәһе]] һәм уның тирә-яғы| [[Ишембай районы]]| {{Date|26|12|1985}} |31,3|[[Файл:Kalimoskan rock.jpg|150px|]] | | [[Иҫке Балбыҡ һаҙлығы]]| [[Учалы районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|85,1|Майҙаны охранной зоны — 81,6 га}}| | | [[Суслов карст һаҙлыҡтары]]| [[Бөрө районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|5,33|Майҙаны охранной зоны — 4,13 га}}| | | [[Арский ташы|Арский ташы]] төбәге| [[Белорет районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 2| [[Файл:Арский камень - его кто-то отгрыз.JPG|150px|]] | | [[Ҡотҡор төбәге]]| [[Белорет районы]]| {{Date|17|08|1965}} |108 | | | [[Ҡыҙылташ (ҡаятау, Ишембай районы)|Ҡыҙылташ төбәге]]| [[Ишембай районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 400 | | | [[Мокрый овраг төбәге]]| [[Бишбүләк районы]]| {{Date|14|12|2010}} | 79,1| | | [[Наратһаҙ]] төбәге| [[Мишкә районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 619| | | [[Таштуғай тауҙары]] төбәге| [[Хәйбулла районы]]| {{Date|19|06|2003}} | 12| | | [[Һыуосҡан]] төбәге| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|12|02|1997}} | 2041| | | [[Шумилов шарлауыҡтары]] төбәге| [[Туймазы районы]]| {{Date|14|12|2010}} | 6|[[File:Шумиловский водопад.jpg|150пкс]] | | [[Чистые ямки]] төбәге| [[Бөрө районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|14,83|Майҙаны охранной зоны — 23,07 га}}| | | [[Бабай (тау)|Бабай]], [[Ҡушай]] һәм [[Һандыҡ (тау)|Һандыҡ]] түбәләре менән [[Ҡырҡтытау һырты]] участкаһы| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|12|02|1997}} | 1085| [[Файл:Хребет Крыктытау.jpg|150px|]] | | [[Ҡарашар һаҙлығы]]| [[Дыуан районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 90| }} === Тәбиғәт ҡорматҡыһы статусын юғалтҡандар === {{Автонумерация | Столбцов = 7 | Оформление = standard sortable | Сортировка = 1 | Заголовок2 = Исеме | Заголовок3 = Административ район | Заголовок4 = Статус бирелеү<br>датаһы | Заголовок5 = Статус алыныу<br>датаһы | Заголовок6 = Майҙаны<br>(га) | Заголовок7 = Иҫкәрмәләр | Выравнивание3 = center | Выравнивание4 = center | Выравнивание5 = center | Выравнивание6 = center | | [[Урыҫ Швейцарияһы]] ауылы эргәһендәге ҡарт ҡарағастар| [[Бәләбәй районы]]| {{Date|17|08|1965}}| {{Date| | |2010}} |{{comment|0|Бәләкәй махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре өсөн — шартлы нулле майҙан }} | «[[Урыҫ Швейцарияһы (тәбиғәт ҡомартҡыһы)|Урыҫ Швейцарияһы]]» комплекслы тәбиғәт ҡомартҡыһының объекты | | [[Ямантау]] тауы| [[Белорет районы]]| {{Date|17|08|1965}} | {{Date|19|03|2014}}|1177| [[Көньяҡ Урал ҡурсаулығы]] биләмәһендә урынлашҡан | | [[Яңы Кәңгеш]] ауылы янындағы шыршы-аҡ шыршы урмандары| [[Дүртөйлө районы]]| {{Date| | | }} | {{Date|07|07|2009}}| 80,3| | | [[Шүлгәнташ мәмерйәһе]]| [[Бөрйән районы]]| {{Date|17|08|1965}}| {{Date|19|03|2014}} |{{comment|0|Бәләкәй махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре өсөн — шартлы нулле майҙан }}| [[Шүлгәнташ ҡурсаулығы]] биләмәһендә урынлашҡан | | [[Вознесенка (Бөрө районы)|Вознесенка]] ауылында кедр| [[Бөрө районы]]| {{Date| | | }}| {{Date|07|07|2009}} |1,3 | Юҡ ителгән | | [[Үгеҙ (Бөрө районы)|Үгеҙ]] ауылы янындағы 1912 йылғы ҡарағай культураһы| [[Бөрө районы]]| {{Date|17|08|1965}}| {{Date|07|07|2009}} |1,3 | Юҡ ителгән | | [[Күперле карст күпере]]| [[Мәләүез районы]] | {{Date|17|08|1965}}|{{Date|19|03|2014}} |{{comment|0|Бәләкәй махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре өсөн — шартлы нулле майҙан }} | «[[Башҡортостан (милли парк)|Башҡортостан]]» милли паркы биләмәһендә урынлашҡан | | [[Космонавтар мәмерйәһе]]| [[Бөрйән районы]]| {{Date|17|08|1965}}| {{Date|19|03|2014}} |{{comment|0|Бәләкәй махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре өсөн — шартлы нулле майҙан }}| [[Шүлгәнташ ҡурсаулығы]] биләмәһендә урынлашҡан | | [[Ирәндек]] һырты битләүҙәрендә оҫҡон йыуаһы популяцияһы| [[Баймаҡ районы]]| {{Date|26|12|1985}}| {{Date|21 |02 |2013 }} |200| | | Юрмаш төбәгендә оҫҡон йыуаһы популяцияһы| [[Күгәрсен районы]]| {{Date|17|08|1965}}| {{Date|19|03|2014}} |15,7|«[[Башҡортостан (милли парк)|Башҡортостан]]» милли паркы биләмәһендә урынлашҡан | | [[Ҡотоҡ-Сумған]] төбәге| [[Мәләүез районы]] | {{Date|17|08|1965}}|{{Date|19|03|2014}} |{{comment|—|Майҙаны билдәләнмәгән}} | «[[Башҡортостан (милли парк)|Башҡортостан]]» милли паркы биләмәһендә урынлашҡан | | [[Сыртлан (Бүздәк районы)|Сыртлан]] ауылы эргәһендә дала урман үрсетеү участкаһы| [[Бүздәк районы]]| {{Date| | | }} | {{Date|07|07|2009}}| {{comment|—|Майҙаны билдәләнмәгән}}| }} == Ботаник баҡсалар == * [[РФА Өфө фәнни үҙәгенең Ботаника баҡса-институты]] == Дауалау-һауыҡтырыу урындары һәм курорттар == * [[Асы (шифахана)|«Асы» шифаханаһының]] тау-санитар һаҡлау округы<ref>[http://www.mprrb.ru/republic/protected/resort/ Лечебно-оздоровительные местности и курорты Башкортостана] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131106060757/http://www.mprrb.ru/republic/protected/resort/ |date=2013-11-06 }}</ref>. * [[Йоматау (шифахана)|«Йоматау» шифаханаһы]]ның тау-санитар һаҡлау округы<ref>[http://башкирская-энциклопедия.рф/index.php/prosmotr/2-statya/2198-yumatovo-sanatorij Статья «Юматово» в Башкирской энциклопедии]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. * [[Йәшел сауҡалыҡ (шифахана)| «Йәшел сауҡалыҡ» шифаханаһы]]ның тау-санитар һаҡлау округы. * [[Красноусол (шифахана)|«Красноусол» шифаханаһы]]ның тау-санитар һаҡлау округы. * [[Ҡарағай шифаханаһы|«Ҡарағай» шифаханаһы]]ның тау-санитар һаҡлау округы. * [[Яҡтыкул (шифахана)| «Яҡтыкул» шифаханаһының]] тау-санитар һаҡлау округы<ref>[http://башкирская-энциклопедия.рф/index.php/prosmotr/2-statya/2078-yakty-kul-sanatorij Статья «Якты-куль» в Башкирской энциклопедии]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. * [[Янғантау шифаханаһы|«Янғантау» шифаханаһының]] тау-санитар һаҡлау округы. == Иҫкәрмәләр == {{примечания|3}} == Әҙәбиәт == ;Китаптар * {{книга| автор= [[Гәрәев Әмир Зөфәр улы|Гареев Э. З.]]| заглавие = Геологические памятники природы Республики Башкортостан| место = Уфа| издательство = Тау | год = 2004| страниц = 296| isbn= 5-93578-028-3| ref =}} * {{книга| автор= | заглавие = Реестр особо охраняемых природных территорий Республики Башкортостан / М-во природопользования, лесных ресурсов и охраны окружающей среды Республики Башкортостан, ГУП «Науч.-исследовательский ин-т безопасности жизнедеятельности Республики Башкортостан», Ин-т биологии Уфимского науч. центра РАН, Акад. наук Республики Башкортостан; [А. М. Волков и др.]; отв. ред. Б. М. Миркин; гл. ред. А. А. Фаухутдинов; редкол. Б. М. Миркин [и др.]| место = Уфа| издательство = Гилем | год = 2006| страниц = 413| isbn= | ref =}} * {{книга| автор= | заглавие = [http://oopt.aari.ru/ref/1000 Реестр особо охраняемых природных территорий Республики Башкортостан]. – Изд.2-е, перераб| место = Уфа| издательство = Издательский центр «МедиаПринт» | год = 2010| страниц = 414| isbn= | ref =}} ;Норматив-хоҡуҡи акттар * [http://oopt.aari.ru/sites/default/files/documents/Sovet-Ministrov-Bashkirskoy-ASSR/N465_17-08-1965_0.pdf Постановление Совета Министров Башкирской АССР от 17 августа 1965 года №465 «Об охране памятников природы Башкирской АССР»] * [http://oopt.aari.ru/sites/default/files/documents/Sovet-ministrov-Bashkirskoy-ASSR/N212_26-12-1985.pdf Постановление Совета Министров Башкирской АССР от 26 декабря 1985 года №212 «Об охране дикорастущих видов растений на территории Башкирской АССР»] * [http://oopt.aari.ru/sites/default/files/documents/kabinet-Ministrov-Respubliki-Bashkortostan/N48_26-02-1999.pdf Постановление Кабинета Министров Республики Башкортостан от 26 февраля 1999 года №48 «Об утверждении положений об особо охраняемых природных территориях в Республике Башкортостан»] * [http://oopt.aari.ru/sites/default/files/documents/pravitelstvo-Respubliki-Bashkortostan/N146_19-06-2003.pdf Постановление Правительства Республики Башкортостан от 19 июня 2003 года №146 «Об объявлении природных объектов и комплексов памятниками природы республиканского значения»] * [http://oopt.aari.ru/sites/default/files/documents/pravitelstvo-Respubliki-Bashkortostan/N673-r_21-07-2005_0.pdf Распоряжение Правительства Республики Башкортостан от 21 июля 2005 года №673-р] * [http://oopt.aari.ru/sites/default/files/documents/pravitelstvo-Respubliki-Bashkortostan/N259_07-07-2009.pdf Постановление Правительства Республики Башкортостан от 7 июля 2009 года №259 «О памятниках природы Республики Башкортостан»] * [http://oopt.aari.ru/sites/default/files/documents/pravitelstvo-Respubliki-Bashkortostan/N480_14-12-2010.pdf Постановление Правительства Республики Башкортостан от 14 декабря 2010 года №480 «О памятниках природы республиканского значения»] * [http://oopt.aari.ru/sites/default/files/documents/pravitelstvo-Respubliki-Bashkortostan/N514_30-12-2011.pdf Постановление Правительства Республики Башкортостан от 30 декабря 2011 года №514 «Об объявлении природных объектов и комплексов памятниками природы республиканского значения в Гафурийском, Мелеузовском и Нуримановском районах Республики Башкортостан»] * [https://npa.bashkortostan.ru/3211/ Постановление Правительства Республики Башкортостан от 21 февраля 2013 года №49 «Об объявлении природных объектов и комплексов памятниками природы республиканского значения в Баймакском районе Республики Башкортостан»] * [http://oopt.aari.ru/sites/default/files/documents/pravitelstvo-Respubliki-Bashkortostan/N110_19-03-2014.pdf Постановление Правительства Республики Башкортостан от 19 марта 2014 года №110 «О памятниках природы республиканского значения»] * [http://oopt.aari.ru/sites/default/files/documents/pravitelstvo-Respubliki-Bashkortostan/N161_11-04-2018.pdf Постановление Правительства Республики Башкортостан от 11 апреля 2018 года №161 «О внесении изменений в некоторые решения Правительства Республики Башкортостан»] * [https://npa.bashkortostan.ru/19841/ Постановление Правительства Республики Башкортостан от 11 апреля 2018 года №163 «О внесении изменений в постановление Совета Министров БАССР от 17 августа 1965 года № 465 «Об охране памятников природы Башкирской АССР»] * [https://npa.bashkortostan.ru/21131/ Постановление Правительства Республики Башкортостан от 26 сентября 2018 года №474 «Об объявлении природных объектов и комплексов памятниками природы Республики Башкортостан в Абзелиловском, Аургазинском, Бижбулякском, Бирском, Илишевском, Ишимбайском, Кушинаренковском, Миякинском и Учалинском районах Республики Башкортостан»] * [https://ecology.bashkortostan.ru/documents/active/186798/ Кадастровые сведения особо охраняемых природных территорий Республики Башкортостан по состоянию на 1 января 2019 года] == Һылтанмалар == * {{ЭБЭ2013|89381|Особо охраняемые природные территории|автор=Шайдуллина З. З.}} * {{ЭБЭ2013|90652|Список особо охраняемых природных территорий РБ|автор=}} * {{ЭБЭ|91291|Памятники природы Республики Башкортостан}} * {{ЭБЭ|79327|Памятники природы|автор=Улямаева З. Ф.}} * {{ЭБЭ|91641|Потерявшие или изменившие статус памятника природы}} {{ООПТ Башкортостана}} {{Башкортостан в темах}} [[Категория:Башҡортостандың һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре|*]] [[Категория:Исемлектәр:Башҡортостан]] [[Категория:Списки охраняемых природных территорий России|Башкортостан]] 86o87nqnwkaulhh087v1rrj01dvuid8 1147475 1147441 2022-07-29T04:58:23Z Ryanag 5488 /* Милли һәм тәбиғәт парктары */ wikitext text/x-wiki 2020 йылға ҡарата [[Башҡортостан]] территорияһында 242 махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре иҫәпләнә: ҡурсалыҡ (3), милли парк (1), тәбиғәт парктары (5), тәбиғәт заказниктары (28), тәбиғәт ҡомартҡылары (197), ботаник баҡса (1), дауалау-һауыҡтырыу урындары һәм курорттары (7). == Дәүләт тәбиғәт ҡурсаулыҡтары == {| class="wikitable" |- ! № ! Исеме ! Ойоштороу ваҡыты ! Урынлашҡан ере !Майҙаны (га) ! Иллюстрацияһы |- |- style="background-color:Azure; text-align:center" | 1 | [[Башҡорт ҡурсаулығы|Башҡорт дәүләт тәбиғәт ҡурсаулығы]] | [[11 июль]] [[1930 йыл]] | [[Әбйәлил районы|Әбйәлил]], [[Белорет районы| Белорет ]] һәм [[Бөрйән районы|Бөрйән]] райондары | 49 609 | [[Файл:Маралы в Башкирском заповеднике.jpg|thumb|Маралдар]] |- style="background-color:Azure; text-align:center" | 2 | [[Көньяҡ Урал дәүләт тәбиғәт ҡурсаулығы| Көньяҡ Урал дәүләт тәбиғәт ҡурсаулығы ]] | [[19 июнь]] [[1978 йыл]] | [[Белорет районы| Башҡортостандың Белорет районы]], [[Силәбе өлкәһе]] | 252 800 (228 400<ref>Шул иҫәптән [[Башҡортостан Республикаһы]] биләмәһендә</ref>) | [[Файл:Лес вокруг г.Ямантау.jpg|thumb| [[Ямантау]] тауы янындағы урман]] |- style="background-color:Azure; text-align:center" | 3 | [[Шүлгәнташ ҡурсаулығы]] | [[16 ғинуар]] [[1986 йыл]] | [[Бөрйән районы]] | 22 531 | [[Файл:Капова пещера.jpg|thumb|)|«[[Шүлгәнташ]]» мәмерйәһенә инеү урыны]] |- |} == Милли һәм тәбиғәт парктары== {| class="wikitable" |- ! № ! Исеме ! Ойоштороу ваҡыты ! Урынлашҡан ере !Майҙаны (га) ! Иллюстрацияһы |- |colspan="6" |<center>Милли парктар |- style="background-color:Azure; text-align:center" | 1 | [[Башҡортостан (милли парк)|«Башҡортостан» милли паркы]] | [[11 сентябрь]] [[1986 йыл]] | [[Бөрйән районы| Бөрйән]], [[Күгәрсен районы| Күгәрсен]] һәм [[Мәләүез районы|Мәләүез]] райондары | 82 300 | [[File:Соколиная скала.jpg|thumb|[[Нөгөш һыуһаҡлағысы|Нөгөш һыуһаҡлағысы]] янындағы Ыласын ҡаяһы]] |- |colspan="6" |<center>Тәбиғәт парктары |- style="background-color:Azure; text-align:center" | 1 | [[Асылыкүл тәбиғәт паркы]] | [[19 ғинуар]] [[1993 йыл]]<ref>Милли парк булараҡ булдырылған</ref> | [[Әлшәй районы|Әлшәй]], [[Бәләбәй районы|Бәләбәй]], [[Бүздәк районы|Бүздәк]] һәм [[Дәүләкән районы |Дәүләкән]] райондары | 47 500 | [[File:Аслыкуль6.JPG|thumb|[[Асылыкүл]] — Башҡортостандағы иң эре күл]] |- style="background-color:Azure; text-align:center" | 2 | [[Ирәмәл тәбиғәт паркы]] | [[31 декабрь]] [[2010 йыл]] | [[Белорет районы| Белорет ]] һәм [[Учалы районы|Учалы]] райондары | 49 338 | [[File:Iremel.jpg|thumb|[[Ирәмәл]] тауы]] |- style="background-color:Azure; text-align:center" | 3 | [[Ҡандракүл тәбиғәт паркы]] | [[18 ғинуар]] [[1995 йыл]] | [[Туймазы районы]] | 5 174,6 | [[File:Kandrıkul gölü2.jpg|thumb|[[Ҡандракүл]] буйы]] |- style="background-color:Azure; text-align:center" | 4 | [[Мораҙым тарлауығы]] | [[23 ғинуар]] [[1998 йыл]] | [[Йылайыр районы|Йылайыр]] һәм [[Күгәрсен районы|Күгәрсен]] райондары | 23 117,9 | [[File:Near spring in gorge Muradymsko.jpg|thumb|[[Оло Эйек|Оло Эйек]] буйында]] |- style="background-color:Azure; text-align:center" | 5 | [[Еҙем тәбиғәт паркы]] | [[15 октябрь]] [[2018 йыл]] | [[Ғафури районы]] | 36 482 | [[Файл:View of rock Mambet.jpg|thumb|мини|[[Еҙем]] йылғаһы [[Мәмбәт (ҡая)|Мәмбәт]] ҡаяһы янында]] |- |} == Резерваттар == {| class="wikitable" |- ! № ! Исеме ! Ойоштороу ваҡыты ! Урынлашҡан ере !Майҙаны (га) ! Иллюстрацияһы |- style="background-color:Azure; text-align:center" | 1 | [[Башҡортостан Уралы|«Башҡортостан Уралы»]] ЮНЕСКО иҫәбендәге комплекслы биосфера резерваты | [[2012 йыл]] | [[Бөрйән районы|Бөрйән]], [[Ишембай районы|Ишембай]], [[Йылайыр районы|Йылайыр]], [[Күгәрсен районы|Күгәрсен]] һәм [[Мәләүез районы|Мәләүез]] райондары | 345 700 | [[File:Соколиная скала.jpg|thumb|[[Нөгөш һыуһаҡлағысы|Нөгөш һыуһаҡлағысы]] янындағы Ыласын ҡаяһы]] |- |} == Дәүләт тәбиғәт заказниктары == Барыһы Башҡортостан Республикаһында 29 дәүләт тәбиғәт заказниктары булдырылған, дөйөм майҙаны 383&nbsp;224,9&nbsp;га, шул иҫәптән, 17 зоологик, 9 ботаник, 3 ландшафт. Һуңғы мәғлүмәттәргә ярашлы, Оло Ямантау тауында һирәк осраған файҙалы үләндәр популяцияһы заказнигы бөтөрөлгән<ref>[http://oopt.aari.ru/oopt/%D0%9F%D0%BE%D0%BF%D1%83%D0%BB%D1%8F%D1%86%D0%B8%D0%B8-%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%BA%D0%B8%D1%85-%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%B7%D0%BD%D1%8B%D1%85-%D1%80%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B9-%D0%BD%D0%B0-%D0%B3-%D0%91-%D0%AF%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D1%82%D0%B0%D1%83-0 Популяции редких полезных растений на г. Б. Ямантау] // ИАС «ООПТ России».</ref>. {| class="wikitable" style="float: right;" |- ! colspan="2" | Таблицаның төҫтәр схемаһы |- | width="50px" style="background: #e0ffe0;" | | Комплекслы |- | style="background: #98FB98;" | | Ботаник |- | style="background: #DCDCDC;" | | Геологик |- | style="background: #B0E0E6;" | | Гидрологик |- | style="background: #EEE8AA;" | | Дендрологик |- | style="background: #FFE4E1;" | | Зоологик |- | style="background: #E6E6FA;" | | Ландшафт |} [[Файл:View from the mountains to the north Masim (South Urals).jpg|200px|thumb|Мәсем ҡаяларынан төньяҡҡа күренеш]] {{НумерацияТаблицы | {{ {| class="wikitable" |- ! № ! Исеме ! Ойоштороу йылы ! Урынлашҡан ере ! Майҙаны (га) ! Иҫкәрмә |- |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" |1 | [[Аҡкүл заказнигы]] | [[1957 йыл]] | [[Ғафури районы]] | 8 000 | урман — 39,7 % |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" | 2 | [[Алтын Солоҡ]] | [[1997 йыл]] | [[Бөрйән районы]] | 90 700 | урманлыҡ — 94 % |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" | 2 | [[Архангел заказнигы]] | [[1967 йыл]] | [[Архангел районы]] | 1 900 | урман — 45,1&nbsp;%, һаҙлыҡ — 21,4&nbsp;% |- style="background-color:#98FB98; text-align:center" | 9 | [[Асҡар ауылы эргәһендә һары умырзаяның популяцияһы]] | [[1970 йыл]] | [[Әбйәлил районы]] | 100 | |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" | 4 | [[Асҡын заказнигы]] | [[1963 йыл]] | [[Асҡын районы]] | 16 600 | урманлыҡ — более 80 % |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" | 5 | [[Балаҡатай заказнигы]] | [[1963 йыл]] | [[Балаҡатай районы]] | 8 200 | урманлыҡ — 61,1 % |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" | 7 | [[Бишбүләк заказнигы]] | [[1989 йыл]] | [[Бишбүләк районы]] | 14 500 | урманлыҡ — 29,2 % |- style="background-color:#98FB98; text-align:center" | 9 | [[Благовар районында һары умырзаяның популяцияһы]] | [[1977 йыл]] | [[Благовар районы]] | 607 | |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" | 8 | [[Бөрө заказнигы]] | [[1967 йыл]] | [[Бөрө районы|Бөрө]] һәм [[Дүртөйлө районы|Дүртөйлө]] райондары | 20 600 | урман — 53,3 % |- style="background-color:#E6E6FA; text-align:center" | 9 | [[Бунин урманы]] | [[1996 йыл]] | [[Бәләбәй районы]] | 12 300 | |- style="background-color:#98FB98; text-align:center" | 9 | [[Дүртөйлө урмансылығында дарыу үләндәре популяцияһы]] | [[1977 йыл]] | [[Дүртөйлө районы]] | 1 215 | |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" | 12 | [[Ишембай заказнигы]] | [[1971 йыл]] | [[Ишембай районы]] | 58 500 | урман — 80,8 % |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" | 10 | [[Йылан заказнигы]] | [[1963 йыл]] | [[Дүртөйлө районы]] | 3 900 | урман — 70,1 % |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" | 14 | [[Көнгәк заказнигы]] | [[2002 йыл]] | [[Мәләүез районы]] | 5 500 | урманлыҡ — 80 % |- style="background-color:#98FB98; text-align:center" | 9 | [[Кәңгеш урмансылығында дарыу үләндәре популяцияһы]] | [[1977 йыл]] | [[Дүртөйлө районы]] | 174 | |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" | 13 | [[Ҡарлыхан заказнигы]] | [[1972 йыл]] | [[Балаҡатай районы]] | 19 300 | урман — 80 % |- style="background-color:#98FB98; text-align:center" | 9 | [[Ҡолмәт ауылы эргәһендәге Әй йылғаһы туғайы]] | [[1970 йыл]] | [[Ҡыйғы районы]] | 101,9 | |- style="background-color:#98FB98; text-align:center" | 15 | [[Мишкә дәүләт тәбиғәт заказнигы|Мишкә заказнигы]] | [[2002 йыл]] | [[Мишкә районы]] | 10 227 | |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" | 16 | [[Наҡаҫбаш заказнигы]] | [[1969 йыл]] | [[Көйөргәҙе районы|Көйөргәҙе]] һәм [[Күгәрсен районы|Күгәрсен]] райондары | 23 800 | урман — 42,3 % |- style="background-color:#98FB98; text-align:center" | 9 | [[Оло Ямантау тауында һирәк осраған файҙалы үләндәр популяцияһы]] | [[1970 йыл]] | [[Белорет районы]] | 1 170 | [[Көньяҡ Урал ҡурсаулығы]] сиктәрендә;<br>заказник статусы бөтөрөлгән<ref>[http://oopt.aari.ru/oopt/%D0%9F%D0%BE%D0%BF%D1%83%D0%BB%D1%8F%D1%86%D0%B8%D0%B8-%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%BA%D0%B8%D1%85-%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%B7%D0%BD%D1%8B%D1%85-%D1%80%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B9-%D0%BD%D0%B0-%D0%B3-%D0%91-%D0%AF%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D1%82%D0%B0%D1%83-0 Популяции редких полезных растений на г. Б. Ямантау] // ИАС «ООПТ России».</ref> |- style="background-color:#98FB98; text-align:center" | 19 | [[Өҫән-Ивановка заказнигы]] | [[1991 йыл]] | [[Бәләбәй районы|Бәләбәй]] һәм [[Дәүләкән районы|Дәүләкән]] райондары | 12 000 | урман — 55 % |- style="background-color:#E6E6FA; text-align:center" | 17 | [[Первомайск заказнигы]] | [[1968 йыл]] | [[Нуриман районы]] | 1 700 | Өфө яйлаһындағы шыршы‑аҡ шыршы урманы<br> урманлыҡ — 70 % |- style="background-color:#E6E6FA; text-align:center" | 18 | [[Уралтау заказнигы]] | [[1981 йыл]] | [[Учалы районы]] | 52 400 | урманлыҡ — 80 % |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" | 20 | [[Фёдоровка заказнигы]] | [[1989 йыл]] | [[Фёдоровка районы]] | 1 700 | урманлыҡ — 99,8 % |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" | 21 | [[Шайтантау заказнигы]] | [[1971 йыл]] | [[Хәйбулла районы]] | 24 000 | урманлыҡ — 67,5 % |- style="background-color:#98FB98; text-align:center" | 9 | [[Шафран участка урмансылығында дарыу үләндәре популяцияһы]] | [[1977 йыл]] | [[Әлшәй районы]] | 104 | |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" | 22 | [[Шөңгәккүл заказнигы]] | [[1952 йыл]] | [[Шишмә районы]] | 240 | |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" | 11 | [[Эйек заказнигы]] | [[1972 йыл]] | [[Күгәрсен районы]] | 29 300 | урманлыҡ — 71 % |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" | 3 | [[Әсебар заказнигы]] | [[2001 йыл]] | [[Бөрйән районы]] | 7 700 | урманлыҡ — 95 % |- |} }}}} == Тәбиғәт ҡомартҡылары == {{Төп мәҡәлә|Башҡортостандың тәбиғәт ҡомартҡылары}} 2014 йылдың 19 мартына Башҡортостанда 182 тәбиғәт ҡомартҡыһы иҫәпләнә, дөйөм майҙаны 42&nbsp;264,7 га, шул иҫәптән ботаник — 55, дендрологик — 34, комплекслы — 45, гидрологик — 22, геологик — 21, зоологик — 5<ref name="Перечень ООПТ РБ">{{cite web |url= https://docs.google.com/viewerng/viewer?url=http://ecology.bashkortostan.ru/upload/iblock/658/perechen-oopt-po-sostoyaniyu-na-19.03.2014-g..doc|title=Перечень особо охраняемых природных территорий Республики Башкортостан по состоянию на 19.03.2014 |publisher= Министерство природопользования и экологии Республики Башкортостан|accessdate=2016-02-03|lang=}}</ref>. === Ботаник тәбиғәт ҡомартҡылары === {{Автонумерация | Столбцов = 6 | Оформление = standard sortable | Сортировка = 1 | Заголовок2 = Атамаһы | Заголовок3 = Административ район | Заголовок4 = Статус бирелеү<br>датаһы | Заголовок5 = Майҙаны<br>(га) | Заголовок6 = Иллюстрация | Выравнивание3 = center | Выравнивание4 = center | Выравнивание5 = center | Выравнивание6 = center | | [[Әңгәсәк ҡарағайлығы]]|[[Дүртөйлө районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 1810| | | [[Упҡанкүл (күл, Асҡын районы)|Упҡанкүл күле һәм һаҙлығы]] |[[Асҡын районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 24,8| | | [[Танышһаҙ һаҙлығы]]| [[Краснокама районы]]| {{Date|07|07|2009}} | 23,8| | | [[Канонников (тау)|Канонников тауы]]|[[Ейәнсура районы]]| {{Date|19|06|2003}} |125 | | | [[Ҡарауылтау|Ҡарауылтау тауы]]| [[Ишембай районы]]| {{Date|26|12|1985}} |150 | | | [[Көркәк (тау)|Көркәк тауы]]|[[Әбйәлил районы]]| {{Date|12|02|1997}} |515,1 | [[File:Вид на гору Куркак - panoramio (1).jpg|150пкс]] | | [[Ҡыҙҙар тауы]]| [[Салауат районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 14| | | [[Маяҡтау|Маяҡтау тауы]]| [[Күгәрсен районы]]| {{Date|19|06|2003}} | 85| | | [[Балтатау]] һәм [[Топортау]] тауҙары|[[Баймаҡ районы]]| {{Date|21|02|2013}} | 323| | | [[Гуровка (тау)|Гуровка тауы]]| [[Кушнаренко районы]]| {{Date|07|07|2009}} |187 | | | [[Николо‑Берёзовка урман хужалығындағы юғары бонитетлы тәбиғи ҡарағайлыҡ]]| [[Краснокама районы]]|{{Date|17|08|1965}}|34,4 | | | [[Бәләбәй урман хужалығындағы тәбиғи ҡарағайлыҡ]]| [[Бәләбәй районы]]| {{Date|17|08|1965}}| 12,1 | | | [[Сәйетбаба ауылы эргәһендәге сәтләүек ағасы ҡыуаҡлыҡтары]]| [[Ғафури районы]]| {{Date|17|08|1965}} |471 | | | [[Дөрдөр (тау)|Дөрдөр]] тауында [[Дөр-дөр сәскә|дөрдөр]] сәскәләре| [[Ейәнсура районы]]| {{Date|19|06|2003}} | 41,9| | | [[Арый янындағы дала сейәһе ҡыуаҡлыҡтары]] |[[Дыуан районы]]| {{Date|17|08|1965}} |2,35 | | | [[Шишмә урман хужалығының 73‑сө кварталы]]| [[Шишмә районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 117| | | [[Мүк еләге һаҙлығы]] |[[Архангел районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 8| | | [[Бишитәк]] тауындағы ҡарағас урманы| [[Белорет районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 248,3| [[Файл:Плато Шатак лето.jpg|150пкс]] | | [[Максимовский төбәге]]| [[Әлшәй районы]]| {{Date|21|07|2005}} |6,6 | | | [[Һалдыбаш төбәге]]ндәге йүкәлек | [[Иглин районы]]| {{Date|21|07|2005}} |51,3 | | | [[Мүк һаҙлығы]]| [[Краснокама районы]]| {{Date|07|07|2009}} |13 | | | [[Атауҙы (күл)|Атауҙы күле]] (көнбайыш һәм көньяҡ ярҙары)| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|12|02|1997}} |70 | | | [[Үләнде (күл)|Үләнде күле]] (көнсығыш яры)| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|12|02|1997}} |14 | | | [[Упҡанкүл (күл, Нуриман районы)|Упҡанкүл күле]]| [[Нуриман районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 104,2| [[Файл:Озеро Упканкуль с высоты 80 м.jpg|150пкс]] | | [[Ҡолоҡ (шишмә)|Ҡолоҡ]] йылғаһы тирә-яғы| [[Ишембай районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 34,3| | | [[Оло Аҙаклы|Аҙаҡлы]] йылғаһы тамағында [[Кесе Һүрәм]] йылғаһы үҙәне| [[Ейәнсура районы]]| {{Date|26|12|1985}} |4632 | [[Файл:Кристальный ручей.jpg|150пкс]] | | [[Мәмбәт (Хәйбулла районы)|Мәмбәт]] ауылы эргәһендә [[Маҡан]] йылғаһы үҙәне | [[Хәйбулла районы]]| {{Date|19|06|2003}} |14 | | | [[Яңы Ергән]] ауылы эргәһендә [[Таналыҡ]] йылғаһы үҙәне | [[Хәйбулла районы]]| {{Date|19|06|2003}} | 450| | | [[Исламбай]] ауылы эргәһендә Туҡмаҡ аҡланы| [[Бөрйән районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 52| | | [[Чуркин һаҙлығы]]ндағы орхидея популяциялары| [[Өфө районы]]| {{Date|21|07|2005}} |750 | | | Кәкүк ситеге популяцияһы| [[Туймазы районы]]| {{Date|14|12|2010}} |1,4 | | | [[Бабай (Мишкә районы)|Бабай]] ауылы эргәһендә оҫҡон йыуаһы популяцияһы | [[Мишкә районы]]|{{Date|26|12|1985}}|13,9| | | [[Оло Ҡыраҡа]] һыртының төньяҡ өлөшөндә оҫҡон йыуаһы популяцияһы | [[Белорет районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 504| | | [[Богачёв (Баймаҡ районы)|Богачёв]] ауылы эргәһендә тамырсалы йыуа популяцияһы| [[Баймаҡ районы]]| {{Date|21|02|2013}} |86,6 | | | Голостолбик баҙыян популяцияһы | [[Миәкә районы]]| {{Date|26|12|1985}} |100| | | [[Һаҡлау урманы]]| [[Краснокама районы]]| {{Date|07|07|2009}} | 384| | | [[Ҡарағай күл (һаҙлыҡ)|Ҡарағайкүл]]| [[Дыуан районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 16| [[File:Озеро сосновое.jpg|150пкс]] | | [[Маты (Сөн ҡушылдығы)|Маты]] йылғаһы тамағы эргәһендәге ҡарағайлыҡтар| [[Баҡалы районы]]| {{Date|17|08|1965}} |26,6 | | | [[Бөрө ял йорто]] эргәһендәге ҡарағайлыҡ| [[Бөрө районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 21,9| | | [[Венеция (Дүртөйлө районы)|Венеция]] ауылы эргәһендәге ҡарағайлыҡ | [[Дүртөйлө районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 490| [[Файл:Сосновый бор, д.Венеция.jpg|150пкс]] | | [[Кожай-Максим]] ауылы эргәһендәге ҡарағайлыҡ| [[Йәрмәкәй районы]]| {{Date|17|08|1965}} |3,8 | | | Ҡарағайҙар үҙәне| [[Мәләүез районы]]| {{Date|30|12|2011}} |{{comment|25,4|Участок №1 — 15,6 га, участок №2 — 9,8 га}} | | | [[Яңы Ҡайынлыҡ]] ауылы эргәһендәге реликт ҡарағай урманы | [[Краснокама районы]]| {{Date|17|08|1965}} |4,5 | | | [[Восток (Илеш районы)|Восток]] ауылы эргәһендәге ҡарағайлыҡ| [[Илеш районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 15,8| | | [[Озерки (Мәләүез районы)|Озерки]] ауылы эргәһендәге ҡарағайлыҡ| [[Мәләүез районы]]| {{Date|30|12|2011}} |23 | | | [[Ҡыҙҙар-Биргән]] ауылы эргәһендәге ҡарт ҡарағастар| [[Йылайыр районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 4,4| | | [[Балғажы]] ауылы эргәһендәге дала участкаһы| [[Әлшәй районы]]| {{Date|26|12|1985}} |144 | | | [[Табылды]] сейәлектәре| [[Стәрлебаш районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 47| [[Файл:Степная вишня и степной миндаль.JPG|150пкс]] | | [[Ташлы һаҙлығы]]|[[Әлшәй районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 1,5| | | [[Толпар шыршылыҡтары]]| [[Ғафури районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 443,5| | | [[Һарыбейә күле|Попковский (Һарыбейә) күлдәре]] төбәге| [[Хәйбулла районы]]| {{Date|19|06|2003}} |10 | | | [[Селтәрлеуртаташ]] төбәге| [[Ишембай районы]]| {{Date|21|07|2005}} |5,2 | | | [[Суҡраҡ сейәлеге]] төбәге| [[Хәйбулла районы]]| {{Date|19|03|2003}} |275 | | | [[Ҡырҡтытау (һырт)|Ҡырҡтытау]] һыртындағы Өлтөк Ҡарағас төбәге | [[Әбйәлил районы]]| {{Date|12|02|1997}} |3 | <!-- [[Файл:Хребет Крыктытау.jpg|150пкс]] --> | | [[Ҡолғона]] ауылы эргәһендә [[Алатау (һырт)|Алатау һырты]] участкаһы |[[Ишембай районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 210| }} === Геологик тәбиғәт ҡомартҡылары === {{Автонумерация | Столбцов = 6 | Оформление = standard sortable | Сортировка = 1 | Заголовок2 = Исеме | Заголовок3 = Административ район | Заголовок4 = Статус бирелеү<br>датаһы | Заголовок5 = Майҙаны<br>(га) | Заголовок6 = Иллюстрация | Выравнивание3 = center | Выравнивание4 = center | Выравнивание5 = center | Выравнивание6 = center | | [[Аҫҡын боҙ мәмерйәһе]]| [[Ғафури районы]]| {{Date|17|08|1965}}|9,5|[[Файл:Ледяная Аскынская пещера.jpg|150пкс]] | | [[Алыҫ Төлкәҫ геологик киҫелеше]]| [[Ғафури районы]]| {{Date|05|10|2007}}|1,8| | | [[Мәсетле геологик киҫелеше]]| [[Салауат районы]]| {{Date|05|10|2007}}|100| | | [[Усолка геологик киҫелеше]]| [[Ғафури районы]]| {{Date|05|10|2007}}|0,25| | | [[Уйташ (тау)|Уйташ тауы]]| [[Учалы районы]]| {{Date|17|08|1965}}|15,8|[[File:Гора Уй Таш.jpg|150пкс]] | | [[Янғантау (тау)|Янғантау тауы]]| [[Салауат районы]]| {{Date|17|08|1965}}|13|[[File:Янган- Тау.jpg|150пкс]] | | [[Ҡарлыман мәмерйәһе]]| [[Ҡырмыҫҡалы районы]]| {{Date|17|08|1965}}|7,6|[[Файл:Пещера Карламанская (2) - panoramio.jpg|150пкс]] | | [[Ҡорманай мәмерйәһе|Ҡорманай мәмерйәләре]]| [[Ауырғазы районы]]| {{Date|17|08|1965}}|16,6| | | [[Ҡотлоғужа өҫкө аҡбур тоҡомдары яланғаслыҡтары]] | [[Ғафури районы]]| {{Date|17|08|1965}}|18,4| | | [[Ҡыҙылъяр мәмерйәһе]]| [[Белорет районы]]| {{Date|17|08|1965}}|30|[[Файл:Сталагнат в Кызыл-Яровской пещере.jpg|150пкс]] | | [[Лаҡлы мәмерйәһе]]| [[Салауат районы]]| {{Date|17|08|1965}}|11|[[Файл:Вход в Лаклинскую пещеру.jpg|150пкс]] | | [[Диңгеҙ фаунаһы менән өҫкө юра ҡомташтарының Никитин яланғаслыҡтары]]| [[Көйөргәҙе районы]]| {{Date|17|08|1965}}|2,6| | | [[Өшкәтле йырыны]] | [[Ауырғазы районы]]| {{Date|17|08|1965}}|15,9| | | [[Охлебинин гипс мәмерйәһе]]| [[Иглин районы]]| {{Date|17|08|1965}}|5|[[Файл:Охлебининская пещера.jpg|150пкс]] | | [[Ҡыуыштау мәмерйәһе]]| [[Иглин районы]]| {{Date|17|08|1965}}|0,7|[[Файл:Пещера "Куэшта".jpg|150пкс]] | | [[Киндерле мәмерйәһе|Киндерле-Леднёв-Октябрь мәмерйәләр системаһы]]| [[Ғафури районы]]| {{Date|30|12|2011}}|215| | | [[Ромадановка йырыны]]| [[Ишембай районы]]| {{Date|17|08|1965}}|3,9| | | [[Оло Ҡалпаҡ ҡаяһы]]| [[Иглин районы]]| {{Date|17|08|1965}}|6,3| | | [[Ҡапҡаташ (арка)|Ҡапҡаташ ҡаяһы]]| [[Салауат районы]]| {{Date|17|08|1965}}|1|[[File:Капка таш.jpg|150пкс]] | | [[Хажы мәмерйәһе]] һәм [[Берғамыт]] шишмәһе| [[Ишембай районы]]| {{Date|17|08|1965}}|10|[[Файл:Berhomut2012.jpg|150пкс]] | | Плиоцен дәүере балыҡтарының һөлдәләре менән балсыҡлы һәүерташтарҙың Сейәле‑Әтәс яланғаслыҡтары| [[Илеш районы]]| {{Date|17|08|1965}}|22,5| }} === Гидрологик тәбиғәт ҡомартҡылары === {{Автонумерация | Столбцов = 6 | Оформление = standard sortable | Сортировка = 1 | Заголовок2 = Исеме | Заголовок3 = Административ район | Заголовок4 = Статус бирелеү<br>датаһы | Заголовок5 = Майҙаны<br>(га) | Заголовок6 = Иллюстрация | Выравнивание3 = center | Выравнивание4 = center | Выравнивание5 = center | Выравнивание6 = center | | [[Алға (шишмә)|Алға сульфат-кальцийлы сығанағы]]| [[Дәүләкән районы]]| {{Date|17|08|1965}} | {{comment|0|Бәләкәй махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре өсөн — шартлы нулле майҙан }}| | | [[Асы минераль сығанаҡтары]]| [[Белорет районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 45| | | [[Асы шарлауығы]]| [[Архангел районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 0,5|[[File:Waterfall - Abzan -.jpg|150пкс]] | | [[Бөрө минераль сығанаҡтары]]| [[Бөрө районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 0,4| | | [[Атыш (шарлауыҡ)|Атыш шарлауығы]]| [[Белорет районы]]| {{Date|17|08|1965}} |6,6|[[File:Водопад Атыш, июль 2014.jpg|150пкс]] | | [[Ғәҙелша шарлауығы]]| [[Баймаҡ районы]]| {{Date|17|08|1965}} |11| [[File:Гадельша, май 2015.JPG|150пкс]] | | [[Ҡуҡрауыҡ шарлауығы]]| [[Ишембай районы]]| {{Date|17|08|1965}} |{{comment|0|Бәләкәй махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре өсөн — шартлы нулле майҙан }}| [[File:File0012016 Водопад Кук Караук.JPG|150пкс]] | | [[Ҡыҙыл шишмә]] сығанағы| [[Нуриман районы]]| {{Date|17|08|1965}} |1,2 | [[Файл:Источник Красный Ключ Нуримановский район, Башкортостан 1.jpg|150пкс]] | | [[Ҡорғаҙаҡ шишмәһе]]| [[Салауат районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 1| [[Файл:Минеральный источник "Кургазак" - panoramio.jpg|150пкс]] | | [[Красноусол минераль сығанаҡтары]]| [[Ғафури районы]]| {{Date|17|08|1965}} |15 | [[Файл:Красноусольские минеральные источники, река Усолка.JPG|150пкс]] | | [[Күҫәләр көкөртлө һыу сығанаҡтары]]| [[Салауат районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 5| | | [[Асылыкүл|Асылыкүл күле]]| [[Дәүләкән районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 2350| [[File:Озеро Аслы-куль- глиняная гора.jpg|150пкс]] | | [[Аҡкүл|Аҡкүл күле]]| [[Ғафури районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 1567| [[Файл:Белое озеро 2.jpg|150пкс]] | | [[Ҡандракүл|Ҡандракүл күле]]| [[Туймазы районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 1560| [[File:OKandrykul.jpg|150пкс]] | | [[Ҡарағайкүл (күл, Учалы районы)|Ҡарағайкүл (Ворожеич) күле]]| [[Учалы районы]]| {{Date|17|08|1965}} |80 | [[File:Ворожеич.jpg|150пкс]] | | [[Мулдаҡкүл|Мулдаҡкүл (Тоҙло) күл]]| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|17|08|1965}} |620 | [[File:Свет - panoramio (2).jpg|150пкс]] | | [[Яҡтыкүл (күл)|Яҡтыкүл (Банное) күле]]| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|17|08|1965}} |770 | [[Файл:Лошади на Банном.jpg|150пкс]] | | [[Зәңгәркүл шишмәһе]]| [[Ҡырмыҫҡалы районы]]| {{Date|19 |06 |2003}} | 0,4| [[File:Голубое озеро (Глубина) (2) - panoramio.jpg|150пкс]] | | [[Яманйылға (йылға)|Яманйылға]], [[Саруа (йылға)|Саруа]] йылғалары һәм уларҙың тирә‑яғы| [[Нуриман районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 1200|[[File:Р.Сарва.JPG|150пкс]] | | [[Саруа (күл)|Саруа күле]]| [[Нуриман районы]]| {{Date|17|08|1965}} |0,4 | [[Файл:Озеро Сарва.JPG|150пкс]] | | [[Уржум минераль һыу сығанаҡтары]]| [[Бөрө районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 0,2| | | [[Яҡут тоҙло сығанағы]]| [[Көйөргәҙе районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 6| }} === Зоологик тәбиғәт ҡомартҡылары === {{Автонумерация | Столбцов = 6 | Оформление = standard sortable | Сортировка = 1 | Заголовок2 = Исеме | Заголовок3 = Административ район | Заголовок4 = Статус бирелеү<br>датаһы | Заголовок5 = Майҙаны<br>(га) | Заголовок6 = Иллюстрация | Выравнивание3 = center | Выравнивание4 = center | Выравнивание5 = center | Выравнивание6 = center | | Әүжән урмансылығында йыртҡыс ҡоштарҙың оялары| [[Белорет районы]]| {{Date| 17| 11|1986}}|591| | | Енғалыш төбәгендәге йыртҡыс ҡоштарҙың оялары һәм торналар йыйылған урындар| [[Өфө районы]]| {{Date|21|07|2005}}|21,4| | | [[Оло Бешәке]] һәм Кесе Бешәке инештәрендәге йылға бағырының тәбиғәт резерваты| [[Бөрйән районы]]| {{Date|17|08|1965}}|274,5| | | [[Оло Энәк]] һәм [[Кесе Энәк (йылға, Күгәрсен районы)|Кесе Энәк]] йылғаларында йылға бағырының резерваты| [[Күгәрсен районы]]| {{Date|17|08|1965}}|225| | | [[Һыуяҡты]] йылғаһында йылға бағырының резерваты| [[Ғафури районы]]| {{Date|17|08|1965}}|36,5| }} === Дендрологик тәбиғәт ҡомартҡылары === {{Автонумерация | Столбцов = 6 | Оформление = standard sortable | Сортировка = 1 | Заголовок2 = Исеме | Заголовок3 = Административ район | Заголовок4 = Статус бирелеү<br>датаһы | Заголовок5 = Майҙаны<br>(га) | Заголовок6 = Иллюстрация | Выравнивание3 = center | Выравнивание4 = center | Выравнивание5 = center | Выравнивание6 = center | | [[Төмәнәк]] ауылы эргәһендәге Саған һыҙаһы| [[Туймазы районы]]| {{Date|26|12|1985}} |256 | | | [[Юлбарыҫ (Хәйбулла районы)|Юлбарыҫ]] ауылы эргәһендәге оло ҡарағас| [[Хәйбулла районы]]| {{Date|19|06|2003}} | 0,06| | | Элекке [[Андреевка (Бөрө районы)|Андреевка]] ауылы эргәһендәге кедрҙар төркөмө| [[Бөрө районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 0,25| | | [[Башҡорт дәүләт университетының Бөрө филиалы]] дендрарийы | [[Бөрө районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 3| | | «Берендей» балалар дендрологик паркы| [[Бөрө районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 3 | | | [[Дүртөйлө йырыны]]| [[Шаран районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 44| | | [[Ермолаевка (Көйөргәҙе районы)|Ермолаевка]] дендропаркы| [[Көйөргәҙе районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 10| | | [[Ағиҙел (йылға)|Ағиҙел]] йылғаһы террасаһында Өфө тәжрибә баҫыуын һаҡлаусы урман һыҙаттары| [[Өфө районы]]| {{Date|17|08|1965}} |24| | | [[Яҡтыкүл (Әбйәлил районы)|Яҡтыкүл]] ауылы эргәһендә Ҡараһыйыр ҡарт ҡарағасы| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|21|07|2005}} |0,04| | | [[Александровка (Дәүләкән районы)|Александровка]] ауылы эргәһендә ултыртылған һаҡлағыс ағастар комплексы| [[Дәүләкән районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 157,7| | | [[Ҡалмаш (Шишмә районы)|Ҡалмаш]] ауылы янындағы һаҡлағыс ултыртмалар комплексы| [[Шишмә районы]]| {{Date|17|08|1965}} |64,4 | | | Себер кедры культураһы| [[Белорет районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 1,4| | | [[Аҡбарыҫ]] ауылы эргәһендәге шыршы культуралары| [[Шаран районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 9,4| | | Стәрлетамаҡ урмансылығының 19‑сы кварталындағы кедр культуралары (17‑се выдел)| [[Стәрлетамаҡ районы]]| {{Date|26|12|1985}} |0,5 | | | Ҡарағас культуралары| [[Әлшәй районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 2,2| | | Ҡарағас культуралары| [[Туймазы районы]]| {{Date|17|08|1965}} |8,4 | | | Өҫән‑Ивановка урман хужалығындағы ҡарағас культуралары| [[Бәләбәй районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 5,4 | | | Стәрлетамаҡ урмансылығының 16‑сы кварталындағы ҡарағай культуралары (23‑сө выдел)| [[Стәрлетамаҡ районы]]| {{Date|26|12|1985}} |3 | | | Өҫән‑Ивановка урман хужалығындағы ҡарағай культуралары| [[Бәләбәй районы]]| {{Date|17|08|1965}}| 24,8 | | | Стәрлетамаҡ урмансылығының 13‑сө кварталындағы ҡарағай һәм шыршы культуралары (42‑се выдел)| [[Стәрлетамаҡ районы]]| {{Date|26|12|1985}} |0,7 | | | 1903—1911 йылдарҙа ултыртылған ҡарағай культуралары| [[Иглин районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 10,6| | | Мичурин шыршыһы һәм ҡарт ҡарағас ултыртмалары| [[Бәләбәй районы]]| {{Date|21|07|2005}} |0,005 | | | [[Непейцев дендропаркы]]| [[Өфө районы]]| {{Date|17|08|1965}} |23,8 | [[Файл:Белка в Непейцевском.jpg|150пкс]] | | [[Комсомол (Дәүләкән районы)|Комсомол]] ауылы эргәһендә ултыртылған зәңгәр шыршылар паркы | [[Дәүләкән районы]]| {{Date|17|08|1965}}|0,25| | | Николо‑Берёзовка урман хужалығында ултыртылған шыршылар һәм ҡарағайҙар| [[Краснокама районы]]| {{Date|17|08|1965}} |11,2 | | | «Грань» реликт ҡарағайы| [[Дыуан районы]]| {{Date|21|07|2005}}| 0,1| | | [[Благовещен]] ҡалаһында ултыртылған ҡарағайҙар| [[Благовещен районы]]| {{Date|17|08|1965}} |13,2 | | | [[Ҡандра]] тимер юл станцияһы буйында ултыртылған ҡарағайҙар | [[Туймазы районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 4,8| | | [[Буранғол (Әбйәлил районы)|Буранғол]] ауылында ҡарт ҡарағас| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|21|07|2005}} |0,06| | | [[Шығай (Белорет районы)|Шығай]] ауылы эргәһендә ҡарт ҡарағас| [[Белорет районы]]| {{Date|21|07|2005}} |1,2 | | | Баҡалы урман хужалығында ултыртылған ҡарт ылыҫлы ағас төрҙәре| [[Баҡалы районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 11,5| | | Ҡарт ҡарағас культуралары| [[Бөрө районы]]| {{Date|17|08|1965}} |1,3 | | | Шөңгәккүл дала дендропаркы| [[Шишмә районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 45| | | Йоматау тәжрибә урман культуралары| [[Өфө районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 81,4| }} === Комплеклы тәбиғәт ҡомартҡылары === {{Автонумерация | Столбцов = 6 | Оформление = standard sortable | Сортировка = 1 | Заголовок2 = Исеме | Заголовок3 = Административ район | Заголовок4 = Статус бирелеү<br>датаһы | Заголовок5 = Майҙаны<br>(га) | Заголовок6 = Иллюстрация | Выравнивание3 = center | Выравнивание4 = center | Выравнивание5 = center | Выравнивание6 = center | | [[Абдулла тауы]]| [[Дыуан районы]]| {{Date|21|07|2005}} |809 | | | [[Арҡауыл һаҙлығы]]| [[Салауат районы]] | {{Date|21|07|2005}} |145 | | | [[Бишҡайын һаҙлыҡтары]]| [[Ауырғазы районы]]| {{Date|26|09|2018}} |{{comment|12,07|Майҙаны охранной зоны — 9,18 га}}| | | [[Төпһөҙ һаҙлыҡ]]| [[Бишбүләк районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|5,86|Майҙаны охранной зоны — 8,1 га}}| | | [[Карпис һаҙлығы]]| [[Учалы районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|394,8|Майҙаны охранной зоны — 557,26 га}}| | | [[Ҡасҡарҙы һаҙлығы]]| [[Учалы районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|668,1|Майҙаны охранной зоны — 1053,7 га}}| | | [[Ҡорҡорауыҡ һаҙлығы]]| [[Учалы районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|18,3|Майҙаны охранной зоны — 57,87 га}}| | | [[Ҡорманайбаш һаҙлығы]]| [[Миәкә районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|16,35|Майҙаны охранной зоны — 31,34 га}}| | | [[Мүклеһаҙ һаҙлығы]]| [[Илеш районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|3,6|Майҙаны охранной зоны — 6,27 га}}| | | [[Нөрөк һаҙлығы]]| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|268,73|Майҙаны охранной зоны — 595,71 га}}| | | [[Сереккүл һаҙлығы]]| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|26|09|2018}} |{{comment|44,56|Майҙаны охранной зоны — 48,83 га}}| | | [[Гладкий (тау)|Гладкий тауы]]| [[Дыуан районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 104| | | [[Әлйән|Әлйән тауы]]| [[Ейәнсура районы]]| {{Date|19|06|2003}} | 100| | | [[Әрүәкрәз|Әрүәкрәз тауы]]| [[Белорет районы]]| {{Date|26|12|1985}} |22 | [[Файл:На вершине г. Арвяк-Рязь.jpg|150px|]] | | [[Балҡантау|Балҡантау тауы]]| [[Дәүләкән районы]]| {{Date|17|08|1965}} |25 | | | [[Оло Таҙтүбә (тау)|Оло Таҙтүбә тауы]]| [[Дыуан районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 305,5| [[Файл:Тастуба (Лысая гора).jpg|150px|]] | | [[Ирәмәл|Ирәмәл тауы]]| [[Белорет районы]] | {{Date|17|08|1965}}|5980 |[[Файл:По дороге на Иремель (1).jpg|150px|]] | | [[Ҡараташ (тау, Әбйәлил районы)|Ҡараташ тауы]]| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|12|02|1997}} |1400 | [[Файл:Большой Караташ (1118,5 м) - panoramio.jpg|150px|]] | | [[Ҡоҙғонташ|Ҡоҙғонташ тауы]]| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|12|02|1997}} | 9,3| [[Файл:Вершина Кузгунташа - panoramio.jpg|150px|]] | | [[Сатыртау|Сатыртау тауы]]| [[Әлшәй районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 15,6| | | [[Сусаҡтау|Сусаҡтау тауы]]| [[Әлшәй районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 28 | | | [[Тағанташ|Тағанташ тауы]]| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|12|02|1997}} | 7,8| | | [[Торатау|Торатау тауы]]| [[Ишембай районы]]| {{Date|17|08|1965}} |47,7 | [[Файл:Тратау летом.jpg|150px|]] | | [[Шайтантау (тау)|Шайтантау тауы]]| [[Хәйбулла районы]]| {{Date|17|08|1965}} | {{comment|—|Майҙаны билдәләнмәгән}}|[[Файл:Шайтантау (заказник).jpg|150px|]] | | [[Йөрәктау|Йөрәктау тауы]]| [[Стәрлетамаҡ районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 64,1| [[Файл:Гора Юрак-Тау с высоты 85м.jpg|150px|]] | | [[Этҡол һаҙлығы]]| [[Ишембай районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|4,98|Майҙаны охранной зоны — 13,92 га}}| | | [[Ҡаракүл (һаҙлыҡ)|Ҡаракүл һаҙлығы]]| [[Дыуан районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 120| | | [[Өлкөндө карслы һаҙлыҡтар комплексы]]| [[Дыуан районы]]| {{Date|21|07|2005}} |370 | | | [[Лағыр һаҙлығы]]| [[Салауат районы]]| {{Date|21|07|2005}} |175 | | | [[Мәмәк һаҙлығы]]| [[Кушнаренко районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|13,13|Майҙаны охранной зоны — 12,21 га}}| | | [[Оло Йылан]] һәм [[Бәләкәй Йылан]] күлдәре| [[Дүртөйлө районы]]| {{Date|17|08|1965}} |210 | | | [[Билгеләр]] күле һәм һаҙлығы| [[Нуриман районы]]| {{Date|30|12|2011}} |36,7 | | | [[Ҡыйышҡы (күл)|Ҡыйышҡы (Аксаков) күле]]| [[Ҡырмыҫҡалы районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 15,3| | | [[Татыш (күл, Башҡортостан)|Татыш күле]]| [[Илеш районы]]| {{Date|17|08|1965}} |38 | | | [[Туғарсалған|Туғарсалған күле]]| [[Ишембай районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 22| [[Файл:Tugar-Salgan.jpg|150px|]] | | [[Өргөн (күл)|Өргөн күле]] һәм Өргөн урманы| [[Учалы районы]]| {{Date|17|08|1965}} |3398 | [[Файл:Лиственница осенью на озере Ургун.jpg|150px|]] | | [[Шәмсетдин (күл)|Шәмсетдин күле]]| [[Бөрө районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 152,5| [[Файл:Озеро Шамсутдин, Бирский район.jpg|150px|]] | | [[Шөңгәккүл (күл)|Шөңгәккүл күле]]| [[Шишмә районы]]| {{Date|17|08|1965}} |240 | | | [[Озеро һаҙлығы]]| [[Дыуан районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 300| | | [[Осиновка карст һаҙлыҡтары]]| [[Бөрө районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|1,66|Майҙаны охранной зоны — 4,66 га}}| | | [[Сабаҡай ҡаяһы]]нда мәмерйә| [[Дыуан районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 3|[[Файл:Пещера в скале Сабакай.jpg|150px|]] | | [[Егән (мәмерйә)|Егән мәмерйәһе һәм уның тирә-яғы]] | [[Ишембай районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 100| | | [[Олимпия (мәмерйә, Ишембай районы)|Олимпия мәмерйәһе һәм уның тирә-яғы]] | [[Ишембай районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 150| [[Файл:Натечное образование.jpg|150px|]] | | [[Ташөй мәмерйәһе|Ташөй мәмерйәһе һәм уның тирә-яғы]] | [[Ишембай районы]]| {{Date|26|12|1985}}| 21,4| | | [[Ыласын (мәмерйә)|Ыласын мәмерйәһе һәм уның тирә-яғы]] | [[Ишембай районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 148,1|[[Файл:Пещера Ыласын (Соколиная).jpg|150px|]] | | [[Урыҫ Швейцарияһы (тәбиғәт ҡомартҡыһы)|Урыҫ Швейцарияһы]]| [[Бәләбәй районы]]| {{Date|14|12|2010}} |550 | | | [[Кәлимосҡан ҡаяһы]] менән [[Салауат Юлаев мәмерйәһе]] һәм уның тирә-яғы| [[Ишембай районы]]| {{Date|26|12|1985}} |31,3|[[Файл:Kalimoskan rock.jpg|150px|]] | | [[Иҫке Балбыҡ һаҙлығы]]| [[Учалы районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|85,1|Майҙаны охранной зоны — 81,6 га}}| | | [[Суслов карст һаҙлыҡтары]]| [[Бөрө районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|5,33|Майҙаны охранной зоны — 4,13 га}}| | | [[Арский ташы|Арский ташы]] төбәге| [[Белорет районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 2| [[Файл:Арский камень - его кто-то отгрыз.JPG|150px|]] | | [[Ҡотҡор төбәге]]| [[Белорет районы]]| {{Date|17|08|1965}} |108 | | | [[Ҡыҙылташ (ҡаятау, Ишембай районы)|Ҡыҙылташ төбәге]]| [[Ишембай районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 400 | | | [[Мокрый овраг төбәге]]| [[Бишбүләк районы]]| {{Date|14|12|2010}} | 79,1| | | [[Наратһаҙ]] төбәге| [[Мишкә районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 619| | | [[Таштуғай тауҙары]] төбәге| [[Хәйбулла районы]]| {{Date|19|06|2003}} | 12| | | [[Һыуосҡан]] төбәге| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|12|02|1997}} | 2041| | | [[Шумилов шарлауыҡтары]] төбәге| [[Туймазы районы]]| {{Date|14|12|2010}} | 6|[[File:Шумиловский водопад.jpg|150пкс]] | | [[Чистые ямки]] төбәге| [[Бөрө районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|14,83|Майҙаны охранной зоны — 23,07 га}}| | | [[Бабай (тау)|Бабай]], [[Ҡушай]] һәм [[Һандыҡ (тау)|Һандыҡ]] түбәләре менән [[Ҡырҡтытау һырты]] участкаһы| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|12|02|1997}} | 1085| [[Файл:Хребет Крыктытау.jpg|150px|]] | | [[Ҡарашар һаҙлығы]]| [[Дыуан районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 90| }} === Тәбиғәт ҡорматҡыһы статусын юғалтҡандар === {{Автонумерация | Столбцов = 7 | Оформление = standard sortable | Сортировка = 1 | Заголовок2 = Исеме | Заголовок3 = Административ район | Заголовок4 = Статус бирелеү<br>датаһы | Заголовок5 = Статус алыныу<br>датаһы | Заголовок6 = Майҙаны<br>(га) | Заголовок7 = Иҫкәрмәләр | Выравнивание3 = center | Выравнивание4 = center | Выравнивание5 = center | Выравнивание6 = center | | [[Урыҫ Швейцарияһы]] ауылы эргәһендәге ҡарт ҡарағастар| [[Бәләбәй районы]]| {{Date|17|08|1965}}| {{Date| | |2010}} |{{comment|0|Бәләкәй махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре өсөн — шартлы нулле майҙан }} | «[[Урыҫ Швейцарияһы (тәбиғәт ҡомартҡыһы)|Урыҫ Швейцарияһы]]» комплекслы тәбиғәт ҡомартҡыһының объекты | | [[Ямантау]] тауы| [[Белорет районы]]| {{Date|17|08|1965}} | {{Date|19|03|2014}}|1177| [[Көньяҡ Урал ҡурсаулығы]] биләмәһендә урынлашҡан | | [[Яңы Кәңгеш]] ауылы янындағы шыршы-аҡ шыршы урмандары| [[Дүртөйлө районы]]| {{Date| | | }} | {{Date|07|07|2009}}| 80,3| | | [[Шүлгәнташ мәмерйәһе]]| [[Бөрйән районы]]| {{Date|17|08|1965}}| {{Date|19|03|2014}} |{{comment|0|Бәләкәй махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре өсөн — шартлы нулле майҙан }}| [[Шүлгәнташ ҡурсаулығы]] биләмәһендә урынлашҡан | | [[Вознесенка (Бөрө районы)|Вознесенка]] ауылында кедр| [[Бөрө районы]]| {{Date| | | }}| {{Date|07|07|2009}} |1,3 | Юҡ ителгән | | [[Үгеҙ (Бөрө районы)|Үгеҙ]] ауылы янындағы 1912 йылғы ҡарағай культураһы| [[Бөрө районы]]| {{Date|17|08|1965}}| {{Date|07|07|2009}} |1,3 | Юҡ ителгән | | [[Күперле карст күпере]]| [[Мәләүез районы]] | {{Date|17|08|1965}}|{{Date|19|03|2014}} |{{comment|0|Бәләкәй махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре өсөн — шартлы нулле майҙан }} | «[[Башҡортостан (милли парк)|Башҡортостан]]» милли паркы биләмәһендә урынлашҡан | | [[Космонавтар мәмерйәһе]]| [[Бөрйән районы]]| {{Date|17|08|1965}}| {{Date|19|03|2014}} |{{comment|0|Бәләкәй махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре өсөн — шартлы нулле майҙан }}| [[Шүлгәнташ ҡурсаулығы]] биләмәһендә урынлашҡан | | [[Ирәндек]] һырты битләүҙәрендә оҫҡон йыуаһы популяцияһы| [[Баймаҡ районы]]| {{Date|26|12|1985}}| {{Date|21 |02 |2013 }} |200| | | Юрмаш төбәгендә оҫҡон йыуаһы популяцияһы| [[Күгәрсен районы]]| {{Date|17|08|1965}}| {{Date|19|03|2014}} |15,7|«[[Башҡортостан (милли парк)|Башҡортостан]]» милли паркы биләмәһендә урынлашҡан | | [[Ҡотоҡ-Сумған]] төбәге| [[Мәләүез районы]] | {{Date|17|08|1965}}|{{Date|19|03|2014}} |{{comment|—|Майҙаны билдәләнмәгән}} | «[[Башҡортостан (милли парк)|Башҡортостан]]» милли паркы биләмәһендә урынлашҡан | | [[Сыртлан (Бүздәк районы)|Сыртлан]] ауылы эргәһендә дала урман үрсетеү участкаһы| [[Бүздәк районы]]| {{Date| | | }} | {{Date|07|07|2009}}| {{comment|—|Майҙаны билдәләнмәгән}}| }} == Ботаник баҡсалар == * [[РФА Өфө фәнни үҙәгенең Ботаника баҡса-институты]] == Дауалау-һауыҡтырыу урындары һәм курорттар == * [[Асы (шифахана)|«Асы» шифаханаһының]] тау-санитар һаҡлау округы<ref>[http://www.mprrb.ru/republic/protected/resort/ Лечебно-оздоровительные местности и курорты Башкортостана] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131106060757/http://www.mprrb.ru/republic/protected/resort/ |date=2013-11-06 }}</ref>. * [[Йоматау (шифахана)|«Йоматау» шифаханаһы]]ның тау-санитар һаҡлау округы<ref>[http://башкирская-энциклопедия.рф/index.php/prosmotr/2-statya/2198-yumatovo-sanatorij Статья «Юматово» в Башкирской энциклопедии]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. * [[Йәшел сауҡалыҡ (шифахана)| «Йәшел сауҡалыҡ» шифаханаһы]]ның тау-санитар һаҡлау округы. * [[Красноусол (шифахана)|«Красноусол» шифаханаһы]]ның тау-санитар һаҡлау округы. * [[Ҡарағай шифаханаһы|«Ҡарағай» шифаханаһы]]ның тау-санитар һаҡлау округы. * [[Яҡтыкул (шифахана)| «Яҡтыкул» шифаханаһының]] тау-санитар һаҡлау округы<ref>[http://башкирская-энциклопедия.рф/index.php/prosmotr/2-statya/2078-yakty-kul-sanatorij Статья «Якты-куль» в Башкирской энциклопедии]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. * [[Янғантау шифаханаһы|«Янғантау» шифаханаһының]] тау-санитар һаҡлау округы. == Иҫкәрмәләр == {{примечания|3}} == Әҙәбиәт == ;Китаптар * {{книга| автор= [[Гәрәев Әмир Зөфәр улы|Гареев Э. З.]]| заглавие = Геологические памятники природы Республики Башкортостан| место = Уфа| издательство = Тау | год = 2004| страниц = 296| isbn= 5-93578-028-3| ref =}} * {{книга| автор= | заглавие = Реестр особо охраняемых природных территорий Республики Башкортостан / М-во природопользования, лесных ресурсов и охраны окружающей среды Республики Башкортостан, ГУП «Науч.-исследовательский ин-т безопасности жизнедеятельности Республики Башкортостан», Ин-т биологии Уфимского науч. центра РАН, Акад. наук Республики Башкортостан; [А. М. Волков и др.]; отв. ред. Б. М. Миркин; гл. ред. А. А. Фаухутдинов; редкол. Б. М. Миркин [и др.]| место = Уфа| издательство = Гилем | год = 2006| страниц = 413| isbn= | ref =}} * {{книга| автор= | заглавие = [http://oopt.aari.ru/ref/1000 Реестр особо охраняемых природных территорий Республики Башкортостан]. – Изд.2-е, перераб| место = Уфа| издательство = Издательский центр «МедиаПринт» | год = 2010| страниц = 414| isbn= | ref =}} ;Норматив-хоҡуҡи акттар * [http://oopt.aari.ru/sites/default/files/documents/Sovet-Ministrov-Bashkirskoy-ASSR/N465_17-08-1965_0.pdf Постановление Совета Министров Башкирской АССР от 17 августа 1965 года №465 «Об охране памятников природы Башкирской АССР»] * [http://oopt.aari.ru/sites/default/files/documents/Sovet-ministrov-Bashkirskoy-ASSR/N212_26-12-1985.pdf Постановление Совета Министров Башкирской АССР от 26 декабря 1985 года №212 «Об охране дикорастущих видов растений на территории Башкирской АССР»] * [http://oopt.aari.ru/sites/default/files/documents/kabinet-Ministrov-Respubliki-Bashkortostan/N48_26-02-1999.pdf Постановление Кабинета Министров Республики Башкортостан от 26 февраля 1999 года №48 «Об утверждении положений об особо охраняемых природных территориях в Республике Башкортостан»] * [http://oopt.aari.ru/sites/default/files/documents/pravitelstvo-Respubliki-Bashkortostan/N146_19-06-2003.pdf Постановление Правительства Республики Башкортостан от 19 июня 2003 года №146 «Об объявлении природных объектов и комплексов памятниками природы республиканского значения»] * [http://oopt.aari.ru/sites/default/files/documents/pravitelstvo-Respubliki-Bashkortostan/N673-r_21-07-2005_0.pdf Распоряжение Правительства Республики Башкортостан от 21 июля 2005 года №673-р] * [http://oopt.aari.ru/sites/default/files/documents/pravitelstvo-Respubliki-Bashkortostan/N259_07-07-2009.pdf Постановление Правительства Республики Башкортостан от 7 июля 2009 года №259 «О памятниках природы Республики Башкортостан»] * [http://oopt.aari.ru/sites/default/files/documents/pravitelstvo-Respubliki-Bashkortostan/N480_14-12-2010.pdf Постановление Правительства Республики Башкортостан от 14 декабря 2010 года №480 «О памятниках природы республиканского значения»] * [http://oopt.aari.ru/sites/default/files/documents/pravitelstvo-Respubliki-Bashkortostan/N514_30-12-2011.pdf Постановление Правительства Республики Башкортостан от 30 декабря 2011 года №514 «Об объявлении природных объектов и комплексов памятниками природы республиканского значения в Гафурийском, Мелеузовском и Нуримановском районах Республики Башкортостан»] * [https://npa.bashkortostan.ru/3211/ Постановление Правительства Республики Башкортостан от 21 февраля 2013 года №49 «Об объявлении природных объектов и комплексов памятниками природы республиканского значения в Баймакском районе Республики Башкортостан»] * [http://oopt.aari.ru/sites/default/files/documents/pravitelstvo-Respubliki-Bashkortostan/N110_19-03-2014.pdf Постановление Правительства Республики Башкортостан от 19 марта 2014 года №110 «О памятниках природы республиканского значения»] * [http://oopt.aari.ru/sites/default/files/documents/pravitelstvo-Respubliki-Bashkortostan/N161_11-04-2018.pdf Постановление Правительства Республики Башкортостан от 11 апреля 2018 года №161 «О внесении изменений в некоторые решения Правительства Республики Башкортостан»] * [https://npa.bashkortostan.ru/19841/ Постановление Правительства Республики Башкортостан от 11 апреля 2018 года №163 «О внесении изменений в постановление Совета Министров БАССР от 17 августа 1965 года № 465 «Об охране памятников природы Башкирской АССР»] * [https://npa.bashkortostan.ru/21131/ Постановление Правительства Республики Башкортостан от 26 сентября 2018 года №474 «Об объявлении природных объектов и комплексов памятниками природы Республики Башкортостан в Абзелиловском, Аургазинском, Бижбулякском, Бирском, Илишевском, Ишимбайском, Кушинаренковском, Миякинском и Учалинском районах Республики Башкортостан»] * [https://ecology.bashkortostan.ru/documents/active/186798/ Кадастровые сведения особо охраняемых природных территорий Республики Башкортостан по состоянию на 1 января 2019 года] == Һылтанмалар == * {{ЭБЭ2013|89381|Особо охраняемые природные территории|автор=Шайдуллина З. З.}} * {{ЭБЭ2013|90652|Список особо охраняемых природных территорий РБ|автор=}} * {{ЭБЭ|91291|Памятники природы Республики Башкортостан}} * {{ЭБЭ|79327|Памятники природы|автор=Улямаева З. Ф.}} * {{ЭБЭ|91641|Потерявшие или изменившие статус памятника природы}} {{ООПТ Башкортостана}} {{Башкортостан в темах}} [[Категория:Башҡортостандың һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре|*]] [[Категория:Исемлектәр:Башҡортостан]] [[Категория:Списки охраняемых природных территорий России|Башкортостан]] lmdapu3fn0rk5r0mdlj8rw6qogedxnw 1147476 1147475 2022-07-29T05:03:47Z Ryanag 5488 /* Резерваттар */ wikitext text/x-wiki 2020 йылға ҡарата [[Башҡортостан]] территорияһында 242 махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре иҫәпләнә: ҡурсалыҡ (3), милли парк (1), тәбиғәт парктары (5), тәбиғәт заказниктары (28), тәбиғәт ҡомартҡылары (197), ботаник баҡса (1), дауалау-һауыҡтырыу урындары һәм курорттары (7). == Дәүләт тәбиғәт ҡурсаулыҡтары == {| class="wikitable" |- ! № ! Исеме ! Ойоштороу ваҡыты ! Урынлашҡан ере !Майҙаны (га) ! Иллюстрацияһы |- |- style="background-color:Azure; text-align:center" | 1 | [[Башҡорт ҡурсаулығы|Башҡорт дәүләт тәбиғәт ҡурсаулығы]] | [[11 июль]] [[1930 йыл]] | [[Әбйәлил районы|Әбйәлил]], [[Белорет районы| Белорет ]] һәм [[Бөрйән районы|Бөрйән]] райондары | 49 609 | [[Файл:Маралы в Башкирском заповеднике.jpg|thumb|Маралдар]] |- style="background-color:Azure; text-align:center" | 2 | [[Көньяҡ Урал дәүләт тәбиғәт ҡурсаулығы| Көньяҡ Урал дәүләт тәбиғәт ҡурсаулығы ]] | [[19 июнь]] [[1978 йыл]] | [[Белорет районы| Башҡортостандың Белорет районы]], [[Силәбе өлкәһе]] | 252 800 (228 400<ref>Шул иҫәптән [[Башҡортостан Республикаһы]] биләмәһендә</ref>) | [[Файл:Лес вокруг г.Ямантау.jpg|thumb| [[Ямантау]] тауы янындағы урман]] |- style="background-color:Azure; text-align:center" | 3 | [[Шүлгәнташ ҡурсаулығы]] | [[16 ғинуар]] [[1986 йыл]] | [[Бөрйән районы]] | 22 531 | [[Файл:Капова пещера.jpg|thumb|)|«[[Шүлгәнташ]]» мәмерйәһенә инеү урыны]] |- |} == Милли һәм тәбиғәт парктары== {| class="wikitable" |- ! № ! Исеме ! Ойоштороу ваҡыты ! Урынлашҡан ере !Майҙаны (га) ! Иллюстрацияһы |- |colspan="6" |<center>Милли парктар |- style="background-color:Azure; text-align:center" | 1 | [[Башҡортостан (милли парк)|«Башҡортостан» милли паркы]] | [[11 сентябрь]] [[1986 йыл]] | [[Бөрйән районы| Бөрйән]], [[Күгәрсен районы| Күгәрсен]] һәм [[Мәләүез районы|Мәләүез]] райондары | 82 300 | [[File:Соколиная скала.jpg|thumb|[[Нөгөш һыуһаҡлағысы|Нөгөш һыуһаҡлағысы]] янындағы Ыласын ҡаяһы]] |- |colspan="6" |<center>Тәбиғәт парктары |- style="background-color:Azure; text-align:center" | 1 | [[Асылыкүл тәбиғәт паркы]] | [[19 ғинуар]] [[1993 йыл]]<ref>Милли парк булараҡ булдырылған</ref> | [[Әлшәй районы|Әлшәй]], [[Бәләбәй районы|Бәләбәй]], [[Бүздәк районы|Бүздәк]] һәм [[Дәүләкән районы |Дәүләкән]] райондары | 47 500 | [[File:Аслыкуль6.JPG|thumb|[[Асылыкүл]] — Башҡортостандағы иң эре күл]] |- style="background-color:Azure; text-align:center" | 2 | [[Ирәмәл тәбиғәт паркы]] | [[31 декабрь]] [[2010 йыл]] | [[Белорет районы| Белорет ]] һәм [[Учалы районы|Учалы]] райондары | 49 338 | [[File:Iremel.jpg|thumb|[[Ирәмәл]] тауы]] |- style="background-color:Azure; text-align:center" | 3 | [[Ҡандракүл тәбиғәт паркы]] | [[18 ғинуар]] [[1995 йыл]] | [[Туймазы районы]] | 5 174,6 | [[File:Kandrıkul gölü2.jpg|thumb|[[Ҡандракүл]] буйы]] |- style="background-color:Azure; text-align:center" | 4 | [[Мораҙым тарлауығы]] | [[23 ғинуар]] [[1998 йыл]] | [[Йылайыр районы|Йылайыр]] һәм [[Күгәрсен районы|Күгәрсен]] райондары | 23 117,9 | [[File:Near spring in gorge Muradymsko.jpg|thumb|[[Оло Эйек|Оло Эйек]] буйында]] |- style="background-color:Azure; text-align:center" | 5 | [[Еҙем тәбиғәт паркы]] | [[15 октябрь]] [[2018 йыл]] | [[Ғафури районы]] | 36 482 | [[Файл:View of rock Mambet.jpg|thumb|мини|[[Еҙем]] йылғаһы [[Мәмбәт (ҡая)|Мәмбәт]] ҡаяһы янында]] |- |} == Резерваттар == {| class="wikitable" |- ! № ! Исеме ! Ойоштороу ваҡыты ! Урынлашҡан ере !Майҙаны (га) ! Иллюстрацияһы |- style="background-color:Azure; text-align:center" | 1 | [[Башҡортостан Уралы|«Башҡортостан Уралы»]] ЮНЕСКО иҫәбендәге комплекслы биосфера резерваты | [[2012 йыл]] | [[Бөрйән районы|Бөрйән]], [[Ишембай районы|Ишембай]], [[Йылайыр районы|Йылайыр]], [[Күгәрсен районы|Күгәрсен]] һәм [[Мәләүез районы|Мәләүез]] райондары | 345 700 | [[File:Мурадымовское ущелье 14.jpg|thumb|]] |- |} == Дәүләт тәбиғәт заказниктары == Барыһы Башҡортостан Республикаһында 29 дәүләт тәбиғәт заказниктары булдырылған, дөйөм майҙаны 383&nbsp;224,9&nbsp;га, шул иҫәптән, 17 зоологик, 9 ботаник, 3 ландшафт. Һуңғы мәғлүмәттәргә ярашлы, Оло Ямантау тауында һирәк осраған файҙалы үләндәр популяцияһы заказнигы бөтөрөлгән<ref>[http://oopt.aari.ru/oopt/%D0%9F%D0%BE%D0%BF%D1%83%D0%BB%D1%8F%D1%86%D0%B8%D0%B8-%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%BA%D0%B8%D1%85-%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%B7%D0%BD%D1%8B%D1%85-%D1%80%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B9-%D0%BD%D0%B0-%D0%B3-%D0%91-%D0%AF%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D1%82%D0%B0%D1%83-0 Популяции редких полезных растений на г. Б. Ямантау] // ИАС «ООПТ России».</ref>. {| class="wikitable" style="float: right;" |- ! colspan="2" | Таблицаның төҫтәр схемаһы |- | width="50px" style="background: #e0ffe0;" | | Комплекслы |- | style="background: #98FB98;" | | Ботаник |- | style="background: #DCDCDC;" | | Геологик |- | style="background: #B0E0E6;" | | Гидрологик |- | style="background: #EEE8AA;" | | Дендрологик |- | style="background: #FFE4E1;" | | Зоологик |- | style="background: #E6E6FA;" | | Ландшафт |} [[Файл:View from the mountains to the north Masim (South Urals).jpg|200px|thumb|Мәсем ҡаяларынан төньяҡҡа күренеш]] {{НумерацияТаблицы | {{ {| class="wikitable" |- ! № ! Исеме ! Ойоштороу йылы ! Урынлашҡан ере ! Майҙаны (га) ! Иҫкәрмә |- |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" |1 | [[Аҡкүл заказнигы]] | [[1957 йыл]] | [[Ғафури районы]] | 8 000 | урман — 39,7 % |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" | 2 | [[Алтын Солоҡ]] | [[1997 йыл]] | [[Бөрйән районы]] | 90 700 | урманлыҡ — 94 % |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" | 2 | [[Архангел заказнигы]] | [[1967 йыл]] | [[Архангел районы]] | 1 900 | урман — 45,1&nbsp;%, һаҙлыҡ — 21,4&nbsp;% |- style="background-color:#98FB98; text-align:center" | 9 | [[Асҡар ауылы эргәһендә һары умырзаяның популяцияһы]] | [[1970 йыл]] | [[Әбйәлил районы]] | 100 | |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" | 4 | [[Асҡын заказнигы]] | [[1963 йыл]] | [[Асҡын районы]] | 16 600 | урманлыҡ — более 80 % |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" | 5 | [[Балаҡатай заказнигы]] | [[1963 йыл]] | [[Балаҡатай районы]] | 8 200 | урманлыҡ — 61,1 % |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" | 7 | [[Бишбүләк заказнигы]] | [[1989 йыл]] | [[Бишбүләк районы]] | 14 500 | урманлыҡ — 29,2 % |- style="background-color:#98FB98; text-align:center" | 9 | [[Благовар районында һары умырзаяның популяцияһы]] | [[1977 йыл]] | [[Благовар районы]] | 607 | |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" | 8 | [[Бөрө заказнигы]] | [[1967 йыл]] | [[Бөрө районы|Бөрө]] һәм [[Дүртөйлө районы|Дүртөйлө]] райондары | 20 600 | урман — 53,3 % |- style="background-color:#E6E6FA; text-align:center" | 9 | [[Бунин урманы]] | [[1996 йыл]] | [[Бәләбәй районы]] | 12 300 | |- style="background-color:#98FB98; text-align:center" | 9 | [[Дүртөйлө урмансылығында дарыу үләндәре популяцияһы]] | [[1977 йыл]] | [[Дүртөйлө районы]] | 1 215 | |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" | 12 | [[Ишембай заказнигы]] | [[1971 йыл]] | [[Ишембай районы]] | 58 500 | урман — 80,8 % |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" | 10 | [[Йылан заказнигы]] | [[1963 йыл]] | [[Дүртөйлө районы]] | 3 900 | урман — 70,1 % |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" | 14 | [[Көнгәк заказнигы]] | [[2002 йыл]] | [[Мәләүез районы]] | 5 500 | урманлыҡ — 80 % |- style="background-color:#98FB98; text-align:center" | 9 | [[Кәңгеш урмансылығында дарыу үләндәре популяцияһы]] | [[1977 йыл]] | [[Дүртөйлө районы]] | 174 | |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" | 13 | [[Ҡарлыхан заказнигы]] | [[1972 йыл]] | [[Балаҡатай районы]] | 19 300 | урман — 80 % |- style="background-color:#98FB98; text-align:center" | 9 | [[Ҡолмәт ауылы эргәһендәге Әй йылғаһы туғайы]] | [[1970 йыл]] | [[Ҡыйғы районы]] | 101,9 | |- style="background-color:#98FB98; text-align:center" | 15 | [[Мишкә дәүләт тәбиғәт заказнигы|Мишкә заказнигы]] | [[2002 йыл]] | [[Мишкә районы]] | 10 227 | |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" | 16 | [[Наҡаҫбаш заказнигы]] | [[1969 йыл]] | [[Көйөргәҙе районы|Көйөргәҙе]] һәм [[Күгәрсен районы|Күгәрсен]] райондары | 23 800 | урман — 42,3 % |- style="background-color:#98FB98; text-align:center" | 9 | [[Оло Ямантау тауында һирәк осраған файҙалы үләндәр популяцияһы]] | [[1970 йыл]] | [[Белорет районы]] | 1 170 | [[Көньяҡ Урал ҡурсаулығы]] сиктәрендә;<br>заказник статусы бөтөрөлгән<ref>[http://oopt.aari.ru/oopt/%D0%9F%D0%BE%D0%BF%D1%83%D0%BB%D1%8F%D1%86%D0%B8%D0%B8-%D1%80%D0%B5%D0%B4%D0%BA%D0%B8%D1%85-%D0%BF%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%B7%D0%BD%D1%8B%D1%85-%D1%80%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B9-%D0%BD%D0%B0-%D0%B3-%D0%91-%D0%AF%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D1%82%D0%B0%D1%83-0 Популяции редких полезных растений на г. Б. Ямантау] // ИАС «ООПТ России».</ref> |- style="background-color:#98FB98; text-align:center" | 19 | [[Өҫән-Ивановка заказнигы]] | [[1991 йыл]] | [[Бәләбәй районы|Бәләбәй]] һәм [[Дәүләкән районы|Дәүләкән]] райондары | 12 000 | урман — 55 % |- style="background-color:#E6E6FA; text-align:center" | 17 | [[Первомайск заказнигы]] | [[1968 йыл]] | [[Нуриман районы]] | 1 700 | Өфө яйлаһындағы шыршы‑аҡ шыршы урманы<br> урманлыҡ — 70 % |- style="background-color:#E6E6FA; text-align:center" | 18 | [[Уралтау заказнигы]] | [[1981 йыл]] | [[Учалы районы]] | 52 400 | урманлыҡ — 80 % |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" | 20 | [[Фёдоровка заказнигы]] | [[1989 йыл]] | [[Фёдоровка районы]] | 1 700 | урманлыҡ — 99,8 % |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" | 21 | [[Шайтантау заказнигы]] | [[1971 йыл]] | [[Хәйбулла районы]] | 24 000 | урманлыҡ — 67,5 % |- style="background-color:#98FB98; text-align:center" | 9 | [[Шафран участка урмансылығында дарыу үләндәре популяцияһы]] | [[1977 йыл]] | [[Әлшәй районы]] | 104 | |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" | 22 | [[Шөңгәккүл заказнигы]] | [[1952 йыл]] | [[Шишмә районы]] | 240 | |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" | 11 | [[Эйек заказнигы]] | [[1972 йыл]] | [[Күгәрсен районы]] | 29 300 | урманлыҡ — 71 % |- style="background-color:#FFE4E1; text-align:center" | 3 | [[Әсебар заказнигы]] | [[2001 йыл]] | [[Бөрйән районы]] | 7 700 | урманлыҡ — 95 % |- |} }}}} == Тәбиғәт ҡомартҡылары == {{Төп мәҡәлә|Башҡортостандың тәбиғәт ҡомартҡылары}} 2014 йылдың 19 мартына Башҡортостанда 182 тәбиғәт ҡомартҡыһы иҫәпләнә, дөйөм майҙаны 42&nbsp;264,7 га, шул иҫәптән ботаник — 55, дендрологик — 34, комплекслы — 45, гидрологик — 22, геологик — 21, зоологик — 5<ref name="Перечень ООПТ РБ">{{cite web |url= https://docs.google.com/viewerng/viewer?url=http://ecology.bashkortostan.ru/upload/iblock/658/perechen-oopt-po-sostoyaniyu-na-19.03.2014-g..doc|title=Перечень особо охраняемых природных территорий Республики Башкортостан по состоянию на 19.03.2014 |publisher= Министерство природопользования и экологии Республики Башкортостан|accessdate=2016-02-03|lang=}}</ref>. === Ботаник тәбиғәт ҡомартҡылары === {{Автонумерация | Столбцов = 6 | Оформление = standard sortable | Сортировка = 1 | Заголовок2 = Атамаһы | Заголовок3 = Административ район | Заголовок4 = Статус бирелеү<br>датаһы | Заголовок5 = Майҙаны<br>(га) | Заголовок6 = Иллюстрация | Выравнивание3 = center | Выравнивание4 = center | Выравнивание5 = center | Выравнивание6 = center | | [[Әңгәсәк ҡарағайлығы]]|[[Дүртөйлө районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 1810| | | [[Упҡанкүл (күл, Асҡын районы)|Упҡанкүл күле һәм һаҙлығы]] |[[Асҡын районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 24,8| | | [[Танышһаҙ һаҙлығы]]| [[Краснокама районы]]| {{Date|07|07|2009}} | 23,8| | | [[Канонников (тау)|Канонников тауы]]|[[Ейәнсура районы]]| {{Date|19|06|2003}} |125 | | | [[Ҡарауылтау|Ҡарауылтау тауы]]| [[Ишембай районы]]| {{Date|26|12|1985}} |150 | | | [[Көркәк (тау)|Көркәк тауы]]|[[Әбйәлил районы]]| {{Date|12|02|1997}} |515,1 | [[File:Вид на гору Куркак - panoramio (1).jpg|150пкс]] | | [[Ҡыҙҙар тауы]]| [[Салауат районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 14| | | [[Маяҡтау|Маяҡтау тауы]]| [[Күгәрсен районы]]| {{Date|19|06|2003}} | 85| | | [[Балтатау]] һәм [[Топортау]] тауҙары|[[Баймаҡ районы]]| {{Date|21|02|2013}} | 323| | | [[Гуровка (тау)|Гуровка тауы]]| [[Кушнаренко районы]]| {{Date|07|07|2009}} |187 | | | [[Николо‑Берёзовка урман хужалығындағы юғары бонитетлы тәбиғи ҡарағайлыҡ]]| [[Краснокама районы]]|{{Date|17|08|1965}}|34,4 | | | [[Бәләбәй урман хужалығындағы тәбиғи ҡарағайлыҡ]]| [[Бәләбәй районы]]| {{Date|17|08|1965}}| 12,1 | | | [[Сәйетбаба ауылы эргәһендәге сәтләүек ағасы ҡыуаҡлыҡтары]]| [[Ғафури районы]]| {{Date|17|08|1965}} |471 | | | [[Дөрдөр (тау)|Дөрдөр]] тауында [[Дөр-дөр сәскә|дөрдөр]] сәскәләре| [[Ейәнсура районы]]| {{Date|19|06|2003}} | 41,9| | | [[Арый янындағы дала сейәһе ҡыуаҡлыҡтары]] |[[Дыуан районы]]| {{Date|17|08|1965}} |2,35 | | | [[Шишмә урман хужалығының 73‑сө кварталы]]| [[Шишмә районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 117| | | [[Мүк еләге һаҙлығы]] |[[Архангел районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 8| | | [[Бишитәк]] тауындағы ҡарағас урманы| [[Белорет районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 248,3| [[Файл:Плато Шатак лето.jpg|150пкс]] | | [[Максимовский төбәге]]| [[Әлшәй районы]]| {{Date|21|07|2005}} |6,6 | | | [[Һалдыбаш төбәге]]ндәге йүкәлек | [[Иглин районы]]| {{Date|21|07|2005}} |51,3 | | | [[Мүк һаҙлығы]]| [[Краснокама районы]]| {{Date|07|07|2009}} |13 | | | [[Атауҙы (күл)|Атауҙы күле]] (көнбайыш һәм көньяҡ ярҙары)| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|12|02|1997}} |70 | | | [[Үләнде (күл)|Үләнде күле]] (көнсығыш яры)| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|12|02|1997}} |14 | | | [[Упҡанкүл (күл, Нуриман районы)|Упҡанкүл күле]]| [[Нуриман районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 104,2| [[Файл:Озеро Упканкуль с высоты 80 м.jpg|150пкс]] | | [[Ҡолоҡ (шишмә)|Ҡолоҡ]] йылғаһы тирә-яғы| [[Ишембай районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 34,3| | | [[Оло Аҙаклы|Аҙаҡлы]] йылғаһы тамағында [[Кесе Һүрәм]] йылғаһы үҙәне| [[Ейәнсура районы]]| {{Date|26|12|1985}} |4632 | [[Файл:Кристальный ручей.jpg|150пкс]] | | [[Мәмбәт (Хәйбулла районы)|Мәмбәт]] ауылы эргәһендә [[Маҡан]] йылғаһы үҙәне | [[Хәйбулла районы]]| {{Date|19|06|2003}} |14 | | | [[Яңы Ергән]] ауылы эргәһендә [[Таналыҡ]] йылғаһы үҙәне | [[Хәйбулла районы]]| {{Date|19|06|2003}} | 450| | | [[Исламбай]] ауылы эргәһендә Туҡмаҡ аҡланы| [[Бөрйән районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 52| | | [[Чуркин һаҙлығы]]ндағы орхидея популяциялары| [[Өфө районы]]| {{Date|21|07|2005}} |750 | | | Кәкүк ситеге популяцияһы| [[Туймазы районы]]| {{Date|14|12|2010}} |1,4 | | | [[Бабай (Мишкә районы)|Бабай]] ауылы эргәһендә оҫҡон йыуаһы популяцияһы | [[Мишкә районы]]|{{Date|26|12|1985}}|13,9| | | [[Оло Ҡыраҡа]] һыртының төньяҡ өлөшөндә оҫҡон йыуаһы популяцияһы | [[Белорет районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 504| | | [[Богачёв (Баймаҡ районы)|Богачёв]] ауылы эргәһендә тамырсалы йыуа популяцияһы| [[Баймаҡ районы]]| {{Date|21|02|2013}} |86,6 | | | Голостолбик баҙыян популяцияһы | [[Миәкә районы]]| {{Date|26|12|1985}} |100| | | [[Һаҡлау урманы]]| [[Краснокама районы]]| {{Date|07|07|2009}} | 384| | | [[Ҡарағай күл (һаҙлыҡ)|Ҡарағайкүл]]| [[Дыуан районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 16| [[File:Озеро сосновое.jpg|150пкс]] | | [[Маты (Сөн ҡушылдығы)|Маты]] йылғаһы тамағы эргәһендәге ҡарағайлыҡтар| [[Баҡалы районы]]| {{Date|17|08|1965}} |26,6 | | | [[Бөрө ял йорто]] эргәһендәге ҡарағайлыҡ| [[Бөрө районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 21,9| | | [[Венеция (Дүртөйлө районы)|Венеция]] ауылы эргәһендәге ҡарағайлыҡ | [[Дүртөйлө районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 490| [[Файл:Сосновый бор, д.Венеция.jpg|150пкс]] | | [[Кожай-Максим]] ауылы эргәһендәге ҡарағайлыҡ| [[Йәрмәкәй районы]]| {{Date|17|08|1965}} |3,8 | | | Ҡарағайҙар үҙәне| [[Мәләүез районы]]| {{Date|30|12|2011}} |{{comment|25,4|Участок №1 — 15,6 га, участок №2 — 9,8 га}} | | | [[Яңы Ҡайынлыҡ]] ауылы эргәһендәге реликт ҡарағай урманы | [[Краснокама районы]]| {{Date|17|08|1965}} |4,5 | | | [[Восток (Илеш районы)|Восток]] ауылы эргәһендәге ҡарағайлыҡ| [[Илеш районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 15,8| | | [[Озерки (Мәләүез районы)|Озерки]] ауылы эргәһендәге ҡарағайлыҡ| [[Мәләүез районы]]| {{Date|30|12|2011}} |23 | | | [[Ҡыҙҙар-Биргән]] ауылы эргәһендәге ҡарт ҡарағастар| [[Йылайыр районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 4,4| | | [[Балғажы]] ауылы эргәһендәге дала участкаһы| [[Әлшәй районы]]| {{Date|26|12|1985}} |144 | | | [[Табылды]] сейәлектәре| [[Стәрлебаш районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 47| [[Файл:Степная вишня и степной миндаль.JPG|150пкс]] | | [[Ташлы һаҙлығы]]|[[Әлшәй районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 1,5| | | [[Толпар шыршылыҡтары]]| [[Ғафури районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 443,5| | | [[Һарыбейә күле|Попковский (Һарыбейә) күлдәре]] төбәге| [[Хәйбулла районы]]| {{Date|19|06|2003}} |10 | | | [[Селтәрлеуртаташ]] төбәге| [[Ишембай районы]]| {{Date|21|07|2005}} |5,2 | | | [[Суҡраҡ сейәлеге]] төбәге| [[Хәйбулла районы]]| {{Date|19|03|2003}} |275 | | | [[Ҡырҡтытау (һырт)|Ҡырҡтытау]] һыртындағы Өлтөк Ҡарағас төбәге | [[Әбйәлил районы]]| {{Date|12|02|1997}} |3 | <!-- [[Файл:Хребет Крыктытау.jpg|150пкс]] --> | | [[Ҡолғона]] ауылы эргәһендә [[Алатау (һырт)|Алатау һырты]] участкаһы |[[Ишембай районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 210| }} === Геологик тәбиғәт ҡомартҡылары === {{Автонумерация | Столбцов = 6 | Оформление = standard sortable | Сортировка = 1 | Заголовок2 = Исеме | Заголовок3 = Административ район | Заголовок4 = Статус бирелеү<br>датаһы | Заголовок5 = Майҙаны<br>(га) | Заголовок6 = Иллюстрация | Выравнивание3 = center | Выравнивание4 = center | Выравнивание5 = center | Выравнивание6 = center | | [[Аҫҡын боҙ мәмерйәһе]]| [[Ғафури районы]]| {{Date|17|08|1965}}|9,5|[[Файл:Ледяная Аскынская пещера.jpg|150пкс]] | | [[Алыҫ Төлкәҫ геологик киҫелеше]]| [[Ғафури районы]]| {{Date|05|10|2007}}|1,8| | | [[Мәсетле геологик киҫелеше]]| [[Салауат районы]]| {{Date|05|10|2007}}|100| | | [[Усолка геологик киҫелеше]]| [[Ғафури районы]]| {{Date|05|10|2007}}|0,25| | | [[Уйташ (тау)|Уйташ тауы]]| [[Учалы районы]]| {{Date|17|08|1965}}|15,8|[[File:Гора Уй Таш.jpg|150пкс]] | | [[Янғантау (тау)|Янғантау тауы]]| [[Салауат районы]]| {{Date|17|08|1965}}|13|[[File:Янган- Тау.jpg|150пкс]] | | [[Ҡарлыман мәмерйәһе]]| [[Ҡырмыҫҡалы районы]]| {{Date|17|08|1965}}|7,6|[[Файл:Пещера Карламанская (2) - panoramio.jpg|150пкс]] | | [[Ҡорманай мәмерйәһе|Ҡорманай мәмерйәләре]]| [[Ауырғазы районы]]| {{Date|17|08|1965}}|16,6| | | [[Ҡотлоғужа өҫкө аҡбур тоҡомдары яланғаслыҡтары]] | [[Ғафури районы]]| {{Date|17|08|1965}}|18,4| | | [[Ҡыҙылъяр мәмерйәһе]]| [[Белорет районы]]| {{Date|17|08|1965}}|30|[[Файл:Сталагнат в Кызыл-Яровской пещере.jpg|150пкс]] | | [[Лаҡлы мәмерйәһе]]| [[Салауат районы]]| {{Date|17|08|1965}}|11|[[Файл:Вход в Лаклинскую пещеру.jpg|150пкс]] | | [[Диңгеҙ фаунаһы менән өҫкө юра ҡомташтарының Никитин яланғаслыҡтары]]| [[Көйөргәҙе районы]]| {{Date|17|08|1965}}|2,6| | | [[Өшкәтле йырыны]] | [[Ауырғазы районы]]| {{Date|17|08|1965}}|15,9| | | [[Охлебинин гипс мәмерйәһе]]| [[Иглин районы]]| {{Date|17|08|1965}}|5|[[Файл:Охлебининская пещера.jpg|150пкс]] | | [[Ҡыуыштау мәмерйәһе]]| [[Иглин районы]]| {{Date|17|08|1965}}|0,7|[[Файл:Пещера "Куэшта".jpg|150пкс]] | | [[Киндерле мәмерйәһе|Киндерле-Леднёв-Октябрь мәмерйәләр системаһы]]| [[Ғафури районы]]| {{Date|30|12|2011}}|215| | | [[Ромадановка йырыны]]| [[Ишембай районы]]| {{Date|17|08|1965}}|3,9| | | [[Оло Ҡалпаҡ ҡаяһы]]| [[Иглин районы]]| {{Date|17|08|1965}}|6,3| | | [[Ҡапҡаташ (арка)|Ҡапҡаташ ҡаяһы]]| [[Салауат районы]]| {{Date|17|08|1965}}|1|[[File:Капка таш.jpg|150пкс]] | | [[Хажы мәмерйәһе]] һәм [[Берғамыт]] шишмәһе| [[Ишембай районы]]| {{Date|17|08|1965}}|10|[[Файл:Berhomut2012.jpg|150пкс]] | | Плиоцен дәүере балыҡтарының һөлдәләре менән балсыҡлы һәүерташтарҙың Сейәле‑Әтәс яланғаслыҡтары| [[Илеш районы]]| {{Date|17|08|1965}}|22,5| }} === Гидрологик тәбиғәт ҡомартҡылары === {{Автонумерация | Столбцов = 6 | Оформление = standard sortable | Сортировка = 1 | Заголовок2 = Исеме | Заголовок3 = Административ район | Заголовок4 = Статус бирелеү<br>датаһы | Заголовок5 = Майҙаны<br>(га) | Заголовок6 = Иллюстрация | Выравнивание3 = center | Выравнивание4 = center | Выравнивание5 = center | Выравнивание6 = center | | [[Алға (шишмә)|Алға сульфат-кальцийлы сығанағы]]| [[Дәүләкән районы]]| {{Date|17|08|1965}} | {{comment|0|Бәләкәй махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре өсөн — шартлы нулле майҙан }}| | | [[Асы минераль сығанаҡтары]]| [[Белорет районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 45| | | [[Асы шарлауығы]]| [[Архангел районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 0,5|[[File:Waterfall - Abzan -.jpg|150пкс]] | | [[Бөрө минераль сығанаҡтары]]| [[Бөрө районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 0,4| | | [[Атыш (шарлауыҡ)|Атыш шарлауығы]]| [[Белорет районы]]| {{Date|17|08|1965}} |6,6|[[File:Водопад Атыш, июль 2014.jpg|150пкс]] | | [[Ғәҙелша шарлауығы]]| [[Баймаҡ районы]]| {{Date|17|08|1965}} |11| [[File:Гадельша, май 2015.JPG|150пкс]] | | [[Ҡуҡрауыҡ шарлауығы]]| [[Ишембай районы]]| {{Date|17|08|1965}} |{{comment|0|Бәләкәй махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре өсөн — шартлы нулле майҙан }}| [[File:File0012016 Водопад Кук Караук.JPG|150пкс]] | | [[Ҡыҙыл шишмә]] сығанағы| [[Нуриман районы]]| {{Date|17|08|1965}} |1,2 | [[Файл:Источник Красный Ключ Нуримановский район, Башкортостан 1.jpg|150пкс]] | | [[Ҡорғаҙаҡ шишмәһе]]| [[Салауат районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 1| [[Файл:Минеральный источник "Кургазак" - panoramio.jpg|150пкс]] | | [[Красноусол минераль сығанаҡтары]]| [[Ғафури районы]]| {{Date|17|08|1965}} |15 | [[Файл:Красноусольские минеральные источники, река Усолка.JPG|150пкс]] | | [[Күҫәләр көкөртлө һыу сығанаҡтары]]| [[Салауат районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 5| | | [[Асылыкүл|Асылыкүл күле]]| [[Дәүләкән районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 2350| [[File:Озеро Аслы-куль- глиняная гора.jpg|150пкс]] | | [[Аҡкүл|Аҡкүл күле]]| [[Ғафури районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 1567| [[Файл:Белое озеро 2.jpg|150пкс]] | | [[Ҡандракүл|Ҡандракүл күле]]| [[Туймазы районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 1560| [[File:OKandrykul.jpg|150пкс]] | | [[Ҡарағайкүл (күл, Учалы районы)|Ҡарағайкүл (Ворожеич) күле]]| [[Учалы районы]]| {{Date|17|08|1965}} |80 | [[File:Ворожеич.jpg|150пкс]] | | [[Мулдаҡкүл|Мулдаҡкүл (Тоҙло) күл]]| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|17|08|1965}} |620 | [[File:Свет - panoramio (2).jpg|150пкс]] | | [[Яҡтыкүл (күл)|Яҡтыкүл (Банное) күле]]| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|17|08|1965}} |770 | [[Файл:Лошади на Банном.jpg|150пкс]] | | [[Зәңгәркүл шишмәһе]]| [[Ҡырмыҫҡалы районы]]| {{Date|19 |06 |2003}} | 0,4| [[File:Голубое озеро (Глубина) (2) - panoramio.jpg|150пкс]] | | [[Яманйылға (йылға)|Яманйылға]], [[Саруа (йылға)|Саруа]] йылғалары һәм уларҙың тирә‑яғы| [[Нуриман районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 1200|[[File:Р.Сарва.JPG|150пкс]] | | [[Саруа (күл)|Саруа күле]]| [[Нуриман районы]]| {{Date|17|08|1965}} |0,4 | [[Файл:Озеро Сарва.JPG|150пкс]] | | [[Уржум минераль һыу сығанаҡтары]]| [[Бөрө районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 0,2| | | [[Яҡут тоҙло сығанағы]]| [[Көйөргәҙе районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 6| }} === Зоологик тәбиғәт ҡомартҡылары === {{Автонумерация | Столбцов = 6 | Оформление = standard sortable | Сортировка = 1 | Заголовок2 = Исеме | Заголовок3 = Административ район | Заголовок4 = Статус бирелеү<br>датаһы | Заголовок5 = Майҙаны<br>(га) | Заголовок6 = Иллюстрация | Выравнивание3 = center | Выравнивание4 = center | Выравнивание5 = center | Выравнивание6 = center | | Әүжән урмансылығында йыртҡыс ҡоштарҙың оялары| [[Белорет районы]]| {{Date| 17| 11|1986}}|591| | | Енғалыш төбәгендәге йыртҡыс ҡоштарҙың оялары һәм торналар йыйылған урындар| [[Өфө районы]]| {{Date|21|07|2005}}|21,4| | | [[Оло Бешәке]] һәм Кесе Бешәке инештәрендәге йылға бағырының тәбиғәт резерваты| [[Бөрйән районы]]| {{Date|17|08|1965}}|274,5| | | [[Оло Энәк]] һәм [[Кесе Энәк (йылға, Күгәрсен районы)|Кесе Энәк]] йылғаларында йылға бағырының резерваты| [[Күгәрсен районы]]| {{Date|17|08|1965}}|225| | | [[Һыуяҡты]] йылғаһында йылға бағырының резерваты| [[Ғафури районы]]| {{Date|17|08|1965}}|36,5| }} === Дендрологик тәбиғәт ҡомартҡылары === {{Автонумерация | Столбцов = 6 | Оформление = standard sortable | Сортировка = 1 | Заголовок2 = Исеме | Заголовок3 = Административ район | Заголовок4 = Статус бирелеү<br>датаһы | Заголовок5 = Майҙаны<br>(га) | Заголовок6 = Иллюстрация | Выравнивание3 = center | Выравнивание4 = center | Выравнивание5 = center | Выравнивание6 = center | | [[Төмәнәк]] ауылы эргәһендәге Саған һыҙаһы| [[Туймазы районы]]| {{Date|26|12|1985}} |256 | | | [[Юлбарыҫ (Хәйбулла районы)|Юлбарыҫ]] ауылы эргәһендәге оло ҡарағас| [[Хәйбулла районы]]| {{Date|19|06|2003}} | 0,06| | | Элекке [[Андреевка (Бөрө районы)|Андреевка]] ауылы эргәһендәге кедрҙар төркөмө| [[Бөрө районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 0,25| | | [[Башҡорт дәүләт университетының Бөрө филиалы]] дендрарийы | [[Бөрө районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 3| | | «Берендей» балалар дендрологик паркы| [[Бөрө районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 3 | | | [[Дүртөйлө йырыны]]| [[Шаран районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 44| | | [[Ермолаевка (Көйөргәҙе районы)|Ермолаевка]] дендропаркы| [[Көйөргәҙе районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 10| | | [[Ағиҙел (йылға)|Ағиҙел]] йылғаһы террасаһында Өфө тәжрибә баҫыуын һаҡлаусы урман һыҙаттары| [[Өфө районы]]| {{Date|17|08|1965}} |24| | | [[Яҡтыкүл (Әбйәлил районы)|Яҡтыкүл]] ауылы эргәһендә Ҡараһыйыр ҡарт ҡарағасы| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|21|07|2005}} |0,04| | | [[Александровка (Дәүләкән районы)|Александровка]] ауылы эргәһендә ултыртылған һаҡлағыс ағастар комплексы| [[Дәүләкән районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 157,7| | | [[Ҡалмаш (Шишмә районы)|Ҡалмаш]] ауылы янындағы һаҡлағыс ултыртмалар комплексы| [[Шишмә районы]]| {{Date|17|08|1965}} |64,4 | | | Себер кедры культураһы| [[Белорет районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 1,4| | | [[Аҡбарыҫ]] ауылы эргәһендәге шыршы культуралары| [[Шаран районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 9,4| | | Стәрлетамаҡ урмансылығының 19‑сы кварталындағы кедр культуралары (17‑се выдел)| [[Стәрлетамаҡ районы]]| {{Date|26|12|1985}} |0,5 | | | Ҡарағас культуралары| [[Әлшәй районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 2,2| | | Ҡарағас культуралары| [[Туймазы районы]]| {{Date|17|08|1965}} |8,4 | | | Өҫән‑Ивановка урман хужалығындағы ҡарағас культуралары| [[Бәләбәй районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 5,4 | | | Стәрлетамаҡ урмансылығының 16‑сы кварталындағы ҡарағай культуралары (23‑сө выдел)| [[Стәрлетамаҡ районы]]| {{Date|26|12|1985}} |3 | | | Өҫән‑Ивановка урман хужалығындағы ҡарағай культуралары| [[Бәләбәй районы]]| {{Date|17|08|1965}}| 24,8 | | | Стәрлетамаҡ урмансылығының 13‑сө кварталындағы ҡарағай һәм шыршы культуралары (42‑се выдел)| [[Стәрлетамаҡ районы]]| {{Date|26|12|1985}} |0,7 | | | 1903—1911 йылдарҙа ултыртылған ҡарағай культуралары| [[Иглин районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 10,6| | | Мичурин шыршыһы һәм ҡарт ҡарағас ултыртмалары| [[Бәләбәй районы]]| {{Date|21|07|2005}} |0,005 | | | [[Непейцев дендропаркы]]| [[Өфө районы]]| {{Date|17|08|1965}} |23,8 | [[Файл:Белка в Непейцевском.jpg|150пкс]] | | [[Комсомол (Дәүләкән районы)|Комсомол]] ауылы эргәһендә ултыртылған зәңгәр шыршылар паркы | [[Дәүләкән районы]]| {{Date|17|08|1965}}|0,25| | | Николо‑Берёзовка урман хужалығында ултыртылған шыршылар һәм ҡарағайҙар| [[Краснокама районы]]| {{Date|17|08|1965}} |11,2 | | | «Грань» реликт ҡарағайы| [[Дыуан районы]]| {{Date|21|07|2005}}| 0,1| | | [[Благовещен]] ҡалаһында ултыртылған ҡарағайҙар| [[Благовещен районы]]| {{Date|17|08|1965}} |13,2 | | | [[Ҡандра]] тимер юл станцияһы буйында ултыртылған ҡарағайҙар | [[Туймазы районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 4,8| | | [[Буранғол (Әбйәлил районы)|Буранғол]] ауылында ҡарт ҡарағас| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|21|07|2005}} |0,06| | | [[Шығай (Белорет районы)|Шығай]] ауылы эргәһендә ҡарт ҡарағас| [[Белорет районы]]| {{Date|21|07|2005}} |1,2 | | | Баҡалы урман хужалығында ултыртылған ҡарт ылыҫлы ағас төрҙәре| [[Баҡалы районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 11,5| | | Ҡарт ҡарағас культуралары| [[Бөрө районы]]| {{Date|17|08|1965}} |1,3 | | | Шөңгәккүл дала дендропаркы| [[Шишмә районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 45| | | Йоматау тәжрибә урман культуралары| [[Өфө районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 81,4| }} === Комплеклы тәбиғәт ҡомартҡылары === {{Автонумерация | Столбцов = 6 | Оформление = standard sortable | Сортировка = 1 | Заголовок2 = Исеме | Заголовок3 = Административ район | Заголовок4 = Статус бирелеү<br>датаһы | Заголовок5 = Майҙаны<br>(га) | Заголовок6 = Иллюстрация | Выравнивание3 = center | Выравнивание4 = center | Выравнивание5 = center | Выравнивание6 = center | | [[Абдулла тауы]]| [[Дыуан районы]]| {{Date|21|07|2005}} |809 | | | [[Арҡауыл һаҙлығы]]| [[Салауат районы]] | {{Date|21|07|2005}} |145 | | | [[Бишҡайын һаҙлыҡтары]]| [[Ауырғазы районы]]| {{Date|26|09|2018}} |{{comment|12,07|Майҙаны охранной зоны — 9,18 га}}| | | [[Төпһөҙ һаҙлыҡ]]| [[Бишбүләк районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|5,86|Майҙаны охранной зоны — 8,1 га}}| | | [[Карпис һаҙлығы]]| [[Учалы районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|394,8|Майҙаны охранной зоны — 557,26 га}}| | | [[Ҡасҡарҙы һаҙлығы]]| [[Учалы районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|668,1|Майҙаны охранной зоны — 1053,7 га}}| | | [[Ҡорҡорауыҡ һаҙлығы]]| [[Учалы районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|18,3|Майҙаны охранной зоны — 57,87 га}}| | | [[Ҡорманайбаш һаҙлығы]]| [[Миәкә районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|16,35|Майҙаны охранной зоны — 31,34 га}}| | | [[Мүклеһаҙ һаҙлығы]]| [[Илеш районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|3,6|Майҙаны охранной зоны — 6,27 га}}| | | [[Нөрөк һаҙлығы]]| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|268,73|Майҙаны охранной зоны — 595,71 га}}| | | [[Сереккүл һаҙлығы]]| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|26|09|2018}} |{{comment|44,56|Майҙаны охранной зоны — 48,83 га}}| | | [[Гладкий (тау)|Гладкий тауы]]| [[Дыуан районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 104| | | [[Әлйән|Әлйән тауы]]| [[Ейәнсура районы]]| {{Date|19|06|2003}} | 100| | | [[Әрүәкрәз|Әрүәкрәз тауы]]| [[Белорет районы]]| {{Date|26|12|1985}} |22 | [[Файл:На вершине г. Арвяк-Рязь.jpg|150px|]] | | [[Балҡантау|Балҡантау тауы]]| [[Дәүләкән районы]]| {{Date|17|08|1965}} |25 | | | [[Оло Таҙтүбә (тау)|Оло Таҙтүбә тауы]]| [[Дыуан районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 305,5| [[Файл:Тастуба (Лысая гора).jpg|150px|]] | | [[Ирәмәл|Ирәмәл тауы]]| [[Белорет районы]] | {{Date|17|08|1965}}|5980 |[[Файл:По дороге на Иремель (1).jpg|150px|]] | | [[Ҡараташ (тау, Әбйәлил районы)|Ҡараташ тауы]]| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|12|02|1997}} |1400 | [[Файл:Большой Караташ (1118,5 м) - panoramio.jpg|150px|]] | | [[Ҡоҙғонташ|Ҡоҙғонташ тауы]]| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|12|02|1997}} | 9,3| [[Файл:Вершина Кузгунташа - panoramio.jpg|150px|]] | | [[Сатыртау|Сатыртау тауы]]| [[Әлшәй районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 15,6| | | [[Сусаҡтау|Сусаҡтау тауы]]| [[Әлшәй районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 28 | | | [[Тағанташ|Тағанташ тауы]]| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|12|02|1997}} | 7,8| | | [[Торатау|Торатау тауы]]| [[Ишембай районы]]| {{Date|17|08|1965}} |47,7 | [[Файл:Тратау летом.jpg|150px|]] | | [[Шайтантау (тау)|Шайтантау тауы]]| [[Хәйбулла районы]]| {{Date|17|08|1965}} | {{comment|—|Майҙаны билдәләнмәгән}}|[[Файл:Шайтантау (заказник).jpg|150px|]] | | [[Йөрәктау|Йөрәктау тауы]]| [[Стәрлетамаҡ районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 64,1| [[Файл:Гора Юрак-Тау с высоты 85м.jpg|150px|]] | | [[Этҡол һаҙлығы]]| [[Ишембай районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|4,98|Майҙаны охранной зоны — 13,92 га}}| | | [[Ҡаракүл (һаҙлыҡ)|Ҡаракүл һаҙлығы]]| [[Дыуан районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 120| | | [[Өлкөндө карслы һаҙлыҡтар комплексы]]| [[Дыуан районы]]| {{Date|21|07|2005}} |370 | | | [[Лағыр һаҙлығы]]| [[Салауат районы]]| {{Date|21|07|2005}} |175 | | | [[Мәмәк һаҙлығы]]| [[Кушнаренко районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|13,13|Майҙаны охранной зоны — 12,21 га}}| | | [[Оло Йылан]] һәм [[Бәләкәй Йылан]] күлдәре| [[Дүртөйлө районы]]| {{Date|17|08|1965}} |210 | | | [[Билгеләр]] күле һәм һаҙлығы| [[Нуриман районы]]| {{Date|30|12|2011}} |36,7 | | | [[Ҡыйышҡы (күл)|Ҡыйышҡы (Аксаков) күле]]| [[Ҡырмыҫҡалы районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 15,3| | | [[Татыш (күл, Башҡортостан)|Татыш күле]]| [[Илеш районы]]| {{Date|17|08|1965}} |38 | | | [[Туғарсалған|Туғарсалған күле]]| [[Ишембай районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 22| [[Файл:Tugar-Salgan.jpg|150px|]] | | [[Өргөн (күл)|Өргөн күле]] һәм Өргөн урманы| [[Учалы районы]]| {{Date|17|08|1965}} |3398 | [[Файл:Лиственница осенью на озере Ургун.jpg|150px|]] | | [[Шәмсетдин (күл)|Шәмсетдин күле]]| [[Бөрө районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 152,5| [[Файл:Озеро Шамсутдин, Бирский район.jpg|150px|]] | | [[Шөңгәккүл (күл)|Шөңгәккүл күле]]| [[Шишмә районы]]| {{Date|17|08|1965}} |240 | | | [[Озеро һаҙлығы]]| [[Дыуан районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 300| | | [[Осиновка карст һаҙлыҡтары]]| [[Бөрө районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|1,66|Майҙаны охранной зоны — 4,66 га}}| | | [[Сабаҡай ҡаяһы]]нда мәмерйә| [[Дыуан районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 3|[[Файл:Пещера в скале Сабакай.jpg|150px|]] | | [[Егән (мәмерйә)|Егән мәмерйәһе һәм уның тирә-яғы]] | [[Ишембай районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 100| | | [[Олимпия (мәмерйә, Ишембай районы)|Олимпия мәмерйәһе һәм уның тирә-яғы]] | [[Ишембай районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 150| [[Файл:Натечное образование.jpg|150px|]] | | [[Ташөй мәмерйәһе|Ташөй мәмерйәһе һәм уның тирә-яғы]] | [[Ишембай районы]]| {{Date|26|12|1985}}| 21,4| | | [[Ыласын (мәмерйә)|Ыласын мәмерйәһе һәм уның тирә-яғы]] | [[Ишембай районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 148,1|[[Файл:Пещера Ыласын (Соколиная).jpg|150px|]] | | [[Урыҫ Швейцарияһы (тәбиғәт ҡомартҡыһы)|Урыҫ Швейцарияһы]]| [[Бәләбәй районы]]| {{Date|14|12|2010}} |550 | | | [[Кәлимосҡан ҡаяһы]] менән [[Салауат Юлаев мәмерйәһе]] һәм уның тирә-яғы| [[Ишембай районы]]| {{Date|26|12|1985}} |31,3|[[Файл:Kalimoskan rock.jpg|150px|]] | | [[Иҫке Балбыҡ һаҙлығы]]| [[Учалы районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|85,1|Майҙаны охранной зоны — 81,6 га}}| | | [[Суслов карст һаҙлыҡтары]]| [[Бөрө районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|5,33|Майҙаны охранной зоны — 4,13 га}}| | | [[Арский ташы|Арский ташы]] төбәге| [[Белорет районы]]| {{Date|17|08|1965}} | 2| [[Файл:Арский камень - его кто-то отгрыз.JPG|150px|]] | | [[Ҡотҡор төбәге]]| [[Белорет районы]]| {{Date|17|08|1965}} |108 | | | [[Ҡыҙылташ (ҡаятау, Ишембай районы)|Ҡыҙылташ төбәге]]| [[Ишембай районы]]| {{Date|26|12|1985}} | 400 | | | [[Мокрый овраг төбәге]]| [[Бишбүләк районы]]| {{Date|14|12|2010}} | 79,1| | | [[Наратһаҙ]] төбәге| [[Мишкә районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 619| | | [[Таштуғай тауҙары]] төбәге| [[Хәйбулла районы]]| {{Date|19|06|2003}} | 12| | | [[Һыуосҡан]] төбәге| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|12|02|1997}} | 2041| | | [[Шумилов шарлауыҡтары]] төбәге| [[Туймазы районы]]| {{Date|14|12|2010}} | 6|[[File:Шумиловский водопад.jpg|150пкс]] | | [[Чистые ямки]] төбәге| [[Бөрө районы]]| {{Date|26|09|2018}} | {{comment|14,83|Майҙаны охранной зоны — 23,07 га}}| | | [[Бабай (тау)|Бабай]], [[Ҡушай]] һәм [[Һандыҡ (тау)|Һандыҡ]] түбәләре менән [[Ҡырҡтытау һырты]] участкаһы| [[Әбйәлил районы]]| {{Date|12|02|1997}} | 1085| [[Файл:Хребет Крыктытау.jpg|150px|]] | | [[Ҡарашар һаҙлығы]]| [[Дыуан районы]]| {{Date|21|07|2005}} | 90| }} === Тәбиғәт ҡорматҡыһы статусын юғалтҡандар === {{Автонумерация | Столбцов = 7 | Оформление = standard sortable | Сортировка = 1 | Заголовок2 = Исеме | Заголовок3 = Административ район | Заголовок4 = Статус бирелеү<br>датаһы | Заголовок5 = Статус алыныу<br>датаһы | Заголовок6 = Майҙаны<br>(га) | Заголовок7 = Иҫкәрмәләр | Выравнивание3 = center | Выравнивание4 = center | Выравнивание5 = center | Выравнивание6 = center | | [[Урыҫ Швейцарияһы]] ауылы эргәһендәге ҡарт ҡарағастар| [[Бәләбәй районы]]| {{Date|17|08|1965}}| {{Date| | |2010}} |{{comment|0|Бәләкәй махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре өсөн — шартлы нулле майҙан }} | «[[Урыҫ Швейцарияһы (тәбиғәт ҡомартҡыһы)|Урыҫ Швейцарияһы]]» комплекслы тәбиғәт ҡомартҡыһының объекты | | [[Ямантау]] тауы| [[Белорет районы]]| {{Date|17|08|1965}} | {{Date|19|03|2014}}|1177| [[Көньяҡ Урал ҡурсаулығы]] биләмәһендә урынлашҡан | | [[Яңы Кәңгеш]] ауылы янындағы шыршы-аҡ шыршы урмандары| [[Дүртөйлө районы]]| {{Date| | | }} | {{Date|07|07|2009}}| 80,3| | | [[Шүлгәнташ мәмерйәһе]]| [[Бөрйән районы]]| {{Date|17|08|1965}}| {{Date|19|03|2014}} |{{comment|0|Бәләкәй махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре өсөн — шартлы нулле майҙан }}| [[Шүлгәнташ ҡурсаулығы]] биләмәһендә урынлашҡан | | [[Вознесенка (Бөрө районы)|Вознесенка]] ауылында кедр| [[Бөрө районы]]| {{Date| | | }}| {{Date|07|07|2009}} |1,3 | Юҡ ителгән | | [[Үгеҙ (Бөрө районы)|Үгеҙ]] ауылы янындағы 1912 йылғы ҡарағай культураһы| [[Бөрө районы]]| {{Date|17|08|1965}}| {{Date|07|07|2009}} |1,3 | Юҡ ителгән | | [[Күперле карст күпере]]| [[Мәләүез районы]] | {{Date|17|08|1965}}|{{Date|19|03|2014}} |{{comment|0|Бәләкәй махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре өсөн — шартлы нулле майҙан }} | «[[Башҡортостан (милли парк)|Башҡортостан]]» милли паркы биләмәһендә урынлашҡан | | [[Космонавтар мәмерйәһе]]| [[Бөрйән районы]]| {{Date|17|08|1965}}| {{Date|19|03|2014}} |{{comment|0|Бәләкәй махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре өсөн — шартлы нулле майҙан }}| [[Шүлгәнташ ҡурсаулығы]] биләмәһендә урынлашҡан | | [[Ирәндек]] һырты битләүҙәрендә оҫҡон йыуаһы популяцияһы| [[Баймаҡ районы]]| {{Date|26|12|1985}}| {{Date|21 |02 |2013 }} |200| | | Юрмаш төбәгендә оҫҡон йыуаһы популяцияһы| [[Күгәрсен районы]]| {{Date|17|08|1965}}| {{Date|19|03|2014}} |15,7|«[[Башҡортостан (милли парк)|Башҡортостан]]» милли паркы биләмәһендә урынлашҡан | | [[Ҡотоҡ-Сумған]] төбәге| [[Мәләүез районы]] | {{Date|17|08|1965}}|{{Date|19|03|2014}} |{{comment|—|Майҙаны билдәләнмәгән}} | «[[Башҡортостан (милли парк)|Башҡортостан]]» милли паркы биләмәһендә урынлашҡан | | [[Сыртлан (Бүздәк районы)|Сыртлан]] ауылы эргәһендә дала урман үрсетеү участкаһы| [[Бүздәк районы]]| {{Date| | | }} | {{Date|07|07|2009}}| {{comment|—|Майҙаны билдәләнмәгән}}| }} == Ботаник баҡсалар == * [[РФА Өфө фәнни үҙәгенең Ботаника баҡса-институты]] == Дауалау-һауыҡтырыу урындары һәм курорттар == * [[Асы (шифахана)|«Асы» шифаханаһының]] тау-санитар һаҡлау округы<ref>[http://www.mprrb.ru/republic/protected/resort/ Лечебно-оздоровительные местности и курорты Башкортостана] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131106060757/http://www.mprrb.ru/republic/protected/resort/ |date=2013-11-06 }}</ref>. * [[Йоматау (шифахана)|«Йоматау» шифаханаһы]]ның тау-санитар һаҡлау округы<ref>[http://башкирская-энциклопедия.рф/index.php/prosmotr/2-statya/2198-yumatovo-sanatorij Статья «Юматово» в Башкирской энциклопедии]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. * [[Йәшел сауҡалыҡ (шифахана)| «Йәшел сауҡалыҡ» шифаханаһы]]ның тау-санитар һаҡлау округы. * [[Красноусол (шифахана)|«Красноусол» шифаханаһы]]ның тау-санитар һаҡлау округы. * [[Ҡарағай шифаханаһы|«Ҡарағай» шифаханаһы]]ның тау-санитар һаҡлау округы. * [[Яҡтыкул (шифахана)| «Яҡтыкул» шифаханаһының]] тау-санитар һаҡлау округы<ref>[http://башкирская-энциклопедия.рф/index.php/prosmotr/2-statya/2078-yakty-kul-sanatorij Статья «Якты-куль» в Башкирской энциклопедии]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. * [[Янғантау шифаханаһы|«Янғантау» шифаханаһының]] тау-санитар һаҡлау округы. == Иҫкәрмәләр == {{примечания|3}} == Әҙәбиәт == ;Китаптар * {{книга| автор= [[Гәрәев Әмир Зөфәр улы|Гареев Э. З.]]| заглавие = Геологические памятники природы Республики Башкортостан| место = Уфа| издательство = Тау | год = 2004| страниц = 296| isbn= 5-93578-028-3| ref =}} * {{книга| автор= | заглавие = Реестр особо охраняемых природных территорий Республики Башкортостан / М-во природопользования, лесных ресурсов и охраны окружающей среды Республики Башкортостан, ГУП «Науч.-исследовательский ин-т безопасности жизнедеятельности Республики Башкортостан», Ин-т биологии Уфимского науч. центра РАН, Акад. наук Республики Башкортостан; [А. М. Волков и др.]; отв. ред. Б. М. Миркин; гл. ред. А. А. Фаухутдинов; редкол. Б. М. Миркин [и др.]| место = Уфа| издательство = Гилем | год = 2006| страниц = 413| isbn= | ref =}} * {{книга| автор= | заглавие = [http://oopt.aari.ru/ref/1000 Реестр особо охраняемых природных территорий Республики Башкортостан]. – Изд.2-е, перераб| место = Уфа| издательство = Издательский центр «МедиаПринт» | год = 2010| страниц = 414| isbn= | ref =}} ;Норматив-хоҡуҡи акттар * [http://oopt.aari.ru/sites/default/files/documents/Sovet-Ministrov-Bashkirskoy-ASSR/N465_17-08-1965_0.pdf Постановление Совета Министров Башкирской АССР от 17 августа 1965 года №465 «Об охране памятников природы Башкирской АССР»] * [http://oopt.aari.ru/sites/default/files/documents/Sovet-ministrov-Bashkirskoy-ASSR/N212_26-12-1985.pdf Постановление Совета Министров Башкирской АССР от 26 декабря 1985 года №212 «Об охране дикорастущих видов растений на территории Башкирской АССР»] * [http://oopt.aari.ru/sites/default/files/documents/kabinet-Ministrov-Respubliki-Bashkortostan/N48_26-02-1999.pdf Постановление Кабинета Министров Республики Башкортостан от 26 февраля 1999 года №48 «Об утверждении положений об особо охраняемых природных территориях в Республике Башкортостан»] * [http://oopt.aari.ru/sites/default/files/documents/pravitelstvo-Respubliki-Bashkortostan/N146_19-06-2003.pdf Постановление Правительства Республики Башкортостан от 19 июня 2003 года №146 «Об объявлении природных объектов и комплексов памятниками природы республиканского значения»] * [http://oopt.aari.ru/sites/default/files/documents/pravitelstvo-Respubliki-Bashkortostan/N673-r_21-07-2005_0.pdf Распоряжение Правительства Республики Башкортостан от 21 июля 2005 года №673-р] * [http://oopt.aari.ru/sites/default/files/documents/pravitelstvo-Respubliki-Bashkortostan/N259_07-07-2009.pdf Постановление Правительства Республики Башкортостан от 7 июля 2009 года №259 «О памятниках природы Республики Башкортостан»] * [http://oopt.aari.ru/sites/default/files/documents/pravitelstvo-Respubliki-Bashkortostan/N480_14-12-2010.pdf Постановление Правительства Республики Башкортостан от 14 декабря 2010 года №480 «О памятниках природы республиканского значения»] * [http://oopt.aari.ru/sites/default/files/documents/pravitelstvo-Respubliki-Bashkortostan/N514_30-12-2011.pdf Постановление Правительства Республики Башкортостан от 30 декабря 2011 года №514 «Об объявлении природных объектов и комплексов памятниками природы республиканского значения в Гафурийском, Мелеузовском и Нуримановском районах Республики Башкортостан»] * [https://npa.bashkortostan.ru/3211/ Постановление Правительства Республики Башкортостан от 21 февраля 2013 года №49 «Об объявлении природных объектов и комплексов памятниками природы республиканского значения в Баймакском районе Республики Башкортостан»] * [http://oopt.aari.ru/sites/default/files/documents/pravitelstvo-Respubliki-Bashkortostan/N110_19-03-2014.pdf Постановление Правительства Республики Башкортостан от 19 марта 2014 года №110 «О памятниках природы республиканского значения»] * [http://oopt.aari.ru/sites/default/files/documents/pravitelstvo-Respubliki-Bashkortostan/N161_11-04-2018.pdf Постановление Правительства Республики Башкортостан от 11 апреля 2018 года №161 «О внесении изменений в некоторые решения Правительства Республики Башкортостан»] * [https://npa.bashkortostan.ru/19841/ Постановление Правительства Республики Башкортостан от 11 апреля 2018 года №163 «О внесении изменений в постановление Совета Министров БАССР от 17 августа 1965 года № 465 «Об охране памятников природы Башкирской АССР»] * [https://npa.bashkortostan.ru/21131/ Постановление Правительства Республики Башкортостан от 26 сентября 2018 года №474 «Об объявлении природных объектов и комплексов памятниками природы Республики Башкортостан в Абзелиловском, Аургазинском, Бижбулякском, Бирском, Илишевском, Ишимбайском, Кушинаренковском, Миякинском и Учалинском районах Республики Башкортостан»] * [https://ecology.bashkortostan.ru/documents/active/186798/ Кадастровые сведения особо охраняемых природных территорий Республики Башкортостан по состоянию на 1 января 2019 года] == Һылтанмалар == * {{ЭБЭ2013|89381|Особо охраняемые природные территории|автор=Шайдуллина З. З.}} * {{ЭБЭ2013|90652|Список особо охраняемых природных территорий РБ|автор=}} * {{ЭБЭ|91291|Памятники природы Республики Башкортостан}} * {{ЭБЭ|79327|Памятники природы|автор=Улямаева З. Ф.}} * {{ЭБЭ|91641|Потерявшие или изменившие статус памятника природы}} {{ООПТ Башкортостана}} {{Башкортостан в темах}} [[Категория:Башҡортостандың һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре|*]] [[Категория:Исемлектәр:Башҡортостан]] [[Категория:Списки охраняемых природных территорий России|Башкортостан]] guvyc13gb4o18i013mbnh8pi9uscy3r 0 120635 1147482 799901 2022-07-29T06:14:16Z З. ӘЙЛЕ 13454 wikitext text/x-wiki {{ФШ|Давыдов}} {{государственный деятель |должность_1 = [[Ырымбур губернаһы|Ырымбур губернаторы]] |флаг_1 = Coat_of_Arms_of_Orenburg_gubernia_(Russian_empire).png |периодначало_1 = 1759 |периодконец_1 = 1763 |предшественник_1 = |преемник_1 = [[Волков Дмитрий Васильевич (1727)|Волков Дмитрий Васильевич]] }} '''Давыдов Афанасий Романович''' (1699—1764 һуң) — 1700—1721 йылдарҙағы төньяҡ һуғышында, Петр I-нең Фарсы походында,1735—1739 йылғы рус-төрөк һуғышында, 1741—1743 йылғы рус-швед һуғышында ҡатнаша, [[Ырымбур губернаһы|Ырымбур губернаторы]], действительный тайный советник. == Биографияһы == === Хәрби хеҙмәте === Давыдов 1699 йылда тыуған. Үҙенең килеп сығышы тураһында ул "из шляхетства, ис помещин"тип әйтә.<ref>Согласно сказке о службе, по ревизии 1747 года Давыдову принадлежало 85 душ мужского пола в Зубцовском и Рузском уездах.</ref> Ул 1715 йылдың 16 февралендә 16 йәшендә һалдат хеҙмәтенә алына. == Иҫкәрмә == {{Примечания}} [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:1764 йылда вафат булғандар]] [[Категория:XVIII быуатта вафат булғандар]] [[Категория:Төньяҡ һуғышында ҡатнашыусылар]] snn5l7g9961vui4mbcj2igmhdzu5hx7 0 121582 1147450 1021779 2022-07-28T18:52:33Z Ryanag 5488 /* Һылтанмалар */ wikitext text/x-wiki {{Заповедная зона |Название = Мораҙым тарлауығы |Национальное название = |Изображение = Near spring in gorge Muradymsko.jpg |Подпись изображения = Мораҙым тарлауығында шишмә янында |Расположение = [[Башҡортостан Республикаһы]], [[Күгәрсен районы]] һәм [[Йылайыр районы]] |Страна = Россия |Регион = Башкортостан |Ближайший город = [[Мораҡ (Күгәрсен районы)]] |Площадь = 23586 га |Средняя высота = |Дата основания = [[23 январь]] [[1998]] |Посещаемость = |Год посещаемости = |Управляющая организация = |Всемирное наследие = |Сайт = http://muradym.ru/ |Координаты = 52.58/N/56.88/E |CoordScale = 20000 }} '''Мораҙым тарлауығы ''' — [[Башҡортостан|Башҡортостан Республикаһы]] территорияһындағы тәбиғәт паркы. Башҡортостан Республикаһы Министрҙар Кабинетының 1998 йылдың 23 ғинуарындағы 10-сы һанлы «Мораҙым тарлауығы» тәбиғәт паркы тураһында" исемле ҡарарына ярашлы ойошторолған. Тарлауыҡтың матур күренешле ҡаяларындағы Кесе Эйек йылғаһына тиклем һәм артабан төньяҡҡа табан аҫҡы, урта һәм үрге девондың рифоген эзбизташтары асыҡ күренә. Киңлек йүнәлештә йылғалар бысып үткән урындарҙа текә, аҫылынып торған, 100 метрҙан да бейегерәк, ярлауҙар барлыҡҡа килгән, улар асыҡ күренә һәм геологик тикшеренеүҙәр үткәреү өсөн бик уңайлы. Республиканың көньяҡ-көнсығышынан, шулай уҡ [[Силәбе өлкәһе]]нән, парк территорияһына Магнитогорск — [[Сибай]] — [[Баймаҡ]] — [[Йылайыр]] — [[Мораҡ]] — Тәбиғәт паркы автоюлы менән барып етеп була. [[Ырымбур өлкәһе]]ндәге яҡын ятҡан райондарҙан [[Ырымбур]] — [[Күмертау]] — Мораҡ; [[Төйлөгән]] — [[Назаркин]] — Мораҡ һәм Һарыҡташ — [[Иҫәнғол]] — Мораҡ автоюлдарынан килеп була. Мораҡтан Мораҙым ауылына тиклем төп юлдың оҙонлоғо 22 км. Юл гравий менән ҡапланған. Тимер юлы менән [[Мәләүез]] һәм Күмертау станцияларына тиклем паркта илгән ял итергә килеүселәр Мәләүез — Мораҡ — Мораҙым ауылы (80 км) һәм Күмертау — Мораҡ — Мораҙым ауылы (75 км) автоюлдары менән килә ала. == Геологияһы һәм рельефы == Парк территорияһы районының тарихы оҙайлы һәм ҡатмарлы. Территорияның рельефы формалашыуына тектоник процестар ҙур йоғонто яһаған. Үрге палеозойҙың ахырында дифференциаль хәрәкәттәр арҡаһында горсттар һәм граббендар барлыҡҡа килгән. Мезозой һәм өсөнсөл осорҙа аҫҡа төшөү һәм ҡатламдарҙы туплау дәүере бер нисә тапҡыр күтәрелеү һәм йырындар барлыҡҡа килеү дәүере менән алыштырыла. Тымыҡ күл-һаҙлыҡлы уйпаттарҙа ҡом, балсыҡ, күмер һәм торф ултырған йомшаҡ ҡатламдарҙың ҡалынлығының тупланыуы аҫтағы һәм үрҙәге миоценда үткән. Үрге миоценда, күтәрелеүҙәр һәм тәрән уйылған йылғалар селтәре барлыҡҡа килгән. Үрге плиоцендың иң аҙаҡҡы тектоник процестары, күрәһең, дифференциаль булғандыр: айырым урындары күтәрелгән, ә боронғо мульдар төшкән, шуға күрә хәҙерге ваҡыттағы рельефта миоцен — плиоцен ҡатламдары төрлө гипсометрик ҡатламдарҙа яталар. Дүртенсел осорҙа йылға үҙәндәре аллювиаль ҡатламдары менән тултырылған ә йылға араларындағы урындар денуация процестарына дусар булған. == Климаты == [[File:Near spring in gorge Muradymsko.jpg|right|thumb| [[Мораҙым тарлауығы]]нда йылға, [[Күгәрсен районы]]]] [[File:Мурадымовское ущелье, Бурзянский район 03.jpg|right|thumb|[[Мораҙым тарлауығы]]нда йылға, [[Күгәрсен районы]]]] [[File:Сосновый лес.jpg|right|thumb|[[Мораҙым тарлауығы]]нда ҡарағас урман, [[Күгәрсен районы]]]] Парк урта кимәлдәге зонаның континенталь климатик өлкәһендә урынлашҡан. Парктың климаты йылы, яҡшы дымланған. Ҡыш осоронда уның территорияһы өҫтөндә үҙе менән һыуыҡ һауа алып килгән үҙәк — азия антициклоны хужалыҡ итә, шуға күрә бында һыуыҡ иртә төшә һәм яуым-төшөм сикле була. Ҡар ҡатламы октябрҙә ята, әммә ул әле тотороҡло булмай. Март башында ныҡлап ҡар ирей башлай һәм апрелдең икенсе-өсөнсө декадаһына тулыһынса иреп бөтә. Тар тарлауыҡтарҙа һәм уйһыулыҡтарында ғына, бигерәк тә уның төньяҡ һырттарында, ҡар май уртаһына тиклем ята. Яҙ — яуым-төшөмдөң артҡан мәле, бигерәк тә май айына тура килә. Йәйге осор сағыштырмаса юғары тотороҡло һауа температураһы менән билдәләнә. Июль — йәйҙең иң эҫе айы. Беренсе көҙгө ай — сентябрь — йәйҙең билдәләрен һаҡлай әле, әммә уртаса сентябрь температураһы май айынан түбәнерәк. Май айы менән сағыштырғанда температураларҙың уртаса минимумы ла кәмей, әммә һауа температураһының ҡапыл кәмеүе һуңғараҡ, октябрҙә, була, ә ноябрҙә һауаның уртаса айлыҡ температураһы минуслы була. == Флораһы == Флора байлығы ике төп моментҡа бәйле. Экоценотик яҡтан тәбиғәт паркының флораһы үҫемлектең өҫтөнлөк иткән урман-далалы үҙенсәлеген сағылдыра. Урман (130 төр) һәм дала (асылда, дала — 68 һәм болон-дала — 63) төрҙәре өҫтөнлөк итә. Урман төрҙәре араһында тайга үҫемлектәренең булыуы иғтибарҙы йәлеп итә, был төбәк флора тарихының голоцендағы ҡатмарлылығын күрһәтә. Болон төрҙәре (127) урман аҡландарында, урман ситендә, дала туғайҙарында, болонло далаларҙа һәм һирәгерәк урмандарҙа һәм ятҡылыҡтарҙа осрай. Дымды яратҡан төрҙәр сағыштырмаса күп түгел (һаҙ — 4, болонло һаҙ — 22), сөнки парк территорияһында һаҙҙар һәм дымлы болондар юҡ. Парктың тәбиғи ценоздарының антропоген боҙолошо сағыштырмаса көсһөҙ булғанға күрә һәм һөрөлгән ерҙәр булмауы арҡаһында ҡыйлы үләндәр һаны күп түгел (38). Ҡая төрҙәре — 19 һәм һыу төрҙәре — 4. Парк территорияһында "Башҡорт АССР-ның Ҡыҙыл китабы"на (1987) индерелгән 45 төр бар -республиканың барлыҡ һирәк флораның 25 %. Улар араһынан шырт еҙүлән һәм әҙрәсгөл "СССР-ҙың Ҡыҙыл китабы"на (1984) индерелгән, 9 төрө — "РСФСР-ҙың Ҡыҙыл китабы"на (1988) : дөйә ҡылған, сел үләне, Литвинов сырмалсығы һ.б. Парк территорияһында Уралда һирәк осрай торған үҫемлектәрҙең 63 төрө үҙә. Паркта 11 эндемик һәм 17 реликт төрҙәре үҫә. Реликттар араһында таулы-себер сығышлы төрҙәре өҫтөнлөк алған (оҫҡон йыуаһы, әбей һеркәһе һ. б.). Парк флораһында файҙалы төрҙәр күп. Халыҡ һәм официаль медицинала ҡулланылған үҫемлектәрҙең төрҙәре — 53. Декоратив үҫемлектәрҙән 38 төр табылған ([[һарына]], гладиолус нәҙек һ. б.) Ашамлыҡ төрҙәре паркта — 27, шулай уҡ 10 ағыулы үҫемлек үҫә. Иң зыянлылары, бигерәк тә балалар өсөн — сағыу матур емешле төрҙәр: бүре йүкәһе, [[ҡарға күҙе]], [[бәғәнәш]] һәм казак артышы. == Фаунаһы == «Мораҙым тарлауығы» тәбиғәт паркының хайуандар донъяһы [[Рәсәй]]ҙең [[Европа]] өлөшө, бигерәк тә [[Көньяҡ Урал]]дың армыттарында, ҡатнаш һәм япраҡлы урмандар өсөн типик хәл. Һөтимәр хайуандарҙың 40 төрө бар, уларҙың 25 — һуна -промысла. Төп көн итеүселәр йыртҡыс һөтимәрҙәр: һоро айыу, [[бүре]], [[төлкө]], [[һеләүһен]], [[бурһыҡ]], [[Һыуһар|урман һыуһары]], аҫ, [[йәтсә]], һары шәшке; ҡуянға оҡшағандар — ҡуян, үрғуян; эре һәм урта ҙурлыҡтағы кимереүселәр — [[Тейен|аҡһым]], әлгәнйәк, һыу сысҡаны, кесе йомран, европа йомраны; тояҡлы — [[ҡабан]], [[мышы]] һәм [[Ҡоралай|илек]]. Ҡоштар — умыртҡалы хайуандар класының иң бай төрө. Парктың үҙендә төрлө ваҡытта 122 ҡоштар төрө күҙәтелә. Оло Эйек йылғаһы үҙәнендә рептилияларҙың 4 төрө асылған — кеҫәртке, ябай ҡарайылан, ябай туҙбаш йыланы; амфибияларҙың 5 төрө — тритон, үлән тәлмәрйене, осломоронло тәлмәрйен, һоро әрмәнде, балыҡ һәм балыҡтар 9 төрө — [[шырт балыҡ]], йоморо сабаҡ, суртан, алабуға, [[бурыш]], [[ташбаш]], [[майма]], Башҡортостанда һаҡ аҫтындағы ябай зөгәй, шулай уҡ Башҡортостанда һәм Рәсәйҙә айырым һаҡ аҫтына алынған европа [[Бәрҙе|бәрҙеһе]]. Хайуандар донъяһының 30 һирәк һәм юғалып барған төрҙәре Ҡыҙыл китапҡа индерелгән: [[сапсан]], [[бөркөт]], ҡарсыға өкө, ҡама, балыҡсы турғай һ. б. == Крайҙың спелеологик мөмкинлектәре == Территорияла төрлө-төрлө мифологиялы, ҡатламдары, гидрологияһы, микроклиматы һәм хайуандар донъяһы менән 46 мәмерйә бар. Мораҙым карст-спелеологик биләмәләре мәмерйәләренең тикшереү тарихы быуаттыан ашыу осорҙо тәшкил итә. Шул уҡ ваҡытта мәмерйәләрҙең иң киң масштаблы тикшеренеүҙәр һәм ҙур асыштары аҙаҡҡы 20 — 30 йылдарға тура килә. Хәҙерге ваҡытта мәмерйәләрҙе асыуға һәм өйрәнеүгә өлөш индергән спелеологтарҙы һәм башҡа белгестәрҙе һанап бөтөүе лә ауыр. Мораҙым биләмәһендә күп йыллыҡ эҙләнеү-спелеологик эшмәкәрлеккә ҡарамаҫтан ул әле лә үҙ эсендә билдәһеҙ мәмерйәдәрҙе йәшерә. '''''«Мораҙым тарлауығы» тәбиғәт паркының иң билдәле мәмерйәләре:''''' ''Күгәрсен мәмерйәһе (Голубиная), (Күгәрсен ҡыуышлығы (грот), Мораҙым — 1). ''Парктың иң билдәле һәм иң күп кеше йыйған мәмерйәһе. Мәмерйәгә ингән урын йылғанан яҡшы күренеп тора. Киңлеге уның — 18 м, бейеклеге — 3 м. Был параметрҙар мәмерйәгә ингән ерҙән 20 м тәрәнлектә һаҡлана. Иҙәненең майҙаны — 180 м². Ҡыуышлыҡта ҡая күгәрсенең оялары һәм гуано (диңгеҙ ҡоштарының тиҙәге) ҡатламдары бар. Ошонда уҡ О. Н. Бадерҙың мезолит эпохаһы боронғо кешеһенең кремнийҙан эшкәртелгән әйберҙәрен тапҡан архелогик шурфын күреп була. Ҡыуышлыҡтың осонда 2 метр оҙонлоҡтағы тишек 14 м оҙонлоғо һәм бейеклеге 2 м булған, иҙәне балсыҡ һәм эре киҫәктәр ятҡан иҙәнле ҡыуышлыҡҡа алып сыға. Түбәлә ҡуптарылған сталактиттарҙың эҙҙәре күренә. Ҡыуышлыҡтан төньяҡ йүнәлештә 24 метрлыҡ коридор өҫкә ҡарай күтәрелә бара, иҙәне — кальциттан. Мәмерйәнең стеналары һәм түбәһе бөтә һуҙымында тотороҡло тиерлек. ''Иҫке Мораҙым мәмерйәһе (Ыҫланған, Мораҙым — 2).'' Иң зыҫланған мәмерйә. Күгәрсен мәмерйәһенән көнсығышҡа табан 60 м алыҫлыҡта ята. Ингән урындан 1,6 м киңлекле һәм 2,4 м бейеклекле коридор бара, ул 45 м 4 м киңлектәге һәм 24 м бейеклектәге галереяға күсә. 16 метрлыҡ бейеклектәге һикәлтәгә меңгәндән һуң (страховка менән генә), веер формаһындағы таралған 6 метрҙан 30 метрға тиклемге инеү юлдарына эләгеп була. мәмерйәнең стеналары бөтә дауамлығында еүеш ҡором менән һылатылған. Ингән урындан 60 м алыҫлыҡта уң яҡ стенала мезолиттағы рәссамдар үҙҙәренең ата-бабаларының ҡаялағы рәсемдәрен ҡалдырған. Һаҡ булығыҙ — бында 8 мең йыл һаҡланған уникаль мираҫҡа зыян килтермәгеҙ. ''Балалар мәмерйәһе (Детская).'' [[Оло Эйек]] йылға үҙәненнең уң яҡ һыртында урынлашҡан иң көнбайыш мәмерйә. Инеү урыны йылға кимәленән 80 м бейеклектә тора. Дөйөм оҙайлығы 64 м, уртаса киңлеге 1,1 м һәм уртаса бейеклеге 0, 9 м булған көмбәҙ формаһындағы юлдарҙан торған лабиринт. Иҙәне ҡоро балсыҡ менән ҡапланған. Һарҡынды Йылға кимәленән бейеклеге 80 м инеп була. Был лабиринте көмбәҙле 64 барышында дөйөм оҙонлоғо бер метр, уртаса бейеклеге 0,9 м һәм киңлеге 1,1 м уртаса иҙәнде ҡоро балсыҡ ҡаплаған. Һарҡынды ҡатламдары юҡ. ''Оло Лабиринт (Большая лабиринтовая).'' Оҙонлоғо 300 м, — ҡатмарлы вертикаль-ауышлы коридорҙар, һикәлтәләр, ҡоҙоктар һәм тишектәр системаһы. Күп һанлы 18 м тиклем тәрәнлектәге ҡоҙоҡтар. Мәмерйәлә бик күп икенсел һарҡынды ҡатламдар бар. Ярғанаттар көн күрә. Ингән ерҙә июнь уртаһына тиклем ҡар ята. ''Боҙ (Ледовая) мәмерйәһе.'' Мораҙым биләмәһе өсөн уникаль һәм Башҡортостандың 36 боҙ мәмерйәләре исемлегенә ингән. Ингән урындан алып киңлеге 5 м, бейеклеге 6 м, текә (45 градус) аҫҡа ҡарай төшкән йыл әйләнәһенә боҙ менән ҡапланған коридор. 1980 йылда майҙандың боҙ ҡатламының ҡеүәте 103 м², боҙ ҡатламының ҡеүәте 0,5 м тәшкил итә. Мәмерйәнең иң алыҫ өлөшөндә иҙәндә балсыҡ һәм эре таш киҫәктәре, стеналарҙа ҙур булмаған һарҡынды ҡатламдар бар. ''Ҡарауыл мәмерйәһе (Сторожевая).'' Оло Эйек йылғаһынан һәйбәт күренә. Ингән урыны — 1, 5 м, йылға кимәленән 3,5 метр бейеклектә урынлашҡан. мәмерйә боролмалы, 31 метрҙан үтмәҫлек тарая. Бында ярғанаттар һәм күгәрсендәр көн итә. Һауа температураһы йәй көнө — 12 С°, ҡышын — 6 С° ''Шар мәмерйәһе.'' Үҙенең исемен тәбиғәттең уникаль ижад емешенән алған — 5,5 метр диаметрындағы түңәрәк формалағы ҡыуышлыҡ, инә торған урыны сатнаған урындан (ярыҡ) . Ҡыуышлыҡ конденсат һыуҙары коррозиһынан барлыҡҡа килгән. Мәмерйәнең төп өлөшө — 50 м оҙонлоҡтағы бик тар һәм бормалы тишек, шуның өсөн уға Зануда (йән көйҙөргөс) тигән исем биргәндәр. ''Сабый мәмерйәһе'' (Малыш)— ямғырҙан йәшенеү өсөн уңайлы. Шар мәмерйәһенән 5 м алыҫлыҡта урынлашҡан. Мәмерйәнең оҙонлоғо — 13 м, киңлеге −1,6 м, бейеклеге — 1,3 м. ''Салауат мәмерйәләре (Моразым — 14)'' ОЛо Эйек йылғаҙы ағымы буйлап өҫкә ҡарай, каньондың уң өлөшөндә 200—300 м алыҫлыҡта йылға кимәленән 45метрҙан 95 метрға тиклем бейеклектә урынлашҡандар. Мәмерйәләр ҡоро, һарҡынды ҡатламдары аҙ. Салауат мәмерйәһендә ике инеү урыны бар. Икенсе төрлө исемдәре Үтәнән утә сыҡҡан (Сквозная) һәм Ҡояш тарлауығы (Солнечное ущелье). ''Сәс мәмерйәһе (Волосяная). ''Йылғанан 300 м алыҫлыҡта һәм йылға кимәленән 82 м бейеклектә урынлашҡан. Инеү урынының киңлеге — 0.8 м, бейеклеге — 0.6 м. Яйлап юл 2 метрға тиклем киңәйә һәм 1, 5 м бейеклектә 72 метрға һуҙыла. Мәмерйә иҙәне балсыҡ, урыны-урыны менән таш киҫәктәре, сталактиттар һәм сталагмиттар менән ҡапланған. Иң алыҫ өлөшөндә күп һыу йыйыла (капёж). Түбәһендә үҫемлектәрҙең тамырҙары күренә, улар мәмерйә өҫтөндә үҫәләр һәм сәстәргә оҡшаған, шуға күрә мәмерйә Волосяная тип исемләгәндәр. ''Яңы Мораҙым мәмерйәһе''. Парктың иң оҙон һәм һарҡынды ҡатламдарға бай мәмерйәһе. мәмерйәнең беренсе инструменталь планы 1967 йылда Стәрлетамаҡ геолог-эҙләнеү контораһы топографтары К. И. Андреев, М. А. Шкарев, Р. Я. Уразбахтин һәм картограф Г. А. Дьяконов тарафынан эшләнә. Беренсе ентекле спелеологик тикшереү В. И. Мартин етәкселегендәге БТГУ спелеотөркөмө үткәрә. Һөҙөмтәлә элек төҙөлгән мәмерйә планына бер аҙ үҙгәртеүҙәр индерелә һәм беренсе тапҡыр уға киҫелештәр (разре) эшләнә. 1991 йылдың ноябрендә Күмертау спелеологтары, ҡоролоҡ осоронан файҙаланып, 1 км оҙонлоҡтағы тар периодик сифонды, артабан икенсе сифонды үтәләр һәм Водосбросовая мәмерйәһе аша өҫкә сығалар. Шулай итеп, улар ике үҙ аллы мәмерйәләрҙе бер карст-спелеологик системаға тоташтырҙылар, уның дөйөм оҙонлоғо 2000 м тәшкил итә. Мәмерйәлә ике инеү урыны бар, уларҙың береһе хәҙерге ваҡытта үтмәҫлек. мәмерйәгә төп ингән урын (үтә алырлыҡ) 3,0×3,5 м күләмендә, карст соҡороноң өҫкө өлөшөндә урынлашҡан. Мәмерйәгә иң уңайлы барып етеү урыны -Оло Эйек йылғаһы үҙәнендә һул яҡтан асылған каньон буйлап. Мәмерйәгә ҡыш йәки йәй көндәрендә барыу уңайлы. Ҡар ирегән саҡта һәм көслө яуын ваҡытында мәмерйәлә һыу күп була. Мәмерйәнең стеналары һәм түбәһе шаҡтай ныҡ. == Иҫкәрмәләр == == Һылтанмалар == * {{ЭБЭ2013|index.php/component/content/article/2-statya/16381-muradymovskoe-ushchele-prirodnyj-park|Мурадымовское ущелье|автор=Позднякова Э. П.}} * {{cite web | url = http://muradym.ru/ | title = Официальный сайт природного парка «Мурадымовское Ущелье» | accessdate = 01 марта 2012 | lang = ru | description = | archiveurl = http://www.webcitation.org/67efTX8gh | archivedate = 2012-05-14 }} * {{cite web | url = http://nashural.ru/Mesta/muradimovskoe-ushelye.htm | title = Статья про природный парк «Мурадымовское Ущелье» на сайте проекта "Наш Урал" | accessdate = 01 марта 2012 | lang = ru | description = | archiveurl = http://www.webcitation.org/67efVDimJ | archivedate = 2012-05-14 }} * {{cite web | url = http://www.bashturist.ru/gallery/details.php?image_id=1276 | title = Фотографии на сайте Баштурист | accessdate = 01 марта 2012 | lang = ru | description = | archiveurl = http://www.webcitation.org/67efWvrKX | archivedate = 2012-05-14 }} * [http://ant-ufa.com/travels/muradyimovskoe-ushhele/ Описание и фото] * [http://virtualrb.ru/ru/component/k2/item/165 Виртуальный тур по Мурадымовскому ущелью] {{ООПТ Башкортостана}} [[Категория:Башҡортостан тауҙары]] [[Категория:Башҡортостандың һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре]] [[Категория:Алфавит буйынса махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре]] 10i0w373fv0v8s9vdse8meaywt1ysjn 0 125708 1147465 1050332 2022-07-28T19:02:45Z Ryanag 5488 /* Һылтанмалар */ wikitext text/x-wiki {{значения|Ассы (значения)}} {{Санаторий |Тип здравницы= |Название= Асы |Географический регион= Урал |Фото= Assy.jpg |Ширина= 300px |Комментарии к фото= Асы шифаханаһы |Страна= {{Флагификация|Российская Федерация}} |Курортный регион= {{Флагификация|Башкортостан}} |Ближайший город= Өфө (180 км) |Основной вид деятельности= |Год создания= [[2001]] |Направленность= бальнео-терапия |Построен (построена) по проекту или приспособлен (указать критерий)= |Автор проекта или приспособлен из других зданий= |Площадь (га)= |Вместимость= |Период функционирования (круглогодично, сезонно - указать сезон)= йыл әйләнәһенә |Ближайший аэропорт= Өфө (аэропорт) |Ближайший вокзал= |Профиль= |Минеральная вода= «Асы минераль сығанаҡтары» |Лечебные грязи= |Климат= уртаса-континенталь |Достопримечательности= |Известные личности= |Должность управляющего= |ФИО= |В литературе= |Адрес= Рәсәй, Башҡортостан Республикаһы, Белорет районы, Асы |e-mail= |В Интернете= [http://assy-rb.ru Официальный сайт] |Координаты= |Имя шаблона= }} '''Асы́''' ({{lang-ba|Асы}}) — Башҡортостандың Белорет районында урманлы зонала урынлашҡан бальне-терапевтик тау яны шифаханаһы. Асы ауылында, Өфөнән 180 саҡрым алыҫлыҡта, Инйәр йылғаһы ярында урынлашҡан<ref name=autogenerated3>[http://assy-rb.ru Сайт санатория]</ref>. Диңгеҙ кимәленән бейклеге — 220 м. Шифахана эргәһендә «Асытау» саңғы трассаһы бар<ref>[http://assy-rb.ru/content/news/index.php?news=553 ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160917113522/http://assy-rb.ru/content/news/index.php?news=553 |date=2016-09-17 }}</ref> == Тарихы == Шифахана 2001 йылда асыла. Дауалау-һауыҡтырыу корпусы архитектор Кирайдт Рудольф Иванович проекты буйынса төҙөлгән. Ауыл атамаһы башҡортса «әсе» йәки «асы» тигәнде белдерә, был иһә ерле халыҡтың һыуҙы дауалау өсөн файҙаланғанлыҡтары тураһында һөйләй. Ауыл кешеләре был һыуҙы элек-электән ашҡаҙан ауыртҡанда ҡулланған, шулай уҡ аяҡ-ҡул, быуындар һыҙлағанда ванналар ҙа яһағандар. Асы минераль сығанаҡтары тураһында беренсе булып академик Ф. Н. Чернышев (1889 йыл) яҙып сыға. Ике йылдан һуң, Белорет больницаһы табибы Эрман һыуҙы анализдар өсөн Берлин университетына (1901 й.) ебәрә. Үҙенең химик составы буйынса Асы һыуы Германиялағы билдәле Киссенгон сығанаҡтары һыуына яҡын булыуы асыҡлана. Һыу «Асы» сауҙа маркаһы аҫтында шешәләргә ҡойола<ref name=autogenerated1>[http://www.vatandash.ru/index.php?article=376 Санаторий «Ассы»]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Әлеге ваҡытта Асы минераль сығанаҡтары федераль кимәлдәге гидрогеологик тәбиғәт һәйкәле булараҡ танылыу алған<ref name=autogenerated2>[http://vladsc.narod.ru/library/geo_pam/gp35_bsh.htm Геологические памятники природы России. М., «Лориен», 1998. — 200 с. // сс. 85-91.]</ref>. 1999 йылда Асы минераль сығанаҡтары базаһында «Асы» шифахана комплексын төҙөү тураһында ҡарар ҡабул ителә<ref name=autogenerated1 />. == Климаты == Ғинуар айындағы уртаса температура — 15,7°С. Йәй йылы — июлдә уртаса температура +17,4°С. Йыллыҡ яуым-төшөм кимәле яҡынса 582 мм. Йыллыҡ уртасы һауаның шартлы дымлылығы — 75 процент<ref name=autogenerated1 />. == Дауалау == [[Файл:RUS-02-BK Assy.jpg|thumb|280px| «Асы»]] шифаханаһы Төп медицина профиле — һөйәк-мускул, тире, нервы системаһы ауырыуҙарын дауалау. Башҡа йүнәлештәре: аш һеңдереү ағзалары ауырыуҙары, матдәләр алмашыныуы, ҡан әйләнеше системаһы боҙолоуы<ref name=autogenerated3 />. Дауалау факторы: минераль һыу, шулай уҡ: тауҙың саф һауаһы, тайга, матур пейзаж. Тоҙло йылға ҡоҙоғоноң минераль сығанаҡтары һул яҡ ярҙа урынлашҡан. Уларҙан ни бары 2 саҡрым алыҫлыҡта 17 сығанаҡ бар, шуларҙың 14 — минераль сығанаҡ. Минераль һыу ике төрлө: аҙ минераллы (2.3-2.4 г/куб. дм) сульфатлы-хлоридлы натрий составлы һыу, уны эсеп дауаланалар; юғары минераллы (18.8 г/куб.дм) хлоридлы натрий составлы һыу бальне-дауалау өсөн ҡулланыла<ref name=autogenerated3 />. Аҙ минераллы һыуҙың температураһы — Цельсий буйынса 15 градус, юғары минераллы һыуҙыҡы — 8<ref name=autogenerated2 />. == Иҫкәрмәләр == {{примечания}} == Һылтанмалар == * [http://assy-rb.ru Сайт санатория] * [http://vladsc.narod.ru/library/geo_pam/gp35_bsh.htm Геологические памятники природы России. М., «Лориен», 1998. — 200 с. // сс. 85-91.] {{ООПТ Башкортостана}} [[Категория:Башҡортостан шифаханалары]] [[Категория:Белорет районы географияһы]] 53yigipt22k3fhlp5om2njx7hk2cse9 0 126477 1147483 1052412 2022-07-29T06:15:08Z З. ӘЙЛЕ 13454 wikitext text/x-wiki {{Ук}} {{ФШ|Давыдов}} '''Давыдова Эльмира Минһаж ҡыҙы''' ([[1 февраль]] [[1940 йыл]] — [[30 июль]] [[2018 йыл]]) — музыка белгесе, фән кандидаты. 1973—1976 һәм 1982—2002 йылдарҙа [[Башҡортостан]] Композиторҙар союзының яуаплы секретары, 1978—1982 йылдарҙа — [[ТТӘИ|СССР Фәндәр академияһы Башҡортостан филиалының Тарих, тел һәм әҙәбиәт институтының]] ғилми хеҙмәткәре. 1981 йылдан СССР Композиторҙар союзы ағзаһы. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1999) һәм Башҡорт АССР-ының (1989) атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре, Рәсәй Федерацияһы Президенты стипендиаты (2008). == Биографияһы == Эльмира Минһаж ҡыҙы Давыдова 1940 йылдың 1 февралендә [[Ҡырғыҙстан|Ҡырғыҙ ССР-ы]]ның Ош өлкәһе Араван районының Тепе-Ҡурған ауылында хеҙмәткәрҙәр ғаиләһендә тыуа. 1949 йылда ғаилә [[Өфө]]гә күсә. Ғаилә башлығы Давыдов Минһаж Хөсәйен улы Башпотребсоюзда эшләй, ҡатыны Софья Хәмиҙуллина [[Башҡорт дәүләт медицина университеты|Башҡортостан медицина институты]]н тамамлағандан һуң медик була. Эльмира Өфөнөң 44-се дөйөм белем биреү мәктәбендә белем ала. 1962 йылда — [[Өфө сәнғәт училищеһы]]н, 1973 йылда [[Заһир Исмәғилев исемендәге Өфө дәүләт сәнғәт институты|Өфө дәүләт сәнғәт институтын]] тамамлай. 1976—1978 йылдарҙа [[Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты (РФА Өфө фәнни үҙәге)|СССР Фәндәр академияһы Башҡортостан филиалының Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты]] аспирантураһында уҡый (ғилми етәксеһе [[Мәхмүт Ниғмәтйәнов]]). Уны тамамлағас, «З. Ғ. Исмәғилевтең опера ижадында халыҡ йыры тамырҙары» тигән темаға кандидатлыҡ диссертацияһы яҡлай. 1961 йылдан БАССР Министрҙар Советы ҡарамағындағы Радио һәм телевидение тапшырыуҙары буйынса дәүләт комитетының музыкаль тапшырыуҙар мөхәррире булып эшләй, 1965—1968 йылдарҙа — [[Хөсәйен Әхмәтов исемендәге Башҡорт дәүләт филармонияһы|Башҡорт дәүләт филармонияһы]]ның лектор-музыка белгесе, 1973—1976 һәм 1982—2002 йылдарҙа — [[Башҡортостан Республикаһының Композиторҙар берлеге|Башҡортостан Композиторҙар берлегенең]] яуаплы секретары, 1978—1982 йылдарҙа — Тарих, тел һәм әҙәбиәт институтының ғилми хеҙмәткәре. Эльмира Минһаж ҡыҙының ғилми эштәре башҡорт операһының үҫеш тарихына, Башҡортостан Республикаһының башҡарыусыларына һәм композиторҙарына арналған. Уның сценарийы буйынса [[Әлмөхәмәтов Ғәзиз Сәлих улы|Ғ. С. Әлмөхәмәтов]] тураһында документаль фильм ҡуйылған. 1961—1995 йылдарҙа [[Башҡортостан дәүләт телерадиокомпанияһы|«Башкортостан» дәүләт телерадиокомпанияһы]]ның «Антология башкирской музыки», «Годы и судьбы», «Мастера искусств Башкортостана», «Музыкальная гостиная» тапшырыуҙарын алып бара. [[2018 йыл]]дың [[30 июль|30 июлендә]] Өфөлә вафат була<ref>[https://culture.bashkortostan.ru/presscenter/news/40906/ Ушла из жизни известный музыковед, заслуженный деятель искусств Российской Федерации и Башкортостана, член Союза композиторов России Давыдова Эльмира Мингажевна. Официальный сайт Министерства культуры Республики Башкортостан]{{ref-ru}}{{V|25|01|2020}}</ref>. == Хеҙмәттәре == Давыдова Эльмира Минһаж ҡыҙы — Башҡортостан Республикаһының музыка тарихы, музыкаль мәҙәниәте буйынса 200-ҙән ашыу ғилми хеҙмәт авторы. * Давыдова Э. М. Автор знаменитых «Башмачков» / Э. М. Давыдова // Веч. Уфа. — 2000. — 20 июня. * Давыдова Э. М. А говорят, незаменимых не бывает! / Э. М. Давыдова // Веч. Уфа. — 2002. — 23 окт. * Давыдова Э. М. (Мингажева Э.) А может, Бетховен среди них? / Э. М. Давыдова // Республика Башкортостан. — 2003. — 3 апр. * Давыдова Э. М. А музыка… со знаком минус / Э. М. Давыдова // Сов. Башкирия. — 1991. — 12 апр. * Давыдова Э. М. А последний концерт состоялся в … тюрьме / Э. М. Давыдова // Республика Башкортостан. — 2006. — 12 янв. * Давыдова Э. М. Ах, как пел он «Башкирия, славься!» / Э. М. Давыдова // Веч. Уфа. — 1999. — 11 сент. * Давыдова Э. М. В ансамбле только ударные / Э. М. Давыдова // Веч. Уфа. — 1988. — 2 апр. * Давыдова Э. М. Вечно юный голос / Э. М. Давыдова // Веч. Уфа. — 2000. — 13 сент. * Давыдова Э. М. Обзор музыкальной жизни / Э. М. Давыдова // Музыка России.- М., 1980. — Вып.3. — С. 395—397. * Давыдова Э. М. Семь дней фестиваля / Э. М. Давыдова // Веч. Уфа. — 1988. — 1 апр. * Докучаева А. А. Сто экземпляров необыкновенной биографии / А. А. Докучаева // Истоки. — 2010. — 24 февр. == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1999) * БАССР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1989) * Рәсәй Федерацияһы Президенты стипендиаты (2008). == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|84663}} {{V|30|01|2021}} * [http://www.millattashlar.ru/index.php/Давыдова_Эльмира_Мингажевна Татарская энциклопедия] * [http://www.vatandash.ru/index.php?article=1789 Ее призвание — музыка] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170425023844/http://vatandash.ru/index.php?article=1789 |date=2017-04-25 }} [[Категория:Өфө дәүләт сәнғәт институтын тамамлаусылар]] [[Категория:Өфө сәнғәт училищеһын тамамлаусылар]] [[Категория:Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәрҙәре]] [[Категория:Алфавит буйынса музыканттар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Ҡырғыҙстанда тыуғандар]] gzup8w2qwjmrr51cdgtvkku1rhxs3r7 0 128215 1147447 1053367 2022-07-28T18:51:00Z Ryanag 5488 /* Иҫкәрмәләр */ wikitext text/x-wiki {{Заповедная зона |Название = Ирәмәл |Национальное название = |Изображение =|thumb|Иремель |Подпись = Иремель |Координаты = 54/32/00/N/58/50/20/E |CoordScale = |Страна = Россия |Регион = Башҡортостан |Район = |Категория МСОП = |Ближайший город = |Площадь = 49 338 [[гектар]] |Средняя высота = |Дата основания = [[31 декабрь]] [[2010 йыл]] |Посещаемость = |Год посещаемости = |Управляющая организация = |Сайт = |Позиционная карта = Россия |Позиционная карта 1 = Россия Башкортостан }} '''«Ирәмәл»''' — [[Башҡортостан]]дың [[Белорет]] һәм [[Учалы районы]] биләмәләрендә, [[Силәбе өлкәһе]] менән сик буйында урынлашҡан тәбиғәт паркы. Ул өс блок-пост менән уратып алынған — Учалы яғынан, Белорет районының Николаевка ауылы һәм Силәбе өлкәһенең Төлөк ҡасабаһы яғынан<ref>[http://www.rgo-rb.ru/2016/10/prirodnyj-park-iremel/ Природный парк «Иремель» — РГО РБ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171119064503/http://www.rgo-rb.ru/2016/10/prirodnyj-park-iremel/ |date=2017-11-19 }}</ref>. == Тарихы == Парк [[Башҡортостан Республикаһы]] Хөкүмәтенең [[2010 йыл]]дың 31 декабрендәге ҡарары менән 49 338 гектар майҙанда булдырылған. Тәбиғәт паркы тәғәйенләнеше — тау-тундра, тайга урманы һәм һаҙлыҡ экосистемаларын, үҫемлектәр һәм йәнлектәрҙең һирәк төрҙәре популяцияһын һаҡлау; [[Көньяҡ Урал]]дың ҙур йылғалары инештәренең тотороҡло гидрологик режимын тәьмин итеү; көйләнеүсе туризм һәм ял итеүҙе үҫтереү өсөн шарттар булдырыу. == Географияһы == [[Ирәмәл]] тау массивы үҙ эсенә иң бейек түбәләр — билән менән бүленгән Оло һәм Кесе Ирәмәлде индерә. Әүәләк, Баҡҡан, Ямантау, Нәре, Нургуш һәм башҡа тауҙар һәм һырттар күренә<ref>[http://dooptrb.ru/prirodnyie-parki/prirodnyiy-park-iremel/ Природный парк «Иремель» — ГБУ Дирекция по ООПТ РБ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170910224647/http://dooptrb.ru/prirodnyie-parki/prirodnyiy-park-iremel/ |date=2017-09-10 }}</ref>. == Флораһы һәм фаунаһы == Парк тулыһынса урман менән ҡапланған. Уның биләмәһендә һунар-промысла хайуандарының бөтә төрҙәре тиерлек йәшәй. Бында 553 төр юғары үҫемлек үҫә, йәғни [[Башҡортостан]]дың бөтә флораһының сиреге, улар эсендә [[Башҡортостан Республикаһының Ҡыҙыл китабы]]на ингән 57 төр, шуларҙың 15-е эндемиктар, ә 33-ө — реликт. Шулай уҡ, ҡурсаулыҡ биләмәһендә 40-ҡа яҡын һирәк осраған һәм юғалыу ҡурҡынысы аҫтында булған хайуандар төрҙәре осрай: [[осар тейен]], ҡама, марал, ҡара ҡауҙы, аҡ һәм һоро ағуна, үлән тәлмәрйене, Европа бәрҙеһе, махаон, адмирал һәм башҡалар. == Туризм һәм ял == Парк территорияһы биш зонаға бүленә: * Ҡурсаулыҡ. Туристарға инеү тыйыла. * Көйләү рекреация зонаһы. Туристик биләмә, дүрт маршрутҡа бүленә: [[Ирәмәл|Ҙур Ирәмәл]], Бәләкәй Ирәмәл, Төлөк һәм Тығын һаҙлыҡтары. Бында туристарға йәйәүле, велосипедта һәм атта һыбай маршруттар тәҡдим ителә. * Рекреацион барыу зонаһы кемпинг һәм палатка лагерҙарына бирелгән. Бынан Ағиҙел йылғаһы сығанаҡтарына һәм Ҙур Ирәмәл тауына панорама асыла. * Тәбиғәт паркының хужалыҡ эшмәкәрлеге буфер зонаһы, унда ҡунаҡханалар, тау саңғыһы трассалары һәм ресторандар төҙөү планлаштырыла. * [[Ирәмәл]] һәм Көньяҡ-Урал дәүләт ҡурсаулығы араһында хайуандар миграцияһы коридоры. Экскурсия маршруттары: Төлөк ҡасабаһынан, Яңы Хөсәйен ауылы, Байһаҡал ауылы, Николаевка ауылы Ҙур Ирәмәл тауы итәгенә килә. Бөтә экскурсия маршруттары маркёр һәм уҡтар менән билдәләнгән, беседкалар, бәҙрәфтәр, усаҡтар, ҡаты көнкүреш ҡалдыҡтары өсөн контейнерҙар менән йыһазландырылған туристик туҡталҡалар бар. «Төлөк — Оло Ирәмәл итәге (йәйге)» экскурсия маршруты буйынса ҡунаҡ йорто бар. «Ирәмәл» тәбиғәт паркы биләмәһендә «Байһаҡал», «Өс айыу» туристар приюты һәм «Ҡамҡа» ҡунаҡ йорто урынлашҡан. «Байһаҡал» туристар приюты Ағиҙел ярында, иң бейек армыты Ирәмәл тауы булған Әүәләк һырты итәгендә урынлашҡан. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Ирәмәл]] * [[Башҡортостандың махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре исемлеге]] == Иҫкәрмәләр == {{примечания}} {{ООПТ Башкортостана}} [[Категория:Рәсәй ҡурсаулыҡтары]] [[Категория:Башҡортостандың һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре]] [[Категория:Алфавит буйынса махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре]] [[Категория:Башҡортостанда туризм]] grbm5fnvhcmuyiv5nd7d60wmd5bap7m 1147448 1147447 2022-07-28T18:51:18Z Ryanag 5488 removed [[Category:Рәсәй ҡурсаулыҡтары]]; added [[Category:Белорет районы географияһы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Заповедная зона |Название = Ирәмәл |Национальное название = |Изображение =|thumb|Иремель |Подпись = Иремель |Координаты = 54/32/00/N/58/50/20/E |CoordScale = |Страна = Россия |Регион = Башҡортостан |Район = |Категория МСОП = |Ближайший город = |Площадь = 49 338 [[гектар]] |Средняя высота = |Дата основания = [[31 декабрь]] [[2010 йыл]] |Посещаемость = |Год посещаемости = |Управляющая организация = |Сайт = |Позиционная карта = Россия |Позиционная карта 1 = Россия Башкортостан }} '''«Ирәмәл»''' — [[Башҡортостан]]дың [[Белорет]] һәм [[Учалы районы]] биләмәләрендә, [[Силәбе өлкәһе]] менән сик буйында урынлашҡан тәбиғәт паркы. Ул өс блок-пост менән уратып алынған — Учалы яғынан, Белорет районының Николаевка ауылы һәм Силәбе өлкәһенең Төлөк ҡасабаһы яғынан<ref>[http://www.rgo-rb.ru/2016/10/prirodnyj-park-iremel/ Природный парк «Иремель» — РГО РБ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171119064503/http://www.rgo-rb.ru/2016/10/prirodnyj-park-iremel/ |date=2017-11-19 }}</ref>. == Тарихы == Парк [[Башҡортостан Республикаһы]] Хөкүмәтенең [[2010 йыл]]дың 31 декабрендәге ҡарары менән 49 338 гектар майҙанда булдырылған. Тәбиғәт паркы тәғәйенләнеше — тау-тундра, тайга урманы һәм һаҙлыҡ экосистемаларын, үҫемлектәр һәм йәнлектәрҙең һирәк төрҙәре популяцияһын һаҡлау; [[Көньяҡ Урал]]дың ҙур йылғалары инештәренең тотороҡло гидрологик режимын тәьмин итеү; көйләнеүсе туризм һәм ял итеүҙе үҫтереү өсөн шарттар булдырыу. == Географияһы == [[Ирәмәл]] тау массивы үҙ эсенә иң бейек түбәләр — билән менән бүленгән Оло һәм Кесе Ирәмәлде индерә. Әүәләк, Баҡҡан, Ямантау, Нәре, Нургуш һәм башҡа тауҙар һәм һырттар күренә<ref>[http://dooptrb.ru/prirodnyie-parki/prirodnyiy-park-iremel/ Природный парк «Иремель» — ГБУ Дирекция по ООПТ РБ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170910224647/http://dooptrb.ru/prirodnyie-parki/prirodnyiy-park-iremel/ |date=2017-09-10 }}</ref>. == Флораһы һәм фаунаһы == Парк тулыһынса урман менән ҡапланған. Уның биләмәһендә һунар-промысла хайуандарының бөтә төрҙәре тиерлек йәшәй. Бында 553 төр юғары үҫемлек үҫә, йәғни [[Башҡортостан]]дың бөтә флораһының сиреге, улар эсендә [[Башҡортостан Республикаһының Ҡыҙыл китабы]]на ингән 57 төр, шуларҙың 15-е эндемиктар, ә 33-ө — реликт. Шулай уҡ, ҡурсаулыҡ биләмәһендә 40-ҡа яҡын һирәк осраған һәм юғалыу ҡурҡынысы аҫтында булған хайуандар төрҙәре осрай: [[осар тейен]], ҡама, марал, ҡара ҡауҙы, аҡ һәм һоро ағуна, үлән тәлмәрйене, Европа бәрҙеһе, махаон, адмирал һәм башҡалар. == Туризм һәм ял == Парк территорияһы биш зонаға бүленә: * Ҡурсаулыҡ. Туристарға инеү тыйыла. * Көйләү рекреация зонаһы. Туристик биләмә, дүрт маршрутҡа бүленә: [[Ирәмәл|Ҙур Ирәмәл]], Бәләкәй Ирәмәл, Төлөк һәм Тығын һаҙлыҡтары. Бында туристарға йәйәүле, велосипедта һәм атта һыбай маршруттар тәҡдим ителә. * Рекреацион барыу зонаһы кемпинг һәм палатка лагерҙарына бирелгән. Бынан Ағиҙел йылғаһы сығанаҡтарына һәм Ҙур Ирәмәл тауына панорама асыла. * Тәбиғәт паркының хужалыҡ эшмәкәрлеге буфер зонаһы, унда ҡунаҡханалар, тау саңғыһы трассалары һәм ресторандар төҙөү планлаштырыла. * [[Ирәмәл]] һәм Көньяҡ-Урал дәүләт ҡурсаулығы араһында хайуандар миграцияһы коридоры. Экскурсия маршруттары: Төлөк ҡасабаһынан, Яңы Хөсәйен ауылы, Байһаҡал ауылы, Николаевка ауылы Ҙур Ирәмәл тауы итәгенә килә. Бөтә экскурсия маршруттары маркёр һәм уҡтар менән билдәләнгән, беседкалар, бәҙрәфтәр, усаҡтар, ҡаты көнкүреш ҡалдыҡтары өсөн контейнерҙар менән йыһазландырылған туристик туҡталҡалар бар. «Төлөк — Оло Ирәмәл итәге (йәйге)» экскурсия маршруты буйынса ҡунаҡ йорто бар. «Ирәмәл» тәбиғәт паркы биләмәһендә «Байһаҡал», «Өс айыу» туристар приюты һәм «Ҡамҡа» ҡунаҡ йорто урынлашҡан. «Байһаҡал» туристар приюты Ағиҙел ярында, иң бейек армыты Ирәмәл тауы булған Әүәләк һырты итәгендә урынлашҡан. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Ирәмәл]] * [[Башҡортостандың махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре исемлеге]] == Иҫкәрмәләр == {{примечания}} {{ООПТ Башкортостана}} [[Категория:Белорет районы географияһы]] [[Категория:Башҡортостандың һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре]] [[Категория:Алфавит буйынса махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре]] [[Категория:Башҡортостанда туризм]] qth7xa2bfjivexsxtj5cqus9xf0lyag 0 132019 1147421 1065781 2022-07-28T17:05:13Z 185.169.103.222 /* Академик Филатов урамы (Улица Академика Филатова) */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} {{Информацион исемлек|Уфа}} Был мәҡәлә Өфө ҡалаһындағы урамдар, бульварҙар, яр буйҙары, тыҡрыҡтар, майҙандар, аралыҡтар, проспекттар, шосселар тураһында мәғлүмәт бирә. == Өфө урамдарының тарихы == Беренсе Өфө урамдары  XVII быуатта барлыҡҡа килә. Улар Яңы Өфө ҡәлғәһенең ҡапҡа төбөнән башлана һәм  [[Өфө кремле]]нән ян-яҡҡа елпеүес булып тарала. Урамдар бер ниндәй планһыҙ төҙөлә, улар юл, һуҡмаҡ рәүешендә була, буйлатып өйҙәр, һарайҙар һалына, баҡсалар яһала.   XVIII быуаттың беренсе яртыһына тиклем тәүге урамдарҙың атамалары булмай. Хәҙерге урамдарҙың ҡайһы берҙәре юл йә тракт була. Тәүге атамалар слободаларҙың һәм ҡаланан таралған юлдарҙың исемдәренән алына. XX быуатта ғына йорттарға номер һуғыла.  * 2008 йылға ҡарата Өфөлә бөтәһе 1237 урам була, дөйөм оҙонлоғо  1475,2 километр тәшкил итә. Юл селтәренең дөйөм оҙонлоғо — 1481 километр, шуның 1353 километры — камиллаштырылған япмалы. Урамдарҙың уртаса оҙонлоғо — 800 метр<ref name="m">500 вопросов об Уфе, под ред. Муллакаева</ref>. * Рәсәйҙең миллионер ҡалалары араһында Өфө урам селтәренең иң түбән тығыҙлығына эйә  (1 км² территорияға 1,3 километр урам тура килә). * 2016 йылға тиклем ҡалала 3 кенә проспект була. Октябрь проспекты — 8,9 километрлы төп ҡала  магистрале, ҡала халҡы уны «проспект» тип кенә йөрөтә. Сауҙа проспекты — ҡала ситендәге шәхси йортло секторҙағы бәләкәй егнә урам, уның тураһында өфөләр белмәй ҙә тиерлек. Салауат Юлаев проспекты  (халыҡ телендә — «салауатка») — 2000-се йылдар башында төҙөлгән 8 рәтле транспорт  магистрале, оҙонлоғо —  7,1 километр, Соҡалаҡ йылғаһы үҙәненән үтә.   2016 йылдың майында быларға  Халыҡтар дуҫлығы проспекты (ҡаланың төп өлөшөн Затон биҫтәһе менән тоташтырған, Ағиҙел йылғаһы күперенән Әхмәтов урамына тиклем һуҙылған  элек исемһеҙ трасса өлөшө) һәм Берҙәмлек проспекты (Уфа—Нуғай автоюлынан Йылҡыбай ауылы эргәһенә тиклемге дөйөм ҡала әһәмиәтендәге магистраль урам)<ref>{{Cite web|url=http://www.gorsovet-ufa.ru/news/detail.php?ID=5578|title=В Уфе появились два новых проспекта|publisher=www.gorsovet-ufa.ru|accessdate=2017-08-09}}</ref> өҫтәлә. * Ҡалала йорттарға номер һуғыуҙың төп ҡағиҙәһе ошондай: номерҙар ҡаланы уратҡан йылғаларҙан башлап үҫә бара, номерҙарҙың үҫеүе ыңғайына таҡ һанлы йорттар — һулда, йоптары уңда урынлаша. Был ҡағиҙә түбәнләге урамдарға ҡағылмай: Королёв, Кировоград, Ҙур Граждан, Халтурин, Транспорт, Йәнәби бульвары, Байкал, Вологда, Хмельницкий, Ушаков, Роза Люксембург, Дизель, Димитров — һулдан йоп, уңдан таҡ; Новоженов, Сәскә — ирекле; Адмирал Макаров — бөтә йорттар ҙа һулда. «Дөрөҫ булмаған» нумерациялы йорттар ғәҙәттә йәнәш урынлашҡан. Мәҫәлән, Хмельницкий, Вологда, Дизель, Роза Люксембург, Димитров, Ушаков — бер-береһенә йәнәш, параллель ятҡан урамдар. * Ҡаланың үҙәк өлөшөндә йорттарҙың нумерацияһы көньяҡтан төньяҡҡа һәм көнбайыштан көнсығышҡа ҡарай үҫә. Был ҡағиҙәгә ҡарамаған урамдар: Ағиҙел йылғаһы яр буйы, Пугачёв, Глинка, Ауыл-Богородица — көнсығыштан көнбайышҡа; Адмирал Макаров — көньяҡтан төньяҡҡа йоп, таҡ — киреһе; Сәскә — йорттар нумерацияһының бер ниндәй тәртибе юҡ. Өфө шоссеһы — 1-се һәм 3-сө йорттар төньяҡтан башлана,  ҡалған йорттарҙың нумерацияһы көньяҡтан килә. Рәсәй, Ҙур  Граждан, Некрасов, Армавир, Ферин, Верещагин, Бобруйск — нумерация төньяҡтан көньяҡҡа. Асылда, Комсомол  һәм  Рәсәй урамдары — 7,5 километр оҙонлоғондағы бер урам, әммә ул ике урамға бүленгән, нумерациялары ҡапма-ҡаршы яҡтарҙан башлана: Комсомол урамыныҡы — көньяҡтан, Рәсәй урамыныҡы — төньяҡтан. Оло Граждан урамы менән дәү шул уҡ хәл, ул төньяҡтан килә һәм көньяҡтан килгән Минһажев урамы менән осраша. Иҫке Һупайлы биҫтәһендә (элекке Һупайлы ауылы ҡалдыҡтары)  төньяҡтан көньяҡҡа һәм көнсығыштан көнбайышҡа йүнәлешле нумерация ҡулланылған.  * Ҡала ситендәге биҫтәләрҙә  нумерация йүнәлеше төрлө: [[Дим районы|Дим]] һәм Затонда   — көньяҡтан төньяҡҡа һәм көнбайыштан көнсығышҡа, Сиған аҡланында — төньяҡтан көньяҡҡа һәм көнсығыштан көнбайышҡа.  * Төньяҡ урамы Көньяҡ урамынан көньяҡтараҡ урынлашҡан. Үҙәк урам Дим районының ситендә — ҡалаға Һамар йүнәлешенән ингән яҡта ята. Был ситке урам биҫтә үҙәгенән 2 километрҙа ята. * Салауат проспекты һәм  Салауат урамы планда киҫешә, әммә бындай юл саты («Салауат-Салауат») юҡ, сөнки планда был сатта Салауат урамының транспорт йөрөй торған өлөшө 10 метрға үрҙәрәк урынлашҡан. Шулай ҙа  дом с адресом '' Салауат проспекты, 1 ''адреслы йорт  <span>''Салауат урамы, 19 ''адреслыһы менән йәнәш тора</span>. * Азатлыҡ урамы   «Азатлыҡ тоҡоно» менән ослана. * Тыныслыҡ һәм Ҡулса урамдары бер-береһе менән ике урында киҫешә, йәғни 3 километр оҙонлоғондағы топологик ҡулса хасил итә.  Жуков менән Гагарин урамдары ла, төрлө урында киҫешеп, 5 километрлы топологик ҡулса яһай. Беренсе һәм Икенсе Гайдар аралыҡтары ла ике урыда киҫешә, ләкин был бәләкәй генә аралыҡтар шәхси йорттар секторында урынлашҡан, шунлыҡтан 400 метрлы ғына ҡулса хасил иткән.  * Өфөлә ҡаланың төрлө яғында урынлашҡан ике яр буйы бар,  береһе Һупайлыла Өфө йылғаһы буйында һәм «Өфө йылғаһы яр буйы» тип атала, икенсеһе Дуҫлыҡ монументы районында  Ағиҙел йылғаһы буйында һәм «Яр буйы» тип кенә йөрөтөлә. Уларҙа йорттар нумерацияһы ла үҙенсәлекле. Һупайлылағы «Яр буйы»нда (Һупайлыла йәшәүселәр уны шулай тип йөрөтә) йорттар таҡ нумерациялы, ә Дуҫлыҡ монументы эргәһендәге «Яр буйы»ндағы йорттар — йоп һанлы. == 0—9 == === 1-се Диагональ  тыҡрыҡ (1-й Диагональный переулок) === Почта индексы — 450900.  ОКАТО коды — 80401944001. Өфөнөң [[Октябрь районы (Өфө)|Октябрь районында]]<ref name="autogenerated1">[http://gorsovet-ufa.ru/resheniya/20100916/15.php Решение Совета городского округа город Уфа Республики Башкортостан от 16 сентября 2010 года № 28/15 «О наименовании новых улиц в Нагаево, жилом районе Глумилино Октябрьского района, в Кировском районе (микрорайоны „Урал“, „Юрюзань“), в Орджоникидзевском районе (Тимашево) городского округа город Уфа Республики Башкортостан»]</ref>, [[Нуғай (Өфө)|Нуғай]] ҡасабаһында<ref name="autogenerated3">[http://www.gorodufa.ru/files/Приложение%20№1.doc Приложение № 1 к решению Совета городского округа город Уфа Республики Башкортостан «О наименовании новых улиц в Нагаево Октябрьского района городского округа город Уфа Республики Башкортостан»]</ref> урынлашҡан. Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы советының «Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округының Октябрь районы Нуғайҙағы, Глумилин торлаҡ районындағы, Киров  районындағы („Урал“, „Йүрүҙән“ биҫтәләре), Орджоникидзе районындағы (Тимашев) яңы урамдарҙың атамалары тураһында»  2010 йылдың 16 сентябрендәге 28/15-се ҡарары менән раҫланған. === 1-се Ынйылы тыҡрыҡ (1-й Ландышевый переулок)  === Почта  индексы — 450900.  ОКАТО коды — 80401944001. Өфөнөң [[Октябрь районы (Өфө)|Октябрь  районында]], [[Нуғай (Өфө)|Нуғай]] ҡасабаһында урынлашҡан. Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы советының «Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы Октябрь районының Нуғайҙағы, Глумилин торлаҡ районындағы, Киров районындағы („Урал“, „Йүрүҙән“ биҫтәләре), Орджоникидзе районындағы (Тимашев) яңы урамдарҙың атамалары тураһында»  2010 йылдың 16 сентябрендәге 28/15-се ҡарары менән раҫланған. === 1-се Үләнле тыҡрыҡ (1-й Травяной переулок) === Почта индексы — 450900. ОКАТО коды — 80401944001. Өфөнөң [[Октябрь районы (Өфө)|Октябрь  районында]], [[Нуғай (Өфө)|Нуғай]] ҡасабаһында урынлашҡан. Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы советының «Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы Октябрь районының Нуғайҙағы, Глумилин торлаҡ районындағы, Киров районындағы („Урал“, „Йүрүҙән“ биҫтәләре), Орджоникидзе районындағы (Тимашев) яңы урамдарҙың атамалары тураһында» 2010 йылдың 16 сентябрендәге 28/15-се ҡарары менән раҫланған. === 1-се Биҙәкле тыҡрыҡ (1-й Узорный переулок) === Почта индексы — 450900. ОКАТО коды — 80401944001. Өфөнөң [[Октябрь районы (Өфө)|Октябрь районында]],  [[Нуғай (Өфө)|Нуғай]] ҡасабаһында урынлашҡан. Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы советының «Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы Октябрь районының Нуғайҙағы, Глумилин торлаҡ районындағы, Киров районындағы („Урал“, „Йүрүҙән“ биҫтәләре), Орджоникидзе районындағы (Тимашев) яңы урамдарҙың атамалары тураһында» 2010 йылдың 16 сентябрендәге 28/15-се ҡарары менән раҫланған. === 2-се Диагональ тыҡрыҡ (2-й Диагональный переулок) === Почта индексы — 450900. ОКАТО коды — 80401944001. Өфөнөң [[Октябрь районы (Өфө)|Октябрь  районындағы]] [[Нуғай (Өфө)|Нуғай]] ҡасабаһында урынлашҡан. Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы советының «Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы Октябрь районының Нуғайҙағы, Глумилин торлаҡ районындағы, Киров районындағы („Урал“, „Йүрүҙән“ биҫтәләре), Орджоникидзе районындағы (Тимашев) яңы урамдарҙың атамалары тураһында» 2010 йылдың 16 сентябрендәге 28/15-се ҡарары менән раҫланған. === 2-се Ынйылы тыҡрыҡ (2-й Ландышевый переулок) === Почта индексы — 450900.  ОКАТО коды — 80401944001. Өфөнөң [[Октябрь районы (Өфө)|Октябрь районында]], [[Нуғай (Өфө)|Нуғай]] ҡасабаһында урынлашҡан. Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы советының «Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы Октябрь районының Нуғайҙағы, Глумилин торлаҡ районындағы, Киров районындағы („Урал“, „Йүрүҙән“ биҫтәләре), Орджоникидзе районындағы (Тимашев) яңы урамдарҙың атамалары тураһында» 2010 йылдың 16 сентябрендәге 28/15-се ҡарары менән раҫланған. === 2-се Үләнле тыҡрыҡ (2-й Травяной переулок) === Почта индексы — 450900.  ОКАТО коды — 80401944001. Өфөнөң [[Октябрь районы (Өфө)|Октябрь  районында]], [[Нуғай (Өфө)|Нуғай]] ҡасабаһында урынлашҡан. Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы советының «Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы Октябрь районының Нуғайҙағы, Глумилин торлаҡ районындағы, Киров районындағы („Урал“, „Йүрүҙән“ биҫтәләре), Орджоникидзе районындағы (Тимашев) яңы урамдарҙың атамалары тураһында» 2010 йылдың 16 сентябрендәге 28/15-се ҡарары менән раҫланған.. === 2-се Биҙәкле тыҡрыҡ (2-й Узорный переулок) === Почта индексы — 450900.  ОКАТО коды — 80401944001. Өфөнөң [[Октябрь районы (Өфө)|Октябрь районында]], [[Нуғай (Өфө)|Нуғай]] ҡасабаһында урынлашҡан. Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы советының «Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы Октябрь районының Нуғайҙағы, Глумилин торлаҡ районындағы, Киров районындағы („Урал“, „Йүрүҙән“ биҫтәләре), Орджоникидзе районындағы (Тимашев) яңы урамдарҙың атамалары тураһында» 2010 йылдың 16 сентябрендәге 28/15-се ҡарары менән раҫланған. === 3-сө Ынйылы тыҡрыҡ (3-й Ландышевый переулок) === Почта индексы — 450900.   ОКАТО коды — 80401944001. Өфөнөң [[Октябрь районы (Өфө)|Октябрь районында]] , [[Нуғай (Өфө)|Нуғай]] ҡасабаһында урынлашҡан. Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы советының «Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы Октябрь районының Нуғайҙағы, Глумилин торлаҡ районындағы, Киров районындағы („Урал“, „Йүрүҙән“ биҫтәләре), Орджоникидзе районындағы (Тимашев) яңы урамдарҙың атамалары тураһында» 2010 йылдың 16 сентябрендәге 28/15-се ҡарары менән раҫланған. === 18-се Партсъезд урамы (Улица 18 Партсъезда) === === 31-се Урман пристане урамы (Улица 31 Лесопристань) === === Октябрҙең 40 йыллығы урамы (Улица 40 лет Октября) === === Октябрҙең 50 йыллығы урамы (Улица 50-летия Октября) === '''Октябрҙең 50 йыллығы урамы''' — Өфөнөң [[Совет районы (Өфө)|Совет районындағы]] урам. Революцион һәм Цюрупа урамдары сатынан башлана, Октябрь проспекты менән киҫелештә тамамлана.  Почта индексы: 450001. Был урамда  «Өфө уттары» күңел асыу комплексы, Матбуғат йорто урынлашҡан. === СССР-ҙың 50 йыллығы урамы (Улица 50 лет СССР) === Спорт Һарайы ҡаршыһында Рихард Зорге урамы менән киҫелештән башлана,  «Башҡортостан» сауҙа үҙәге тапҡырында  Менделеев урамы сатында тамамлана.  === Еңеүҙең 65 йыллығы урамы (Улица 65-летия Победы) === Өфөнөң [[Октябрь районы (Өфө)|Октябрь районында]] <ref name="autogenerated5">[http://gorsovet-ufa.ru/resheniya/20100916/15.php Решение Совета городского округа город Уфа Республики Башкортостан от 16 сентября 2010 года № 28/15]</ref>,  [[Нуғай (Өфө)|Нуғай]] ҡасабаһында. Почта индексы — 450900.  ОКАТО коды — 80401944001. Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы советының «Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы Октябрь районының Нуғайҙағы, Глумилин торлаҡ районындағы, Киров районындағы („Урал“, „Йүрүҙән“ биҫтәләре), Орджоникидзе районындағы (Тимашев) яңы урамдарҙың атамалары тураһында» 2010 йылдың 16 сентябрендәге 28/15-се ҡарары менән раҫланған. === 8  Март урамы (Улица 8-го Марта) === === 9 Ғинуар урамы (Улица 9-го Января) === === 1629 км (1629 км) === Почта индексы — 450075.   ОКАТО коды — 80401385000. Өфөнөң [[Орджоникидзе районы (Өфө)|Орджоникидзе районында]], 1629 км разъезында урынлашҡан <ref name="multiple">«Улицы Уфы 2009»>{{cite web|url=http://www.ufacity.info/document/spisok_ulis_2009.doc|title=Список наименований улиц городского округа город Уфа Республики Башкортостан|publisher=Официальный сайт Администрации городского округа город Уфа Республики Башкортостан|author=Администрация городского округа город Уфа Республики Башкортостан|date=|accessdate=|archiveurl=https://www.webcitation.org/68CoE7MPV|archivedate=2012-06-06}} {{Webarchive|url=https://www.webcitation.org/68CoE7MPV?url=http://www.ufacity.info/document/spisok_ulis_2009.doc |date=2012-06-06 }}</ref>. Дарвин урамы менән киҫешә. Эргәһенән Өфөнөң төп урамы  —  Октябрь проспекты үтә («Калинин ис. парк» туҡталышы, М. Калинин исемендәге мәҙәниәт һәм ял паркы буйлап). Урамдағы йорттарға  27-се торлаҡ эксплуатациялау идаралығы идара итә<ref>[http://ordj.ru/adresa-i-prinadlezhnost-zhilyh-domov-po-zhilischnym-predprijatijam.html Принадлежность жилых домов по жилищным предприятиям]</ref>. Шәхси йорттар иҫке йорттарҙы һүтеү программаһына ингән<ref>[http://ufa.kp.ru/daily/24079/314611/ Какие дома снесут в Уфе // KP.RU — Уфа]</ref>. == А == === Абакан урамы (Абаканская улица) === Почта индексы: 450103.  ОКАТО коды: 80401375000. Урам ҡаланың тарихи үҙәгенән бер нисә кварталда урынлашҡан. Уға Сочи урамы яҡлап инер өсөн  Некрасов урамына боролорға ла шунан беренсе боролошта уңға китергә кәрәк.  Был урам бер кварталлы, Пулемёт урамына тиклем дауам итә.  [[Октябрь революцияһы|Революцияға]] тиклем ул Яңы Таулы яңы ауылы була,  XX быуаттың 20-се йылдарында  Казбей урамы тип йөрөтөлә башлай, ә 1956 йылдың ноябренән, Өфө менән  [[Черниковск]] ҡушылғандан һуң, бер ни тиклем ваҡыт Асылыкүл урамы тип аталып йөрөй.<ref>{{статья|автор=Владимир Соловьёв|заглавие=Улицы Уфы. Абаканская…|ссылка=http://vedomosti.journal-ufa.ru/showinf.php?n=6&n_id=118|издание=Уфимские ведомости|год=14 апреля 2005 г.|номер=№14 (118)}}</ref>. === Абҙан урамы (Абзановская улица) === === 1-се Абҙан тыҡрығы (1-й Абзановский переулок) === === 2-се Абҙан тыҡрығы (2-й Абзановский переулок) === === Әбйәлил урамы (Абзелиловская улица) === Шаҡша-Көньяҡ торлаҡ массивында Шаҡша-2 станцияһы янында, «Урал» кинотеатры эргәһендә,  Мәләүез һәм Гвардия урамдары менән сикләнгән кварталда урынлашҡан. Унда бер генә йорт бар: Әбйәлил урамы, 1. Ҡыҙыл кирбестән төҙөлгән ике ҡатлы был бина ХХ  быуат уртаһында һалынған. Төҙөлгән сағында  16 фатирлы торлаҡ йорт булған, хәҙер унда 54-се торлаҡ эксплуатациялау идаралығы урынлашҡан <ref name="Абзелиловская">{{Мәҡәлә|автор=Владимир Соловьёв|заглавие=Улицы Уфы. Абзелиловская — Аджарская|ссылка=http://vedomosti.journal-ufa.ru/showinf.php?n=6&n_id=119|издание=Уфимские ведомости|год=21 апреля 2005 г.|номер=15 (119)}}</ref>. === Абхаз урамы (Абхазская улица) === Абхаз урамының исеме бер нисә тапҡыр үҙгәрә: тәүҙә 2-се Копейкин  тыҡрығы (Копейкин урамына сыға), шунан 2-се Баҡсалы ({{lang-ru|урыҫ}} Огородный) тыҡрығы, Бахчачы ([[төрки телдәр]]ҙең береһенән, фараз ителеүенсә, ҡарасай теленән), Баҡса (Садовая) урамы (1956) тип атала. [[Өфө]]нөң [[Киров районы (Өфө)|Киров  районында]]  Салауат Юлаев проспекты, Әй урамының,  Сун-Ят-Сен урамының, Минһажев урамының дауамынан хасил булған кварталда урынлашҡан. Урамдағы йорттарҙың бер өлөшө иҫке йорттарҙы һүтеү программаһына («2007—2015 йылдарға Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округының төҙөлгән  территориялары үҫеше» муниципаль адреслы программаһы<ref>http://www.gorodufa.ru/files/uplfiles/MAP.doc</ref>) эләгә. Почта индексы — 450022,  ОКАТО коды — 80401375000. === Авангард  урамы (Авангардная улица) === [[Өфө]] ҡалаһының  [[Калинин районы (Өфө)|Калинин  районында]], [[Максимовка]] ауылында, тыуған яҡты өйрәнеүсе  Владимир Соловьёв билдәләмәһе буйынса, «Максимовка боролошо аръяғындағы  микрорайонда төҙөлгән. Өс йөҙ метрлы, Сосновка һәм Совхоз урамдарын тоташтыра.». Өфө ҡалаһының 5-се Калинин  суд  участкаһына инә. Почта индексы — 450033,  [[ОКАТО]] коды — 80401370000. === Әүжән урамы (Авзянская улица) === === Авиатор урамы (Авиаторская улица) === Өфөнөң [[Киров районы (Өфө)|Киров районында]], Ағиҙел йылғаһы буйында урынлашҡан. Урам Золотухин слободаһына ингән булған (хәҙер [[Өфөнөң административ бүленеше|Алмалыҡ-1]], Алмалыҡ-2, Алмалыҡ-4, Алмалыҡ-5 микрорайондары). Элек — 6-сы Усолка тыҡрығы, Өфөнөң боронғо ҙур урамдарының береһе булған Усолка урамы (хәҙерге Сочи урамы) эргәһендәге бер нисә Усолка тыҡрығының береһе)<ref name="Абзелиловская" />. Почта индексы — 450103, ОКАТО коды — 80401375000. Өфөнөң 8-се Киров суд участкаһына ҡарай. === Авиатор  тыҡрығы (Авиаторский переулок) === === Аврора урамы (Улица Авроры) === '''Аврора урамы''' Өфөлә, [[Киров районы (Өфө)|Киров районында]], Белореченский микрорайонында урынлашҡан. Ҡариҙел йылғаһына тиклем һуҙылған урман массивына йәнәш үтә. Урам башланған ерҙә урман массивында хәҙерге Президент-отель урынлашҡан, урам Республика балалар дауаханаһын һәм 4-се ҡала бала табыу йортон индергән медицина учреждениелары комплексына илтә<ref name="Абзелиловская" />. Почта индексы — 450092, ОКАТО коды — 80401375000. === Авторемонт урамы (Авторемонтная улица) === Өфөнөң '''Авторемонт урамы''' [[Киров районы (Өфө)|Киров районында]], Ағиҙел йылғаһы буйында урынлашҡан. «Башавторемонт» туҡталышына яҡында Пугачёв урамына тоташа. Өфөнөң 8-се Киров суд участкаһына ҡарай. 1956 йылға тиклем Короленко урамы тип йөрөтөлгән<ref name="Абзелиловская" />. Почта индексы — 450103, ОКАТО коды — 80401375000. === Аграр урам (Аграрная улица) === [[Ленин районы (Өфө)|Ленин районында]], [[8 Март (Өфө)|8 Март ҡасабаһында]] урынлашҡан. Почта индексы — 450007, ОКАТО коды — 80401380000. === Агрономия урамы (Агрономическая улица) === === Аджар урамы (Аджарская улица) === Шәхси сектор бөгөнгәсә һаҡланған. 10, 12, 12а, 14, 15, 16 номерлы йорттар граждандарҙы иҫке йорттарҙан күсереү ярҙамсы программаһына инә<ref>Переселение граждан из жилищного фонда, подлежащего сносу и реконструкции (в том числе из ветхого и аварийного жилищного фонда) на 2007—2015 годы по городскому округу город Уфа Республики Башкортостан (в ред. решения Совета городского округа г. Уфа РБ от 16.09.2010 N 28/9)</ref>. Почта индексы — 450057, ОКАТО коды — 80401375000. Өфөнөң 8-се Киров суд участкаһына ҡарай. Давид Бурлюк Трунилов йырынында оҫталыҡ дәрестәре ойошторған, тигән мәғлүмәт бар<ref name="territoriya-kontrastov" />. === Адмирал Макаров урамы (Улица Адмирала Макарова) === === Адмирал Ушаков урамы (Улица Адмирала Ушакова) === === Адыгей урамы (Адыгейская улица) === Өфөнөң '''Адыгей урамы''' де-юре [[Киров районы (Өфө)|Киров районына]] ҡарай. Почта индексы — 450077, ОКАТО коды — 80401390000. Ғәмәлдә урам юҡҡа сыҡҡан, унда булған шәхси йорттар бөтәһе лә һүтелгән<ref name="Рада Калинина">{{Мәҡәлә|автор=Рада Калинина|заглавие=На улицы пришёл порядок|ссылка=http://vedomosti.journal-ufa.ru/showinf.php?n=560&n_id=432|издание=Уфимские ведомости|год=2 июня 2011 г.|номер=42 (432)}}</ref>. === Әзербайжан урамы (Азербайджанская улица) === === Азов урамы (Азовская улица) === === Айвазовский урамы (Улица Айвазовского) === === Әй урамы (Айская улица) === === Аҡ-Иҙел урамы (Улица Ак-Идель) === === [[Академик Королёв урамы (Өфө)|Академик Королёв урамы]] (Улица Академика Королёва) === '''Академик Королёв урамы''' — Өфөнөң [[Октябрь районы (Өфө)|Октябрь районындағы]] урам, [[Һупайлы]] микрорайоны. Маршал Жуков исемендәге урам сатынан башлана һәм Ҡариҙел йылғаһы Яр буйы урамы сатында тамамлана. Һупайлының төп дүрт транспорт магистраленең береһе. === Академик Филатов урамы (Улица Академика Филатова) === === Академик Ураксин урамы (Улица Академика Ураксина) === === Академия урамы (Академическая улица) === '''Академия урамы''' — Өфөнөң [[Октябрь районы (Өфө)|Октябрь районында]]<ref name="autogenerated1" />, [[Нуғай (Өфө)|Нуғай]] ҡасабаһында<ref name="autogenerated3" />. Почта индексы — 450900, ОКАТО коды — 80401944001. Атамаһы Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы советының «Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы Октябрь районының Нуғайҙағы, Глумилин торлаҡ районындағы, Киров районындағы („Урал“, „Йүрүҙән“ биҫтәләре), Орджоникидзе районындағы (Тимашев) яңы урамдарҙың атамалары тураһында» 2010 йылдың 16 сентябрендәге 28/15-се ҡарары менән раҫланған<ref name="autogenerated1" />. === Аҡмола урамы (Акмолинская улица) === === Аҡназаров урамы (Улица Акназарова) === === [[Аксаков урамы (Өфө)|Аксаков урамы]] (Улица Аксакова) === '''Аксаков урамы''' — Өфөнөң [[Киров районы (Өфө)|Киров]] һәм [[Ленин районы (Өфө)|Ленин]] райондарындағы урам. Көньяҡтан төньяҡҡа ҡарай, Зәки Вәлиди урамынан Революцион урамға тиклем һуҙыла. === Аҡташ урамы (Акташская улица) === Де-юре [[Орджоникидзе районы (Өфө)|Орджоникидзе районында]]. Почта индексы — 450051, ОКАТО коды — 80401385000. Ғәмәлдә урам юҡ, унда булған шәхси йорттар һүтеп алынған<ref name="Рада Калинина" />. === Аҡтүбә урамы (Актюбинская улица) === === Аҡъяр  урамы (Акъярская улица) === === Алатау урамы (Алатауская улица) === === Алдан тыҡрығы (Алданский переулок) === === Алебастр Заводы урамы (Улица Алебастровый Завод) === === Александр Матросов урамы (Улица Александра Матросова) === === Александр Невский урамы (Улица Александра Невского) === === Александровка урамы (Улица Александровка) === === Алма-Ата урамы (Алма-Атинская улица) === === Алтай урамы (Алтайская улица) === === Әлшәй урамы (Альшеевская улица) === === Әлшәй  тыҡрығы (Альшеевский переулок) === === Амантай урамы (Улица Амантая) === === Аму-Даръя урамы (Аму-Дарьинская улица) === === Амур урамы (Амурская улица) === === Ангара урамы (Ангарская улица) === === Андижан урамы (Андижанская улица) === === Андрей Рублёв урамы (Улица Андрея Рублёва) === === Антонов урамы (Улица Антонова) === === Арал урамы (Аральская улица) === === Арбат урамы (Арбатская улица) === Көнбайыштан көнсығышҡа, Малыгин урамынан Красный Тал урамына бара. Төньяҡ-көнбайышында — Иҫке Затон зыяраты. Көньяғында — Киндерле күл (Конопляное озеро), көнсығышында — бер нисә ваҡ һыу ятҡылығы. Урамдың исеме 1995 йылдың 29 ноябрендә барлыҡҡа килә (БР Өфө ҡала Советы Президиумының 1995 йылдың 29 ноябрендәге «Өфө ҡалаһы Ленин районы „Тихая Слобода“ торлаҡ массивындағы урамдарҙың һәм тыҡрыҡтарҙың атамалары тураһында» 10/20-се ҡарары)<ref>[http://ufa.regionz.ru/index.php?ds=30321 РЕШЕНИЕ Президиума Уфимского городского Совета РБ от 29.11.95 № 10/20 «О НАИМЕНОВАНИИ УЛИЦ И ПЕРЕУЛКОВ В ЖИЛОМ МАССИВЕ „ТИХАЯ СЛОБОДА“ ЛЕНИНСКОГО РАЙОНА Г. УФЫ»]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> === Арғаяш урамы (Аргаяшская улица) === === Арғаяш тыҡрығы (Аргаяшский переулок) === === Арзамас тыҡрығы (Арзамасский переулок) === === Арктика урамы (Арктическая улица) === === Армавир урамы (Армавирская улица) === === Армавир тыҡрығы (Армавирский переулок) === === Армия урамы (Армейская улица) === === Әрмән урамы (Армянская улица) === === Артём урамы (Улица Артёма) === === Архангел урамы (Архангельская улица) === === Архангел тыҡрығы (Архангельский переулок) === === Архитектура урамы (Архитектурная улица) === === Асҡын урамы (Аскинская улица) === === Әстерхан урамы (Астраханская улица) === === Атаевка урамы (Атаевская улица) === '''Атаевка'''<ref name="Улицы Уфы 2009">{{Cite web|title=Список наименований улиц городского округа город Уфа Республики Башкортостан|url=http://www.ufacity.info/document/spisok_ulis_2009.doc|archiveurl=https://www.webcitation.org/68CoE7MPV|archivedate=2012-06-06|publisher=Официальный сайт Администрации городского округа город Уфа Республики Башкортостан}} {{Webarchive|url=https://www.webcitation.org/68CoE7MPV?url=http://www.ufacity.info/document/spisok_ulis_2009.doc |date=2012-06-06 }}</ref> — Өфөнөң [[Киров районы (Өфө)|Киров районы]] [[Атаевка (Башҡортостан)|Атаевка ауылындағы]] урам. Ауыл 1992 йылдан Искин ауыл советы составында ҡаланың административ сиктәренә инә. Йорттарҙың нумерацияһы көнбайыштан көнсығышҡа бара. Беренсе йорт — 1-се һәм 2-се Атаевка урамдары ҡаршыһында, шунан өҙөклөк, 4-се Аатаевка урамы сатынан яңынан башлана, Кесе Олокүл буйынан барып, төньяҡҡа борола, Атаевка күле буйлап үтә. Почта индексы — 450056, ОКАТО коды — 80401923002. === 1-се Атаевка урамы (1-я Атаевская улица) === '''1-се Атаевка'''<ref name="Улицы Уфы 2009">{{Cite web|title=Список наименований улиц городского округа город Уфа Республики Башкортостан|url=http://www.ufacity.info/document/spisok_ulis_2009.doc|archiveurl=https://www.webcitation.org/68CoE7MPV|archivedate=2012-06-06|publisher=Официальный сайт Администрации городского округа город Уфа Республики Башкортостан}}</ref>  — Өфөнөң [[Киров районы (Өфө)|Киров районы]] [[Атаевка (Башҡортостан)|Атаевка]] ауылындағы урам. Ауыл 1992 йылдан Искин ауыл советы составында ҡаланың административ сиктәренә инә. Атаевка урамы менән көньяҡта киҫешә. Почта индексы — 450056, ОКАТО коды — 80401923002 === 2-се Атаевка урамы (2-я Атаевская улица) === '''2-я Атаевка'''<ref name="Улицы Уфы 2009">{{cite web|url=http://www.ufacity.info/document/spisok_ulis_2009.doc|title=Список наименований улиц городского округа город Уфа Республики Башкортостан|publisher=Официальный сайт Администрации городского округа город Уфа Республики Башкортостан| author=|date=|accessdate=|archiveurl=https://www.webcitation.org/68CoE7MPV|archivedate=2012-06-06}}</ref>  — Өфөнөң [[Киров районы (Өфө)|Киров районы]] [[Атаевка (Башҡортостан)|Атаевка]] ауылындағы урам. Ауыл 1992 йылдан Искин ауыл советы составында ҡаланың административ сиктәренә инә. Атаевка урамы менән көньяҡта киҫешә. Почта ы — 450056, ОКАТО коды — 80401923002 === 3-сө Атаевка урамы (3-я Атаевская улица) === '''3-сө Атаевка'''<ref name="Улицы Уфы 2009">{{cite web|url=http://www.ufacity.info/document/spisok_ulis_2009.doc|title=Список наименований улиц городского округа город Уфа Республики Башкортостан|publisher=Официальный сайт Администрации городского округа город Уфа Республики Башкортостан| author=|date=|accessdate=|archiveurl=https://www.webcitation.org/68CoE7MPV|archivedate=2012-06-06}}</ref>  — Өфөнөң [[Киров районы (Өфө)|Киров районы]] [[Атаевка (Башҡортостан)|Атаевка]] ауылындағы урам. Ауыл 1992 йылдан Искин ауыл советы составында ҡаланың административ сиктәренә инә. Атаевка урамы менән көньяҡта киҫешә. Урамдың төньяҡ осонда — 2-се Атаевка урамына алып сыҡҡан тыҡрыҡ. Почта индексы — 450056, ОКАТО коды — 80401923002 === 4-се Атаевка урамы (4-я Атаевская улица) === '''4-се Атаевка'''<ref name="Улицы Уфы 2009">{{cite web|url=http://www.ufacity.info/document/spisok_ulis_2009.doc|title=Список наименований улиц городского округа город Уфа Республики Башкортостан|publisher=Официальный сайт Администрации городского округа город Уфа Республики Башкортостан| author=|date=|accessdate=|archiveurl=https://www.webcitation.org/68CoE7MPV|archivedate=2012-06-06}}</ref>  — Өфөнөң [[Киров районы (Өфө)|Киров районы]] [[Атаевка (Башҡортостан)|Атаевка]] ауылындағы урам. Ауыл 1992 йылдан Искин ауыл советы составында ҡаланың административ сиктәренә инә. Атаевка урамы менән көньяҡта киҫешә. Почта индексы — 450056, ОКАТО коды — 80401923002. === Ауыл урамы (Аульная улица) === === Ауыл Үрге урам (Аульная Верхняя улица) === === Ауырғазы урамы (Аургазинская улица) === === Ауырғазы тыҡрығы (Аургазинский переулок) === === Әхмәт Лотфуллин урамы (Улица Ахмата Лутфуллина) === '''Әхмәт Лотфуллин урамы''' — Өфө ҡалаһы [[Октябрь районы (Өфө)|Октябрь районы]] [[Нуғай (Өфө)|Нуғай ҡасабаһындағы]] урам. Почта индексы — 450900, ОКАТО коды — 80401944001. Атамаһы Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы советының «Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы Октябрь районының Нуғайҙағы, Глумилин торлаҡ районындағы, Киров районындағы („Урал“, „Йүрүҙән“ биҫтәләре), Орджоникидзе районындағы (Тимашев) яңы урамдарҙың атамалары тураһында» 2010 йылдың 16 сентябрендәге 28/15-се ҡарары менән раҫланған. Башҡорт рәссамы, СССР-ҙың халыҡ рәссамы (1989) [[Лотфуллин Әхмәт Фәтҡулла улы]] хөрмәтенә аталған. === Әхмәтов урамы (Улица Ахметова) === Әхмәтов урамы  — Затон биҫтәһендә (элекке Кержацкий йәки Кержацкий Затон ҡасабаһы) үҙәк урам, шулай уҡ иң оҙон урам. Ағиҙелдең һул ярынан КПП яғына Затондың көнбайыш яғынан сыға торған юлға илтә. Урамдың Ағиҙел йылғаһынан Затон трассаһына тиклемге киҫәгендә Өфө йылға училищеһы, суднолар ремонтлау заводы һәм «Водник» стадионы урынлашҡан. Урам элек, ауыл кеүек үк, Кержак тип аталған (Затон әүәл замандарҙа кержактар төйәге булған). 1920-се йылдарҙа Кержак урамы Юмашев тип үҙгәртелгән, шунан Граждандар һуғышы ҡатнашыусыһы Яҡуп Әхмәтов хөрмәтенә урамға Әхмәтов исеме бирелгән. Яҡуп Әхмәтов 1896 йылда тыуған, атаһы губернатор йорто ҡарауылсыһы, әсәһе йыйыштырыусыһы булған. Яҡуп революция хәрәкәтендә ҡатнаша, 1918 йылдың декабрендә ҡыҙылдар килгәс, ҡаланы һаҡлаусы отрядтың, шунан Колчак тылдарында рейдтар үткәргән отрядтың башлығы ителә. Яҡуп Әхмәтовтың отряды ҡамауға эләгә, шунда ул һәләк була. 1993 йылда урамға икенсе Әхмәтовтың — композитор, музыка һәм йәмәғәт эшмәкәре Хөсәйен Фәйзулла улы Әхмәтовтың (1914—1993) исеме бирелә. Хөсәйен Әхмәтов Мәскәү консерваторияһын тамамлай, РСФСР-ҙың халыҡ артисы, РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре, Бөйөк Ватан һуғышы ҡатнашыусыһы була. Башҡорт халыҡ музыкаһын яҡшы белгән композитор (ул 100-ҙән ашыу халыҡ йырын яҙып алған) башҡорт халыҡ йырҙарының тәүге йыйынтығын баҫтыра. 1946—1974 йылдарҙа Башҡорт дәүләт филармонияһының художество етәксеһе була. X. Әхмәтов — «Замандаштар» операһының, «Тау бөркөтө» балетының (композитор Н. Сабитов менән берлектә), «Таңға гимн», «Урал иртәһе» пьесаларының, йөҙҙәрсә йыр, романс, баллада, вокаль циклдарҙың авторы. === Ахтыр урамы (Ахтырская улица) === === Кесе Ахтыр урамы (Ахтырская Малая улица) === === Әшә урамы (Ашинская улица) === === Ашҡаҙар урамы (Ашкадарская улица) === === Ашхабад урамы (Ашхабадская улица) === == Б == === Бабушкин урамы (Улица Бабушкина) === '''Бабушкин урамы''' — Өфөнөң [[Совет районы (Өфө)|Совет]] районындағы урам. [[Октябрь проспекты (Өфө)|Октябрь проспектын]] һәм Оло Граждан урамын тоташтыра. Рәсәй революционеры Бабушкин И. В. хөрмәтенә атама бирелгән. === Бажов урамы (Улица Бажова) === === Базилевка урамы (Базилевская улица) === '''Базилевка урамы''' — Өфөнөң [[Калинин районы (Өфө)|Калинин районы]] [[Базилевка (Башҡортостан)|Базилевка]] ауылындағы урам. Почта индексы: 450069, ОКАТО коды: 80401370000. Свищ урамы менән киҫешә Өфөлә 1917 йылға тиклем Базилевский урамы була, был атама Өфөнөң почётлы гражданы Иван Фёдорович Базилевский ([[1791]]—[[1876]]) хөрмәтенә бирелә. Хәҙер ул Ленин урамының Ленин паркынан Пушкин урамына тиклемге өлөшө булып тора. === Базис аралығы (Базисный проезд) === === Байкал урамы (Байкальская улица) === === Байҡара урамы (Байкаринская улица) === === Байконур урамы (Байконурская улица) === === Баймаҡ урамы (Баймакская улица) === === Баҡалы урамы (Бакалинская улица) === === Баҡы урамы (Бакинская улица) === === Оло Бакунин урам (Улица Бакунина Большая) === === Кесе Бакунин урамы (Улица Бакунина Малая) === === [[Баландин бульвары]] (Бульвар Баландина) === === Баланов тыҡрығы (Переулок Баланово) === === Баланово урамы (Улица Баланово) === === Балашов урамы (Балашовская улица) === === Балҡан урамы (Балканская улица) === === Балка урамы (Балочная улица) === === Балтас урамы (Балтачевская улица) === === Балтик урамы (Балтийская улица) === === Балхаш урамы (Балхашская улица) === === Барабин урамы (Барабинская улица) === === Баргузин урамы (Баргузинская улица) === === Баргузин тыҡрығы (Баргузинский переулок) === === Баренц урамы (Баренцовская улица) === === Батуми урамы (Батумская улица) === === Батыр урамы (Батырская улица) === Элек Онега урамы була. Кувыкин урамы менән киҫешкән урындан Аврора урамына тиклем һуҙыла. Урамда Профессиональ ауырыуҙар институты, Республика дарыуханалар идаралығы, 4-се бала табыу йорто урынлашҡан. === Бауман урамы (Улица Баумана) === === Башҡорт Кавдивизияһы урамы (Улица Башкирской Кавдивизии) === '''Башҡорт Кавдивизияһы урамы''' — Өфөнөң [[Дим районы]]нда, Баланов ҡасабаһы йәнәшендә төҙөлөүсе [[Өфөнөң административ бүленеше|Баланово — Ново-Александровка]] микрорайонында. Почта индексы — 450095, ОКАТО коды — 80401365000. Төньяҡтан көнсығышҡа ҡарай, 1—се Төҙөүселәр урамынан ҡала округы сигендәге Якуб Колас урамына тиклем үтә. Өфөлә 1941 йылдың декабрендә төҙөлгән легендар [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]] хөрмәтенә аталған. === Башҡорт Кавдивизияһы тыҡрығы (Переулок Башкирской Кавдивизии) === '''Башҡорт Кавдивизияһы тыҡрығы''' Өфөнөң [[Дим районы]]нда, Баланов ҡасабаһында урынлашҡан<ref name="Улицы Уфы 2009">{{cite web|url=http://www.ufacity.info/document/spisok_ulis_2009.doc|title= Список наименований улиц городского округа город Уфа Республики Башкортостан|publisher= Официальный сайт Администрации городского округа город Уфа Республики Башкортостан|author= Администрация городского округа город Уфа Республики Башкортостан| date= |accessdate=|archiveurl=https://www.webcitation.org/68CoE7MPV|archivedate=2012-06-06}}</ref>. Почта индексы — 450014, ОКАТО коды — 80401365000 [[Өфө автобусы|Автобус]] — 34-се маршрут. 2002 йылдың 20 февраленән рәсми таныла (Өфө ҡала Советы Президиумының 20.02.2002 йылдың 20 февралендәге «Өфө ҡалаһы Дим районы Баланов тораҡ пунктындағы тыҡрыҡтарҙың атамалары тураһында» 29/15-се ҡарары)<ref>[http://ufa.regionz.ru/index.php?ds=43118 РЕШЕНИЕ Президиума Уфимского городского Совета РБ от 20.02.2002 № 29/15 «О НАИМЕНОВАНИЯХ ПЕРЕУЛКОВ В НАСЕЛЕННОМ ПУНКТЕ БАЛАНОВО ДЕМСКОГО РАЙОНА ГОРОДА УФЫ»]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Өфөлә 1941 йылдың декабрендә төҙөлгән легендар [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]] хөрмәтенә аталған. === Баязит Бикбай урамы (Улица Баязита Бикбая) === '''Баязит Бикбай исемендәге урам''' — Өфөнөң [[Октябрь районы (Өфө)|Октябрь районы]] [[Һупайлы]] микрорайонындағы урам. Һупайлы урамын Юрий Гагарин исемендәге урам менән тоташтыра. === Белгород урамы (Белгородская улица) === === Бәләбәй урамы (Белебеевская улица) === === Белинский урамы (Улица Белинского) === === Балаҡатай урамы (Белокатайская улица) === === Беломор урамы (Беломорская улица) === === Аҡкүл урамы (Белоозерская улица) === === Белорет урамы (Белорецкая улица) === === Белоречье урамы (Белореченская улица) === === Белоречье Йырыны урамы (Улица Белореченский Овраг) === === Белорус урамы (Белорусская улица) === === Ағиҙел урамы (Бельская улица) === === Ағиҙел тыҡрығы (Бельский переулок) === === Беляков урамы (Улица Белякова) === === Яр буйы урамы (Береговая улица) === === Кесе Яр буйы (Береговая Малая улица) === === Ҡайынҡай урамы (Улица Берёзка) === === Ҡайынлыҡ урамы (Березняковская улица) === === Ҡайынлы урам (Берёзовая улица) === '''Ҡайынлы урам''' — Өфөнөң [[Дим районы]]нда [[Өфөнөң административ бүленеше|Баланово — Ново-Александровка]] төҙөлөүсе микрорайонында уранлашҡан, Баланов ҡасабаһына йәнәштә. Өфө ситендәге урам. Шәхси йорттар секторы. Почта индексы — 450095, ОКАТО коды — 80401365000. Урамға Гилёв, Башҡорт Кавдивизияһы тыҡрыҡтары, Хеҙмәт геройҙары бульвары, Ҡарағай, Яҡтыкүл, Янғантау, Уҡытыусы, Һандуғас, 3—сө Төҙөүселәр урамдары сыға. === Бессонов урамы (Улица Бессонова) === === Бехтерев урамы (Улица Бехтерева) === === Бишбүләк урамы (Бижбулякская улица) === === Бийск урамы (Бийская улица) === === Биология урамы (Биологическая улица) === === Бөрө урамы (Бирская улица) === === Бөрө тыҡрығы (Бирский переулок) === === Благовар урамы (Благоварская улица) === === 1-се Благовар тыҡрығы (1-й Благоварский переулок) === === 2-се Благовар тыҡрығы (2-й Благоварский переулок) === === 3-сө Благовар тыҡрығы (3-й Благоварский переулок) === === Благовещен урамы (Благовещенская улица) === === Бәрәкәт урамы (Благодатная улица) === '''Бәрәкәт урамы''' — Өфөнөң [[Октябрь районы (Өфө)|Октябрь районы]] [[Нуғай (Өфө)|Нуғай]] ҡасабаһындағы урам. Почта индексы — 450900, ОКАТО коды — 80401944001. Атамаһы Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы советының «Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы Октябрь районының Нуғайҙағы, Глумилин торлаҡ районындағы, Киров районындағы („Урал“, „Йүрүҙән“ биҫтәләре), Орджоникидзе районындағы (Тимашев) яңы урамдарҙың атамалары тураһында» 2010 йылдың 16 сентябрендәге 28/15-се ҡарары менән раҫланған. === Благоев урамы (Улица Благоева) === '''Благоев урамы''' хәҙер Зәйнулла Рәсүлев урамы тип атала. === Затлы урам (Благородная улица) === '''Затлы урам''' — Өфөнөң [[Октябрь районы (Өфө)|Октябрьрайоны]] [[Нуғай (Өфө)|Нуғай]] ҡасабаһындағы урам. Почта индексы — 450900, ОКАТО коды — 80401944001. Атамаһы Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы советының «Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы Октябрь районының Нуғайҙағы, Глумилин торлаҡ районындағы, Киров районындағы („Урал“, „Йүрүҙән“ биҫтәләре), Орджоникидзе районындағы (Тимашев) яңы урамдарҙың атамалары тураһында» 2010 йылдың 16 сентябрендәге 28/15-се ҡарары менән раҫланған. === Блюхер урамы (Улица Блюхера) === === Бобруйск урамы (Бобруйская улица) === '''Бобруйск урамы''' — Өфөнөң [[Калинин районы (Өфө)|Калинин районы]] «Инорс» торлаҡ биҫтәһендәге урам<ref name="ReferenceA">[http://www.ufacity.info/article/32340.html Список наименований улиц городского округа город Уфа Республики Башкортостан]</ref>. Баландин бульварынан башлана һәм Тимер юл тыҡрығына сығып тамамлана. Бобруйск ҡалаһы хөрмәтенә аталған. Урамда ни бары һигеҙ шәхси йорт тора. Был урам ингән кварталда тиҙҙән капиталь төҙөлөш башланасаҡ һәм ул йорттар һүтеләсәк. Урам [[Өфө]] картаһынан юйыласаҡ. === Баһадир урамы (Богатырская улица) === === Богдан Хмельницкий урамы (Улица Богдана Хмельницкого) === === Яу урамы (Боевая улица) === === Һаҙ урамы (Болотная улица) === === Большевистик урамы (Большевистская улица) === === Большевистик тыҡрыҡ (Большевистский переулок) === === Мискәсе урамы (Бондарная улица) === === Борис һәм Глеб урамы (Борисоглебская улица) === === Ҡарағайлыҡ урамы (Боровая улица) === '''Ҡарағайлыҡ урамы''' — Өфөнөң [[Калинин районы (Өфө)|Калинин районында]] Кардон-6 тораҡ пунктындағы урам. Почтовый индекс — 450033, код ОКАТО — 80401370000. Атамаһы 1998 йылдың 1 июлендә рәсмиләштерелгән (БР Өфө ҡала Советы Президиумының 1998 йылдың 1 июлендәге «Өфө ҡалаһы Калинин районы Черниковка лесничествоһының Кардон-6 ҡасабаһында урынлашҡан урамға „Боровая“ атамаһын биреү тураһында» 38/15-се ҡарары<ref>[http://ufa.regionz.ru/index.php?ds=23014 Решение Президиума Уфимского городского Совета РБ от 01.07.98 № 38/15 «О присвоении наименования „Боровая“ улице, расположенной в посёлке Кардон-6»]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. === Боткин урамы (Улица Боткина) === === Брандвахт урамы (Улица Брандвахта) === === Туғандар урамы (Братская улица) === === Бер туған кадомцевтар урамы (Улица Братьев Кадомцевых) === === Брест урамы (Брестская улица) === === Брянск урамы (Брянская улица) === === Бөгөлмә урамы (Бугульминская улица) === === Бүздәк урамы (Буздякская улица) === === Булат Рафиҡов урамы (Улица Булата Рафикова) === '''Улица Булата Рафикова''' — в [[Октябрь районы (Өфө)|Октябрьском районе]] Уфы, в посёлке [[Нуғай (Өфө)|Нагаево]]. Почтовый индекс — 450900. Код ОКАТО — 80401944001. Атамаһы Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы советының «Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы Октябрь районының Нуғайҙағы, Глумилин торлаҡ районындағы, Киров районындағы („Урал“, „Йүрүҙән“ биҫтәләре), Орджоникидзе районындағы (Тимашев) яңы урамдарҙың атамалары тураһында» 2010 йылдың 16 сентябрендәге 28/15-се ҡарары менән раҫланған. Атамаһы башҡорт яҙыусыһы [[Рафиҡов Булат Заһри улы]] хөрмәтенә бирелгән. === Бүләр урамы (Булярская улица) === '''Бүләр урамы''' — Өфөнөң [[Октябрь районы (Өфө)|Октябрь районы]] [[Нуғай (Өфө)|Нуғай]] ҡасабаһындағы урам. Почта индексы — 450900, ОКАТО коды — 80401944001. Атамаһы Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы советының «Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы Октябрь районының Нуғайҙағы, Глумилин торлаҡ районындағы, Киров районындағы („Урал“, „Йүрүҙән“ биҫтәләре), Орджоникидзе районындағы (Тимашев) яңы урамдарҙың атамалары тураһында» 2010 йылдың 16 сентябрендәге 28/15-се ҡарары менән раҫланған. Атамаһы Буләр тигән башҡорт ырыуы исеменән сыҡҡан. === Борай урамы (Бураевская улица) === === Борай тыҡрығы (Бураевский переулок) === === Дауылғош урамы (Улица Буревестника) === === Бөрйән урамы (Бурзянская улица) === === Бохара урамы (Бухарский переулок) === == В == === Вагон урамы (Вагонная улица) === === Валдай тыҡорығы (Валдайский переулок) === === Василий Катаринский урамы (Улица Василия Катаринского) === '''Василий Катаринский урамы''' — Өфөнөң [[Октябрь районы (Өфө)|Октябрь районы]] [[Нуғай (Өфө)|Нуғай]] ҡсабаһындағы урам. Почта индексы — 450900, ОКАТО коды — 80401944001. Атамаһы Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы советының «Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы Октябрь районының Нуғайҙағы, Глумилин торлаҡ районындағы, Киров районындағы („Урал“, „Йүрүҙән“ биҫтәләре), Орджоникидзе районындағы (Тимашев) яңы урамдарҙың атамалары тураһында» 2010 йылдың 16 сентябрендәге 28/15-се ҡарары менән раҫланған. Педагог, мәғрифәтсе, «Башҡорттар өсөн әлифба», русса-башҡортса һәм башҡортса-русса һүҙлектәр авторы [[Катаринский Василий Владимирович]] (1846—1902) хөрмәтенә бирелгән. === Васнецов урамы (Улица Васнецова) === === Ватутин урамы (Улица Ватутина) === === Вахтангов урамы (Улица Вахтангова) === === Верещагин урамы (Улица Верещагина) === === Үрге Сауҙа майҙаны (Верхнеторговая площадь) === === Үрге урам (Верхняя улица) === === Верхоянск урамы (Верхоянская улица) === === Күңелле урам (Весёлая улица) === === Ветеринар урамы (Ветеринарная улица) === === Ветошников урамы (Улица Ветошникова) === === Күренекле тыҡрыҡ (Видный переулок) === === Вильямс урамы (Улица Вильямса) === === Винница урамы (Винницкая улица) === === Витебск урамы (Витебская улица) === === Вишера урамы (Вишерская улица) === === Кесе Вишера урамы (Вишерская Малая улица) === === Вишневка урамы (Вишневская улица) === === Владивосток урамы (Владивостокская улица) === === 1-се Йылғасылар тыҡрығы (1-й переулок Водников) === === 2-се Йылғасылар тыҡрығы (2-й переулок Водников) === === Йылғасылар урамы (Улица Водников) === === Һыу үткәргес урамы (Водопроводная улица) === === Кесе Һыу үткәргес урамы (Водопроводная Малая улица) === === Воевода урамы (Воеводская улица) === === Войков урамы (Улица Войкова) === === Вокзал урамы (Вокзальная улица) === === Кесе Вокзал урамы (Вокзальная Малая улица) === === [[Волгоград урамы (Өфө)|Волгоград урамы]] (Волгоградская улица) === === Волга урамы (Волжская улица) === === Тулҡын урамы (Волновая улица) === === Вологда урамы (Вологодская улица) === === Вологда тыҡрығы (Вологодский переулок) === === Вологда аралығы (Вологодский проезд) === === Володарский майҙаны (Площадь Володарского) === === Володарский урамы (Улица Володарского) === === Волочаевка урамы (Волочаевская улица) === === Волынск тыҡрығы (Волынский переулок) === === Воркута тыҡрығы (Воркутинский переулок) === === Воровский тыҡрығы (Переулок Воровского) === === Воронеж урамы (Воронежская улица) === === Ворошилов урамы (Улица Ворошилова) === === Көнсығыш урамы (Восточная улица) === === Выборг урамы (Выборгская улица) === === Һайлау урамы (Выборная улица) === === Утлауыҡ урамы (Выгонная улица) === === Юғары вольт урамы (Высоковольтная улица) === === Юғары вольт тыҡрығы (Высоковольтный переулок) === === Бейек урам (Высотная улица) === === Вышинский урамы (Улица Вышинского) === === Буранлы урам (Вьюжная улица) === === Ҡарама урамы (Вязовая улица) === == Г == === Ғәзиз Әлмөхәмәтов урамы (Улица Газиза Альмухаметова) === '''Ғәзиз Әлмөхәмәтов урамы''' — Өфөнөң [[Октябрь районы (Өфө)|Октябрь районы]] [[Нуғай (Өфө)|Нуғай]] ҡасабаһындағы урам. Почта индексы — 450900, ОКАТО коды — 80401944001. Атамаһы Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы советының «Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы Октябрь районының Нуғайҙағы, Глумилин торлаҡ районындағы, Киров районындағы („Урал“, „Йүрүҙән“ биҫтәләре), Орджоникидзе районындағы (Тимашев) яңы урамдарҙың атамалары тураһында» 2010 йылдың 16 сентябрендәге 28/15-се ҡарары менән раҫланған. === 1-се Гайдар аралығы (1-й проезд Гайдара) === === 2-се Гайдар аралығы (2-й проезд Гайдара) === === Гайдар урамы (Улица Гайдара) === === Гәйнә урамы (Гайнинская улица) === '''Гәйнә урамы''' — Өфөнөң [[Октябрь районы (Өфө)|Октябрь районы]] [[Нуғай (Өфө)|Нуғай]] ҡасабаһындағы урам. Почта индексы — 450900, ОКАТО коды — 80401944001. Атамаһы Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы советының «Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы Октябрь районының Нуғайҙағы, Глумилин торлаҡ районындағы, Киров районындағы („Урал“, „Йүрүҙән“ биҫтәләре), Орджоникидзе районындағы (Тимашев) яңы урамдарҙың атамалары тураһында» 2010 йылдың 16 сентябрендәге 28/15-се ҡарары менән раҫланған. Гәйнә башҡорт ырыуы исемен йөрөтә. === Галанова урамы (Улица Галановой) === === Ғәлимйән Таған урамы (Улица Галимьяна Тагана) === '''Ғәлимйән Таған урамы''' — Өфөнөң [[Октябрь районы (Өфө)|Октябрь районы]] [[Нуғай (Өфө)|Нуғай]] ҡасабаһындағы урам. Почта индексы — 450900, ОКАТО коды — 80401944001. Атамаһы Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы советының «Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы Октябрь районының Нуғайҙағы, Глумилин торлаҡ районындағы, Киров районындағы („Урал“, „Йүрүҙән“ биҫтәләре), Орджоникидзе районындағы (Тимашев) яңы урамдарҙың атамалары тураһында» 2010 йылдың 16 сентябрендәге 28/15-се ҡарары менән раҫланған. Башҡорт ғалимы, иҡтисадсы, сәйәси эшмәкәр [[Таған Ғәлимйән Ғирфан улы]] (1892—1948) хөрмәтенә аталған. === Гараж урамы (Гаражная улица) === 50-се йылдарға тиклем Тын урам (Глухая улица) тип йөрөтөлгән. === Гатчина урамы (Гатчинская улица) === === Ғата Сөләймәнов урамы (Улица Гаты Сулейманова) === '''Ғата Сөләймәнов урамы''' — Өфөнөң [[Октябрь районы (Өфө)|Октябрь районы]] [[Нуғай (Өфө)|Нуғай]] ҡасабаһындағы урам. Почта индексы — 450900, ОКАТО коды — 80401944001. Атамаһы Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы советының «Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы Октябрь районының Нуғайҙағы, Глумилин торлаҡ районындағы, Киров районындағы („Урал“, „Йүрүҙән“ биҫтәләре), Орджоникидзе районындағы (Тимашев) яңы урамдарҙың атамалары тураһында» 2010 йылдың 16 сентябрендәге 28/15-се ҡарары менән раҫланған. === Ғафури урамы (Улица Гафури) === === [[Гвардия урамы (Өфө)|Гвардия урамы]] (Гвардейская улица) === === Генерал Горбатов урамы (Улица Генерала Горбатова) === === Генерал Панфилов урамы (Улица Генерала Панфилова) === === Генерал Шайморатов урамы (Улица Генерала Шаймуратова) === === Геодезия урамы (Геодезическая улица) === === Георгий Вахрушев урамы (Улица Георгия Вахрушева) === '''Георгий Вахрушев урамы''' — Өфөнөң [[Октябрь районы (Өфө)|Октябрь районы]] [[Нуғай (Өфө)|Нуғай]] ҡасабаһындағы урам. Почта индексы — 450900, ОКАТО коды — 80401944001. Атамаһы Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы советының «Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы Октябрь районының Нуғайҙағы, Глумилин торлаҡ районындағы, Киров районындағы („Урал“, „Йүрүҙән“ биҫтәләре), Орджоникидзе районындағы (Тимашев) яңы урамдарҙың атамалары тураһында» 2010 йылдың 16 сентябрендәге 28/15-се ҡарары менән раҫланған. === Георгий Мушников урамы (Улица Георгия Мушникова) === === Һуғыш Геройҙары урамы (Улица Героев Войны) === === Хеҙмәт Геройҙары бульвары (Бульвар Героев Труда) === '''Хеҙмәт Геройҙары бульвары''' — Өфөнөң [[Дим районы]]нда Баланов ҡасабаһы эргәһендә төҙөлөүсе [[Өфөнөң административ бүленеше|Баланов—Яңы Александровка]] микрорайонындағы урам. Почта индексы — 450095, ОКАТО коды — 80401365000. Ҡайынлы урамдан төньяҡ-көнбайышҡа Башҡорт Кавдивизияһы урамы яғына бара һәм 2-се Төҙөүселәр урамына сығып тамамлана. === Герцен урамы (Улица Герцена) === === Гилев урамы (Улица Гилева) === Дим районы Баланов ауылы. Баланов урамы менән киҫелештән башлана. === Гилев тыҡрығы (Переулок Гилева) === Дим районы Баланов ауылы. Гилев урамы менән киҫелештән башлана. === Гипс урамы (Гипсовая улица) === === Глазов урамы (Глазовская улица) === Дим районы. Демьян Бедный урамы менән киҫелештән башлана. === Глинка урамы (Улица Глинки) === '''Глинка урамы''' — Өфө ҡалаһы Инорс торлаҡ районындағы урам. Урыҫ композиторы Михаил Иванович Глинка хөрмәтенә аталған. Ферин урамын киҫә. Глинка урамында урынлашҡандар: 4а номерлы йортта 2-се полиция бүлеге, УВД по г. [[Өфө]] ҡалаһы буйынса эске эштәр идаралығы, 2-се йортта Йәшел» сауҙа комплексы, бөҙрәхана, компьютер клубы, ветеринар клиникаһы. Почта индексы — 450039, ОКАТО коды — 80401370000<ref>[http://www.gosspravka.ru/02/000/001000_3.html Справочник почтовых индексов / кодов ОКАТО /налоговых инспекций ФНС / адресов]</ref>. === Глинский урамы (Глинская улица) === === Гоголь урамы (Улица Гоголя) === '''Гоголь урамы''' Өфөнөң [[Ленин районы (Өфө)|Ленин]] һәм [[Киров районы (Өфө)|Киров]] райондарындағы урам [[Өфө|Уфы]]. Зәки Вәлиди урамынан башланып, көньяҡтан төньяҡҡа үтә һәм Достоевский урамына сығып тамамлана. === Гомель урамы (Гомельская улица) === === Көршәксе урамы (Гончарная улица) === === Горловка урамы (Горловская улица) === === Таулы урам (Горная улица) === === Госпиталь урамы (Госпитальная улица) === === Оло Граждан урамы (Гражданская Большая улица) === === Кесе Граждан урамы (Гражданская Малая улица) === === Граждан тыҡрығы (Гражданский переулок) === === Гранит тыҡрығы (Гранитный переулок( === === Грибоедов урамы (Улица Грибоедов) === === Грозно урамы (Грозненская улица) === Дим районы. Левитан урамы менән киҫелештән башлана һәм Минск урамы сатында тамамлана. === Грузин урамы (Грузинская улица) === === Ғөбәйҙуллин урамы (Улица Губайдуллина) === === Губкин урамы (Улица Губкина) === === Гузаков урамы (Улица Гузакова) === === Гурьев урамы (Гурьевская улица) === == Д == === Дәүләкән урамы (Давлекановская улица) === === Дәүләткилдеев бульвары (Бульвар Давлеткильдеева) === '''Дәүләткилдеев бульвары''' — Өфөнөң [[Октябрь районы (Өфө)|Октябрь районындағы]] урам. === Дағстан урамы (Дагестанская улица) === === Дарвин урамы (Улица Дарвина) === '''Дарвин урамы''' Өфөнөң [[Орджоникидзе районы (Өфө)|Орджоникидзе районында]] 1629 км разъезында урынлашҡан. Почта индексы — 450075, ОКАТО коды — 80401385000. 1629 километр урамы менән киҫешә. Өфөнөң төп урамы [[Октябрь проспекты (Өфө)|Октябрь проспекты]] эргәһенән үтә («Калинин исемендәге парк» туҡталышы, М. Калинин исемендәге мәҙәниәт һәм ял паркы буйлап). Электричка — 1629 км туҡталыш пункты. === Дауыт Юлтый урамы (Улица Даута Юлтыя) === === Дача урамы (Дачная улица) === === Дача тыҡрығы (Дачный переулок) === === Двина тыҡрығы (Двинский переулок) === === Девон урамы (Девонская улица) === === Декабристар урамы (Улица Декабристов) === === Делегат урамы (Делегатская улица) === === Үрге Делегат урамы (Делегатская Верхняя улица) === === Түбәнге Делегат урамы (Делегатская Нижняя улица) === === Делегат тыҡрығы (Делегатский переулок) === === Дим майҙаны (Дёмская площадь) === === Дим урамы (Дёмская улица) === === Демьян Бедный урамы (Улица Демьяна Бедного) === Дим районы. === Динис Бүләков урамы (Улица Дениса Булякова) === «Сафронов» микрорайонында, Затонского күпере тирәһендә<ref name="В Уфе появились новые улицы">[http://proufu.ru/proisshestvija/item/16108-в-уфе-появились-новые-улицы.html В Уфе появились новые улицы]</ref>. === Депо майҙаны (Деповская площадь) === === Депо урамы (Деповская улица) === === Депутат урамы (Депутатская улица) === === Ауыл Кисеүе урамы (Улица Деревенская Переправа) === === Балалар тыҡрығы (Детский переулок) === === Жәлил Кейекбаев урамы (Улица Джалиля Киекбаева) === === Джамбул урамы (Улица Джамбула) === === Дзержинский урамы (Улица Дзержинского) === === Һоҡланғыс тыҡрыҡ (Дивный переулок) === === Дизель урамы (Дизельная улица) === === Димитров урамы (Улица Димитрова) === === Дмитрий Донской урамы (Улица Дмитрия Донского) === === Днестр урамы (Днестровская улица) === === Добролет урамы (Добролетная улица) === === Добролюбов урамы (Улица Добролюбова) === === Донбасс урамы (Донбасская улица) === === 1-се Донбасс тыҡрығы (1-й Донбасский переулок) === === 2-се Донбасс тыҡрығы (2-й Донбасский переулок) === === Дон урамы (Донская улица) === === Юл урамы (Дорожная улица) === === 1-се Юл урамы (1-я Дорожная улица) === === 2-се Юл урамы (2-я Дорожная улица) === === Дорофеев урамы (Улица Дорофеева) === === Достоевский урамы (Улица Достоевского) === XIX быуатта «Төрмә урамы» тип йөрөтөлә, сөнки унда 1-се ҡала тәфтиш төрмәһе урынлашҡан була. Төрмә корпустарының ҡайһы берҙәре XVIII быуатта уҡ барлыҡҡа килә. 2013 йылда ҡабул ителгән документҡа ярашлы, СИЗО был урамдан башҡа яҡҡа күсереләсәк<ref>[http://ufa.bezformata.ru/listnews/ulitca-tyuremnaya-teper-uzhe/13612079/ Уфа | Бывшая улица Тюремная теперь уже окончательно перестанет быть таковой — БезФормата. Ru — Новости]</ref>. === Дуҫлыҡ тыҡрығы (Переулок Дружбы) === === Татыу урамы (Дружная улица) === === Дыуан урамы (Дуванская улица) === === Дыуан бульвары (Дуванский бульвар) === === Дыуан тыҡрығы (Дуванский переулок) === === 1-се Дыуан тыҡрығы (1-й Дуванский переулок) === === 2-се Дыуан тыҡрығы (2-й Дуванский переулок) === === Дунай урамы (Дунайская улица) === === Дүртөйлө урамы (Дюртюлинская улица) === === Дүртөйлө тыҡрығы (Дюртюлинский переулок) === === Дуҫлыҡ урамы (Улица Дуслык) === '''Дуҫлыҡ''' — Өфөнөң [[Орджоникидзе районы (Өфө)|Орджоникидзе районы]] [[Иҫке Турбаҫлы]] ҡасабаһында. Почта индексы — 450903, ОКАТО коды — 80401957001 == Е == === Егор Сазонов урамы (Улица Егора Сазонова) === === Егор Сазонов тыҡрығы (Переулок Егора Сазонова) === === Еленский урамы (Еленская улица) === === Елец урамы (Елецкая улица) === === Ереван урамы (Ереванская улица) === === Йәрмәкәй урамы (Ермекеевская улица) === === Ермолова урамы (Улица Ермоловой) === == Ж == === Тимер юл урамы (Железнодорожная улица) === === Тимер юл тыҡрығы (Железнодорожный переулок) === '''Тимер юл тыҡрығы''' — Өфөнөң [[Калинин районы (Өфө)|Калинин районы]] «Инорс» торлаҡ районында. Төхвәт Йәнәби бульванынан Ферин урамына тиклем үтә. Был урамда ни бары ете шәхси йорт бар. Бөтәһе лә йоп номерлы. Был урам үткән кварталда капиталь төҙөлөш башлау планлаштырыла, һәм шәхси йорттар һүтеләсәк һәм урам Өфө картаһынан юғаласаҡ. === Железняк урамы (Железняцкая улица) === === Желябов урамы (Улица Желябова) === === Жигули урамы (Жигулёвская улица) === === Житомир урамы (Житомирская улица) === === Жуковский урамы (Улица Жуковского) === === 1-се Жуковский тыҡрығы (1-й переулок Жуковского) === === 2-се Жуковский тыҡрығы (2-й переулок Жуковского) === == З == === Ағиҙел аръяғы урамы (Забельская улица) === === Завод урамы (Заводская улица) === === Ҡала сите урамы (Загородная улица) === === Дәртле тыҡрыҡ (Задорный переулок) === '''Дәртле''' — Өфөнөң [[Октябрь районы (Өфө)|Октябрь районы]] [[Нуғай (Өфө)|Нуғай]] ҡасабаһында. Почта индексы — 450900, ОКАТО коды — 80401944001. Атамаһы Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы советының «Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы Октябрь районының Нуғайҙағы, Глумилин торлаҡ районындағы, Киров районындағы („Урал“, „Йүрүҙән“ биҫтәләре), Орджоникидзе районындағы (Тимашев) яңы урамдарҙың атамалары тураһында» 2010 йылдың 16 сентябрендәге 28/15-се ҡарары менән раҫланған. === [[Зәки Вәлиди урамы (Өфө)|Зәки Вәлиди урамы]] (Улица Заки Валиди) === === Һыубаҫар урам (Заливная улица) === === Оло Һыубаҫар урам (Заливная Большая улица) === === Кесе Һыубаҫар урам (Заливная Малая улица) === === Һыубаҫар тыҡрыҡ (Заливной переулок) === === Күл аръяғы урамы (Заозёрная улица) === === Көнбайыш урам (Западная улица) === === Запорожье тыҡрығы (Запорожский переулок) === === Запотоцкий урамы (Улица Запотоцкого) === === Йылға аръяғы урамы (Заречная улица) === === Кесе Йылға аръяғы урамы (Заречная Малая улица) === === Затон урамы (Затонская улица) === === Затон тыҡрығы (Затонский переулок) === === Йондоҙло урам (Звёздная улица) === === Йәшел урам (Зелёная улица) === === Йәшел Имәнлек урамы (Улица Зелёная Дубрава) === === Зеленогорск урамы (Зеленогорская улица) === === Зеленоград урамы (Зеленоградская улица) === === Зеленодольск урамы (Зеленодольская улица) === === Зелинский урамы (Улица Зелинского) === === Зенит урамы (Зенитная улица) === === Зенцов урамы (Улица Зенцова) === === Ейәнсура урамы (Зианчуринская улица) === === Егәҙе урамы (Зигазинская улица) === === Йылайыр урамы (Зилаирская улица) === === Йылайыр тыҡрығы (Зилаирский переулок) === === Еҙем урамы (Зилимская улица) === === Ергән урамы (Зирганская улица) === === Златоуст урамы (Златоустовская улица) === === Злобин урамы (Улица Злобина) === === Зодчийҙар урамы (Улица Зодчих) === === Зоя Космодемьянская урамы (Улица Зои Космодемьянской) === == И == === Ибраһимов бульвары (Бульвар Ибрагимова) === '''Ибраһимов бульвары''' — Өфөнөң [[Совет районы (Өфө)|Совет районы]]. Ҡалалағы иң оҙон бульвар. === Иван Франко урамы (Улица Ивана Франко) === === Иван Якутов урамы (Улица Ивана Якутова) === === Иванов урамы (Ивановская улица) === === Игарка урамы (Игарская улица) === === Иглин урамы (Иглинская улица) === === 1-се Иглин тыҡрығы (1-й Иглинский переулок) === === 2-се Иглин тыҡрығы (2-й Иглинский переулок) === === Ижевск урамы (Ижевская улица) === === Ижевск тыҡрығы (Ижевский переулок) === === Эзбиз урамы (Известковая улица) === === Тикшеренеүсе урамы (Изыскательская улица) === === Ыҡ урамы (Икская улица) === === Ыҡ тыҡрығы (Икский переулок) === === Илеш урамы (Илишевская улица) === === Ильич урамы (Улица Ильича) === === Илмән урамы (Ильменская улица) === === Фронтташ Әхирәттәр исемендәге урам (Улица имени Фронтовых Бригад) === === Индустриаль шоссе (Индустриальное шоссе) === === Инйәр урамы (Инзерская улица) === === Инициатива урамы (Инициативная улица) === === Интернациональ урам (Интернациональная улица) === === Ирәндек урамы (Улица Ирендык) === === Ирәндек тыҡрығы (Ирендыкский переулок) === === Иркутск урамы (Иркутская улица) === === Иртыш урамы (Иртышская улица) === === Искра урамы (Улица Искры) === === 1-се Искра аралығы (1-й проезд Искры) === === 2-се Искра аралығы (2-й проезд Искры) === === Ишембай тыҡрығы (Ишимбайский переулок) === === Ишем урамы (Ишимская улица) === == К == === Клара Цеткин урамы (Улица Клары Цеткин) === === Ҡабарҙы урамы (Кабардинская улица) === === Кавказ урамы (Кавказская улица) === === Ҡаҙан урамы (Казанская улица) === === Казарез урамы (Улица Казарез) === === Казак тыҡрығы (Казачий переулок) === === Казбек урамы (Казбекская улица) === === Калинин урамы (Улица Калинина) === === Ҡалтасы урамы (Калтасинская улица) === === Калуга урамы (Калужская улица) === === Камаринский тупигы (Камаринский тупик) === === Кама урамы (Камская улица) === === Камчатка урамы (Камчатская улица) === === Камчатка тыҡрығы (Камчатский переулок) === === Ҡамышлы урамы (Камышлинская улица) === === Ҡандра урамы (Кандринская улица) === Дим районы. Якуб Коло урамынан башлана һәм Чебоксар урамына сығып тамамлана. === Ҡана урамы (Канинская улица) === === Ҡарағай урамы (Карагайская улица) === '''Ҡарағай урамы''' — Өфөнөң [[Дим районы]] Баланов ҡасабаһы эргәһендәге яңы төҙөлөүсе [[Өфөнөң административ бүленеше|Баланов—Яңы Александровка]] микрорайонындағы урам. Почта индексы — 450095, ОКАТО коды — 80401365000. Ҡайынлы урамдан төньяҡ-көнбайышҡа Башҡорт Кавдивизияһы яғына йүнәлә һәм 3-сө Төҙөүселәр урамында тамамлана. === Ҡариҙел урамы (Караидельская улица) === === Карасев урамы (Улица Карасева) === === Карел урамы (Карельская улица) === === Кәрим Хәкимов урамы (Улица Карима Хакимова) === === Карл Либкнехт урамы (Улица Карла Либкнехта) === === Карл Маркс урамы (Улица Карла Маркса) === '''Карл Маркс урамы''' — Өфөнөң [[Совет районы (Өфө)|Совет]] һәм [[Ленин районы (Өфө)|Ленин]] райондарында. Көньяҡтан төньяҡҡа үтә, [[Өфө (станция)|тимер юл вокзалы]] янында тамамлана. === Ҡырмыҫҡалы урамы (Кармаскалинская улица) === === Карпат урамы (Карпатская улица) === === Карпат тыҡрығы (Карпатский переулок) === === Карпинский урамы (Улица Карпинского) === === Кара тыҡрығы (Карский переулок) === === Карьера урамы (Карьерная улица) === === 2-се Карьера урамы (2-я Карьерная улица) === === Ҡасимов урамы (Касимовская улица) === === Каспий урамы (Каспийская улица) === === Ҡатай урамы (Катайская улица) === === Каховский урамы (Улица Каховского) === === Кемерово урамы (Кемеровская улица) === === Кенхи урамы (Кенховская улица) === === Керчь урамы (Керченская улица) === === Керчь тыҡрығы (Керченский переулок) === === Кецховели урамы (Улица Кецховели) === === Ҡыйғы урамы (Кигинская улица) === === Киев урамы (Киевская улица) === Дим районы. Йоматау тыҡрығынан башлана, Электровоз урамына сығып тамамлана. === Киев тыҡрығы (Киевский переулок) === Переулок находится в Дёмском районе. Образует небольшое кольцо. Пересекается в двух местах с ул. Магистральная === Кинель урамы (Кинельская улица) === === Кирзавод урамы (Улица Кирзавод) === === Кирзаводлы урам (Кирзаводская улица) === === Киров урамы (Улица Кирова) === '''[[Киров урамы (Өфө)|Киров урамы]]''' — Өфөнөң [[Киров районы (Өфө)|Киров]] һәм [[Совет районы (Өфө)|Совет]] райондарында. Көнбайыштан көнсығышҡа үтә, Карл Маркс урамынан Профсоюздар йорто эргәһенән башлана, [[Салауат Юлаев проспекты]]на сығып тамамлана. Ғөбәйҙуллин урамы уның дауамы булып тора. === Кировоград урамы (Кировоградская улица) === === Кирбес урамы (Кирпичная улица) === === Кисловодск урамы (Кисловодская улица) === === Кислород урамы (Кислородная улица) === === Кишинёв урамы (Кишинёвская улица) === === Клавдия Абрамова урамы (Улица Клавдии Абрамовой) === Өфөнөң [[Октябрь районы (Өфө)|Октябрь районында]]. СССР-ҙың 50 йыллығы урамынан («Нур» театры бинаһы эргәһенән) башланып Урман техникумы урамына тиклем һуҙыла. Почта индексы — 450071, ОКАТО коды — 80401384000. 1942 йылда ике ҡыҙы менән бергә гитлерсылар тарафынан атып үлтерелгән подполье эшмәкәре Клавдия Абрамова хөрмәтенә аталған. 1967 йылдың 7 майында Өфө ҡала Советы башҡарма комитеты ҡарары менән Клавдия Абрамова исеме Тужиловканың төньяҡ-көнбайышындағы яңы урамға бирелә. Уға һәйкәл дә ҡуйыла, һәйкәлгә: «Бесстрашной партизанке Клавдии Ильиничне Абрамовой-Разуваевой, погибшей вместе со своими детьми в Великую Отечественную войну» тигән яҙыулы таштаҡта беркетелгән. === Ер еләкле тыҡрыҡ (Клубничный переулок) === '''Ер еләкле тыҡрыҡ''' — Өфөнөң [[Октябрь районы (Өфө)|Октябрь районы]] [[Нуғай (Өфө)|Нуғай]] ҡасабаһында. Почта индексы — 450900, ОКАТО коды — 80401944001. Атамаһы Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы советының «Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы Октябрь районының Нуғайҙағы, Глумилин торлаҡ районындағы, Киров районындағы („Урал“, „Йүрүҙән“ биҫтәләре), Орджоникидзе районындағы (Тимашев) яңы урамдарҙың атамалары тураһында» 2010 йылдың 16 сентябрендәге 28/15-се ҡарары менән раҫланған. === Шишмәле урам (Ключевая улица) === === Шишмәле тыҡрыҡ (Ключевой переулок) === === Ключевский урамы (Ключевская улица) === === Колгуев урамы (Колгуевская улица) === === Коллектив урамы (Коллективная улица) === === Колпино урамы (Колпинская улица) === === Колхоз урамы (Колхозная улица === === Кола урамы (Кольская улица) === '''Кольская ул.''' — улица в [[Орджоникидзе районы (Өфө)|Орджоникидзевском]] и [[Октябрь районы (Өфө)|Октябрьском]] районах [[Өфө|Уфы]]. Соединяет [[Октябрь проспекты (Өфө)|просп.]] [[Октябрь проспекты (Өфө)|Октября]] и Сипайловскую ул. === Ҡулса урамы (Кольцевая улица) === === Ҡулса аралығы (Кольцевой проезд) === === Кольцов урамы (Улица Кольцова) === === Комаров урамы (Улица Комарова) === === Коммуналь урам (Коммунальная улица) === === Коммунарҙар урамы (Улица Коммунаров) === === [[Коммунистик урамы (Өфө)|Коммунистик урам]] (Коммунистическая улица) === '''Коммунистик урам''' — Өфөнөң [[Ленин районы (Өфө)|Ленин]] һәм [[Киров районы (Өфө)|Киров]] райондарында. Көнбайыштан көнсығышҡа һуҙыла, Бесәнле урамдан Соҡалаҡ йылғаһына тиклем үтә. === Комсомол урамы (Комсомольская улица) === '''Комсомол урамы''' — Өфөнөң [[Октябрь районы (Өфө)|Октябрь]], [[Совет районы (Өфө)|Совет]] райондарында. Элекке атамаһы, Рәсәй урамыныҡы кеүек үк, Юғары вольтлы. Почта индексы: 450096 Рәсәй урамы менән 8 Март урамын тоташтыра. [[Октябрь проспекты (Өфө)|Октябрь проспекты йәнәшенән үтә]]. «Искра» кинотеатры эргәһенән үткән Шәфиев (элекке Курск) урамынан Төньяҡ аралыҡҡа тиклемге өлөшө хәҙерге карталарҙа Яңы Тау урамы өлөшө тип билдәләнгән, 70-се йылдарға тиклем был участка Юғары вольтлы һәм Рәсәй урамдарының тамамланған урыны була, бында яңы ҡала магистрале төҙөлә, 1977 йылда Шаҡшаның Өфөгә ҡушылыуы менән бәйле Өфөләге Юғары вольтлы урамының исеме Комсомол тип үҙгәртелә, ә Шаҡшалағы Юғары вольтлы урамдың исеме һаҡланып ҡала. 1950-се йылдарҙан Юғары вольтлы һәм Рәсәй урамдары стратегик әһәмиәтле «Мәскәү—Пекин» халыҡ-ара автомобиль юлының өлөшө булып тора. Урамда «Июнь» сауҙа-күңел асыу үҙәге, равноапостольный Кирилл һәм Мефодий ғибәҙәтханаһы, [[Башкирэнерго]] урынлашҡан. === Киндерле урам (Конопляная улица) === '''Киндерле урам''' — Өфөләге [[Калинин районы (Өфө)|Калинин районы]] [[Базилевка (Башҡортостан)|Базилевка ауылында]]. Почта индексы: 450069, ОКАТО коды: 80401370000. Аатамаһы 1995 йылдың 29 ноябрендә рәсмиләштерелә<ref name="autogenerated6">[http://ufa.regionz.ru/index.php?ds=30322 Решение Президиума Уфимского городского Совета РБ от 29.11.95 № 10/19 «О наименовании улиц в населённых пунктах Фёдоровского сельского совета Калининского района г. Уфы»]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. === Константин Заслонов урамы (Улица Константина Заслонова) === === Конституция урамы (Улица Конституции) === === Кооператив урам (Кооперативная улица) === === 2-се Кооператив урам (Кооперативная 2-я улица) === === Кесе Кооператив урам (Кооперативная Малая улица) === === Кооператив тыҡрыҡ (Кооперативный переулок) === === Мәрйен урамы (Улица Коралловая) === «Сафронов» микрорайоны, Затон күперенән алыҫ түгел. === Короленко урамы (Улица Короленко) === === Ҡыҫҡа урам (Короткая улица) === === Космонавтар урамы (Улица Космонавтов) === === Сағыллы урам (Косогорная улица) === === Кострома урамы (Костромская улица) === === Кострома тыҡрығы (Костромской переулок) === === Ҡаҙанлыҡ урамы (Котельная улица) === === Котлас урамы (Котласская улица) === === Котовский урамы (Улица Котовского) === === Ситке урам (Крайняя улица === === Красин урамы (Улица Красина === === Ҡыҙыл Армия урамы (Красноармейская улица === === Ҡыҙыл Армия тыҡрығы (Красноармейский переулок === === Красноводск урамы (Красноводская улица) === === Красноводск тыҡрығы (Красноводский переулок) === === Ҡыҙыл гвардия урамы (Красногвардейская улица) === === Красная Горка урамы (Красногорская улица) === === Краснодар тыҡрығы (Краснодарский переулок) === === Краснодон урамы (Краснодонская улица) === === Ҡыҙыл байраҡ урамы (Краснознамённая улица) === === Краснокама урамы (Краснокамская улица) === === Красный Тал урамы (Красноталовая улица) === === Красноуифмск урамы (Красноуфимская улица) === === Красноуфимск тыҡрығы (Красноуфимский переулок) === === Красноярск урамы (Красноярская улица) === === Крашенинников урамы (Улица Крашенинникова) === === Кремль урамы (Кремлёвская улица) === === Крәҫтиән урамы (Крестьянская улица) === === Кривой Рог урамы (Криворожская улица) === === Кронштадт урамы (Кронштадтская улица) === === 1-се Кронштадт урамы (Кронштадтская 1-я улица) === === 2-се Кронштадт урамы (Кронштадтская 2-я улица) === === 3-сө Кронштадт урамы (Кронштадтская 3-я улица) === === 1-се Кронштадт тыҡрығы (Кронштадтский 1-й переулок) === === 2-се Кронштардт тыҡрығы (Кронштадтский 2-й переулок) === === 3-сө Кронштадт тыҡрығы (Кронштадтский 3-й переулок) === === Кропоткин урамы (Улица Кропоткина) === === Түңәрәк тыҡрыҡ (Круглый переулок) === '''Түңәрәк тыҡрыҡ''' — Өфөнөң [[Октябрь районы (Өфө)|Октябрь районы]] [[Нуғай (Өфө)|Нуғай]] ҡасабаһында. Почта индексы — 450900, ОКАТО коды — 80401944001. Атамаһы Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы советының «Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы Октябрь районының Нуғайҙағы, Глумилин торлаҡ районындағы, Киров районындағы („Урал“, „Йүрүҙән“ биҫтәләре), Орджоникидзе районындағы (Тимашев) яңы урамдарҙың атамалары тураһында» 2010 йылдың 16 сентябрендәге 28/15-се ҡарары менән раҫланған. === Урау урам (Круговая улица) === === Крупская урамы (Улица Крупской) === === Текә тыҡрыҡ (Крутой переулок) === === Крылов урамы (Улица Крылова) === === Ҡырым урамы (Крымская улица) === === Кубань урамы (Кубанская улица) === === Кузнецов Затоны урамы (Улица Кузнецовский Затон) === === Кулибин тыҡрығы (Переулок Кулибина) === === Кулибин урамы (Улица Кулибина) === === Куликов урамы (Куликовская улица) === === Ҡолонда урамы (Кулундинская улица) === Рәсәйҙең Алтай крайында Көнбайыш себерҙаң көньяғында Ҡолонда далаһы тигән тигеҙлек бар. Ҡолонда тигеҙлеге Көнбайыш Себерҙең мөһим ауыл хужалығы төбәге булып тора. Өфөнөң Октябрь районында Кисловодск урамының бер өлөшө Ҡолонда урамы тип йөрөтөлә. === Мәҙәниәт хеҙмәткәрҙәре урамы (Улица Культработников) === === Күмертау урамы (Кумертауская улица) === === Ҡурған урамы (Курганская улица) === === Курил урамы (Курильская улица) === === Курск урамы (Курская улица) === === Курск тыҡрығы (Курский переулок) === === Ҡустанай урамы (Кустанайская улица) === === Кустарев урамы (Улица Кустарево) === === Кустар урамы (Кустарная улица) === === Яңы Кустар урамы (Кустарная Новая улица) === === Ҡыуаҡ урамы (Кустовая улица) === === Кутузов урамы (Улица Кутузова) === === Кушнаренко урамы (Кушнаренковская улица) === === Ҡыҙыл урамы (Кызыльская улица) === == Л == === Лагерь урамы (Лагерная улица) === === Йәтеш тыҡрыҡ (Ладный переулок) === === Ладога урамы (Ладожская улица) === === Ладыгин урамы (Улица Ладыгина) === === Лазо урамы (Улица Лазо) === === Лазовский урамы (Улица Лазовского) === === Зәңгәрһыу урамы (Лазоревая улица) === === Лазурь урам (Лазурная улица) === === Аҡҡош урамы (Лебединая улица) === === Лебединск тыҡрығы (Лебединский переулок) === === Леваневский урамы (Улица Леваневского) === === Һул Ағиҙел урамы (Левая Белая улица) === === Левитан урамы (Улица Левитана) === Дим районы. Үҙәк һәм Хәҡиҡәт урамдары саты тирәһендә башланып, Якуб Колас урамына сығып тамамлана. === Һул Яр буйы урамы (Левонабережная улица) === === Левченко урамы (Улица Левченко) === === Ләмәҙ урамы (Лемезинская улица) === === Ленин урамы (Улица Ленина) === '''Ленин урамы''' — Өфөнөң [[Совет районы (Өфө)|Совет]], [[Ленин районы (Өфө)|Ленин]] һәм [[Киров районы (Өфө)|Киров]] райондарында. Көньяҡтан төньяҡҡа үтә, Сафронов пристане менән тамамлана. Ҡаланың төп (үҙәк) урамы. === Ленинград урамы (Ленинградская улица) === === Ленинград тыҡрығы (Ленинградский переулок) === === Лена урамы (Ленская улица) === === Лермонтов урамы (Улица Лермонтова) === === Урман урамы (Лесная улица) === === Урман аралығы (Лесной проезд) === === Урман заводы урамы (Улица Лесозавод === === Урман заводы урамы 2 км самаһы оҙонлоҡта. Ул шәхси йорттарҙан тора, административ биналар ҙа бар. Рига урамы менән киҫелештән башлана тип иҫәплгәндә, 25-се балалар баҡсаһы беренсе булып тора, 100 метр тирәһе үткәс, полиция участка пункты һәм "Йәдкәр" мәҙәниәт йорто (биҫтәлә берҙән-бер мәҙәниәт йорто) тора. Күр аръяғы урамы менән киҫелеп тамамлана. === === Оло Урман заводы урамы (Лесозаводская Большая улица) === === Кесе Урман заводы урамы (Лесозаводская Малая улица) === === Ураман паркы аралығы (Лесопарковый проезд) === === Ағас бысыу урамы (Лесопильная улица) === === Кесе Ағас бысыу урамы (Лесопильная Малая улица) === === Урман техникумы урамы (Улица Лесотехникума) === '''Урман техникумы урамы''' — Өфөнөң [[Октябрь районы (Өфө)|Октябрь]] районында. Менделеев һәм Комсомол урамдарын тоташтыра. Урамда «Октябрьский» сауҙа комплексы, полк ДИБДД ДПС-ы полкы, [[Октябрь районы (Өфө)|Октябрь]] районы РУВД-һы бар. === Летчиктар урамы (Улица Лётчиков) === === Психбольницаның дауалау хужалығы урамы (Улица Лечхоз Психбольницы) === === Лиза Чайкина урамы (Улица Лизы Чайкиной) === === Линия урамы (Линейная улица) === === Лина Одена урамы (Улица Лины Одена) === === Липецк урамы (Липецкая улица) === === Иретеү урамы (Литейная улица) === === Иретеү тупигы (Литейный тупик) === === Литера тупигы (Литерный тупик) === === Лобачевский урамы (Улица Лобачевского) === === Локомотив урамы (Локомотивная улица) === === Йөк тыҡрығы (Ломовой переулок) === === Ломоносов урамы (Улица Ломоносова) === === Лот урамы (Лотовая улица) === === Лот тыҡрығы (Лотовый переулок) === === Луганск урамы (Луганская улица) === === Туғай урамы (Луговая улица) === === Кесе Туғай урамы (Луговая Малая улица) === === Туғай тыҡрығы (Луговой переулок) === === Луцк урамы (Луцкая улица) === === Нурлы урам (Лучистая улица) === === Лев Толстой урамы (Улица Льва Толстого) === === Львов урамы (Львовская улица) === == М == === Магадан урамы (Магаданская улица) === === Магистраль урам (Магистральная улица) === Дим районында. === Магистраль тыҡрығы (Магистральный переулок) === Дим районында. === Майкоп урамы (Майкопская улица) === Дим районында. === Майкоп тыҡрығы (Майкопский переулок) === Дим районында. === Майор Зимин урамы (Улица Майора Зимина) === Дим районы ситендә. М5 һәм М7 федераль трассалар араһындаға юлға яҡында, Якуб Колас урамына йәнәш. === Май урамы (Майская улица) === Шаҡша биҫтәһен Өфөгә ҡушҡансы Беренсе Май урамы тип йөрөтөлә. Шаҡша менән Өфө ҡушылғас, бер ҡалала бер төрлө атамалы ике урам булмаһын өсөн Май урамы тип үҙгәртелә. === Май тыҡрығы (Майский переулок) === === Максим Горький урамы (Улица Максима Горького) === === Максим Рыльский урамы (Улица Максима Рыльского) === === Кесе урам (Малая улица) === === Малыгин урамы (Улица Малыгина) === === 2-се Малыгин урамы (Улица Малыгина 2-я) === === Мамин-Сибиряк урамы (Улица Мамина-Сибиряка) === === Марат урамы (Улица Марата) === === Марина Раскова урамы (Улица Марины Расковой) === === Маршал Жуков урамы (Улица Маршала Жукова) === === Оҫта урамы (Мастерская улица) === === Матвей Пинский урамы (Улица Матвея Пинского) === === Машина эшләүселәр урамы (Улица Машиностроителей) === === Маяковский урамы (Улица Маяковского) === === Мебель урамы (Мебельная улица) === === Медицина урамы (Медицинская улица) === === Мезень урамы (Мезенская улица) === === Мәләүез урамы (Мелеузовская улица) === === Менделеев урамы (Улица Менделеева) === '''Менделеев урамы''' — Өфөнөң [[Киров районы (Өфө)|Киров]], [[Совет районы (Өфө)|Совет]], [[Октябрь районы (Өфө)|Октябрь]] райондарында. Ҡаланың иң боронғо һәм иң оҙон урамдарының береһе. === Минзәлә урамы (Мензелинская улица) === === Урындағы Туйралыҡ урамы (Улица Местные Дубнячки) === === Металлистар урамы (Улица Металлистов) === === Металлистар тыҡрығы (Переулок Металлистов) === === Механизация урамы (Улица Механизации) === === Механизация тыҡрығы (Переулок Механизации) === === Мәсетле урамы (Мечетлинская улица) === === Мечников тыҡрығы (Переулок Мечникова) === === Мечников урамы (Улица Мечникова) === === Мейәс урамы (Миасская улица) === === Миловка тыҡрығы (Миловский переулок) === === Минһажев урамы (Улица Мингажева) === '''[[Минһажев урамы]]''' — Өфөлә [[Киров районы (Өфө)|Киров]] һәм [[Совет районы (Өфө)|Совет]] райондарында. Иҫке Өфөлә Соҡалаҡ йылғаһы тамағында башлана һәм Оло Граждан урамына етеп тамамлана. === Минин урамы (Улица Минина) === === Минск урамы (Минская улица) === Дим районы. Йоматау тыҡрығы менән киҫелештән башлана, Электровоз урамы менән киҫелеп тамамлана. Киев урамына йәнәш бара. === Минск тыҡрығы (Минский переулок) === Дим районында. Киев урамы менән ҡулса хасил итә. Минск урамы яғына тармағы бар. === 1-се Минск тыҡрығы (Минский 1-й переулок) === === Минусинск урамы (Минусинская улица) === === Минйәр урамы (Миньярская улица) === === Улица Мира) === === Мифтахов урамы (лица Мифтахова) === === Михайловка урамы (Улица Михайловка) === === Михайлов урамы (Михайловская улица) === === Михайлов тыҡрығы (Михайловский переулок) === === Мичурин урамы (Улица Мичурина) === === Кесе Мичурин урамы (Улица Мичурина Малая) === === Мишкә урамы (Мишкинская улица) === === Миәкә урамы (Миякинская улица) === === Можайский тыҡрығы (Переулок Можайского) === === Йәштәр бульвары (Бульвар Молодёжный) === === Йәштәр урамы Ленин урамында (Молодёжная улица в Ленинском районе) === === Морозов урамы (Морозовская улица) === === Улица Морякова) === === Оло Мәскәү урамы (Московская Большая улица) === === Кесе Мәскәү урамы (Московская Малая улица) === === Күпер отряды урамы (Улица Мостоотряд) === === Мотор урамы (Моторная улица) === === Мүк урамы (Моховая улица) === === Мөбәрәков урамы (Улица Мубарякова) === === Музыка урамы (Музыкальная улица) === === Мөҡсинов урамы (Улица Муксинова) === === Мурманск урамы (Мурманская улица) === === Мурманск тыҡрығы (Мурманский переулок) === === Мусоргский урамы (Улица Мусоргского) === Находится в Дёмском районе. Начинается на пересечении с ул. Дагестанская и заканчивается на пересечении с ул. Грозненская === Мостай Кәрим (Улица Мустая Карима) === '''Улица Мустая Карима''' — одна из исторических улиц [[Өфө|Уфы]]. Находится в Ленинском районе, в исторической части города. == Н == === Яр буйы урамы (Набережная улица) === === 1-се Таулы урам (Нагорная 1-я улица) === === Нальчик урамы (Нальчикская улица) === === Йылға өҫтө урамы (Наречная улица) === === Халыҡ урамы (Народная улица) === === Нарыштау урамы (Улица Нарыш-Тау) === === Наталья Ковшова урамы (Улица Натальи Ковшовой) === === Нахимов урамы (Улица Нахимова) === === Нежинский урамы (Нежинская улица) === === Некрасов урамы (Улица Некрасова) === === Некрасов тыҡрығы (Некрасовский переулок) === === Неман урамы (Неманская улица) === === Нестеров урамы (Улица Нестерова) === === Нефть базаһы урамы (Улица Нефтебаза) === === Нефть үткәргес урамы (Нефтепроводный переулок) === === Нефтселәр урамы (Улица Нефтяников) === === Нехаев урамы (Улица Нехаева) === === Нечаев урамы (Улица Нечаева) === === Түбәнге урам (Низовая улица) === === Николай Дмитриев урамы (Улица Николая Дмитриева) === === Николай Кузнецов урамы (Улица Николая Кузнецова) === === Новаторҙар урамы (Улица Новаторов) === === Яңы урам (Новая улица) === Элекке Мокроусов ауылындағы урам, Мокроусов урамы киҫелешенән башлана. === Новгород урамы (Новгородская улица) === === Яңы Александровка урамы (Новоалександровская улица) === === Яңы Тау урамы (Новогорная улица) === === Яңы Тау тыҡрығы (Новогорный переулок) === === Новожёнов урамы (Улица Новожёнова) === === Яңы Максимовка урамы (Новомаксимовская улица) === === Яңы түшәмәле урам (Новомостовая улица) === === Новороссийск урамы (Новороссийская улица) === === Новосёлдар урамы (Улица Новосёлов) === === Новосибирск урамы (Новосибирская улица) === === Яңы Торф урамы (Новоторфяная улица) === === Новочеркасск урамы (Новочеркасская улица) === === Нуриманов урамы (Улица Нуриманова) === == О == === Оборона урамы (Оборонная улица) === === Оборона тыҡрығы (Оборонный переулок) === === Үрнәк урам (Образцовая улица) === === Текә яр урамы (Обрывная улица) === === Кесе Обрывная Малая улица) === === Обь урамы (Обская улица) === === Огарёв урамы (Улица Огарёва) === === Одесса урамы (Одесская улица) === === Күл урамы (Озёрная улица) === === Ҡала сите урамы (Окраинная улица) === === Галле ҡалаһы исемендәге урам (Улица имени города Галле) === '''Галле ҡалаһы исемендәге урам''' — Өфөнөң [[Совет районы (Өфө)|Совет]] районында. Комсомол урамын М7 автотрассаһы менән тоташтыра. === Округ урамы (Окружная улица) === === Округ тыҡрығы (Окружной переулок) === === [[Октябрь Революцияһы урамы (Өфө)|Октябрь Революцияһы урамы]] (Улица Октябрьской Революции) === '''Улица Октябрьской Революции''' — улица в [[Киров районы (Өфө)|Кировском районе]] [[Өфө|Уфы]]. Пролегает с запада на восток, начинаясь с улицы Ленина и заканчиваясь на набережной [[Ағиҙел (йылға)|Белой реки]]. === Октябрь проспекты (Проспект Октября) === '''Октябрь проспекты''' — [[Өфө]]нөң үҙәк магистрале. Башҡорт дәүләт аграр университет эргәһенән башлана һәм Черниковкаға барған юлда Тоннель урамына төкәлеп тамамлана. === Олег Кошевой урамы (Улица Олега Кошевого) === === Олимпия урамы (Олимпийская улица) === === Ерекле урам (Ольховая улица) === === Омск урамы (Омская улица) === === Омск тыҡрығы (Омский переулок) === === Онега урамы (Онежская улица) === === Оранжерея урамы (Оранжерейная улица) === === Орджоникидзе урамы (Улица Орджоникидзе) === === Ырымбур урамы (Оренбургская улица) === === Кесе Ырымбур урамы (Оренбургская Малая улица) === === Орлов урамы (Орловская улица) === === Орск урамы (Орская улица) === === Осетин тыҡрығы (Осетинский переулок) === === Осипенко урамы (Улица Осипенко) === === Островский урамы (Улица Островского) === == П == === Павлик Морозов урамы (Улица Павлика Морозова) === === Павлик Морозов тыҡрығы (Переулок Павлика Морозова) === === Павловск урамы (Павловская улица) === === Павлодар урамы (Павлодарская улица) === === Париж Коммунаһы урамы (Улица Парижской Коммуны) === === Парк урамы (Парковая улица) === === Парник тыҡрығы (Парниковый переулок) === '''Парник тыҡрығы''' Өфөнөң [[Киров районы (Өфө)|Киров районы]] [[Искин (Башҡортостан)|Искин ауылында]]. Почта индексы — 450056, ОКАТО коды — 80401923001. === Паровоз урамы (Паровозная улица) === === Паром урамы (Паромная улица) === === Пароход урамы (Пароходская улица) === === Партизан урамы (Партизанская улица) === === Пархоменко тыҡрығы (Переулок Пархоменко) === === Пекин урамы (Пекинская улица) === === Пенза урамы (Пензенская улица) === === Беренсе Май майҙаны (Первомайская площадь) === === Беренсе Май урамы (Первомайская улица) === '''[[Беренсе Май урамы (Өфө)|Беренсе Май урамы]]''' — Өфөнөң [[Орджоникидзе районы (Өфө)|Орджоникидзе]] һәм [[Калинин районы (Өфө)|Калинин]] райондарында, Черниковканың үҙәк урамы. === Беренсе Минск тыҡрығы (Первоминский переулок) === === Перевалка урамы (Перевалочная улица) === === Оло Перевалка урамы (Перевалочная Большая улица) === === Кесе Перевалка урамы (Перевалочная Малая улица) === === Перевалка тыҡрығы (Перевалочный переулок) === === Перекоп урамы (Перекопская улица) === === Пермь урамы (Пермская улица) === === Пермь Йырыны урамы (Улица Пермский Овраг) === === Ҡомло урамы (Песчаная улица) === === Петергоф урамы (Петергофская улица) === === Петр Комлев урамы (Улица Петра Комлева) === === Петрозаводск урамы (Петрозаводская улица) === === Петр һәм Павел урамы (Петропавловская улица) === === Печера тыҡрығы (Печерский переулок) === === Пилот урамы (Пилотская улица) === === Пионер урамы (Пионерская улица) === === Пирогов урамы (Улица Пирогова) === === Писарев урамы (Улица Писарева) === === Плеханов бульвары (Бульвар Плеханова) === === Еңеү урамы (Улица Победы) === === Подвойский урамы (Улица Подвойского) === === Подгорный урамы (Подгорная улица) === === Пожарский урамы (Улица Пожарского) === === Һуғарыулы урам (Пойменная улица) === === Ялан урамы (Полевая улица) === === Полесье урамы (Полесская улица) === === Полынок урамы (Улица Полынка) === === Полуновский урамы (Улица Полуновского) === === Ярымутрау урамы, Оҙон күл (Улица Полуостров Озеро Долгое) === === Полюс урамы (Полюсная улица) === === Поляр урам (Полярная улица) === === Попов урамы (Улица Попова) === === Посад урамы (Посадская улица) === === Почта урамы (Почтовая улица) === === Почта тыҡрығы (Почтовый переулок) === === Ағиҙелдең уң яғы урамы (Правая Белая улица) === === Хәҡиҡәт урамы (Улица Правды) === === Уң яр буйы урамы (Правобережная улица) === === Преслы урам (Прессовая улица) === === Пржевальский урамы (Улица Пржевальского) === === Прибельск урамы (Прибельская улица) === === Прибельск тыҡрығы (Прибельский переулок) === === Яр эргәһе урамы (Прибрежная улица) === === Вокзал эргәһе урамы (Привокзальная площадь) === === Юл эргәһе урамы (Придорожная улица) === === 2-се Юл эргәһе урамы (Придорожная 2-я улица) === === Юл эргәһе тыҡрығы (Придорожный переулок) === === Күл буйы урамы (Приозёрная улица) === === Пристань урамы (Пристанская улица) === === 6-се Пристань урамы (Улица Пристань 6-я) === === Причал урамы (Причальная улица) === === Мәктәп эргәһе урамы (Пришкольная улица) === === Производство урамы (Производственная улица) === === Прокопьев урамы (Прокопьевская улица) === === Пролетар урам (Пролетарская улица) === === Пролом урамы (Проломная улица) === === Ауыл-ара юл урамы (Просёлочная улица) === === Иркен урам (Просторная улица) === ''Иркен урам''' — Өфөенөң [[Калинин районы (Өфө)|Калинин районы]] Самохваловка ауылында. Почта индексы — 450902, ОКАТО коды — 80401918003 === Профсоюз урамы (Профсоюзная улица) === === Быуа урамы (Прудная улица) === '''Быуа урамы''' — Өфөнөң [[Калинин районы (Өфө)|Калинин районы]] [[Базилевка (Башҡортостан)|Базилевка]] ауылында. Почта индексы — 450069, ОКАТО коды — 80401370000. === Тура урам (Прямая улица) === === Псков урамы (Псковская улица) === === Пугачёв урамы (Улица Пугачёва) === === Пугачёв Слободаһы урамы (Улица Пугачёвская Слобода) === === Пулемёт урамы (Пулемётная улица) === === Тимер юл буйы урамы (Путейская улица) === === [[Пушкин урамы (Өфө)|Пушкин урамы]] (Улица Пушкина) === '''Пушкин урамы''' — Өфөнөң [[Ленин районы (Өфө)|Ленин]] һәм [[Киров районы (Өфө)|Киров]] райондарында. Көнбайыштан көнсығышҡа үтә, [[Телеүҙәк (Өфө)|Телеүҙәктән]] башланып, Воровский урамына тиклем һуҙыла. === Пятигорск урамы (Пятигорская улица) === == Р == === Эшсе хәбәрселәр урамы (Улица Рабкоров) === === Эшсе урамы (Рабочая улица) === === 2-се Эшсе урамы (Рабочая 2-я улица) === === Кесе Эшсе урамы (Рабочая Малая улица) === === Эшсе тыҡрығы (Рабочий переулок) === === Радиальный переулок) === '''Радиаль тыҡрыҡ''' — Өфөнөң [[Октябрь районы (Өфө)|Октябрь районы]] [[Нуғай (Өфө)|Нуғай]] ҡасабаһында. Почта индексы — 450900, ОКАТО коды — 80401944001. Атамаһы Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы советының «Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы Октябрь районының Нуғайҙағы, Глумилин торлаҡ районындағы, Киров районындағы („Урал“, „Йүрүҙән“ биҫтәләре), Орджоникидзе районындағы (Тимашев) яңы урамдарҙың атамалары тураһында» 2010 йылдың 16 сентябрендәге 28/15-се ҡарары менән раҫланған. === Радищев урамы (Улица Радищева) === === Раевка урамы (Раевская улица) === === Иркен тыҡрыҡ (Раздольный переулок) === '''Иркен тыҡрыҡ''' — Өфөнөң [[Киров районы (Өфө)|Киров районы]] [[Искин (Башҡортостан)|Искин]] ауылында. Почта индексы — 450056, ОКАТО коды — 80401923001/ Оҙон күл менән Ҙур Олокүл араһында. === Район урамы (Районная улица) === === 1-се Район урамы (Районная 1-я улица) === === 2-се Район урамы (Районная 2-я улица) === === 3-сө Район урамы (Районная 3-я улица) === === 4-се Район урамы (Районная 4-я улица) === === 5-се Район урамы (Районная 5-я улица) === === Таң урамы (Рассветная улица) === === Революция урамы (Революционная улица) === === Ҡариҙел йылғаһы Яр буйы урамы (Набережная реки Уфы) === === Репин урамы (Улица Репина) === === Республика урамы (Республиканская улица) === === Оло Республика урамы (Республиканская Большая улица) === === Урта Республика урамы (Республиканская Средняя улица) === === Йылға урамы (Речная улица) === === Рига урамы (Рижская улица) === === Рихард Зорге урамы (Улица Рихарда Зорге) === '''Рихард Зорге урамы''' — Өфөнөң [[Совет районы (Өфө)|Совет]] һәм [[Октябрь районы (Өфө)|Октябрь]] райондарында. Кировоградс һәм Оло Граждан урамдары сатынан башлана, һуңғыһының дауамы булып тора, М. Ғафури паркы эргәһендә Ленин майҙаны артында Блюхер урамына етеп тамамлана. [[Октябрь проспекты (Өфө)|Октябрь проспектына]] параллель. === Ровно урамы (Ровненская улица) === === Шишмәле урам (Родниковая улица) === '''Шишмәле''' — Өфөнөң [[Орджоникидзе районы (Өфө)|Орджоникидзе районы]] [[Иҫке Турбаҫлы]] ҡасабаһында. Почта индексы — 450903, ОКАТО коды — 80401957001 Сыртланов һәм Комсомол урамдарына параллель. === Роза Люксембург урамы (Улица Розы Люксембург) === === Романовка урамы (Улица Романовка) === === Рәсәй урамы (Российская улица) === [[Файл:Табличка_на_108_доме_улицы_Российской_в_Уфе.JPG|мини]] '''Рәсәй урамы''' — Өфөнөң [[Орджоникидзе районы (Өфө)|Орджоникидзе]] һәм [[Октябрь районы (Өфө)|Октябрь]] райондарында. Трамвай һәм Комсомол урамдарын тоташтыра. Почта индексы — 450098. Урамда Уфаводоканал һәм «Урал» менән «Ильинский» сауҙа-сервис комплекстары урынлашҡан. === Ростов урамы (Ростовская улица) === === Рузаевка тыҡрығы (Рузаевский переулок) === === Рулевой урамы (Рулевая улица) === === Шишмә урамы (Ручейная улица) === === Эшсе хәбәрселәр урамы (Улица Рыбакова) === === Балыҡсы урамы (Рыбацкая улица) === === Балыҡсы тыҡрығы (Рыбацкий переулок) === === Рыбинск урамы (Рыбинская улица) === === Рычков урамы (Улица Рычкова) === === Рядовой урамы (Рядовая улица) === === Рязань урамы (Рязанская улица) === == С == === Сәғит Агиш урамы (Улица Сагита Агиша) === '''Сәғит Агиш урамы''' — Өфөнөң [[Совет районы (Өфө)|Совет районында]]. Менделеев урамын [[Салауат Юлаев проспекты]] менән тоташтыра. Сәғит Агиш урамы 1917 йылғы революциянан һуң Михаил Калинин, шунан Поляр урам тип йөрөтөлә, 1974 йылдың 23 ғинуарында башҡорт яҙыусыһы [[Агишев Сәғит Ишмөхәмәт улы|Сәғит Агиш]] хөрмәтенә әлеге атамаһын ала<ref>[http://bashkortostan450.ru/celebrities/writers/agish Агиш Сагит (Писатели, поэты: наши знаменитости — 450 лет в составе России)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131014172200/http://bashkortostan450.ru/celebrities/writers/agish/ |date=2013-10-14 }}</ref>. Урамдағы 4-се йортта Республика туберкулёзға ҡаршы диспансер урынлашҡан. === Баҡса урамы (Садовая улица) === === Һаҡмар урамы (Сакмарская улица) === === Салауат урамы (Улица Салавата) === === Салауат Юлаев бульвары (Бульвар Салавата Юлаева) === === [[Салауат Юлаев проспекты]] (Проспект Салавата Юлаева) === Өфөнөң өс проспектының береһе. Зәки Вәлиди менән киҫелештән башлана, Һупайлы урамына етеп тамамлана. 2007 йылда төҙөлә. Транспорт хәрәкәте өсөн 8 һыҙаттан тора. === Салтыков-Щедрин урамы (Улица Салтыкова-Щедрина) === === Сәләм урамы (Улица Саляма) === === Сәмәрҡәнд урамы (Самаркандская улица) === === Сарапул урамы (Сарапульская улица) === === Һарытау урамы (Саратовская улица) === === Савронов пристане урамы (Улица Сафроновская Пристань) === === Сафронов аралығы (Сафроновский проезд) === === Сахалин урамы (Сахалинская улица) === === Саша Чекалин урамы (Улица Саши Чекалина) === === Саян урамы (Саянская улица) === === Свердлов урамы (Улица Свердлова) === Өфөнөң тарихи көнбайыш үҙәгендәге урам. Тәүҙә Кесе Ҡаҙан урамы тип атала. Революциянан һуң Яңы Ҡаҙан, шунан Интернациональ атамаһы, ә 1937 йылда 1905—1907 йылғы Уралдағы революцион ваҡиғалар ҡатнашыусыһы, Урал өлкә партия ойошмаһын ойоштороусы, совет һәм партия эшмәкәре Яков Михайлович Свердлов (1885—1919) исеме бирелә. === Светофор тыҡрығы (Светофорный переулок) === === Свидерский урамы (Улица Свидерского) === === Свищ урамы (Свищевая улица) === === Азатлыҡ урамы (Улица Свободы) === === Элемтә урамы (Улица Связи) === === Севастополь урамы (Севастопольская улица) === === Төньяҡ урамы (Северная улица) === === Төньяҡ Двина урамы (Северодвинская улица) === === Седов урамы (Улица Седова) === === Седов тыҡрығы (Переулок Седова) === === Селенга урамы (Селенгинская улица) === === Ауыл урамы (Сельская улица) === === Богородское Ауылы урамы (Сельская Богородская улица) === === Семафор урамы (Семафорная улица) === === Семашко урамы (Улица Семашко) === === Бесәнле урам (Сенная улица) === === Серафимович урамы (Улица Серафимовича) === === Сергей Вострецов урамы (Улица Сергея Вострецова) === === Сергей Чекмарев урамы (Улица Сергея Чекмарева) === === Серебрянка урамы (Улица Серебрянка) === === Серов урамы (Улица Серова) === === Сеченов урамы (Улица Сеченова) === === Сибиряков урамы (Улица Сибирякова) === === Силикат урамы (Силикатная улица) === === Кесе Силикат урамы (Силикатная Малая улица) === === Һупайлы урамы (Сипайловская улица) === === Үтә урам (Сквозная улица) === === Скворцов урамы (Улица Скворцова) === === Скворцов тыҡрығы (Переулок Скворцова) === === Дан аллеяһы (Аллея Славы) === === Дан бульвары (Бульвар Славы) === === Слесарь урамы (Слесарная улица) === === Слобода урамы (Слободская улица) === === Смоленск урамы (Смоленская улица) === === Ҡарағатлы урам (Смородиновая улица) === '''Ҡарағатлы урам''' — Өфөнөң [[Октябрь районы (Өфө)|Октябрь районы]] [[Нуғай (Өфө)|Нуғай]] ҡасабаһында. Почта индексы — 450900, ОКАТО коды — 80401944001. Атамаһы Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы советының «Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы Октябрь районының Нуғайҙағы, Глумилин торлаҡ районындағы, Киров районындағы („Урал“, „Йүрүҙән“ биҫтәләре), Орджоникидзе районындағы (Тимашев) яңы урамдарҙың атамалары тураһында» 2010 йылдың 16 сентябрендәге 28/15-се ҡарары менән раҫланған, в посёлке [[Нуғай (Өфө)|Нагаево]]. === Собинов урамы (Улица Собинова) === === Советтар урамы (Улица Советов) === === Совет майҙаны (Советская площадь) === === [[Совет урамы (Өфө)|Совет урамы]] (Советская улица) === === 9-сы Совхоз урамы (Улица Совхоз 9-я) === === Совхоз урамы (Совхозная улица) === === Тоташтырыусы шоссе (Соединительное шоссе) === === Һалдат урамы (Солдатская улица) === === Теләктәшлек урамы (Улица Солидарности) === '''Телктәшлек урамы''' — в [[Октябрь районы (Өфө)|Октябрьском районе]] Уфы, в посёлке [[Нуғай (Өфө)|Нагаево]]. Почта индексы — 450900, ОКАТО коды — 80401944001. Атамаһы Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы советының «Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы Октябрь районының Нуғайҙағы, Глумилин торлаҡ районындағы, Киров районындағы („Урал“, „Йүрүҙән“ биҫтәләре), Орджоникидзе районындағы (Тимашев) яңы урамдарҙың атамалары тураһында» 2010 йылдың 16 сентябрендәге 28/15-се ҡарары менән раҫланған. === Ҡояшлы урам (Солнечная улица) === === Һандуғас урамы (Соловьиная улица) === === Сормово урамы (Сормовская улица) === === Соновка урамы (Сосновская улица) === === Сосновка тыҡрығы (Сосновский переулок) === === Софья Ковалевская урамы (Улица Софьи Ковалевской) === === Софья Перовская урамы (Улица Софьи Перовской) === === Сочи урамы (Сочинская улица) === === Союз урамы (Союзная улица) === === Союз тыҡрығы (Союзный переулок) === === Спартак урамы (Улица Спартака) === === Спорт урамы (Спортивная улица) === === Ставрополь урамы (Ставропольская улица) === === Стадион урамы (Стадионная улица) === === Станиславский урамы (Улица Станиславского) === === Станиславский тыҡрығы (Переулок Станиславского) === === Станция урамы (Станционная улица) === === Старица урамы (Старичная улица) === === Иҫке Торф урамы (Староторфяная улица) === === Степан Злобин урамы (Улица Степана Злобина) === === Степан Кувыкин урамы (Улица Степана Кувыкина) === === Степан Разин урамы (Улица Степана Разина) === === Степан урамы (Улица Степана) === === Дала урамы (Степная улица) === === Стәрлебаш урамы (Стерлибашевская улица) === === Стәрлетамаҡ урамы (Стерлитамакская улица) === === Столяр урамы (Столярная улица) === === Уҡсы урамы (Стрелочная улица) === === Строй урамы (Строевая улица) === === 1-се Төҙөүселәр урамы (Улица Строителей 1-я) === === 2-се Төҙөүселәр урамы (Улица Строителей 2-я) === === 3-сө Төҙөүселәр урамы (Улица Строителей 3-я) === === Төҙөлөш урамы (Строительная улица) === === 1-се Суворов аралығы (Проезд Суворова 1-й) === === Суворов урамы (Улица Суворова) === === Суднолар ремонтлау урамы (Судоремонтная улица) === === 2-се Суднолар ремонтлау урамы (Судоремонтная 2-я улица) === === Солтанов урамы (Улица Султанова) === === Сумы урамы (Сумская улица) === === Сун-Ят-Сен урамы (Улица Сун-Ят-Сена) === === Суриков урамы (Улица Сурикова) === === Соҡалаҡ тыҡрығы (Переулок Сутолока) === === Соҡалаҡ урамы (Сутолочная улица) === === Сухарев урамы (Сухаревская улица) === === Бәхетле урам (Счастливая улица) === '''Бәхетле урам''' — Өфөнөң [[Октябрь районы (Өфө)|Октябрь районы]] [[Нуғай (Өфө)|Нуғай]] ҡасабаһында. Почта индексы — 450900, ОКАТО коды — 80401944001. Атамаһы Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы советының «Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы Октябрь районының Нуғайҙағы, Глумилин торлаҡ районындағы, Киров районындағы („Урал“, „Йүрүҙән“ биҫтәләре), Орджоникидзе районындағы (Тимашев) яңы урамдарҙың атамалары тураһында» 2010 йылдың 16 сентябрендәге 28/15-се ҡарары менән раҫланған. === Сызрань урамы (Сызранская улица) === == Т == === Таһир Байышев урамы (Улица Тагира Баишева) === Өфөнөң [[Октябрь районы (Өфө)|Октябрь районы]] [[Нуғай (Өфө)|Нуғай]] ҡасабаһында<ref name="autogenerated7">http://www.gorodufa.ru/files/Приложение%20№1.doc</ref>. Почта индексы — 450900, ОКАТО коды — 80401944001. Атамаһы Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы советының «Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы Октябрь районының Нуғайҙағы, Глумилин торлаҡ районындағы, Киров районындағы („Урал“, „Йүрүҙән“ биҫтәләре), Орджоникидзе районындағы (Тимашев) яңы урамдарҙың атамалары тураһында» 2010 йылдың 16 сентябрендәге 28/15-се ҡарары менән раҫланған<ref name="autogenerated8">[http://gorsovet-ufa.ru/resheniya/20100916/15.php Решение Совета городского округа город Уфа Республики Башкортостан]</ref>.Билдәле башҡорт лингвисы, филология фәндәре кандидаты, диалектолог һәм төркиәтсе [[Байышев Таһир Ғәлләм улы]] (1886—1974) хөрмәтенә аталған. === Таганрог урамы (Таганрогская улица) === === Тагил урамы (Тагильская улица) === === Тажик урамы (Таджикская улица) === === Тажик тыҡрығы (Таджикский переулок) === === Таймыр урамы (Таймырская улица) === === Тәҡиулла Алиев урамы (Улица Такиуллы Алиева) === Өфөнөң [[Калинин районы (Өфө)|Калинин районында]]. Беренсе донъя һәм Граждандар һуғыштары ҡатнашыусыһы, Георгий тәреһе кавалеры, энергетика тармағы төҙөүсеһе [[Алиев Тәҡиулла Абдулханнан улы]] хөрмәтенә аталған. === Таллин урамы (Таллинская улица) === === Тамань урамы (Таманская улица) === === Тамбов урамы (Тамбовская улица) === === Тамъян-Ҡатай урамы (Тамьян-Катайская улица) === === Таналыҡ урамы (Таналыкская улица) === === Татар урамы (Татарская улица) === === Тәтешле урамы (Татышлинская улица) === === Ташкент урамы (Ташкентская улица) === Өфөнөң [[Орджоникидзе районы (Өфө)|Орджоникидзе районында]], Тимашев биҫтәһенең үҙәк урамдарының береһе. Төньяҡ зыяратҡа сыға. Почта индексы — 450051, ОКАТО коды — 80401385000. КЛАДР ID 02000001000081800. === Тбилиси урамы (Тбилисская улица) === === Театр урамы (Театральная улица) === === Тельман урамы (Улица Тельмана) === === Тендер урамы (Тендерная улица) === === Йылытма урамы (Тепличная улица) === === Тернополь урамы (Тернопольская улица) === === Тимашев урамы (Тимашевская улица) === === Тимирязев урамы (Улица Тимирязева) === === Тирлән урамы (Тирлянская улица) === === Тын урам (Тихая улица) === === Тын аралыҡ (Тихий проезд) === === Кесе Тихорецкий урамы (Тихорецкая Малая улица) === === Тихорецкий урамы (Тихорецкая улица) === === Тын Слобода урамы (Тихослободская улица) === === Токарь урамы (Токарная улица) === === Толбухин урамы (Улица Толбухина) === === Томск урамы (Томская улица) === === Тоннель урамы (Тоннельная улица) === === Сауҙа проспекты (Торговый проспект) === === Торф урамы (Торфяная улица) === === Точисский урамы (Улица Точисского) === === 3-сө Үләнле тыҡрыҡ (3-й Травяной переулок) === '''3-сө Үләнле тыҡрыҡ''' — Өфөнөң [[Октябрь районы (Өфө)|Октябрь районы]] [[Нуғай (Өфө)|Нуғай]] ҡасабаһында<ref name="autogenerated2">http://www.gorodufa.ru/files/%D0%9F%D1%80%D0%B8%D0%BB%D0%BE%D0%B6%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5%20%E2%84%961.doc</ref>. Почта индексы — 450900, ОКАТО коды — 80401944001. Атамаһы Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы советының «Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы Октябрь районының Нуғайҙағы, Глумилин торлаҡ районындағы, Киров районындағы („Урал“, „Йүрүҙән“ биҫтәләре), Орджоникидзе районындағы (Тимашев) яңы урамдарҙың атамалары тураһында» 2010 йылдың 16 сентябрендәге 28/15-се ҡарары менән раҫланған. === Тракт урамы (Трактовая улица) === === Кесе Тракт урамы (Трактовая Малая улица) === === Урта Тракт урамы (Трактовая Средняя улица) === === Трактовый переулок) === === Трамвай урамы (Трамвайная улица) === === Транспорт урамы (Транспортная улица) === === Транспорт аралығы (Транспортный проезд) === === Трасса урамы (Трассовая улица) === === Троицк урамы (Троицкая улица) === '''Троицк урамы''' — Өфөнөң [[Ленин районы (Өфө)|Ленин районы]] Тын слобода ҡасабаһында. Почта индексы — 450017, ОКАТО коды — 80401380000. === Трубин урамы (Трубинская улица) === === Хеҙмәт урамы (Трудовая улица) === === Кесе Хеҙмәт урамы (Трудовая Малая улица) === === Трунилов тыҡрығы (Труниловский переулок) === === Түбә урамы (Тубинская улица) === === Туймазы урамы (Туймазинская улица) === === Туймазы тыҡрығы (Туймазинский переулок) === === [[Туҡай урамы (Өфө)|Туҡаев урамы]] (Улица Тукаева) === === Түңгәүер урамы (Тунгаурская улица) === '''Түңгәүер урамы''' — Өфөнөң [[Октябрь районы (Өфө)|Октябрь районы]] [[Нуғай (Өфө)|Нуғай]] ҡасабаһында. Почта индексы — 450900, ОКАТО коды — 80401944001. Атамаһы Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы советының «Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы Октябрь районының Нуғайҙағы, Глумилин торлаҡ районындағы, Киров районындағы („Урал“, „Йүрүҙән“ биҫтәләре), Орджоникидзе районындағы (Тимашев) яңы урамдарҙың атамалары тураһында» 2010 йылдың 16 сентябрендәге 28/15-се ҡарары менән раҫланған. Башҡорт ырыуы [[түңгәүер]] исемен йөрөтә. === Турбина урамы (Турбинная улица) === === Тургенев урамы (Улица Тургенева) === === Туринск урамы (Туринская улица) === === Төркмән урамы (Туркменская улица) === === Төхвәт Йәнәби бульвары (Бульвар Тухвата Янаби) === === Тюлькин бульвары (Бульвар Тюлькина) === '''Тюлькин бульвары''' — Өфөнөң [[Октябрь районы (Өфө)|Октябрь]] районында. Рәсәй урамы менән киҫешә. === Төмән урамы (Тюменская улица) === == У == === Мөйөш урам (Угловая улица) === === Уңышлы тыҡрыҡ (Удачный переулок) === === Ужгород урамы (Ужгородская улица) === === Үзбәк урамы (Узбекская улица) === === Украин урамы (Украинская улица) === === Ульяновтар урамы (Улица Ульяновых) === === УМЗБ урамы (Улица УМЗБ) === === Урал урамы (Уральская улица) === === Урицкий урамы (Улица Урицкого) === === Өршәк урамы (Уршакская улица) === === Усолье урамы (Усольская улица) === === Уссури урамы (Уссурийская улица) === === Өфө тыҡрығы (Уфимская улица) === === 1-се Өфө тыҡрығы (Уфимская 1-я улица) === === 2-се Өфө тыҡрығы (Уфимская 2-я улица) === === 3-сө Өфө тыҡрығы (Уфимская 3-я улица) === === 4-се Өфө тыҡрығы (Уфимская 4-я улица) === === 5-се Өфө тыҡрығы (Уфимская 5-я улица) === === 1-се Өфө тыҡрығы (Уфимский 1-й переулок) === === 2-се Өфө тыҡрығы (Уфимский 2-й переулок) === === Өфө шоссеһы (Уфимское шоссе) === === Ухтомский тыҡрығы (Переулок Ухтомского) === === Ухтомский урамы (Улица Ухтомского) === Дим районының төп урамы. Үҙәк урам менән киҫелештән башлана һәм Муса Йәлил урамы киҫелеше менән тамамлана. === Учалы урамы (Учалинская улица) === === Уҡытыусылар урамы (Учительская улица) === === Уҡыу хужалығы урамы (Улица Учхоз) === === Ушаков тыҡрығы (Переулок Ушакова) === === Ушинский урамы (Улица Ушинского) === === Тарлауыҡ урамы (Улица Ущелье) === === Йыйнаҡ тыҡрыҡ (Уютный переулок) === == Ф == === Фабрика урамы (Фабричная улица) === === Фадеев урамы (Улица Фадеева) === === Фанера урамы (Фанерная улица) === === Кесе Фанера урамы (Фанерная Малая улица) === === Федоровка урамы (Федоровская улица) === === Фирғәнә урамы (Ферганская улица) === === Кесе Фирғәнә урамы (Ферганская Малая улица) === === Ферин урамы (Улица Ферина) === === Фермер урамы (Фермерская улица) === === Флот урамы (Флотская улица) === === Кесе Флот тыҡрығы (Флотская Малая улица) === === Флот тыҡрығы (Флотский переулок) === === Емешле урам (Фруктовая улица) === === Фурманов урамы (Улица Фурманова) === == Х == === Хабаровск урамы (Хабаровская улица) === === Һәҙиә Дәүләтшина бульвары (Бульвар Хадии Давлетшиной) === === Хажиәхмәтов урамы (Улица Хазиахметова) === '''Хажиәхмәтов урамы''' — Өфөнөң [[Орджоникидзе районы (Өфө)|Орджоникидзе районы]] [[Иҫке Турбаҫлы]] ҡасабаһында. Почта индексы — 450903, ОКАТО коды — 80401957001 === Хәйбулла урамы (Хайбуллинская улица) === === 1-се Хәйбулла тыҡрығы (Хайбуллинский 1-й переулок) === === 2-се Хәйбулла тыҡрығы (Хайбуллинский 2-й переулок) === === Хамматов урамы (Улица Хамматова) === === Харьков урамы (Харьковская улица) === Совет районында. Харьков урам, 103-сө һәм Харьков урамы, 101-се йорттар бер үк ваҡытта Әй урамы, 77-се һәм Әй урамы, 77/1-се йорттар ҙа булып тора. === Херсон урамы (Херсонская улица) === Өфөнөң [[Орджоникидзе районы (Өфө)|Орджоникидзе районында]]. Почта индексы — 450029, [[ОКАТО]] коды — 80401385000. Ғәмәлдә урам юҡҡа сыҡҡан, ундағы шәхси йорттар һүтеп алынған. === Хетагуров урамы (Улица Хетагурова) === === Хопёр тыҡрығы (Хопёрский переулок) === === Хоҙайбирҙин урамы (Улица Худайбердина) === === Хөсәйен Ямашев урамы (Улица Хусаина Ямашева) === == Ц == === Сәскә урамы (Цветочная улица) === === Сиҙәм тыҡрығы (Целинный переулок) === === Үҙәк урам (Центральная улица) === === Цех урамы (Цеховая улица) === === Цимлянск урамы (Цимлянская улица) === === Циолковский урамы (Улица Циолковского)=== === Цулукидзе урамы (Улица Цулукидзе)=== === [[Цюрупа урамы (Өфө)|Цюрупа урамы]] (Улица Цюрупы)=== '''Цюрупа урамы''' — Өфөнөң [[Киров районы (Өфө)|Киров]] һәм [[Совет районы (Өфө)|Совет]] райондарында. == Ч == === Чайковский урамы (Чайковская улица) === === Чапаев урамы (Улица Чапаева) === === Чебоксар урамы (Чебоксарская улица) === === Чебоксар тыҡрығы (Чебоксарский переулок) === === Чеверев урамы (Улица Чеверева) === === Саҡмағош урамы (Чекмагушевская улица) === === Челюскин урамы (Улица Челюскина) === === Силәбе тыҡрығы (Челябинский переулок) === === Череповец урамы (Череповецкая улица) === === Череповец аралығы (Череповецкий проезд) === === Черкассы аралығы (Черкасский проезд) === === Сәрмәсән урамы (Чермасанская улица) === === Чернигов урамы (Черниговская улица) === === Черниковка урамы (Черниковская улица) === === Черновцы урамы (Черновицкая улица) === === Ҡара диңгеҙ тыҡрығы (Черноморский переулок) === === Чёрный Яр урамы (Улица Чёрный Яр) === === [[Чернышевский урамы (Өфө)|Чернышевский урамы]] (Улица Чернышевского) === === Черняховский урамы (Улица Черняховского) === === Черняховский тыҡрығы (Переулок Черняховского) === === Чехов урамы (Улица Чехова) === === Чижевский Яр урамы (Улица Чижевский Яр) === === Таҙа урам (Чистая улица) === === Чита урамы (Читинская улица) === === Шишмә урамы (Чишминская улица) === === Чкалов тыҡрығы (Переулок Чкалова) === === Чкалов урамы (Улица Чкалова) === === Чудинов урамы (Улица Чудинова) === === Чуд урамы (Чудская улица) === === Чукотка урамы (Чукотская улица) === === Оло Чукотка урамы (Чукотская Большая улица) === === Кесе Чукотка урамы (Чукотская Малая улица) === == Ш == === Шаҡша урамы (Шакшинская улица) === === Шаран урамы (Шаранская улица) === === Шаран тыҡрығы (Шаранский переулок) === === Шәрип урамы (Шариповская улица) === '''Шәрип урамы''' — Өфөнөң [[Орджоникидзе районы (Өфө)|Орджоникидзе районы]] [[Иҫке Турбаҫлы]] ҡасабаһында. Почта индексы — 450903, ОКАТО коды — 80401957001 === Шаумян урамы (Улица Шаумяна) === === Шәфиев урамы (Улица Шафиева) === '''Шәфиев урамы''' — Өфөнөң [[Октябрь районы (Өфө)|Октябрь районында]]. [[Салауат Юлаев проспекты]] менән Парк урамын тоташтыра. === Шафран урамы (Шафрановская улица) === === Шахта урамы (Шахтинская улица) === === Шевченко урамы (Улица Шевченко) === === Оло Ебәксе урамы (Большая Шелководная улица) === === Кесе Ебәксе урамы (Малая Шелководная улица) === === Урта Ебәксе урамы (Средняя Шелководная улица) === === Ебәксе Станцияһы урамы (Улица Шелководная Станция) === === Шепетовка урамы (Шепетовская улица) === === Оло Йөн йыуыу урамы (Шерстомойная Большая улица) === === Кесе Йөн йыуыу урамы (Шерстомойная Малая улица) === === Шишкин урамы (Улица Шишкина) === === Шкапов тыҡрығы (Шкаповский переулок) === === Мәктәп урамы (Школьная улица) === === Кесе Мәктәп урамы (Школьная Малая улица) === === Мәктәп тыҡрығы (Школьный переулок) === === Шмидт урамы (Улица Шмидта) === === 1-се Шмидт тыҡрығы (Переулок Шмидта 1-й) === === 2-се Шмидт тыҡрығы (Переулок Шмидта 2-й) === === Шоссе урамы (Шоссейная улица) === '''Шоссе урамы ''' — Өфөнөң [[Калинин районы (Өфө)|Калинин районында]], Шаҡшала. Почта индексы — 450069<ref>[http://www.ruspostindex.ru/02/1.html Почтовые индексы. Республика Башкирия, город Уфа] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170813094010/http://ruspostindex.ru/02/1.html |date=2017-08-13 }}</ref>, ОКАТО коды — 8388607. === Шота Руставели урамы (Улица Шота Руставели) === === Шпал тыҡрығы (Шпальный переулок) === === Шөгөр урамы (Шугуровская улица) === '''Шөгөр урамы''' — Өфөнөң [[Орджоникидзе районы (Өфө)|Орджоникидзе районы]] [[Арҡауыл (Өфө ҡалаһы ҡала округы)|Арҡауыл ауылында]]. Почта индексы — 450901, ОКАТО коды — 80401957002 === Шумавцов урамы (Улица Шумавцова) === === Шушенское урамы (Шушенская улица) === == Щ == === Щербаков урамы (Улица Щербакова) === === Щорс урамы (Улица Щорса) === == Э == === Элеватор урамы (Элеваторная улица) === '''Элеватор урамы''' — Өфөнөң [[Киров районы (Өфө)|Киров районы]] Тирмән комбинаты ҡасабаһында. Почта индексы — 450000, ОКАТО коды — 80401802003. === Электрификация урамы (Улица Электрификации) === === Оло Электрификация урамы (Улица Электрификации Большая) === === Кесе Электрификация урамы (Улица Электрификации Малая) === === Электр тыҡрығы (Электрический переулок) === === Электровоз урамы (Электровозная улица) === === Электровоз тыҡрығы (Электровозный переулок) === === Энгельс урамы (Улица Энгельса) === === Энергетиктар урамы (Улица Энергетиков) === === Энтузиастар урамы (Улица Энтузиастов) === === Эпрон урамы (Эпроновская улица) === === Эстон урамы (Эстонская улица) === == Ю == === Юбилей урамы (Юбилейная улица) === === Көньяҡ урам (Южная улица) === === Юлтый тыҡрығы (Переулок Юлтыя) === === Йомағужа урамы (Юмагузинская улица) === === Йоматау урамы (Юматовская улица) === === Йоматау тыҡрығы (Юматовский переулок) === === Йәшлек урамы (Улица Юности) === === Юрий Гагарин урамы, Орджоникидзе районы (Улица Юрия Гагарина, Орджоникидзевский район) === === Юрий Гагарин урамы, Һупайлы (Улица Юрия Гагарина, Сипайлово) === == Я == === Алмағас урамы (Яблоневая улица) === === Еләкле урам (Ягодная улица) === === Яҡтыкүл урамы (Яктыкульская улица) === '''Яҡтыкүл урамы''' — Өфөнөң [[Дим районы]] төҙөлөүсе [[Өфөнөң административ бүленеше|Баланов—Яңы Александровка]] биҫтәһендә, Баланов ҡасабаһы эргәһендә. Почта индексы — 450095, ОКАТО коды — 80401365000. Тәбиғәт ҡомартҡыһы булған Яҡтыкүл хөрмәтенә аталған. === Якуб Колас тыҡрығы (Переулок Якуба Коласа) === === Якуб Колас урамы (Улица Якуба Коласа) === === Якутов тыҡрығы (Переулок Якутова) === === Ямал урамы (Ямальская улица) === === Ямантау урамы (Ямантауская улица) === Өфөнөң [[Октябрь районы (Өфө)|Октябрь районы]] [[Нуғай (Өфө)|Нуғай ҡасабаһында]]. Почта индексы — 450900, ОКАТО коды — 80401944001. Атамаһы Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы советының «Башҡортостан Республикаһы Өфө ҡалаһы ҡала округы Октябрь районының Нуғайҙағы, Глумилин торлаҡ районындағы, Киров районындағы („Урал“, „Йүрүҙән“ биҫтәләре), Орджоникидзе районындағы (Тимашев) яңы урамдарҙың атамалары тураһында» 2010 йылдың 16 сентябрендәге 28/15-се ҡарары менән раҫланған. [[Ямантау]] тауының исеменән. === Яңауыл урамы (Янаульская улица) === === Яңауыл тыҡрығы (Янаульский переулок) === === Янғантау урамы (Улица Янгантау) === '''Янғантау урамы''' — Өфөнөң [[Дим районы]]ндағы төҙөлөүсе [[Өфөнөң административ бүленеше|Баланов—Яңы Александровка]] микрорайонында, Баланов ҡасабаһы эргәһендә. Почта индексы — 450095, ОКАТО коды — 80401365000. Билдәле курорт Янғантау хөрмәтенә. === Ярауай урамы (Яровая улица) === === Сыуаҡ урам (Ясная улица) === == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Сығанаҡтар == * ''Владимир Соловьёв''. Уфа: улицы нашего города. Уфа: Информреклама. 2011 * {{Китап|автор=Синенко С. Г.|заглавие=Уфа старая и новая|место=Уфа|издательство=Государственное республиканское издательство «Башкортостан»|год=2007|страниц=272|тираж=3000}} * {{Китап|автор=Узиков Ю. А.|заглавие=Уфимских улиц имена|место=Уфа|издательство=Уфимский полиграфкомбинат|год=2007|страниц=320|isbn=978-5-85051-421-1}} == Һылтанмалар == * [http://ufa.kp.ru/daily/24559.4/734070/ В Уфе появится улица Ромашковая и переулок Задорный] * [https://mapbase.ru/%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD/%D0%A3%D1%84%D0%B0 Все улицы Уфы] [[Категория:Өфө урамдары]] p8dvt1y3ntcakw7nw0l3mdtvx88956n 0 134912 1147469 1146609 2022-07-28T23:28:12Z Lucas.Belo 35514 ([[c:GR|GR]]) [[c:COM:FR|File renamed]]: [[File:Coat of Arms of Priozersk (Leningrad oblast) (1788).png]] → [[File:Coat of Arms of Priozersk (Kexholm) (Vyborg Governorate) (1788).png]] [[c:COM:FR#FR3|Criterion 3]] (obvious error) wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Рәсәй ҡалалары исемлегенә''' [[Рәсәй Федерацияһы]]ның ҡала статусына эйә булған 1112 ҡалаһы индерелгән, уларҙа йәшәүселәр һаны 2010 йылғы Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса бирелгән<ref>{{Итоги переписи 2010|города}}</ref>. Шулай уҡ тарихи сығанаҡтарҙа уларҙы нигеҙләү йәки беренсе тапҡыр телгә алыу даталары күрһәтелгән. Федераль кимәлдәге ҡалалар һәм край, өлкә һәм округ үҙәктәре, республикаларҙың баш ҡалалары (үҙәктәре) төҫлө ячейкалар ярҙамында билдәләнгән. [[2014 йыл]]да Рәсәй составына ингән [[Ҡырым Республикаһы]] һәм [[Севастополь]] ҡалаһы халҡының һаны РФ властары [[Ҡырым федераль округы]] территорияһында 2014 йылдың октябрендә үткәрелгән йәниҫәп мәғлүмәттәре буйынса күрһәтелгән<ref>[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/perepis_krim/perepis_krim.html Официальная страница на сайте Росстата]</ref>, {{Автонумерация | Столбцов = 7 | Название = Рәсәй Федерацияһы ҡалалары | Оформление = standard sortable | Заголовок2 = Герб | Заголовок3 = Ҡала атамаһы | Заголовок4 = Край, округ, өлкә, республика | Заголовок5 = Федераль округ | Заголовок6 = Халҡы | Заголовок7 = Нигеҙ һалыныу йәки<br> тәүге телгә алыныу йылы | Выравнивание2 = center | Выравнивание6 = right | Выравнивание7 = right | Сортировка = 3 | Сортировка2 = без сортировки | Сортировка6 = число | Сортировка7 = число | Ширина2 = 5% | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Adygeysk_(Adygeya).png|50px]] | Адыгейск | Адыгея | Көньяҡ | 12689 | [[1973]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Maikop (Adygea).png|50px]] | Майкоп | Адыгея | Көньяҡ | 144055 | [[1857]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Gornoaltaysk (Altai Republic).png|50px]] | Таулы Алтай | [[Алтай Республикаһы]] | Себер | 62861 | [[1830]] | |[[Файл:RUS Алейск COA.gif|50px]] | Алейск | Алтай крайы | Себер | 28528 | [[1913]] |%|[[Файл:Barnaul coat of arms.jpg|50px]] | Барнаул | Алтай крайы | Себер | 635585 | [[1730]] | |[[Файл:Coat of Arms of Belokurikha.svg|50px]] | Белокуриха | Алтай крайы | Себер | 15072 | [[1803]] | |[[Файл:Coat of Arms of Biysk (Altai krai) (1804).png|50px]] | Бийск | Алтай крайы | Себер | 203826 | [[1709]] | |[[Файл:Gornyak_Coat_of_Arms.png|50px]] | Горняк | Алтай крайы | Себер | 13040 | [[1942]] | |[[Файл:Zarinsk coat of arms.png|50px]] | Заринск | Алтай крайы | Себер | 47035 | [[1979]] | |[[Файл:Zmeinogorsk Coat of Arms.jpg|50px]] | Змеиногорск | Алтай крайы | Себер | 10569 | [[1736]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kamen-na-Obi (Altai kray).png|50px]] | Камень-на-Оби | Алтай крайы | Себер | 41787 | [[1751]] | |[[Файл:Novoaltaisk_Coat_of_Arms.png|50px]] | Новоалтайск | Алтай крайы | Себер | 73134 | [[1736]] | |[[Файл:Rubtsovsk coat of arms.png|50px]] | Рубцовск | Алтай крайы | Себер | 146386 | [[1892]] | |[[Файл:Coat of Arms of Slavgorod (Altai krai).png|50px]] | Славгород | Алтай крайы | Себер | 30370 | [[1910]] | |[[Файл:Coat of Arms of Yarovoe (Altai krai).png|50px]] | Яровое | Алтай крайы | Себер | 18085 | [[1943]] | |[[Файл:Coat of Arms of Belogorsk (Amur oblast).png|50px]] | Белогорск | [[Амур өлкәһе]] | Алыҫ Көнсығыш | 68220 | [[1860]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Blagoveshchensk (Amur oblat).png|50px]] | [[Благовещенск]] | Амур өлкәһе | Алыҫ Көнсығыш | 214397 | [[1856]] | | | Завитинск | Амур өлкәһе | Алыҫ Көнсығыш | 11481 | [[1906]] | |[[Файл:Coat of Arms of Zeya (Amur oblast).png|50px]] | Зея | Амур өлкәһе | Алыҫ Көнсығыш | 25042 | [[1879]] | |[[Файл:Coat of Arms of Raychikhinsk (Amur oblast).png|50px]] | Райчихинск | Амур өлкәһе | Алыҫ Көнсығыш | 20499 | [[1932]] | |[[Файл:Coat of Arms of Svobodny (Amur oblast).png|50px]] | Свободный | Амур өлкәһе | Алыҫ Көнсығыш | 58594 | [[1912]] | | | Сковородино | Амур өлкәһе | Алыҫ Көнсығыш | 9561 | [[1908]] | |[[Файл:Coat of Arms of Tynda (Amur oblast) (2006).png|50px]] | Тында | Амур өлкәһе | Алыҫ Көнсығыш | 35574 | [[1907]] | | | Углегорск (Циолковский) | Амур өлкәһе | Алыҫ Көнсығыш | 6208 | [[1961]] | | | Шимановск | Амур өлкәһе | Алыҫ Көнсығыш | 19815 | [[1910]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Arkhangelsk.svg|50px]] | Архангельск | Архангельский өлкәһе | Төньяҡ-Көнбайыш | 348716 | [[1584]] | |[[Файл:Coat of Arms of Velsk (Arkhangelsk oblast).png|50px]] | Вельск | Архангельский өлкәһе | Төньяҡ-Көнбайыш | 23885 | [[1137]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kargopol (Arkhangelsk oblast) (1781).png|50px]] | Каргополь | Архангельск өлкәһе | Төньяҡ-Көнбайыш | 10148 | [[1146]] | || Коряжма | Архангельский өлкәһе | Төньяҡ-Көнбайыш | 39629 | [[1535]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Kotlas_(Arkhangelsk_oblast)_2007.png|50px]] | Котлас | Архангельск өлкәһе | Төньяҡ-Көнбайыш | 60562 | [[1890]] | |[[Файл:Coat of Arms of Mezen (Arkhangelsk oblast) (1780).png|50px]] | Мезень | Архангельск өлкәһе | Төньяҡ-Көнбайыш | 3599 | [[XVI быуат]] | |[[Файл:Coat of Arms of Mirny (Arkhangelsk oblast).png|50px]] | Мирный | Архангельск өлкәһе |Төньяҡ-Көнбайыш | 30259 | [[1957]] | |[[Файл:Герб города Новодвинска-2007-2.jpg|50px]] | Новодвинск | Архангельск өлкәһе | Төньяҡ-Көнбайыш | 40612 | [[1936]] | |[[Файл:Coat of Arms of Nyandoma city (Arkhangelsk oblast).png|50px]]| Няндома | Архангельск өлкәһе | Төньяҡ-Көнбайыш | 22354 | [[1898]] | |[[Файл:Coat of Arms of Onega (Arkhangelsk oblast) (1998).gif|50px]] | Онега | Архангельск өлкәһе | Төньяҡ-Көнбайыш | 21359 | [[1137]] | |[[Файл:Coat of Arms of Severodvinsk.svg|50px]] | Северодвинск | Архангельск өлкәһе | Төньяҡ-Көнбайыш | 192265 | [[1936]] | |[[Файл:Coat of Arms of Solvychegodsk (Arkhangelsk oblast) (1780).png|50px]] | Сольвычегодск | Архангельский өлкәһе | Төньяҡ-Көнбайыш | 2460 | [[XIV быуат]] | |[[Файл:Coat of Arms of Shenkursk (Arkhangelsk oblast) (1780).png|50px]] | Шенкурск | Архангельск өлкәһе | Төньяҡ-Көнбайыш | 5702 | [[1137]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Astrakhan.png|50px]] | [[Әстерхан]] | Әстерхан өлкәһе | Көньяҡ | 520662 | [[1558]] | |[[Файл:Gerb-Akhtubinsk-new.jpg|50px]] | Ахтубинск | Әстерхан өлкәһе | Көньяҡ | 41898 | [[1959]] | |[[Файл:RUS Знаменск COA.gif|50px]] | Знаменск | Әстерхан өлкәһе | Көньяҡ | 29357 | [[1948]] | |[[Файл:Герб Камызяк.svg|50px]] | [[Камызяк]] | Әстерхан өлкәһе | Көньяҡ | 16291 | [[1560]] | | | Нариманов | Әстерхан өлкәһе | Көньяҡ | 11386 | [[1963]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kharabali (Astrakhan oblast).png|50px]] | Харабали | Әстерхан өлкәһе | Көньяҡ | 18209 | [[1789]] | |[[Файл:Coat of Arms of Agidel (Bashkortostan).png|50px]] | [[Ағиҙел ]] | [[Башҡортостан]] | Волга буйы | 16365 | [[1980]] | | | [[Баймаҡ]] | Башҡортостан | Волга буйы | 17710 | [[1748]] | |[[Файл:Coat of Arms of Belebei (Bashkortostan).png|50px]] | [[Бәләбәй]] | Башҡортостан | Волга буйы | 60183 | [[1715]] | |[[Файл:Coat of Arms of Beloretsk (Bashkortostan).png|50px]] | [[Белорет]] | Башҡортостан | Волга буйы | 68804 | [[1762]] | |[[Файл:Coat of Arms of Birsk (Bashkortostan).png|50px]] | [[Бөрө]] | Башҡортостан | Волга буйы | 41637 | [[1663]] | |[[Файл:Coat of Arms of Blagoveschensk (Bashkortostan).png|50px]] | [[Благовещен]] | Башҡортостан | Волга буйы | 34246 | [[1756]] | | | [[Дәүләкән]] | Башҡортостан | Волга буйы | 24040 | [[18 век]] | |[[Файл:Durtuli.png|50px]] | [[Дүртөйлө]] | Башҡортостан | Волга буйы | 31272 | Волга буйы [[1795]] | |[[Файл:Coat of Arms of Ishimbai (Bashkortostan).png|50px]] | [[Ишембай]] | Башҡортостан | Волга буйы | 66259 | [[1815]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kumertau (Bashkortostan).png|50px]] | [[Күмертау]] | Башҡортостан | Волга буйы | 62854 | [[1947]] | |[[Файл:Coat of Arms of Mezhgorie (Bashkortostan).png|50px]] | [[Межгорье]] | Башҡортостан | Волга буйы | 17353 | [[1979]] | | | [[Мәләүез]] | Башҡортостан | Волга буйы | 61408 | [[XVIII быуат]] | |[[Файл:Coat of Arms of Neftekamsk (Bashkortostan).png|50px]] | [[Нефтекама]] | Башҡортостан | Волга буйы | 121757 | [[1957]] | |[[Файл:Coat of Arms of Oktyabrsky (Bashkortostan).png|50px]] | [[Октябрьский]] | Башҡортостан | Волга буйы | 109379 | [[1946]] | |[[Файл:Coat of Arms of Salavat.png|50px]] | [[Салауат]] | Башҡортостан | Волга буйы | 156085 | [[1948]] | |[[Файл:Coat of Arms of Sibai (Bashkortostan).png|50px]] | [[Сибай]] | Башҡортостан | Волга буйы | 62732 | [[1913]] | |[[Файл:Coat of Arms of Sterlitamak (Bashkortostan).png|50px]] | [[Стәрлетамаҡ]] | Башҡортостан | Волга буйы | 273432 | [[1766]] | |[[Файл:Coat of Arms of Tuimazy rayon (Bashkortostan).png|50px]] | [[Туймазы]] | Башҡортостан | Волга буйы | 66849 | [[1912]] |%|[[Файл:Coat of arms of Ufa.svg|50px]] | [[Өфө]] | Башҡортостан | Волга буйы | 1062300 | [[1574]] | |[[Файл:Coat of Arms of Uchaly rayon (Bashkortostan).png|50px]] | [[Учалы]] | Башҡортостан | Волга буйы | 37771 | [[1955]] | |[[Файл:Coat of Arms of Yanaul rayon (Bashkortostan).png|50px]] | [[Яңауыл]] | Башҡортостан | Волга буйы | 26988 | [[1914]] | |[[Файл:Coat of Arms of Alekseevka (Belgorod oblast).png|50px]] | Алексеевка | [[Белгород өлкәһе]] | Үҙәк | 39026 | [[1685]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Belgorod.svg|50px]] | [[Белгород]] | Белгород өлкәһе | Үҙәк | 356426 | [[1596]] | |[[Файл:Coat of Arms of Biryuch.svg|50px]] | Бирюч | Белгород өлкәһе | Үҙәк | 7842 | [[1705]] | |[[Файл:Coat of arms of Valuyki (Belgorod oblast).png|50px]] | Валуйки | Белгород өлкәһе | Үҙәк | 35322 | [[1593]] | |[[Файл:Coat of Arms of Graivoron (Belgorod oblast).svg|50px]] | Грайворон | Белгород өлкәһе | Үҙәк| 6234 | [[1678]] | |[[Файл:Coat of Arms of Gubkin (Belgorod oblast).svg|50px]] | Губкин | Белгород өлкәһе | Үҙәк | 88562 | [[1939]] | |[[Файл:Coat of Arms of Korocha (Belgorod oblast).svg|50px]] | Короча | Белгород өлкәһе | Үҙәк | 5877 | [[1637]] | |[[Файл:Coat of Arms of Novy Oskol (Belgorod oblsat).png|50px]] | Новый Оскол | Белгород өлкәһе | Үҙәк | 19530 | [[1647]] | |[[Файл:Coat of Arms of Stary Oskol (Belgorod oblast)2008.svg|50px]] | Старый Оскол | Белгород өлкәһе | Үҙәк | 221163 | [[1593]] | | | [[Строитель (город)|Строитель]] | Белгород өлкәһе | Үҙәк | 23933 | [[1958]] | |[[Файл:Lob Coats of arms Shebekino.svg|50px]] | Шебекино | Белгород өлкәһе | Үҙәк | 44277 | [[1713]] |%|[[Файл:Coat of arms of Bryansk (Bryansk Oblast).svg|50px]] | Брянск | Брянск өлкәһе | Үҙәк | 415640 | [[985]] | |[[Файл:Coat of Arms of Dyatkovo (Bryansk oblast) (1982).gif|50px]] | Дятьково | Брянск өлкәһе | Үҙәк | 29438 | [[1626]] | |[[Файл:Герб города Жуковка.jpg|50px]] | Жуковка | Брянск өлкәһе | Үҙәк | 18269 | [[1871]] | | | Злынка | Брянск өлкәһе | Үҙәк | 5507 | [[1702]] | |[[Файл:Coat of Arms of Karachev (Oryol oblast) (1781).png|50px]] | Карачев | Брянск өлкәһе| Үҙәк | 19715 | [[1146]] | |[[Файл:Coat of Arms of Klintsy (Bryansk oblast) (1985).png|50px]] | Клинцы | Брянск өлкәһе | Үҙәк | 62510 | [[1707]] | |[[Файл:Mglin COA (Chernigov Governorate) (1782).png|50px]] | Мглин | Брянск өлкәһе | Үҙәк | 7916 | [[1387]] | |[[Файл:Coat of Arms of Novozybkov (Bryansk oblast).png|50px]] | [[Новозыбков]] | Брянск өлкәһе | Үҙәк | 40552 | [[1701]] | |[[Файл:Герб Почепа.jpg|50px]] | Почеп | Брянский өлкәһе | Үҙәк | 17933 | [[1447]] | |[[Файл:Coat of Arms of Sevsk (Bryansk oblast) (1781).png|50px]] | Севск | Брянск өлкәһе | Үҙәк | 7282 | [[1146]] | |[[Файл:Coat of arms of Seltco (Bryansk oblast).gif|50px]] | Сельцо | Брянск өлкәһе | Үҙәк | 17933 | [[1870-е]] | |[[Файл:Coat of Arms of Starodub (Bryansk oblast) (1782).png|50px]] | Стародуб | Брянск өлкәһе | Үҙәк | 19010 | [[1080]] | |[[Файл:Coat of Arms of Surazh (Bryansk oblast) (1782).png|50px]] | Сураж | Брянск өлкәһе | Үҙәк | 11640 | [[17 быуат]] | |[[Файл:Coat of Arms of Trubchevsk (Oryol oblast) (1781).png|50px]] | Трубчевск | Брянск өлкәһе | Үҙәк | 15014 | [[975]] | |[[Файл:Coat of Arms of Unecha (Bryansk oblast) (1986).png|50px]] | Унеча | Брянск өлкәһе | Үҙәк | 26196 | [[1887]] | |[[Файл:Coat of Arms of Fokino (Bryansk oblast) (1984).gif|50px]] | Фокино | Брянск өлкәһе | Үҙәк | 13874 | [[1899]] | |[[Файл:Coat of Arms of Babushkin (Buryatia).png|50px]] | Бабушкин | Бүрәтстан | Себер | 4542 | [[1760]] | | | Гусиноозёрск | Бүрәтстан | Себер | 23280 | [[1939]] | | | Закаменск | Бүрәтстан | Себер | 11249 | [[1934]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kyakhta (Buryatia) (1861).png|50px]] | Кяхта | Бүрәтстан | Себер | 20013 | [[1727]] | |[[Файл:Герб Северобайкальска.gif|50px]]| Северобайкальск | Бүрәтстан | Себер | 23673 | [[1974]] |%|[[Файл:Gerb u u.jpg|50px]] | [[Улан-Удэ]] | Бүрәтстан | Себер | 431922 | [[1666]] | |[[Файл:Coat of Arms of Aleksandrov (Vladimir oblast) (1781).png|50px]] | Александров | [[Владимир өлкәһе]] | Үҙәк | 61544 | [[14 век]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Vladimir (1781).png|50px]] | [[Владимир]] | Владимир өлкәһе | Үҙәк | 348256 | [[990]] | |[[Файл:Coat of Arms of Vyazniki (Vladimir oblast) (1781).png|50px]] | Вязники | Владимир өлкәһе | Үҙәк | 41252 | [[1608]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Gorokhovets_(Vladimirskaya_oblast).png|50px]] | Гороховец | Владимир өлкәһе | Үҙәк | 14015 | [[1158]] | |[[Файл:Coat of Arms of Gus-Khrustalny (Vladimir oblast).png|50px]] | Гусь-Хрустальный | Владимир өлкәһе | Үҙәк | 60773 | [[1756]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kamechkovo (Vladimir oblast).gif|50px]] | Камешково | Владимир өлкәһе | Үҙәк | 13113 | [[1892]] | |[[Файл:Coat of Arms of Karabanovo.gif|50px]] | Карабаново | Владимир өлкәһе |Үҙәк | 14868 | [[1630]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Kirzhach_(Vladimirskaya_oblast).png|50px]] | Киржач | Владимир өлкәһе | Үҙәк | 30044 | [[1332]] | |[[Файл:Герб Коврова (с 2012 года).jpg|50px]] | Ковров | Владимир өлкәһе | Үҙәк | 145492 | [[12 век]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kolchugino (Vladimir oblast).png|50px]] | Кольчугино | Владимир өлкәһе | Үҙәк | 45804 | [[1871]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Kosteryovo.png|50px]] | [[Костерёво]] | Владимир өлкәһе| Центральный | 9136 | [[1890]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kurlovo (Vladimir oblast).png|50px]] | Курлово | Владимир өлкәһе | Үҙәк | 6791 | [[1811]] | |[[Файл:Coat of Arms of Lakinsk (Vladimir oblast).png|50px]] | Лакинск | Владимир өлкәһе | Үҙәк | 15707 | [[15 век]] | |[[Файл:Coat of Arms of Melenki (Vladimir oblast) (1781).png|50px]] | Меленки | Владимир өлкәһе | Үҙәк | 15208 | [[18 век]] | |[[Файл:Coat of Arms of Murom (Vladimir oblast) (1781).png|50px]] | Муром | Владимир өлкәһе | Үҙәк | 116078 | [[862]] | |[[Файл:Coat of Arms of Petushki (Vladimir oblast).gif|50px]] | Петушки | Владимир өлкәһе | Үҙәк | 15167 | [[1861]] | |[[Файл:Coat of Arms of Pokrov (Vladimir oblast) (1781).png|50px]] | Покров | Владимир өлкәһе | Үҙәк | 17762 | [[1506]] | |[[Файл:Coat of Arms of Raduzhny (Vladimir oblast).png|50px]] | Радужный | Владимир өлкәһе | Үҙәк | 18212 | [[1971]] | |[[Файл:Coat of Arms of Sobinka.gif|50px]] | Собинка | Владимир өлкәһе | Үҙәк | 19482 | [[1858]] | |[[Файл:Coat of Arms of Strunino city.gif|50px]] | Струнино | Владимир өлкәһе | Үҙәк | 14372 | [[1492]] | |[[Файл:Coat of Arms of Sudogda (Vladimir oblast) (1781).png|50px]] | Судогда | Владимир өлкәһе | Үҙәк | 11848 | [[1552]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Suzdal.png|50px]] | [[Суздаль]] | Владимир өлкәһе | Үҙәк | 10535 | [[999]] | |[[Файл:Coat of Arms of Yuriev-Polsky (Vladimir oblast).png|50px]] | Юрьев-Польский | Владимир өлкәһе | Үҙәк | 19588 | [[1152]] |%|[[Файл:Coat of arms of Volgograd city.svg|50px]] | Волгоград | Волгоград өлкәһе | Көньяҡ | 1021244 | [[1589]] | |[[Файл:Coat of Arms of Volzhsky (Volgograd oblast).png|50px]] | Волжский | Волгоград өлкәһе | Көньяҡ | 314436 | [[1951]] | |[[Файл:Dubovka_coat_of_arms_(Volgograd_region).png|50px]] | [[Дубовка]] | Волгоград өлкәһе | Көньяҡ | 14345 | [[1732]] | |[[Файл:Г_Жирновск_герб.jpg|50px]] | [[Жирновск]] | Волгоград өлкәһе | Көньяҡ | 16890 | [[18 век]] | |[[Файл:Kalach_na_donu_gerb.png|50px]] | [[Калач-на-Дону]] | Волгоград өлкәһе | Көньяҡ | 26892 | [[1708]] | |[[Файл:Kamyshin gerb big.jpg|50px]] | [[Камышин]] | Волгоград өлкәһе | Көньяҡ | 119924 | [[1668]] | |[[Файл:Gerb Kotelnikovo.png|50px]] | [[Котельниково]] | Волгоград өлкәһе | Көньяҡ | 20441 | [[1897]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kotovo (Volgograd oblast) (1994).png|50px]] | [[Котово]] | Волгоград өлкәһе | Көньяҡ | 24104 | [[1710-е]] | |[[Файл:Coat of arms of Krasnoslobodsk, Volgograd Oblast (2010).png|50px]] | [[Краснослободск]] | Волгоград өлкәһе | Көньяҡ | 16007 | [[1870]] | | | [[Ленинск (Волгоградская область)|Ленинск]] | Волгоградская область | Южный | 15527 | [[1802]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Mikhaylovka_(Volgograd_Oblast)_2009.png|50px]] | [[Михайловка]] | Волгоград өлкәһе | Көньяҡ | 59153 | [[1762]] | | | [[Николаевск (Волгоградская область)|Николаевск]] | Волгоград өлкәһе | Көньяҡ | 15081 | [[1747]] | | | [[Новоаннинский]] | Волгоград өлкәһе | Көньяҡ | 17911 | [[1956]] | |[[Файл:Coat_of_arms_of_Pallasovka_2008_(official).png|50px]] | [[Палласовка]] | Волгоград өлкәһе | Көньяҡ | 15984 | [[1907]] | | | [[Петров Вал]] | Волгоград өлкәһе | Көньяҡ | 13264 | [[1942]] | | | [[Серафимович (город)|Серафимович]] | Волгоград өлкәһе | Көньяҡ | 9368 | [[1589]] | |[[Файл:Coat of arms of Surovikino without a crown (2008).png|50px]] | [[Суровикино]] | Волгоград өлкәһе | Көньяҡ | 20527 | [[1744]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Uryupinsk_1994.png|50px]] | [[Урюпинск]] | Волгоград өлкәһе | Көньяҡ | 41594 | [[1618]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Frolovo_02.png|50px]] | [[Фролово]] | Волгоград өлкәһе | Көньяҡ | 39489 | [[1859]] | |[[Файл:Coat of Arms of Babaevo rayon (Vologda oblast).png|50px]] | [[Бабаево]] | [[Вологда өлкәһе]] | Төньяҡ-Көнбайыш | 12074 | [[15 век]] | |[[Файл:Coat of arms of Belozersky District, Vologda Oblast.png|50px]] | [[Белозерск]] | Вологда өлкәһе | Төньяҡ-Көнбайыш | 9614 | [[862]] | |[[Файл:Coat of Arms of Velikiy Ustyug (Vologda oblast) (2000).png|50px]] | [[Великий Устюг]] | Вологда өлкәһе | Төньяҡ-Көнбайыш | 31664 | [[1147]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Vologda (Vologda oblast) (1780).png|50px]] | [[Вологда]] | Вологда өлкәһе | Төньяҡ-Көнбайыш | 301642 | [[1147]] | |[[Файл:Coat of Arms of Vytegra (Vologda oblast) (1781).png|50px]] | [[Вытегра]] | Вологда өлкәһе | Төньяҡ-Көнбайыш | 10490 | [[1710]] | |[[Файл:Coat of Arms of Gryazovets (Vologda oblast) (1781).png|50px]] | [[Грязовец]] | Вологда өлкәһе | Төньяҡ-Көнбайыш | 15528 | [[1538]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kadnikov (Vologda oblast) (1781).png|50px]] | [[Кадников]] | Вологда өлкәһе | Төньяҡ-Көнбайыш | 4797 | [[1492]] | |[[Файл:Kirillov Coat Of Arms.png|50px]] | [[Кириллов (город)|Кириллов]] | Вологда өлкәһе | Төньяҡ-Көнбайыш | 7735 | [[1397]] | | | [[Красавино]] | Вологда өлкәһе | Төньяҡ-Көнбайыш | 7003 | [[1848]] | |[[Файл:Coat of Arms of Nikolsk (Vologda oblast).png|50px]] | [[Никольск]] | Вологда өлкәһе | Төньяҡ-Көнбайыш | 8515 | [[14 век]] | |[[Файл:35_sokol.png|50px]] | [[Сокол]] | Вологда өлкәһе | Төньяҡ-Көнбайыш | 38454 | [[1615]] | |[[Файл:Coat of Arms of Totma (Vologda oblast).png|50px]] | [[Тотьма]] | Вологда өлкәһе | Төньяҡ-Көнбайыш | 9784 | [[1137]] | |[[Файл:Coat_of_arms_of_Ustyuzhna_and_Ustugnovsky_District_(Vologda_Region).png|50px]] | [[Устюжна]] | Вологда өлкәһе | Төньяҡ-Көнбайыш | 9478 | [[1252]] | | | [[Харовск]] | Вологодская область | Северо-Западный | 10078 | [[1903]] | |[[Файл:Coat of Arms of Cherepovets (Vologda oblast) (1811).png|50px]] | [[Череповец]] | Вологда өлкәһе | Төньяҡ-Көнбайыш | 312311 | [[1777]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Bobrov_(Voronezh_oblast).png|50px]] | [[Бобров (город)|Бобров]] | [[Воронеж өлкәһе]] | Үҙәк | 19738 | [[1698]] | |[[Файл:Coat of Arms of Boguchar (Voronezh oblast).png|50px]] | [[Богучар]] | Воронеж өлкәһе | Үҙәк | 11811 | [[1704]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Borisoglebsk_(Voronezh_oblast).png|50px]] | [[Борисоглебск]] | Воронеж өлкәһе | Үҙәк | 65585 | [[1698]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Buturlinovka_(Voronezh_oblast).png|50px]] | [[Бутурлиновка]] | Воронеж өлкәһе | Үҙәк | 27208 | [[1740]] |%|[[Файл:Coat of arms of Voronezh.png|50px]] | [[Воронеж]] | Воронеж өлкәһе | Үҙәк | 889680 | [[1586]] | | | [[Калач (город)|Калач]] | Воронеж өлкәһе | Үҙәк | 20046 | [[1716]] | |[[Файл:Liski_coa.png|50px]] | [[Лиски]] | Воронеж өлкәһе | Үҙәк | 55864 | [[16 век]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Novovoronezh_(Voronezh_oblast).png|50px]] | [[Нововоронеж]] | Воронеж өлкәһе | Үҙәк | 32635 | [[1957]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Novohopersk_(Voronezh_oblast).png|50px]] | [[Новохопёрск]] | Воронеж өлкәһе | Үҙәк | 6849 | [[1710]] | |[[Файл:Coat of Arms of Ostrogozhsk (Voronezh oblast).png|50px]] | [[Острогожск]] | Воронеж өлкәһе | Үҙәк | 33842 | [[1652]] | |[[Файл:Coat of Arms of Pavlovsk (Voronezh oblast).png|50px]] | [[Павловск]] | Воронеж өлкәһе | Үҙәк | 25126 | [[1709]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Povorino_(Voronezh_oblast).png|50px]] | [[Поворино]] | Воронеж өлкәһе | Үҙәк | 17692 | [[1870]] | |[[Файл:Coat of Arms of Rossosh (Voronezh oblast).png|50px]] | [[Россошь]] | Воронеж өлкәһе | Үҙәк | 62865 | [[17 век]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Semiluki_(Voronezh_oblast).png|50px]] | [[Семилуки]] | Воронеж өлкәһе | Үҙәк | 26025 | [[1615]] | |[[Файл:Coat of Arms of Ertil.gif|50px]] | [[Эртиль (город)|Эртиль]] | Воронеж өлкәһе | Үҙәк | 11387 | [[1897]] | |[[Файл:Coat of arms of Dagestan Oblast 1878.svg|50px]] | [[Буйнакск]] | [[Дағстан]] | Төньяҡ Кавказ | 65735 | [[1834]] | |[[Файл:Coat of Arms of Dagestanskie Ogni.png|50px]] | [[Дагестанские Огни]] | Дағстан | Төньяҡ Кавказ | 30671 | [[1914]] | |[[Файл:Coat of Arms of Derbent (Dagestan) (1843).png|50px]] | [[Дербент]] | Дағстан | Төньяҡ Кавказ | 119961 | [[438]] | |[[Файл:Coat of Arms of Izberbash.png|50px]] | [[Избербаш]] | Дағстан | Төньяҡ Кавказ | 56301 | [[1932]] | |[[Файл:Gerb kaspiska.gif|50px]] | [[Каспийск]] | Дағстан | Төньяҡ Кавказ | 103914 | [[1932]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kiziljurt.png|50px]] | [[Кизилюрт]] | Дағстан | Төньяҡ Кавказ | 36187 | [[1963]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kizlyar (Dagestan) (1842).png|50px]] | [[Кизляр]] | Дағстан | Төньяҡ Кавказ | 49169 | [[1735]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Makhachkala.png|50px]] | [[Махачкала]] | Дағстан | Төньяҡ Кавказ | 577990 | [[1844]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Khasavyurt.png|50px]] | [[Хасавюрт]] | Дағстан | Төньяҡ Кавказ | 133929 | [[1846]] | |[[Файл:Coat of Arms of Jujno-Sukhokumsk.png|50px]] | [[Южно-Сухокумск]] | Дағстан | Төньяҡ Кавказ | 10048 | [[1958]] |%|[[Файл:Coat of arms of Birobidzhan.svg|50px]] | [[Биробиджан]] | [[Йәһүд автономиялы өлкәһе]] | Алыҫ Көнсығыш | 75419 | [[1915]] | | | [[Облучье (Еврейская автономная область)|Облучье]] | Йәһүд автономиялы өлкәһе | Алыҫ Көнсығыш | 9379 | [[1911]] | |[[Файл:Coat of arm baley.jpg|50px]] | [[Балей]] | [[Байкал аръяғы крайы]] | Себер | 12536 | [[1736]] | |[[Файл:Coat of Arms of Borzya (Chita oblast).png|50px]] | [[Борзя]] | Байкал аръяғы крайы | Себер | 31376 | [[1899]] | |[[Файл:Coat of Arms of Krasnokamensk (Chita oblast).png|50px]] | [[Краснокаменск]] | Байкал аръяғы крайы | Себер | 55668 | [[1967]] | | | [[Могоча]] | Забайкальский край | Себер | 13228 | [[1910]] | |[[Файл:Coat of Arms of Nerchinsk (Chita oblast) (1790).png|50px]] | [[Нерчинск]] | Байкал аръяғы крайы | Себер | 14976 | [[1653]] | |[[Файл:Coat of Arms of Petrovsk-Zabaikalsky (Chita oblast) (1984).png|50px]] | [[Петровск-Забайкальский]] | Байкал аръяғы крайы | Себер | 18555 | [[1789]] | |[[Файл:Coat of Arms of Sretenskoe (Zabaykalskiy kray) (2011).png|50px]] | [[Сретенск]] | Байкал аръяғы крайы | Себер | 6850 | [[1689]] | |[[Файл:Герб г. Хилок.gif|50px]] | [[Хилок (город)|Хилок]] | Байкал аръяғы крайы | Себер | 11530 | [[1895]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Chita (Chita oblast).png|50px]] | [[Чита]] | Байкал аръяғы крайы | Себер | 323964 | [[1653]] | |[[Файл:Coat of Arms of Shilka (Chita oblast).png|50px]] | [[Шилка (город)|Шилка]] | Байкал аръяғы крайы | Себер | 13947 | [[1897]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Vichuga.png|50px]] | [[Вичуга]] | [[Ивановская область]] | Үҙәк | 37609 | [[1925]] | |[[Файл:Coat of Arms of Gavrilov Posad (Ivanovo oblast) (1989).png|50px]] | [[Гаврилов Посад]] | Ивановская область | Үҙәк | 6434 | [[1434]] | |[[Файл:Coat of Arms of Zavolzhsk.png|50px]] | [[Заволжск]] | Ивановская область | Үҙәк | 12045 | [[19 век]] |%|[[Файл:Coat-of-Arms-of-Ivanovo-(Ivanovskaya oblast).svg|50px]] | [[Иваново]] | Ивановская область | Үҙәк | 409277 | [[1561]] | |[[Файл:Gerb kineshma ivanovskaya oblast.jpg|50px]] | [[Кинешма]] | Ивановская область | Үҙәк | 88113 | [[1429]] | | | [[Комсомольск (Ивановская область)|Комсомольск]] | Ивановская область | Үҙәк | 8693 | [[1931]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kokhma (Ivanovo oblast).png|50px]] | [[Кохма]] | Ивановская область | Үҙәк | 29408 | [[1619]] | |[[Файл:Coat of Arms of Navoloki (Ivanovo oblast).png|50px]] | [[Наволоки]] | Ивановская область | Үҙәк | 10207 | [[1775]] | |[[Файл:Coat of Arms of Plyos (Ivanovo oblast) (1779).png|50px]] | [[Плёс]] | Ивановская область | Үҙәк | 2341 | [[1410]] | | | [[Приволжск]] | Ивановская область | Центральный | 16749 | [[1484]] | |[[Файл:Coat of Arms of Puchezh (Ivanovo oblast).png|50px]] | [[Пучеж]] | Ивановская область | Үҙәк | 8583 | [[1594]] | | | [[Родники (город)|Родники]] | Ивановская область | Үҙәк | 26318 | [[1606]] | |[[Файл:Gerb-Teikovo.jpg|50px]] | [[Тейково]] | Ивановская область | Үҙәк | 34993 | [[17 век]] | |[[Файл:Coat of Arms of Furmanov (Ivanovo oblast).png|50px]] | [[Фурманов]] | Ивановская область | Үҙәк | 36149 | [[1918]] | |[[Файл:Coat of arms of Shuya (Ivanovo oblast).svg|50px]] | [[Шуя]] | Ивановская область | Үҙәк | 58528 | [[1394]] | | | [[Южа]] | Ивановская область | Центральный | 14170 | [[1628]] | |[[Файл:Coat of Arms of Yurievets (Ivanovo oblast).png|50px]] | [[Юрьевец]] | Ивановская область | Үҙәк | 10205 | [[1225]] | | | [[Карабулак (город)|Карабулак]] | [[Ингушетия]] | Северо-Кавказский | 31081 | [[1859]] |%|[[Файл:Coat of arms of Magas (Ingushetia).png|50px]] | [[Магас]] | Ингушетия | Төньяҡ Кавказ | 2505 | [[1995]] | |[[Файл:Malgobek-gerb2.gif|50px]] | [[Малгобек]] | Ингушетия | Төньяҡ Кавказ | 31076 | [[1934]] | |[[Файл:Coat of Arms of Nazran.svg|50px]] | [[Назрань]] | Ингушетия | Төньяҡ Кавказ | 93357 | [[1781]] | |[[Файл:Coat of Arms of Alzamayskoe (Irkutsk oblast).png|50px]] | [[Алзамай]] | [[Иркутская область]] | Сибирский | 6751 | [[1899]] | |[[Файл:Coat of Arms of Angarsk.svg|50px]] | [[Ангарск]] | Иркутская область | Сибирский | 233765 | [[1948]] | | | [[Байкальск]] | Иркутская область | Сибирский | 13589 | [[1961]] | |[[Файл:Coat of Arms of Biryusinsk (Irkutsk oblast) (1977).png|50px]] | [[Бирюсинск]] | Иркутская область | Сибирский | 8981 | [[1967]] | |[[Файл:Coat of Arms of Bodaibo (Irkutsk oblast).svg|50px]] | [[Бодайбо (город)|Бодайбо]] | Иркутская область | Сибирский | 15331 | [[1864]] | |[[Файл:Coat of Arms of Bratsk (Irkutsk oblast).png|50px]] | [[Братск]] | Иркутская область | Сибирский | 246348 | [[1631]] | | | [[Вихоревка]] | Иркутская область | Сибирский | 22528 | [[1957]] | |[[Файл:Zhelegorsk_ilimski_gerb.png|50px]] | [[Железногорск-Илимский]] | Иркутская область | Сибирский | 26134 | [[1948]] | |[[Файл:Zima g.gif|50px]] | [[Зима (город)|Зима]] | Иркутская область | Сибирский | 32522 | [[1743]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Irkutsk.png|50px]] | [[Иркутск]] | Иркутская область | Сибирский | 587225 | [[1661]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kirensk (Irkutsk oblast) (1790).png|50px]] | [[Киренск]] | Иркутская область | Сибирский | 12652 | [[1630]] | |[[Файл:Coat of Arms of Nizhneudinsk (Irkutsk oblast) (1790).png|50px]] | [[Нижнеудинск]] | Иркутская область | Сибирский | 37056 | [[1648]] | |[[Файл:Coat of Arms of Sayansk (Irkutsk oblast).png|50px]] | [[Саянск]] | Иркутская область | Сибирский | 40786 | [[1970]] | |[[Файл:Svirsk g.gif|50px]] | [[Свирск]] | Иркутская область | Сибирский | 13649 | [[19 век]] | |[[Файл:Slyudyanka coat of arms.jpg|50px]] | [[Слюдянка (город)|Слюдянка]] | Иркутская область | Сибирский | 18542 | [[1899]] | |[[Файл:Coat of arms of tayshet.png|50px]] | [[Тайшет]] | Иркутская область | Сибирский | 35481 | [[1897]] | |[[Файл:Coat of Arms of Tulun (Irkutsk oblast).png|50px]] | [[Тулун]] | Иркутская область | Сибирский | 44603 | [[1735]] | |[[Файл:Coat of Arms of Ussolie-Sibirskoye (Irkutsk oblast).png|50px]] | [[Усолье-Сибирское]] | Иркутская область | Сибирский | 83364 | [[1669]] | |[[Файл:Coat of Arms of Ust-Ilimsk (Irkutsk oblast).png|50px]] | [[Усть-Илимск]] | Иркутская область | Сибирский | 86591 | [[1966]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Ust-Kut_2009.png|50px]] | [[Усть-Кут]] | Иркутская область | Сибирский | 45061 | [[1631]] | |[[Файл:Coat of Arms of Cheremkhovo (Irkutsk oblast).png|50px]] | [[Черемхово]] | Иркутская область | Сибирский | 52650 | [[1772]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Shelehov_(Irkutsk_oblast).png|50px]] | [[Шелехов (город)|Шелехов]] | Иркутская область | Сибирский | 47960 | [[1953]] | |[[Файл:Gerb-Baksan-1968.gif|50px]] | [[Баксан (город)|Баксан]] | [[Кабардино-Балкария]] | Северо-Кавказский | 36857 | [[1891]] | | | [[Майский (Кабардино-Балкария)|Майский]] | Кабардино-Балкария | Северо-Кавказский | 26755 | [[19 век]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Nalchik since 2011.gif|50px]] | [[Нальчик]] | Кабардино-Балкария | Северо-Кавказский | 240095 | [[1724]] | | | [[Нарткала]] | Кабардино-Балкария | Северо-Кавказский | 31679 | [[1913]] | |[[Файл:Coats of arms of Prokhladny (Kabardino-Balkaria).png|50px]] | [[Прохладный]] | Кабардино-Балкария | Северо-Кавказский | 59595 | [[1765]] | | | [[Терек (город)|Терек]] | Кабардино-Балкария | Северо-Кавказский | 19170 | [[1876]] | | | [[Тырныауз]] | Кабардино-Балкария | Северо-Кавказский | 21000 | [[1934]] | | | [[Чегем (город)|Чегем]] | Кабардино-Балкария | Северо-Кавказский | 17988 | [[1822]] | |[[Файл:Coat of Arms of Bagrationovsk (Kaliningrad oblast).png|50px]] | [[Багратионовск]] | [[Калининградская область]] | Северо-Западный | 6399 | [[1336]] | |[[Файл:Coat of Arms of Baltiysk (Kaliningrad oblast).png|50px]] | [[Балтийск]] | Калининградская область | Северо-Западный | 32670 | [[1626]] | |[[Файл:Coat of Arms of Gvardeisk (Kaliningrad oblast).png|50px]] | [[Гвардейск]] | Калининградская область | Северо-Западный | 13888 | [[1255]] | |[[Файл:Coat of Arms of Guryevsk (Kaliningrad oblast).png|50px]] | [[Гурьевск (Калининградская область)|Гурьевск]] | Калининградская область | Северо-Западный | 12433 | [[1262]] | |[[Файл:Coat of Arms of Gusev (Kaliningrad oblast).png|50px]] | [[Гусев (город)|Гусев]] | Калининградская область | Северо-Западный | 28260 | [[16 век]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Zelenogradsk_%28Kaliningrad_oblast%29.png|50px]] | [[Зеленоградск]] | Калининградская область | Северо-Западный | 13015 | [[1252]] |%|[[Файл:Coat_of_arms_of_Kaliningrad.svg|50px]] | [[Калининград]] | Калининградская область | Северо-Западный | 431491 | [[1255]] | |[[Файл:Coat of Arms of Krasnoznamensk (Kaliningrad oblast).png|50px]] | [[Краснознаменск (Калининградская область)|Краснознаменск]] | Калининградская область | Северо-Западный | 3522 | [[1576]] | |[[Файл:Coat of Arms of Ladushkin (Kaliningrad oblast).png|50px]] | [[Ладушкин]] | Калининградская область | Северо-Западный | 3788 | [[1314]] | |[[Файл:Coat of Arms of Mamonovo (Kaliningrad oblast).png|50px]] | [[Мамоново]] | Калининградская область | Северо-Западный | 7757 | [[1301]] | |[[Файл:Неман, герб.jpg|50px]] | [[Неман (город)|Неман]] | Калининградская область | Северо-Западный | 11794 | [[1277]] | |[[Файл:Gerb nesterov.jpg|50px]] | [[Нестеров (Калининградская область)|Нестеров]] | Калининградская область | Северо-Западный | 4584 | [[1539]] | |[[Файл:Coat of Arms of Ozyorsk (Kaliningrad oblast).png|50px]] | [[Озёрск (Калининградская область)|Озёрск]] | Калининградская область | Северо-Западный | 4740 | [[1539]] | | | [[Пионерский (город)|Пионерский]] | Калининградская область | Северо-Западный | 11017 | [[1254]] | |[[Файл:Labiawa COA.png|50px]] | [[Полесск]] | Калининградская область | Северо-Западный | 7580 | [[1258]] | |[[Файл:Coat of Arms of Pravdinsk (Kaliningrad oblast).png|50px]] | [[Правдинск]] | Калининградская область | Северо-Западный | 4323 | [[1312]] | |[[Файл:Coat of Arms of Svetlogorsk (Kaliningrad oblast).png|50px]] | [[Светлогорск (Калининградская область)|Светлогорск]] | Калининградская область | Северо-Западный | 10775 | [[1258]] | |[[Файл:Coat of Arms of Svetly (Kaliningrad oblast).png|50px]] | [[Светлый (Калининградская область)|Светлый]] | Калининградская область | Северо-Западный | 21380 | [[1640]] | |[[Файл:Coat of Arms of Slavsk (Kaliningrad oblast).png|50px]] | [[Славск]] | Калининградская область | Северо-Западный | 4614 | [[1292]] | |[[Файл:Gerb Sovetsk.png|50px]] | [[Советск (Калининградская область)|Советск]] | Калининградская область | Северо-Западный | 41709 | [[1288]] | |[[Файл:RUS Chernyakhovsk COA (achievement).svg|50px]] | [[Черняховск]] | Калининградская область | Северо-Западный | 40464 | [[1336]] | |[[Файл:Rybaki COA.png|50px]] | [[Приморск (Калининградская область)|Приморск]] | Калининградская область | Северо-Западный | 1956 | [[1268]] | | | [[Городовиковск]] | [[Калмыкия]]| Южный | 9565 | [[1872]] | | | [[Лагань]] | Калмыкия | Южный | 14323 | [[1870]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Elista (Kalmykia) (2004).png|50px]] | [[Элиста]] | Калмыкия | Южный | 103728 | [[1865]] | |[[Файл:Coat of Arms of Balabanovo (Kaluga oblast).png|50px]] | [[Балабаново]] | [[Калужская область]] | Центральный | 26337 | [[1584]] | |[[Файл:Coat of Arms of Belousovo (Kaluga oblast).png|50px]] | [[Белоусово (Калужская область)|Белоусово]] | Калужская область | Центральный | 8432 | [[1962]] | |[[Файл:Coat of Arms of Borovsk (Kaluga oblast) (1777).png|50px]] | [[Боровск]] | Калужская область | Центральный | 12283 | [[1358]] | |[[Файл:Coat of Arms of Ermolino (Kaluga oblast).png|50px]] | [[Ермолино (Калужская область)|Ермолино]] | Калужская область | Центральный | 10409 | [[1601]] | |[[Файл:Coat of Arms of Zhizdra (Kaluga oblast).png|50px]] | [[Жиздра (город)|Жиздра]] | Калужская область | Центральный | 5585 | [[1146]] | |[[Файл:Coat of Arms of Zhukov (Kaluga oblast).png|50px]] | [[Жуков (город)|Жуков]] | Калужская область | Центральный | 12150 | [[17 век]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Kaluga.svg|50px]] | [[Калуга]] | Калужская область | Центральный | 325185 | [[1371]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kirov (Kaluga oblast).png|50px]] | [[Киров (Калужская область)|Киров]] | Калужская область | Центральный | 31888 | [[1745]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kozelsk (Kaluga oblast).png|50px]] | [[Козельск]] | Калужская область | Центральный | 18203 | [[12 век]] | |[[Файл:Герб Кондрово.PNG|50px]] | [[Кондрово]] | Калужская область | Центральный | 16672 | [[1615]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kremenki (Kaluga oblast).png|50px]] | [[Кремёнки]] | Калужская область | Центральный | 11617 | [[18 век]] | |[[Файл:Coat of Arms of Lyudinovo town (Kaluga oblast).png|50px]] | [[Людиново]] | Калужская область | Центральный | 40550 | [[1626]] | |[[Файл:Coat of Arms of Maloyaroslavets (Kaluga region).svg|50px]] | [[Малоярославец]] | Калужская область | Центральный | 30401 | [[1402]] | |[[Файл:Coat of Arms of Medyn (Kaluga oblast) (1777).png|50px]] | [[Медынь]] | Калужская область | Центральный | 8298 | [[1386]] | |[[Файл:Coat of Arms of Meshchovsk (Kaluga oblast).png|50px]] | [[Мещовск]] | Калужская область | Центральный | 4101 | [[1238]] | |[[Файл:Coat of Arms of Mosalsk (Kaluga oblast).png|50px]] | [[Мосальск]] | Калужская область | Центральный | 4285 | [[1231]] | |[[Файл:Coat of Arms of Obninsk (Kaluga oblast) proposal (2003 N2).png|50px]] | [[Обнинск]] | Калужская область | Центральный | 104798 | [[1946]] | |[[Файл:Coat of Arms of Sosensky (Kaluga oblast).png|50px]] | [[Сосенский]] | Калужская область | Центральный | 12394 | [[1952]] | |[[Файл:Coat of Arms of Spas-Demensk (Kaluga oblast) (2008).png|50px]] | [[Спас-Деменск]] | Калужская область | Центральный | 4904 | [[1446]] | |[[Файл:Coat of Arms of Sukhinichi (Kaluga oblast) (1842).png|50px]] | [[Сухиничи]] | Калужская область | Центральный | 16295 | [[18 век]] | |[[Файл:Coat of Arms of Tarusa (Kaluga oblast) (1777).png|50px]] | [[Таруса (город)|Таруса]] | Калужская область | Центральный | 9656 | [[1246]] | |[[Файл:Coat of Arms of Yukhnov (Kaluga oblast) (1780).png|50px]] | [[Юхнов]] | Калужская область | Центральный | 7056 | [[1410]] | |[[Файл:Coats of Arms of Viluchinsk.svg|50px]] | [[Вилючинск]] | [[Камчатский край]] | Алыҫ көнсығыш | 22905 | [[1968]] | |[[Файл:Coat of Arms of Elizovo (2009) (Kamchatka krai).png|50px]] | [[Елизово]] | Камчатский край | Алыҫ көнсығыш | 39548 | [[1848]] |%|[[Файл:Gerb pk.jpg|50px]] | [[Петропавловск-Камчатский]] | Камчатский край | Алыҫ көнсығыш | 179526 | [[1740]] | | | [[Карачаевск]] | [[Карачаево-Черкесия]] | Северо-Кавказский | 23848 | [[1926]] | | | [[Теберда]] | Карачаево-Черкесия | Северо-Кавказский | 9097 | [[1868]] | | | [[Усть-Джегута]] | Карачаево-Черкесия | Северо-Кавказский | 30602 | [[1868]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Cherkessk (Karachay-Cherkessia).png|50px]] | [[Черкесск]] | Карачаево-Черкесия | Северо-Кавказский | 121439 | [[1825]] | |[[Файл:Coat of Arms of Belomorsk (Karelia).jpg|50px]] | [[Беломорск]] | [[Карелия]] | Северо-Западный | 11217 | [[12 век]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kem (Karelia) (1788).png|50px]] | [[Кемь (город)|Кемь]] | Карелия | Северо-Западный | 13061 | [[14 век]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kondopoga (Karelia).JPG|50px]] | [[Кондопога]] | Карелия | Северо-Западный | 32978 | [[1563]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kostomuksha.gif|50px]] | [[Костомукша]] | Карелия | Северо-Западный | 28433 | [[1977]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Lahdenpohja_(Karelia).png|50px]] | [[Лахденпохья]] | Карелия | Северо-Западный | 7818 | [[1600]] | |[[Файл:Герб Медвежьегорского муниципального образования.jpg|50px]] | [[Медвежьегорск]] | Карелия | Северо-Западный | 15536 | [[1916]] | |[[Файл:Coat of Arms of Olonets (Karelia) (1781).png|50px]] | [[Олонец]] | Карелия | Северо-Западный | 9060 | [[1137]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Petrozavodsk (Karelia).png|50px]] | [[Петрозаводск]] | Карелия | Северо-Западный | 263540 | [[1703]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Pitkyaranta_(Karelia).png|50px]] | [[Питкяранта]] | Карелия | Северо-Западный | 11484 | [[19 век]] | |[[Файл:Coat of Arms of Pudozh (Karelia) (1788).png|50px]] | [[Пудож]] | Карелия | Северо-Западный | 9698 | [[1382]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Segezha.png|50px]] | [[Сегежа]] | Карелия | Северо-Западный | 29660 | [[1914]] | |[[Файл:Coat of Arms of Sortavala (Karelia).png|50px]] | [[Сортавала]] | Карелия | Северо-Западный | 19215 | [[1468]] | | | [[Суоярви]] | Карелия | Северо-Западный | 9763 | [[16 век]] | |[[Файл:Coat of Arms of Anzhero-Sudzhensk (Kemerovo oblast).png|50px]] | [[Анжеро-Судженск]] | [[Кемеровская область]] | Сибирский | 76669 | [[1896]] | |[[Файл:Coat of Arms of Belovo (Kemerovo oblast).png|50px]] | [[Белово]] | Кемеровская область | Сибирский | 76752 | [[1726]] | |[[Файл:Coat_of_arms_of_Berezovsky_(Kemerovo_Oblast).png|50px]] | [[Берёзовский (Кемеровская область)|Берёзовский]] | Кемеровская область | Сибирский | 47292 | [[1965]] | |[[Файл:Gurevsk coat of arms.png|50px]] | [[Гурьевск (Кемеровская область)|Гурьевск]] | Кемеровская область | Сибирский | 24816 | [[1816]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kaltan (Kemerovo oblast).png|50px]] | [[Калтан (Кемеровская область)|Калтан]] | Кемеровская область | Сибирский | 21893 | [[1946]] |%|[[Файл:Kemerovo COA.svg|50px]] | [[Кемерово]] | Кемеровская область | Сибирский | 532884 | [[1918]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kiselyovsk (Kemerovo oblast).png|50px]] | [[Киселёвск]] | Кемеровская область | Сибирский | 98382 | [[1917]] | |[[Файл:%D0%93%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%9B%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA-%D0%9A%D1%83%D0%B7%D0%BD%D0%B5%D1%86%D0%BA%D0%B8%D0%B9.gif|50px]] | [[Ленинск-Кузнецкий]] | Кемеровская область | Сибирский | 101666 | [[1763]] | |[[Файл:Mariinsk-herb.png|50px]] | [[Мариинск]] | Кемеровская область | Сибирский | 40522 | [[1698]] | |[[Файл:Coat of Arms of Mezhdurechensk (Kemerovo oblast).png|50px]] | [[Междуреченск]] | Кемеровская область | Сибирский | 101995 | [[1946]] | |[[Файл:Coat of Arms of Myski (Kemerovo oblast).png|50px]] | [[Мыски]] | Кемеровская область | Сибирский | 43029 | [[1826]] | |[[Файл:Wapen Novokoeznetsk.png|50px]] | [[Новокузнецк]] | Кемеровская область | Сибирский | 547885 | [[1618]] | | | [[Осинники]] | Кемеровская область | Сибирский | 45997 | [[1926]] | |[[Файл:Coat of Arms of Polysaevo (Kemerovskaya oblast).gif|50px]] | [[Полысаево]] | Кемеровская область | Сибирский | 27624 | [[1989]] | |[[Файл:Coat of arms of Prokopyevsk.jpg|50px]] | [[Прокопьевск]] | Кемеровская область | Сибирский | 210150 | [[1650]] | | | [[Салаир]] | Кемеровская область | Сибирский | 8263 | [[1626]] | |[[Файл:Taiga coat of arms.png|50px]] | [[Тайга (город)|Тайга]] | Кемеровская область | Сибирский | 25330 | [[1896]] | |[[Файл:Coat of arms of Tastagol.png|50px]] | [[Таштагол]] | Кемеровская область | Сибирский | 23114 | [[1939]] | |[[Файл:Topki coat of arms.png|50px]] | [[Топки (Кемеровская область)|Топки]] | Кемеровская область | Сибирский | 28642 | [[1914]] | |[[Файл:Coat of Arms of Yurga (Kemerovo oblast).png|50px]] | [[Юрга]] | Кемеровская область | Сибирский | 81536 | [[1886]] | |[[Файл:Coat of Arms of Belaya Holunitsa.png|50px]] | [[Белая Холуница]] | [[Кировская область]] | Волга буйы | 11232 | [[1764]] | |[[Файл:Coat of Arms of Vyatskie Polyany (Kirov oblast).png|50px]] | [[Вятские Поляны]] | Кировская область | Волга буйы | 35159 | [[1596]] | |[[Файл:Coat of Arms of Zuevka (Kirov region).png|50px]] | [[Зуевка]] | Кировская область | Волга буйы | 11198 | [[1899]] |%|[[Файл:Coat of arms of Kirov.svg|50px]] | [[Киров (Кировская область)|Киров]] | Кировская область | Волга буйы | 473668 | [[1181]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kirovo-Chepetsk (2004).png|50px]] | [[Кирово-Чепецк]] | Кировская область | Волга буйы | 80920 | [[1935]] | | | [[Кирс]] | Кировская область | Волга буйы | 10420 | [[1729]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kotelnich (Kirov oblast).png|50px]] | [[Котельнич]] | Кировская область | Волга буйы | 24979 | [[1143]] | |[[Файл:Coat of Arms of Luza (1984).png|50px]] | [[Луза (город)|Луза]] | Кировская область | Волга буйы | 11262 | [[1899]] | |[[Файл:Coat of Arms of Malmyzh.png|50px]] | [[Малмыж]] | Кировская область | Волга буйы | 8265 | [[15 век]] | |[[Файл:Coat of Arms of Murashy (Kirov oblast, 1988).png|50px]] | [[Мураши]] | Кировская область | Волга буйы | 6752 | [[1895]] | |[[Файл:Nolinsk COA (Vyatka Governorate) (1781).png|50px]] | [[Нолинск]] | Кировская область | Волга буйы | 9556 | [[1668]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Omutninsk.png|50px]] | [[Омутнинск]] | Кировская область | Волга буйы | 23618 | [[1773]] | |[[Файл:Coat of Arms of Orlov (Kirov oblast) (1781).png|50px]] | [[Орлов (город)|Орлов]] | Кировская область | Волга буйы | 6959 | [[1459]] | |[[Файл:Coat of Arms of Slobodskoy (town).png|50px]] | [[Слободской]] | Кировская область | Волга буйы | 33983 | [[1505]] | |[[Файл:Coat of Arms of Sovetsk (Kirov oblast).png|50px]] | [[Советск (Кировская область)|Советск]] | Кировская область | Волга буйы | 16592 | [[12 век]] | | | [[Сосновка (Кировская область)|Сосновка]] | Кировская область | Волга буйы | 11960 | [[1699]] | |[[Файл:Coat of Arms of Urzhum.png|50px]] | [[Уржум]] | Кировская область | Волга буйы | 10213 | [[1584]] | |[[Файл:Coat of Arms of Yaransk.png|50px]] | [[Яранск]] | Кировская область | Волга буйы | 17252 | [[1584]] | |[[Файл:Coat of Arms of Vorkuta.svg|50px]] | [[Воркута]] | [[Республика Коми|Коми]] | Северо-Западный | 70551 | [[1936]] | | | [[Вуктыл]] | Коми | Северо-Западный | 12357 | [[1968]] | | | [[Емва]] | Коми | Северо-Западный | 14574 | [[1941]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Inta_(Komi)_(1982).svg|50px]] | [[Инта]] | Коми | Северо-Западный | 32021 | [[1940]] | | | [[Микунь]] | Коми | Северо-Западный | 10732 | [[1937]] | |[[Файл:Coat of Arms of Pechora (Komia) (1983).png|50px]] | [[Печора (город)|Печора]] | Коми | Северо-Западный | 43458 | [[1940]] | |[[Файл:Coat of Arms of Sosnogorsk (Komia).png|50px]] | [[Сосногорск]] | Коми | Северо-Западный | 27809 | [[1939]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Syktyvkar (Komi) (2005).png|50px]] | [[Сыктывкар]] | Коми | Северо-Западный | 235006 | [[1780]] | |[[Файл:Coat of Arms of Usinsk (Komia).png|50px]] | [[Усинск]] | Коми | Северо-Западный | 41100 | [[1966]] | |[[Файл:Coat of Arms of Ukhta (Komia) (1979).png|50px]] | [[Ухта]] | Коми | Северо-Западный | 99642 | [[1929]] | |[[Файл:Coat of Arms of Buy (Kostroma oblast).svg|50px]] | [[Буй (город)|Буй]] | [[Костромская область]] | Центральный | 25763 | [[1536]] | |[[Файл:Coat of Arms of Volgorechensk (Kostroma oblast).png|50px]] | [[Волгореченск]] | Костромская область | Центральный | 17108 | [[1964]] | |[[Файл:Coat of Arms of Galich (Kostroma oblast).png|50px]] | [[Галич (Костромская область)|Галич]] | Костромская область | Центральный | 17346 | [[1159]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kologriv (Kostroma oblast).png|50px]] | [[Кологрив]] | Костромская область | Центральный | 3314 | [[17 век]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Kostroma.svg|50px]] | [[Кострома]] | Костромская область | Центральный | 268617 | [[1152]] | |[[Файл:Coat of Arms of Makariev (Kostroma oblast).png|50px]] | [[Макарьев]] | Костромская область | Центральный | 7114 | [[1439]] | |[[Файл:Coat of Arms of Manturovo (Kostroma oblast) coat fof arms.png|50px]] | [[Мантурово]] | Костромская область | Центральный | 17479 | [[1617]] | |[[Файл:Coat of Arms of Nerekhta (Kostroma oblast).png|50px]] | [[Нерехта (город)|Нерехта]] | Костромская область | Центральный | 22817 | [[1214]] | |[[Файл:Coat of Arms of Neya (Kostroma oblast).png|50px]] | [[Нея (город)|Нея]] | Костромская область | Центральный | 9827 | [[1906]] | |[[Файл:Coat of Arms of Soligalich (Kostroma oblast) (1779).png|50px]] | [[Солигалич]] | Костромская область | Центральный | 6438 | [[1335]] | |[[Файл:Coat of Arms of Chukhloma (Kostroma oblast).png|50px]] | [[Чухлома]] | Костромская область | Центральный | 5209 | [[1381]] | |[[Файл:Coat of Arms of Sharya (Kostroma oblast).png|50px]] | [[Шарья]] | Костромская область | Центральный | 23668 | [[1906]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Abinsk_(Krasnodar_krai).jpg|50px]]| [[Абинск]] | [[Краснодарский край]] | Южный | 34926 | [[1863]] | |[[Файл:Coat of Arms of Anapa (Krasnodar krai).svg|50px]] | [[Анапа]] | Краснодарский край | Южный | 58983 | [[1781]] | | | [[Апшеронск]] | Краснодарский край | Южный | 40229 | [[1863]] | |[[Файл:Coat of Arms of Armavir (Krasnodar krai).png|50px]] | [[Армавир (Россия)|Армавир]] | Краснодарский край | Южный | 188897 | [[1839]] | |[[Файл:Belorechensk (Krasnodar krai), coat of arms.png|50px]] | [[Белореченск]] | Краснодарский край | Южный | 53891 | [[1862]] | |[[Файл:Gelendzhik.svg|50px]] | [[Геленджик]] | Краснодарский край | Южный | 54813 | [[1831]] | |[[Файл:Coat of Arms of Goryachy Klyuch (Krasnodar krai).png|50px]] | [[Горячий Ключ]] | Краснодарский край | Южный | 30093 | [[1868]] | | | [[Гулькевичи]] | Краснодарский край | Южный | 35225 | [[1875]] | |[[Файл:Герб города Ейска.png|50px]] | [[Ейск]] | Краснодарский край | Южный | 87771 | [[1848]] | |[[Файл:Coat of Arms of Korenovsk (Krasnodar krai) (2000).png|50px]] | [[Кореновск]] | Краснодарский край | Южный | 41179 | [[1794]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Krasnodar (Krasnodar krai).png|50px]] | [[Краснодар]] | Краснодарский край | Южный | 744933 | [[1793]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kropotkin (Krasnodar krai).png|50px]] | [[Кропоткин (город)|Кропоткин]] | Краснодарский край | Южный | 80743 | [[1879]] | |[[Файл:Coat of Arms of Krymsk (Krasnodar krai) f (1999).png|50px]] | [[Крымск]] | Краснодарский край | Южный | 57370 | [[1862]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kurganinsk (Krasnodar krai).png|50px]] | [[Курганинск]] | Краснодарский край | Южный | 47974 | [[1855]] | |[[Файл:Coat_of_Labinsk.png|50px]] | [[Лабинск]] | Краснодарский край | Южный | 62822 | [[1841]] | |[[Файл:Coat of Arms of Novokubansk (Krasnodar krai).png|50px]] | [[Новокубанск]] | Краснодарский край | Южный | 34847 | [[1867]] | |[[Файл:Coat of Arms of Novorossiysk (Krasnodar kray) (2006).png|50px]] | [[Новороссийск]] | Краснодарский край | Южный | 241788 | [[1838]] | |[[Файл:Coat of Arms of Primorsko-Akhtarsk (Krasnodar krai).png|50px]] | [[Приморско-Ахтарск]] | Краснодарский край | Южный | 32253 | [[1854]] | |[[Файл:Coat of Arms of Slavyansk-na-Kubani (Krasnodar krai) (12-2006).png|50px]] | [[Славянск-на-Кубани]] | Краснодарский край | Южный | 63768 | [[1865]] | |[[Файл:Coat of Arms of Sochi (Krasnodar krai).svg|50px]] | [[Сочи]] | Краснодарский край | Южный | 343285 | [[1838]] | |[[Файл:Coat of Arms of Temryuk (Krasnodar krai).png|50px]] | [[Темрюк]] | Краснодарский край | Южный | 38014 | [[1860]] | |[[Файл:Coat of Timashevsk.gif|50px]] | [[Тимашёвск]] | Краснодарский край | Южный | 53921 | [[1794]] | |[[Файл:Coat of Arms of Tikhoretsk (Krasnodar krai).png|50px]] | [[Тихорецк]] | Краснодарский край | Южный | 61825 | [[1895]] | |[[Файл:Coat of Arms of Tuapse (Krasnodar krai).png|50px]] | [[Туапсе]] | Краснодарский край | Южный | 63233 | [[1838]] | |[[Файл:Ust labinsk city coa 2010.gif|50px]] | [[Усть-Лабинск]] | Краснодарский край | Южный | 43268 | [[1794]] | | | [[Хадыженск]] | Краснодарский край | Южный | 21580 | [[1864]] | | | [[Артёмовск (Россия)|Артёмовск]] | [[Красноярский край]] | Сибирский | 2180 | [[1700]] | |[[Файл:Coat_of_arms_of_Achinsk_(2006).png|50px]] | [[Ачинск]] | Красноярский край | Сибирский | 109156 | [[1683]] | |[[Файл:Bogotol city gerb.png|50px]] | [[Боготол (город)|Боготол]] | Красноярский край | Сибирский | 21029 | [[1893]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Borodino_(Krasnoyarsk_krai)_(2006).png|50px]] | [[Бородино (город)|Бородино]] | Красноярский край | Сибирский | 17423 | [[1949]] | |[[Файл:Coat of Arms of Divnogorsk (Krasnoyarsk krai) (vector).svg|50px]] | [[Дивногорск]] | Красноярский край | Сибирский | 28271 | [[1956]] | |[[Файл:Coat of Arms of Dudinka (Taimyria).png|50px]] | [[Дудинка]] | Красноярский край | Сибирский | 22207 | [[1667]] | |[[Файл:Coat of Arms of Eniseisk.svg|50px]] | [[Енисейск]] | Красноярский край | Сибирский | 18769 | [[1619]] | |[[Файл:Coat of Arms of Zheleznogorsk (Krasnoyarsk krai).png|50px]] | [[Железногорск (Красноярский край)|Железногорск]] | Красноярский край | Сибирский | 85559 | [[1950]] | |[[Файл:Coat of Arms of Zaozyorny (Krasnoyarsk krai).png|50px]] | [[Заозёрный]] | Красноярский край | Сибирский | 10683 | [[1776]] | |[[Файл:Coat of Arms of Zelenogorsk (Krasnoyarsk krai).png|50px]] | [[Зеленогорск (Красноярский край)|Зеленогорск]] | Красноярский край | Сибирский | 66018 | [[1956]] | |[[Файл:Coat of Arms of Igarka.svg|50px]] | [[Игарка]] | Красноярский край | Сибирский | 6183 | [[1929]] | | | [[Иланский]] | Красноярский край | Сибирский | 16108 | [[1646]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kansk (Krasnoyarsk krai) (1855).png|50px]] | [[Канск]] | Красноярский край | Сибирский | 94230 | [[1636]] | |[[Файл:Kodinsk city.gif|50px]] | [[Кодинск]] | Красноярский край | Сибирский | 14835 | [[1977]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Krasnoyarsk (Krasnoyarsk krai).svg|50px]] | [[Красноярск]] | Красноярский край | Сибирский | 973826 | [[1628]] | |[[Файл:Coat of Arms of Lesosibirsk (Krasnoyarsk krai).png|50px]] | [[Лесосибирск]] | Красноярский край | Сибирский | 61146 | [[1975]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Minusinsk_(1854).png|50px]] | [[Минусинск]] | Красноярский край | Сибирский | 71171 | [[1739]] | |[[Файл:Coat of Arms of Nazarovo (Krasnoyarsk krai).gif|50px]] | [[Назарово (Красноярский край)|Назарово]] | Красноярский край | Сибирский | 52829 | [[1700]] | |[[Файл:Coat of Arms of Norilsk (Krasnoyarsk kray).png|50px]] | [[Норильск]] | Красноярский край | Сибирский | 175301 | [[1935]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Sosnovoborsk_(Krasnoyarsk_krai).png|50px]] | [[Сосновоборск (Красноярский край)|Сосновоборск]] | Красноярский край | Сибирский | 33090 | [[1971]] | |[[Файл:Coat of arms of Uzhur (2010).png|50px]]| [[Ужур]] | Красноярский край | Сибирский | 16079 | [[1760]] | |[[Файл:Coat of arms of Uyar (Uyarsky District, 2011).png |50px]] | [[Уяр]] | Красноярский край | Сибирский | 12666 | [[1760]] | |[[Файл:Coat_of_arms_of_Sharypovo.png|50px]] | [[Шарыпово]] | Красноярский край | Сибирский | 38570 | [[18 век]] | |[[Файл:Alupka_gerb_new.png|50px]] | [[Алупка]]^{[[Крымский кризис|Оспаривается]]} | [[Республика Крым|Крым]] | Южный | 8497 | [[960]] | |[[Файл:Coat of Arms of Alushta.png|50px]] | [[Алушта]]^{[[Крымский кризис|Оспаривается]]} | Крым | Южный | 28642 | [[6 век]] | |[[Файл:Armyansk COA.png|50px]] | [[Армянск]]^{[[Крымский кризис|Оспаривается]]} | Крым | Южный | 22468 | [[1736]] | |[[Файл:Герб Бахчисарая.jpg|50px]] | [[Бахчисарай]]^{[[Крымский кризис|Оспаривается]]} | Крым | Южный | 26363 | [[1532]] | |[[Файл:Bilogirsk_big_gerb.png|50px]] | [[Белогорск (Крым)|Белогорск]]^{[[Крымский кризис|Оспаривается]]} | Крым | Южный | 18199 | [[13 век]] | |[[Файл:Dzhankoy-arms.jpg|50px]] | [[Джанкой]]^{[[Крымский кризис|Оспаривается]]} | Крым | Южный | 35700 | [[1784]] | |[[Файл:UHT Yevpatoriia, Crimea, Ukraine.svg|50px]] | [[Евпатория]]^{[[Крымский кризис|Оспаривается]]} | Крым | Южный | 106840 | [[497 год до н. э.]] | |[[Файл:Kerch-COA.png|50px]] | [[Керчь]]^{[[Крымский кризис|Оспаривается]]} | Крым | Южный | 144600 | 7 — 6 век до н. э. | |[[Файл:COA Krasnoperekopsk.svg|50px]] | [[Красноперекопск]]^{[[Крымский кризис|Оспаривается]]} | Крым | Южный | 29564 | [[1932]] | |[[Файл:COA Saky, Crimea, Ukraine.svg|50px]] | [[Саки (город)|Саки]]^{[[Крымский кризис|Оспаривается]]} | Крым | Южный | 23400 | [[1952]] |%|[[Файл:COA Simferopol.svg|50px]] | [[Симферополь]]^{[[Крымский кризис|Оспаривается]]} | Крым | Южный | 362366 | [[1784]] | |[[Файл:Former coat of arms of Staryi Krym.gif|50px]] | [[Старый Крым]]^{[[Крымский кризис|Оспаривается]]} | Крым | Южный | 9485 | [[13 век]] | | | [[Судак (город)|Судак]]^{[[Крымский кризис|Оспаривается]]} | Крым | Южный | 15368 | [[212]] | |[[Файл:Feodosiya coat of arms.svg|50px]] | [[Феодосия]]^{[[Крымский кризис|Оспаривается]]} | Крым | Южный | 69786 | [[6 век до н. э.]] | |[[Файл:Coat of arms of Shcholkine.jpg|50px]] | [[Щёлкино]]^{[[Крымский кризис|Оспаривается]]} | Крым | Южный | 11194 | [[1978]] | |[[Файл:Yalta gerb.png|50px]] | [[Ялта]]^{[[Крымский кризис|Оспаривается]]} | Крым | Южный | 78040 | [[1154]] | |[[Файл:Coat of Arms of Dalmatovo (2006).png|50px]] | [[Далматово]] | [[Ҡурған өлкәһе]] | Уральский | 13913 | [[1644]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kataysk (Kurgan oblast).png|50px]] | [[Катайск]] | Ҡурған өлкәһе | Уральский | 14017 | [[1655]] |%|[[Файл:Kurgan coat of arms.png|50px]] | [[Курган (город)|Курган]] | Ҡурған өлкәһе | Уральский | 333640 | [[1679]] | |[[Файл:COA of Kurtamysh.png|50px]] | [[Куртамыш]] | Ҡурған өлкәһе | Уральский | 17098 | [[1745]] | | | [[Макушино]] | Ҡурған өлкәһе | Уральский | 8337 | [[1797]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Petukhovo.png|50px]] | [[Петухово (Ҡурған өлкәһе)|Петухово]] | Ҡурған өлкәһе | Уральский | 11291 | [[1779]] | |[[Файл:Coat of Arms of Shadrinsk (2001).jpg |50px]] | [[Шадринск]] | Ҡурған өлкәһе | Уральский | 77744 | [[1662]] | |[[Файл:Coat_of_arms_of_Shumikha_(2005).png|50px]] | [[Шумиха (город)|Шумиха]] | Ҡурған өлкәһе | Уральский | 17821 | [[1892]] | |[[Файл:Coat of Arms of Schuche (2013).jpg|50px]] | [[Щучье (Ҡурған өлкәһе)|Щучье]] | Ҡурған өлкәһе | Уральский | 10971 | [[1750]] | |[[Файл:Coat of Arms of Dmitriev-Lgovsky (Kursk oblast) (1780).png|50px]] | [[Дмитриев (город)|Дмитриев]] | [[Курская область]] | Центральный | 7721 | [[1779]] | |[[Файл:Coat of Arms of Zheleznogorsk (Kursk oblast).png|50px]] | [[Железногорск (Курская область)|Железногорск]] | Курская область | Центральный | 95057 | [[1957]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Kursk.png|50px]] | [[Курск]] | Курская область | Центральный | 414595 | [[1032]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kurchatov (Kursk oblast).png|50px]] | [[Курчатов (Россия)|Курчатов]] | Курская область | Центральный | 42691 | [[1968]] | |[[Файл:Coat of Arms of Lgov (Kursk oblast) (1780).png|50px]] | [[Льгов]] | Курская область | Центральный | 21452 | [[1152]] | |[[Файл:Coat of Arms of Oboyan (Kursk oblast) (1780).png|50px]] | [[Обоянь]] | Курская область | Центральный | 13562 | [[1639]] | |[[Файл:Coat of Arms of Rylsk (Kursk oblast) (1893).png|50px]] | [[Рыльск]] | Курская область | Центральный | 15667 | [[1152]] | |[[Файл:Coat of Arms of Sudzha (Kursk oblast) (1780).png|50px]] | [[Суджа]] | Курская область | Центральный | 6036 | [[16 век]] | |[[Файл:Coat of Arms of Fatezh (Kursk oblast) (1780).png|50px]] | [[Фатеж]] | Курская область | Центральный | 5404 | [[16 век]] | |[[Файл:Coat of Arms of Schigry (Kursk oblast) (1780).png|50px]] | [[Щигры]] | Курская область | Центральный | 17043 | [[18 век]] | |[[Файл:Coat of Arms of Boksitogorsk (Leningrad oblast).svg|50px]] | [[Бокситогорск]] | [[Ленинградская область]] | Северо-Западный | 16593 | [[1929]] | |[[Файл:Coat of Arms of Volosovo (Leningrad oblast).png|50px]] | [[Волосово]] | Ленинградская область | Северо-Западный | 12162 | [[1870]] | |[[Файл:Coat of Arms of Volkhov (Leningrad oblast).png|50px]] | [[Волхов (город)|Волхов]] | Ленинградская область | Северо-Западный | 47344 | [[1918]] | |[[Файл:Mo gorod vsevolozhsk.svg|50px]] | [[Всеволожск]] | Ленинградская область | Северо-Западный | 59689 | [[1892]] | |[[Файл:Coat of Arms of Vyborg.jpg|50px]] | [[Выборг]] | Ленинградская область | Северо-Западный | 80013 | [[1293]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Vysotskoe_GP.png|50px]] | [[Высоцк]] | Ленинградская область | Северо-Западный | 1244 | [[1532]] | |[[Файл:Coat of Arms of Gatchina (v. 1).svg|50px]] | [[Гатчина]] | Ленинградская область | Северо-Западный | 92566 | [[1499]] | |[[Файл:Coat of Arms of Ivangorod (Leningrad oblast).png|50px]] | [[Ивангород]] | Ленинградская область | Северо-Западный | 9797 | [[1492]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Kamennogorskoe_GP.png|50px]] | [[Каменногорск]] | Ленинградская область | Северо-Западный | 6761 | [[1597]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kingisepp (Leningrad oblast).png|50px]] | [[Кингисепп]] | Ленинградская область | Северо-Западный | 48667 | [[1384]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kirishi (Leningrad oblast).svg|50px]] | [[Кириши]] | Ленинградская область | Северо-Западный | 52826 | [[1693]] | | | [[Кировск (Ленинградская область)|Кировск]] | Ленинградская область | Северо-Западный | 25633 | [[1931]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kommunar (Leningrad oblast).png|50px]] | [[Коммунар (город)|Коммунар]] | Ленинградская область | Северо-Западный | 20265 | [[1840-е]] | |[[Файл:Coat of Arms of Lodeinoe Pole (Leningrad oblast).png|50px]] | [[Лодейное Поле]] | Ленинградская область | Северо-Западный | 21053 | [[1702]] | |[[Файл:Coat of Arms of Luga (Leningrad oblast).png|50px]] | [[Луга]] | Ленинградская область | Северо-Западный | 36409 | [[1777]] | | | [[Любань (Ленинградская область)|Любань]] | Ленинградская область | Северо-Западный | 4188 | [[1499]] | | | [[Никольское (Тосненский район)|Никольское]] | Ленинградская область | Северо-Западный | 19345 | [[1710]] | |[[Файл:Coat of Arms of Novoladozhskoe urban settlement (2011).png|50px]] | [[Новая Ладога]] | Ленинградская область | Северо-Западный | 8890 | [[1704]] | |[[Файл:Coat of Arms of Otradnoe (Leningrad oblast).png|50px]] | [[Отрадное (город)|Отрадное]] | Ленинградская область | Северо-Западный | 23874 | [[1708]] | |[[Файл:Coat of Arms of Pikalyovo (Leningrad oblast).png|50px]] | [[Пикалёво]] | Ленинградская область | Северо-Западный | 21567 | [[1620]] | |[[Файл:Coat of Arms of Podporozhye (Leningrad oblast).gif|50px]] | [[Подпорожье]] | Ленинградская область | Северо-Западный | 18729 | [[1936]] | |[[Файл:Coat of Arms of Primorsk (Leningrad oblast) (2007).jpg|50px]] | [[Приморск (Ленинградская область)|Приморск]] | Ленинградская область | Северо-Западный | 6122 | [[1268]] | |[[Файл:Coat of Arms of Priozersk (Kexholm) (Vyborg Governorate) (1788).png|50px]] | [[Приозерск]] | Ленинградская область | Северо-Западный | 18929 | [[12 век]] | |[[Файл:Coat of Arms of Svetogorsk (Leningrad oblast).png|50px]] | [[Светогорск]] | Ленинградская область | Северо-Западный | 15973 | [[1887]] | | | [[Сертолово (город)|Сертолово]] | Ленинградская область | Северо-Западный | 47854 | [[1936]] | |[[Файл:Coat of Arms of Slantsevo (Leningrad oblast).png|50px]] | [[Сланцы (город)|Сланцы]] | Ленинградская область | Северо-Западный | 33587 | [[1934]] | |[[Файл:Coat of Arms of Sosnovy Bor (Leningrad oblast).png|50px]] | [[Сосновый Бор (город)|Сосновый Бор]] | Ленинградская область | Северо-Западный | 65901 | [[1958]] | |[[Файл:Sjasstroy city coa.gif|50px]] | [[Сясьстрой]] | Ленинградская область | Северо-Западный | 13747 | [[1926]] | |[[Файл:Coat of Arms of Tikhvin (Leningrad oblast) (1773).png|50px]] | [[Тихвин]] | Ленинградская область | Северо-Западный | 58843 | [[1383]] | |[[Файл:Coat of Arms of Tosno (Leningrad oblast).png|50px]] | [[Тосно]] | Ленинградская область | Северо-Западный | 39127 | [[1500]] | |[[Файл:Coat of Arms of Shlisselburg (Leningrad oblast).png|50px]] | [[Шлиссельбург]] | Ленинградская область | Северо-Западный | 13305 | [[1323]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Gryazi_(1992).png|50px]] | [[Грязи]] | [[Липецкая область]] | Центральный | 46798 | [[1868]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Dankov_sity_(Lipetsk_oblast)_1862.png|50px]] | [[Данков]] | Липецкая область | Центральный | 21056 | [[1563]] | |[[Файл:Gerb of Elez.jpg|50px]] | [[Елец]] | Липецкая область | Центральный | 108404 | [[1146]] | |[[Файл:Coat of Arms of Zadonsk (Lipetsk oblast) (1781).png|50px]] | [[Задонск]] | Липецкая область | Центральный | 9695 | [[1615]] | |[[Файл:Coat of Arms of Lebedyan (Lipetsk oblast).png|50px]] | [[Лебедянь]] | Липецкая область | Центральный | 20991 | [[1605]] |%|[[Файл:Gerb_lip.png|50px]] | [[Липецк]] | Липецкая область | Центральный | 508124 | [[1703]] | |[[Файл:Coat of Arms of Usman (Lipetsk oblast) (1781).png|50px]] | [[Усмань]] | Липецкая область | Центральный | 18752 | [[1645]] | |[[Файл:Coat of Arms of Chaplygin (Lipetsk oblast) (2005).png|50px]] | [[Чаплыгин (город)|Чаплыгин]] | Липецкая область | Центральный | 12656 | [[1638]] |%|[[Файл:COA Magadan, Russian Federation.svg|50px]] | [[Магадан]] | [[Магаданская область]] | Алыҫ көнсығыш | 95925 | [[1929]] | |[[Файл:Coat of Arms of Susuman (Magadan oblast).png|50px]] | [[Сусуман]] | Магаданская область | Алыҫ көнсығыш | 5865 | [[1938]] | |[[Файл:Coat of Volzhsk (Mariy El).jpg|50px]] | [[Волжск]] | [[Марий Эл]] | Волга буйы | 55671 | [[16 век]] | | | [[Звенигово]] | Марий Эл | Волга буйы | 11945 | [[1860]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Yoshkar-Ola (Mariy-El).png|50px]] | [[Йошкар-Ола]] | Марий Эл | Волга буйы | 248688 | [[1584]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kozmodemiansk (Mariy El) (2005).png|50px]] | [[Козьмодемьянск]] | Марий Эл | Волга буйы | 21262 | [[1583]] | |[[Файл:Coat of Arms of Ardatov (Mordovia) (1778).png|50px]] | [[Ардатов (Мордовия)|Ардатов]] | [[Мордовия]] | Волга буйы | 9400 | [[1671]] | |[[Файл:Coat of Arms of Insar (Mordovia) (1781).png|50px]] | [[Инсар (Мордовия)|Инсар]] | Мордовия | Волга буйы | 8687 | [[1648]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kovylkino (Mordovia).png|50px]] | [[Ковылкино]] | Мордовия | Волга буйы | 21307 | [[1892]] | |[[Файл:Coat of Arms of Krasnoslobodsk (Modovia) (1781).png|50px]] | [[Краснослободск (Мордовия)|Краснослободск]] | Мордовия | Волга буйы | 10151 | [[1571]] | | | [[Рузаевка]] | Мордовия | Волга буйы | 47529 | [[1631]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Saransk.svg|50px]] | [[Саранск]] | Мордовия | Волга буйы | 297425 | [[1641]] | |[[Файл:Coat of Arms of Temnikov (Mordovia) (1781).png|50px]] | [[Темников]] | Мордовия | Волга буйы | 7247 | [[12 век]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Moscow.svg|50px]] | [[Москва]] | [[Москва]] | Центральный | 11514330 | [[1147]] | |[[Файл:Gerb Aprelevka.gif|50px]] | [[Апрелевка]] | [[Московская область]] | Центральный | 18467 | [[1899]] | |[[Файл:Герб Балашихи.svg|50px]] | [[Балашиха]] | Московская область | Центральный | 215353 | [[1830]] | |[[Файл:Coat of Arms of Bronnitsy (Moscow oblast) (2005).png|50px]] | [[Бронницы]] | Московская область | Центральный | 21102 | [[1453]] | |[[Файл:Verea2.gif|50px]] | [[Верея]] | Московская область | Центральный | 5368 | [[1371]] | |[[Файл:Coat of Arms of Vidnoye (Moscow oblast) (1995).png|50px]] | [[Видное]] | Московская область | Центральный | 56798 | [[1949]] | |[[Файл:Coat of Arms of Volokolamsk (Moscow oblast).png|50px]] | [[Волоколамск]] | Московская область | Центральный | 23386 | [[1135]] | |[[Файл:50voskresensk_g.png|50px]] | [[Воскресенск]] | Московская область | Центральный | 91301 | [[1862]] | |[[Файл:Coat of Arms of Vysokovsk (Moscow oblast) (1997).png|50px]] | [[Высоковск]] | Московская область | Центральный | 10642 | [[1864]] | |[[Файл:Coat of Arms of Golitsyno (Moscow oblast).png|50px]] | [[Голицыно]] | Московская область | Центральный | 17447 | [[1872]] | | | [[Дедовск]] | Московская область | Центральный | 29280 | [[1911]] | |[[Файл:Coat of Arms of Dzerzhinsky (Moscow oblast).png|50px]] | [[Дзержинский (город)|Дзержинский]] | Московская область | Центральный | 47125 | [[1380-е]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_Dmitrov.png|50px]] | [[Дмитров]] | Московская область | Центральный | 61454 | [[1154]] | |[[Файл:Coat of Arms of Dolgoprudny (Moscow oblast) (2003).png|50px]] | [[Долгопрудный]] | Московская область | Центральный | 90976 | [[1931]] | |[[Файл:Coat of arms of Domodedovo.svg|50px]] | [[Домодедово (город)|Домодедово]] | Московская область | Центральный | 96123 | [[1900]] | |[[Файл:Coat of Arms of Drezna (Moscow oblast).png|50px]] | [[Дрезна]] | Московская область | Центральный | 11815 | [[1897]] | |[[Файл:Coat of arms of Dubna.svg|50px]] | [[Дубна]] | Московская область | Центральный | 70569 | [[1956]] | |[[Файл:Coat of Arms of Yegorievsk (Moscow oblast).png|50px]] | [[Егорьевск]] | Московская область | Центральный | 70133 | [[1462]] | |[[Файл:Герб Жуковского (города Московской области).svg|50px]] | [[Жуковский (Московская область)|Жуковский]] | Московская область | Центральный | 102729 | [[1947]] | |[[Файл:Герб городского поселения Зарайск.gif|50px]] | [[Зарайск]] | Московская область | Центральный | 24648 | [[1146]] | |[[Файл:Coat of Arms of Zvenigorod (Moscow oblast).png|50px]] | [[Звенигород]] | Московская область | Центральный | 16395 | [[1152]] | |[[Файл:Coat of Arms of Ivanteevka (Moscow oblast).png|50px]] | [[Ивантеевка]] | Московская область | Центральный | 58594 | [[1564]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Istra_(2008).png|50px]] | [[Истра (город)|Истра]] | Московская область | Центральный | 35106 | [[1589]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kashira (Moscow oblast) (1998).png|50px]] | [[Кашира]] | Московская область | Центральный | 41880 | [[1356]] | |[[Файл:Coat of Arms of Gorodskoe poselenie Klin (Moscow oblast).png|50px]] | [[Клин (город)|Клин]] | Московская область | Центральный | 80584 | [[1317]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kolomna (Moscow oblast).png|50px]] | [[Коломна]] | Московская область | Центральный | 144642 | [[1177]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kotelniki (Moscow oblast).png|50px]] | [[Котельники]] | Московская область | Центральный | 32347 | [[17 век]] | |[[Файл:Coat of Arms of Korolyov (Moscow Oblast).svg|50px]] | [[Королёв (город)|Королёв]] | Московская область | Центральный | 183452 | [[1938]] | |[[Файл:Coat of Arms of Krasnoarmeisk (Moscow oblast).png|50px]] | [[Красноармейск (Московская область)|Красноармейск]] | Московская область | Центральный | 26294 | [[1928]] | |[[Файл:Coat of Arms of Krasnogorsk (Moscow oblast).png|50px]] | [[Красногорск]] | Московская область | Центральный | 116738 | [[1932]] | |[[Файл:Coat of Arms of Krasnozavodsk (Moscow oblast).gif|50px]] | [[Краснозаводск]] | Московская область | Центральный | 13432 | [[1916]] | |[[Файл:Coat of Arms of Krasnoznamensk (Moscow oblast).png|50px]] | [[Краснознаменск (Московская область)|Краснознаменск]] | Московская область | Центральный | 36057 | [[1952]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Kubinka.png|50px]] | [[Кубинка]] | Московская область | Центральный | 22918 | [[15 век]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kurovskoye (Moscow oblast).png|50px]] | [[Куровское]] | Московская область | Центральный | 21821 | [[1646]] | |[[Файл:Coat of Arms of Likino-Dulevo (Moscow oblast).png|50px]] | [[Ликино-Дулёво]] | Московская область | Центральный | 31331 | [[1930]] | |[[Файл:Coat of Arms of Lobnya (Moscow oblast).png|50px]] | [[Лобня]] | Московская область | Центральный | 74350 | [[1902]] | |[[Файл:Coat of Arms of Losino-Petrovsky (Moscow oblast).png|50px]] | [[Лосино-Петровский]] | Московская область | Центральный | 22550 | [[1708]] | |[[Файл:Gerb lukhovitsy.gif|50px]] | [[Луховицы]] | Московская область | Центральный | 29849 | [[1594]] | |[[Файл:Coat of Arms of Lytkarino (Moscow oblast).png|50px]] | [[Лыткарино]] | Московская область | Центральный | 55147 | [[15 век]] | |[[Файл:Coat of Arms of Lyubertsy (Moscow oblast) (2007).png|50px]] | [[Люберцы]] | Московская область | Центральный | 171978 | [[1623]] | |[[Файл:Mozhaysk.png|50px]] | [[Можайск]] | Московская область | Центральный | 31388 | [[1231]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Mytishchi_rural_settlement_(Moscow_Oblast).png|50px]] | [[Мытищи]] | Московская область | Центральный | 173341 | [[1460]] | |[[Файл:Coat of Arms of Naro-Fominsk (Moscow oblast).gif|50px]] | [[Наро-Фоминск]] | Московская область | Центральный | 64640 | [[1840]] | |[[Файл:Noginskposel.gif|50px]] | [[Ногинск]] | Московская область | Центральный | 99762 | [[1389]] | |[[Файл:Coat of Arms of Odintsovo (Moscow oblast).png|50px]] | [[Одинцово]] | Московская область | Центральный | 139021 | [[1470]] | |[[Файл:Coat of Arms of Ozyory (Moscow oblast).jpg|50px]] | [[Озёры]] | Московская область | Центральный | 25788 | [[1834]] | |[[Файл:Coat of Arms of Orekhovo-Zuevo (Moscow oblast).png|50px]] | [[Орехово-Зуево]] | Московская область | Центральный | 120620 | [[1917]] | |[[Файл:%D0%93%D0%B5%D1%80%D0%B1_%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D0%BF%D0%BE%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F_%D0%9F%D0%B0%D0%B2%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9_%D0%9F%D0%BE%D1%81%D0%B0%D0%B4.gif|50px]] | [[Павловский Посад]] | Московская область | Центральный | 63771 | [[1328]] | |[[Файл:Coat of Arms of Peresvet (Moscow oblast).svg|50px]] | [[Пересвет (город)|Пересвет]] | Московская область | Центральный | 14142 | [[1948]] | |[[Файл:Coat of Arms of Podolsk (Moscow oblast).svg|50px]] | [[Подольск]] | Московская область | Центральный | 187956 | [[1559]] | |[[Файл:Coat of Arms of Protvino (Moscow oblast).png|50px]] | [[Протвино]] | Московская область | Центральный | 37308 | [[1960]] | |[[Файл:Coat of arms of Pushkino (2010).png|50px]] | [[Пушкино]] | Московская область | Центральный | 102840 | [[1499]] | |[[Файл:Coat of Arms of Pushchino (Moscow oblast).png|50px]] | [[Пущино]] | Московская область | Центральный | 20263 | [[1956]] | |[[Файл:Coat of Arms of Ramenskoye (Moscow oblast).png|50px]] | [[Раменское]] | Московская область | Центральный | 96355 | [[1378]] | |[[Файл:Coat of Arms of Reutov (Moscow oblast).png|50px]] | [[Реутов]] | Московская область | Центральный | 87195 | [[15 век]] | |[[Файл:Coat of Arms of Roshal (Moscow oblast).png|50px]] | [[Рошаль (город)|Рошаль]] | Московская область | Центральный | 21265 | [[1916]] | |[[Файл:Coat of Arms of Ruza (Moscow oblast).png|50px]] | [[Руза]] | Московская область | Центральный | 13495 | [[1328]] | |[[Файл:Coat of Arms of Sergiev Posad (Moscow oblast).png|50px]] | [[Сергиев Посад]] | Московская область | Центральный | 110878 | [[1337 год|1337]] | |[[Файл:Vector coat of arms Serpukhov.svg|50px]] | [[Серпухов]] | Московская область | Центральный | 126496 | [[1339]] | |[[Файл:Solnech.png|50px]] | [[Солнечногорск]] | Московская область | Центральный | 52996 | [[18 век]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Staraya_Kupavna.png|50px]] | [[Старая Купавна]] | Московская область | Центральный | 21859 | [[14 век]] | |[[Файл:Coat of Arms of Stupino (Moscow oblast).png|50px]] | [[Ступино]] | Московская область | Центральный | 66942 | [[1938]] | |[[Файл:Coat of Arms of Taldom (Moscow oblast).png|50px]] | [[Талдом]] | Московская область | Центральный | 13819 | [[1929]] | |[[Файл:Coat of Arms of Fryazino (Moscow oblast).svg|50px]] | [[Фрязино]] | Московская область | Центральный | 55449 | [[1584]] | |[[Файл:Герб Химок.svg|50px]] | [[Химки]] | Московская область | Центральный | 207125 | [[1850]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Hotkovo.png|50px]] | [[Хотьково]] | Московская область | Центральный | 21612 | [[1308]] | |[[Файл:Coat of Arms of Chernogolovka (Moscow oblast) (2001).png|50px]] | [[Черноголовка]] | Московская область | Центральный | 20986 | [[1710]] | |[[Файл:Chehov coa.png|50px]] | [[Чехов (Московская область)|Чехов]] | Московская область | Центральный | 60677 | [[1175]] | |[[Файл:Shatura city coa.gif|50px]] | [[Шатура]] | Московская область | Центральный | 32836 | [[1423]] | |[[Файл:Coat of Arms of Shchelkovo (Moscow oblast).png|50px]] | [[Щёлково]] | Московская область | Центральный | 110380 | [[16 век]] | |[[Файл:Coat of Arms of Elektrogorsk (Moscow oblast).png|50px]] | [[Электрогорск]] | Московская область | Центральный | 22120 | [[1912]] | |[[Файл:Coat of Arms of Elektrostal (Moscow oblast).svg|50px]] | [[Электросталь]] | Московская область | Центральный | 155324 | [[1916]] | |[[Файл:Coat of Arms of Elektrougli (Moscow oblast).png|50px]] | [[Электроугли]] | Московская область | Центральный | 20120 | [[1899]] | |[[Файл:Coat of Arms of Yakhroma (Moscow oblast) (1988).png|50px]] | [[Яхрома]] | Московская область | Центральный | 13248 | [[1841]] | |[[Файл:Coat of Arms of Apatity (Murmansk oblast) (2013).jpg|50px]] | [[Апатиты]] | [[Мурманская область]] | Северо-Западный | 59690 | [[1926]] | |[[Файл:Coat of Arms of Gadzhievo.png|50px]] | [[Гаджиево]] | Мурманская область | Северо-Западный | 11089 | [[1957]] | |[[Файл:Coat of Arms of Zaozyorsk (Murmansk oblast) proposal.png|50px]] | [[Заозёрск]] | Мурманская область | Северо-Западный | 11206 | [[1958]] | |[[Файл:Coat of Arms of Zapolyarny (Murmansk oblast).jpg|50px]] | [[Заполярный]] | Мурманская область | Северо-Западный | 15835 | [[1956]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kandalaksha (Murmansk oblast) (2008).png|50px]] | [[Кандалакша]] | Мурманская область | Северо-Западный | 35659 | [[11 век]] | |[[Файл:Kirovsk coa.png|50px]] | [[Кировск (Мурманская область)|Кировск]] | Мурманская область | Северо-Западный | 28659 | [[1929]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kovdor (Murmansk oblast).png|50px]] | [[Ковдор]] | Мурманская область | Северо-Западный | 18836 | [[1953]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kola (Murmansk oblast) (2016).png|50px]] | [[Кола (город)|Кола]] | Мурманская область | Северо-Западный | 10447 | [[1517]] | |[[Файл:Coat of Arms of Monchegorsk (Murmansk oblast).png|50px]] | [[Мончегорск]] | Мурманская область | Северо-Западный | 45381 | [[1937]] |%|[[Файл:RUS Murmansk COA.svg|50px]] | [[Мурманск]] | Мурманская область | Северо-Западный | 307664 | [[1916]] | |[[Файл:Coat of Arms of Olenegorsk (Murmansk oblast).png|50px]] | [[Оленегорск]] | Мурманская область | Северо-Западный | 23079 | [[1949]] | |[[Файл:Ostrovnoj gerb.png|50px]] | [[Островной]] | Мурманская область | Северо-Западный | 2177 | [[1611]] | |[[Файл:Coat of Arms of Polyarnye Zori (Murmansk oblast) (1995).png|50px]] | [[Полярные Зори]] | Мурманская область | Северо-Западный | 15106 | [[1968]] | |[[Файл:Coat of Arms of Polyarny (Murmansk oblast).png|50px]] | [[Полярный]] | Мурманская область | Северо-Западный | 17304 | [[1896]] | |[[Файл:Coat of Arms of Severomorsk (Murmansk oblast).png|50px]] | [[Североморск]] | Мурманская область | Северо-Западный | 50076 | [[1896]] | |[[Файл:Coat of Arms of Snezhnogorsk (Murmansk oblast) (1992).png|50px]] | [[Снежногорск (Мурманская область)|Снежногорск]] | Мурманская область | Северо-Западный | 12698 | [[1970]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Naryan-Mar.png|50px]] | [[Нарьян-Мар]] | [[Ненецкий автономный округ|Ненецкий АО]] | Северо-Западный | 21296 | [[1929]] | |[[Файл:Coat of arms of Arzamas (Nizhny Novgorod oblast).svg|50px]] | [[Арзамас]] | [[Нижегородская область]] | Волга буйы | 106367 | [[1552]] | |[[Файл:Balakhna COA (Nizhny Novgorod Governorate) (1781).png|50px]] | [[Балахна]] | Нижегородская область | Волга буйы | 51526 | [[1399]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Bogorodsk_(N_Novgorod_oblast).png|50px]] | [[Богородск]] | Нижегородская область | Волга буйы | 25497 | [[1570]] | |[[Файл:Coat of Arms of Bor (Nizhny Novgorod oblast).png|50px]] | [[Бор (город, Нижегородская область)|Бор]] | Нижегородская область | Волга буйы | 78079 | [[14 век]] | |[[Файл:Coat of Arms of Vetluga (Nizhny Novgorod oblast) (1779).png|50px]] | [[Ветлуга (город)|Ветлуга]] | Нижегородская область | Волга буйы | 8956 | [[1606]] | | | [[Володарск]] | Нижегородская область | Волга буйы | 9924 | [[1932]] | | | [[Ворсма]] | Нижегородская область | Волга буйы | 11622 | [[16 век]] | |[[Файл:Coat of Arms of Vyksa (Nizhny Novgorod oblast) (1984).png|50px]] | [[Выкса]] | Нижегородская область | Волга буйы | 56196 | [[1757]] | |[[Файл:Coat of Arms of Gorbatov 1781.jpg|50px]] | [[Горбатов (город)|Горбатов]] | Нижегородская область | Волга буйы | 2278 | [[16 век]] | |[[Файл:Coat of Arms of Gorodets (Nizhny Novgorod).png|50px]] | [[Городец]] | Нижегородская область | Волга буйы | 30699 | [[12 век]] | |[[Файл:Coat of Arms of Dzerzhinsk (Nizhny Novgorod oblast).png|50px]] | [[Дзержинск (Россия)|Дзержинск]] | Нижегородская область | Волга буйы | 240762 | [[1606]] | |[[Файл:Zavolzh.png|50px]] | [[Заволжье (город)|Заволжье]] | Нижегородская область | Волга буйы | 40265 | [[1950]] | |[[Файл:Coat of Arms of Knyaginin (Nizhny Novgorod oblast) (1781).png|50px]] | [[Княгинино]] | Нижегородская область | Волга буйы | 6708 | [[1569]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kstovo (Nizhny Novgorod oblast).png|50px]] | [[Кстово]] | Нижегородская область | Волга буйы | 66641 | [[15 век]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Kulebaki_1997_(Nizhny_Novgorod_oblast).png|50px]] | [[Кулебаки]] | Нижегородская область | Волга буйы | 35762 | [[1677]]-[[1678]] | |[[Файл:Coat of Arms of Lukoyanov (Nizhny Novgorod oblast) (1781).png|50px]] | [[Лукоянов]] | Нижегородская область | Волга буйы | 14949 | [[16 век]] | |[[Файл:Герб_Лыскова_(Нижегородская_область).png|50px]] | [[Лысково]] | Нижегородская область | Волга буйы | 21882 | [[1410]] | | | [[Навашино]] | Нижегородская область | Волга буйы | 16413 | [[1957]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Nizhny Novgorod.svg|50px]] | [[Нижний Новгород]] | Нижегородская область | Волга буйы | 1250615 | [[1221]] | |[[Файл:Coat of Arms of Pavlovo (Nizhny Novgorod oblast).png|50px]] | [[Павлово (город, Нижегородская область)|Павлово]] | Нижегородская область | Волга буйы | 60699 | [[1566]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Pervomaysk_(Nizhny_Novgorod_oblast).png|50px]] | [[Первомайск (Нижегородская область)|Первомайск]] | Нижегородская область | Волга буйы | 14567 | [[19 век]] | |[[Файл:Coats_of_arms_of_Perevoz.png|50px]] | [[Перевоз (Нижегородская область)|Перевоз]] | Нижегородская область | Волга буйы | 9201 | [[16 век]] | |[[Файл:Coat of Arms of Sarov (Nizhny Novgorod oblast).png|50px]] | [[Саров]] | Нижегородская область | Волга буйы | 92073 | [[1691]] | |[[Файл:Semyonov COA (Nizhny Novgorod Governorate) (1781).png|50px]] | [[Семёнов (город)|Семёнов]] | Нижегородская область | Волга буйы | 24472 | [[1644]] | |[[Файл:Coat of Arms of Sergach (Nizhny Novgorod oblast) (1781).png|50px]] | [[Сергач]] | Нижегородская область | Волга буйы | 21387 | [[1649]] | | | [[Урень]] | Нижегородская область | Волга буйы | 12311 | [[1719]] | |[[Файл:Coat of Arms of Chkalovsk (Nizhny Novgorod oblast).png|50px]] | [[Чкаловск (Нижегородская область)|Чкаловск]] | Нижегородская область | Волга буйы | 12371 | [[12 век]] | |[[Файл:Герб города Шахунья.jpg|50px]] | [[Шахунья]] | Нижегородская область | Волга буйы | 21337 | [[1921]] | |[[Файл:Coat of Arms of Borovichi (Novgorod oblast) (1772).png|50px]] | [[Боровичи]] | [[Новгородская область]] | Северо-Западный | 54731 | [[15 век]] | |[[Файл:Coat of Arms of Valday (Novgorod oblast).png|50px]] | [[Валдай]] | Новгородская область | Северо-Западный | 16099 | [[15 век]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Veliky Novgorod.svg|50px]] | [[Великий Новгород]] | Новгородская область | Северо-Западный | 218724 | [[8 век|8]]—[[9 век]]а | |[[Файл:Coat of arms of Malaya Vishera.svg|50px]] | [[Малая Вишера]] | Новгородская область | Северо-Западный | 12461 | [[1843]] | |[[Файл:Okulov.png|50px]] | [[Окуловка]] | Новгородская область | Северо-Западный | 12464 | [[1851]] | |[[Файл:Пестово, Новгородская область.png|50px]] | [[Пестово]] | Новгородская область | Северо-Западный | 15911 | [[1918]] | |[[Файл:Coat of Arms of Soltsy.png|50px]] | [[Сольцы]] | Новгородская область | Северо-Западный | 10317 | [[1390]] | |[[Файл:Coat of Arms of Staraya Russa.svg|50px]] | [[Старая Русса]] | Новгородская область | Северо-Западный | 32235 | [[1167]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kholm (Novgorod oblast) (1781).png|50px]] | [[Холм (город)|Холм]] | Новгородская область | Северо-Западный | 3829 | [[1144]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Chudovo.png|50px]] | [[Чудово]] | Новгородская область | Северо-Западный | 16148 | [[16 век]] | | | [[Барабинск]] | [[Новосибирская область]] | Сибирский | 30250 | [[1893]] | |[[Файл:Coat of Arms of Berdsk (Novosibirsk oblast).png|50px]] | [[Бердск]] | Новосибирская область | Сибирский | 98809 | [[1944]] | |[[Файл:Coat of Arms of Bolotnoe (Novosibirsk oblast).png|50px]] | [[Болотное]] | Новосибирская область | Сибирский | 16969 | [[1805]] | |[[Файл:Coat_of_arms_of_Iskitim.png|50px]] | [[Искитим]] | Новосибирская область | Сибирский | 60072 | [[1717]] | |[[Файл:Coat of Arms of Karasuk (Novosibirsk oblast).png|50px]] | [[Карасук (город)|Карасук]] | Новосибирская область | Сибирский | 28929 | [[1912]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kargat (Novosibirsk oblast).png|50px]] | [[Каргат (город)|Каргат]] | Новосибирская область | Сибирский | 10620 | [[18 век]] | |[[Файл:RUS Куйбышев COA.gif|50px]] | [[Куйбышев (Новосибирская область)|Куйбышев]] | Новосибирская область | Сибирский | 47278 | [[1722]] | | | [[Купино (Новосибирская область)|Купино]] | Новосибирская область | Сибирский | 15448 | [[1886]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Novosibirsk.svg|50px]] | [[Новосибирск]] | Новосибирская область | Сибирский | 1498921 | [[1893]] | |[[Файл:Coat of Arms of Ob (Novosibirsk oblast).png|50px]] | [[Обь (город)|Обь]] | Новосибирская область | Сибирский | 26137 | [[1934]] | | | [[Татарск]] | Новосибирская область | Сибирский | 26114 | [[1894]] | |[[Файл:Coat of Arms of Toguchin (Novosibirsk oblast).png|50px]] | [[Тогучин]] | Новосибирская область | Сибирский | 21531 | [[1867]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Cherepanovo_(Novosibirsk_oblast).png|50px]] | [[Черепаново]] | Новосибирская область | Сибирский | 19346 | [[1912]] | | | [[Чулым (город)|Чулым]] | Новосибирская область | Сибирский | 11964 | [[1762]] | | | [[Исилькуль]] | [[Омская область]] | Сибирский | 25905 | [[1895]] | |[[Файл:Герб_города_Калачинск.gif|50px]] | [[Калачинск]] | Омская область | Сибирский | 24000 | [[1952]] | | | [[Называевск]] | Омская область | Сибирский | 12119 | [[1910]] |%|[[Файл:Coat_of_Arms_of_Omsk_(2002).png|50px]] | [[Омск]] | Омская область | Сибирский | 1154000 | [[1716]] | |[[Файл:Gerb tara fin.png|50px]] | [[Тара (город)|Тара]] | Омская область | Сибирский | 26664 | [[1594]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Tyukalinsk.png|50px]] | [[Тюкалинск]] | Омская область | Сибирский | 12050 | [[1759]] | |[[Файл:Coat of Arms of Abdulino (Orenburg oblast).png|50px]] | [[Абдулино]] | [[Ырымбур өлкәһе]] | Волга буйы | 20663 | [[1795]] | |[[Файл:Coat of Arms of Buguruslan (Orenburg oblast) (1982).png|50px]] | [[Бугуруслан]] | Ырымбур өлкәһе | Волга буйы | 52249 | [[1748]] | |[[Файл:Buzuluk gerb.jpg|50px]] | [[Бузулук]] | Ырымбур өлкәһе | Волга буйы | 82816 | [[1736]] | |[[Файл:Gay Coat of Arms.png|50px]] | [[Гай (город)|Гай]] | Ырымбур өлкәһе | Волга буйы | 38302 | [[1959]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kuvandyk (Orenburg oblast).png|50px]] | [[Кувандык]] | Ырымбур өлкәһе | Волга буйы | 26176 | [[19 век]] | |[[Файл:Mednogorsk coat of arms.png|50px]] | [[Медногорск]] | Ырымбур өлкәһе | Волга буйы | 27253 | [[1933]] | |[[Файл:Coat of Arms of Novotroitsk (Orenburg oblast).png|50px]] | [[Новотроицк]] | Ырымбур өлкәһе | Волга буйы | 97914 | [[1920]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Orenburg.png|50px]] | [[Оренбург]] | Ырымбур өлкәһе | Волга буйы | 570329 | [[1743]] | |[[Файл:Coat of arms of Orsk.jpg|50px]] | [[Орск]] | Ырымбур өлкәһе | Волга буйы | 238006 | [[1735]] | |[[Файл:Gerbsoliletska.gif|50px]] | [[Соль-Илецк]] | Ырымбур өлкәһе | Волга буйы | 26308 | [[1754]] | |[[Файл:Flag of Sorochinsk (Orenburg oblast).png|50px]] | [[Сорочинск]] | Ырымбур өлкәһе | Волга буйы | 30136 | [[1737]] | |[[Файл:Yasn.gif|50px]] | [[Ясный]] | Ырымбур өлкәһе | Волга буйы | 16082 | [[1961]] | |[[Файл:Bolkhov COA (Oryol Governorate) (1781).png|50px]] | [[Болхов]] | [[Орловская область]] | Центральный | 11421 | [[1196]] | |[[Файл:Coat of Arms of Dmitrovsk-Olgovsky (Oryol oblast).png|50px]] | [[Дмитровск]] | Орловская область | Центральный | 5956 | [[1711]] | |[[Файл:Coat of Arms of Livny (Oryol oblast).png|50px]] | [[Ливны]] | Орловская область | Центральный | 50430 | [[1586]] | |[[Файл:Coat of Arms of Maloarkhangelsk (Oryol oblast) (1781).png|50px]] | [[Малоархангельск (Орловская область)|Малоархангельск]] | Орловская область | Центральный | 3872 | [[17 век]] | |[[Файл:Coat of arms of Mtsensk.svg|50px]] | [[Мценск]] | Орловская область | Центральный | 43216 | [[1146]] | |[[Файл:Coat of Arms of Novosil (Oryol oblast) (1778).png|50px]] | [[Новосиль]] | Орловская область | Центральный | 3799 | [[1155]] |%|[[Файл:Gerb orla 1988.jpg|50px]] | [[Орёл (город)|Орёл]] | Орловская область | Центральный | 317854 | [[1566]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Belinsky_(Penza_oblast).png|50px]] | [[Белинский (Пензенская область)|Белинский]] | [[Пензенская область]] | Волга буйы | 8567 | [[1708]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Gorodishe_(Penza_oblast).png|50px]] | [[Городище (Пензенская область)|Городище]] | Пензенская область | Волга буйы | 8102 | [[1681]] | |[[Файл:Coat of Arms of Zarechny (Penza oblast).png|50px]] | [[Заречный (Пензенская область)|Заречный]] | Пензенская область | Волга буйы | 63579 | [[1958]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Kamenka_(Penza_oblast).png|50px]] | [[Каменка (город, Россия)|Каменка]] | Пензенская область | Волга буйы | 39579 | [[18 век]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kuznetsk (Penza oblast).png|50px]] | [[Кузнецк (Пензенская область)|Кузнецк]] | Пензенская область | Волга буйы | 88886 | [[1699]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Nizhny_Lomov_(Penza_oblast).png|50px]] | [[Нижний Ломов]] | Пензенская область | Волга буйы | 22678 | [[1636]] | |[[Файл:Coat of Arms of Nikolsk (Penza oblast).png|50px]] | [[Никольск (Пензенская область)|Никольск]] | Пензенская область | Волга буйы | 22471 | [[1761]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Penza (Penza oblast) (2001).png|50px]] | [[Пенза]] | Пензенская область | Волга буйы | 519592 | [[1663]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Serdobsk_(Penza_oblast).png|50px]] | [[Сердобск]] | Пензенская область | Волга буйы | 35393 | [[1698]] | |[[Файл:Coat of Arms of Bednodemianovsk (Penza oblast) (2001).png|50px]] | [[Спасск (Пензенская область)|Спасск]] | Пензенская область | Волга буйы | 7442 | [[17 век]] | | | [[Сурск]] | Пензенская область | Волга буйы | 7032 | [[1849]] | |[[Файл:Герб Александровского района.jpg|50px]] | [[Александровск (Пермь крайы)|Александровск]] | [[Пермь крайы]] | Волга буйы | 15022 | [[1783]] | |[[Файл:Coat of Arms of Berezniki (Perm krai) (1981).png|50px]] | [[Березники]] | Пермь крайы | Волга буйы | 156350 | [[1932]] | | | [[Верещагино]] | Пермь крайы | Волга буйы | 22760 | [[1898]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Gornozavodsky_rayon_(Perm_krai)_(2008).png|50px]] | [[Горнозаводск (Пермь крайы)|Горнозаводск]] | Пермь крайы | Волга буйы | 12334 | [[1947]] | | | [[Гремячинск]] | Пермь крайы | Волга буйы | 11005 | [[1941]] | | | [[Губаха]] | Пермь крайы | Волга буйы | 27544 | [[1755]] | |[[Файл:Dobryanka City Coat (Perm Krai, 2006).png|50px]] | [[Добрянка]] | Пермь крайы | Волга буйы | 35720 | [[1623]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kizel (Perm krai).png|50px]] | [[Кизел]] | Пермь крайы | Волга буйы | 20277 | [[1750]] | | | [[Красновишерск]] | Пермь крайы | Волга буйы | 17129 | [[1894]] | |[[Файл:Coat of Arms of Krasnokamsk (Perm krai) (1998).png|50px]] | [[Краснокамск]] | Пермь крайы | Волга буйы | 52632 | [[1929]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kudymkar.png|50px]] | [[Кудымкар]] | Пермь крайы | Волга буйы | 30711 | [[1579]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kungur.jpg|50px]] | [[Кунгур]] | Пермь крайы | Волга буйы | 67857 | [[1663]] | |[[Файл:Coat of Arms of Lysva (Perm krai).png|50px]] | [[Лысьва]] | Пермь крайы | Волга буйы | 67712 | [[1785]] | | | [[Нытва]] | Пермь крайы | Волга буйы | 19041 | [[1756]] | |[[Файл:Coat of Arms of Osa (Perm krai) (2008).jpg|50px]] | [[Уҫы (ҡала)|Уҫы]] | Пермь крайы | Волга буйы | 22420 | [[1591]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Okhansk_(Perm_krai)_(2009).png|50px]] | [[Оханск]] | Пермь крайы | Волга буйы | 7597 | [[1547]] | | | [[Очёр]] | Пермь крайы | Волга буйы | 15003 | [[1759]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Perm.svg|50px]] | [[Пермь]] | Пермь крайы | Волга буйы | 1000679 | [[1723]] | |[[Файл:Новый герб Соликамска.jpg|50px]] | [[Соликамск]] | Пермь крайы | Волга буйы | 97239 | [[1430]] | |[[Файл:Coat of Arms of Usolie (Perm krai).png|50px]] | [[Усолье]] | Пермь крайы | Волга буйы | 5694 | [[1606]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Chaykovsky_(2000).png|50px]] | [[Чайковский (город)|Чайковский]] | Пермь крайы | Волга буйы | 82933 | [[1955]] | |[[Файл:Coat of Arms of Cherdyn (Perm krai) (1783).png|50px]] | [[Чердынь]] | Пермь крайы | Волга буйы | 4920 | [[1451]] | | | [[Чёрмоз]] | Пермь крайы | Волга буйы | 4017 | [[1701]] | |[[Файл:Coat of Arms of Chernyshka (Perm krai).jpg|50px]] | [[Чернушка (город)|Чернушка]] | Пермь крайы | Волга буйы | 33275 | [[1854]] | |[[Файл:Coat of Arms of Chusovoi (Perm krai).png|50px]] | [[Чусовой]] | Пермь крайы | Волга буйы | 46740 | [[1878]] | |[[Файл:Coat of Arms of Arseniev (Primorsky kray).png|50px]] | [[Арсеньев (город)|Арсеньев]] | [[Приморье крайы]] | Алыҫ көнсығыш | 56742 | [[1902]] | |[[Файл:Coat of Arms of Artyom (Primorsky kray).png|50px]] | [[Артём (город)|Артём]] | Приморье крайы | Алыҫ көнсығыш | 102636 | [[1924]] | |[[Файл:Coat of Arms of Bolshoy Kamen (Primorsky kray).png|50px]] | [[Большой Камень]] | Приморье крайы | Алыҫ көнсығыш | 39257 | [[1947]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Vladivostok (Primorsky krai) (2001).png|50px]] | [[Владивосток]] | Приморье крайы | Алыҫ көнсығыш | 592069 | [[1860]] | |[[Файл:Coat of Arms of Dalnegorsk (Primorsky kray).png|50px]] | [[Дальнегорск]] | Приморье крайы | Алыҫ көнсығыш | 37503 | [[1897]] | |[[Файл:Coat of Arms of Dalnerechensk (Primorsky kray).png|50px]] | [[Дальнереченск]] | Приморье крайы | Алыҫ көнсығыш | 27601 | [[1859]] | |[[Файл:Coat of Arms of Lesozavodsk (Primorsky kray) (2006).png|50px]] | [[Лесозаводск]] | Приморье крайы | Алыҫ көнсығыш | 36975 | [[1932]] | |[[Файл:Coat of Arms of Nakhodka (Primorsky kray).png|50px]] | [[Находка (город)|Находка]] | Приморье крайы | Алыҫ көнсығыш | 159695 | [[1864]] | |[[Файл:Coat of Arms of Partizansk 2008 (Primorsky kray).png|50px]] | [[Партизанск]] | Приморье крайы | Алыҫ көнсығыш | 38648 | [[1896]] | |[[Файл:Blason de Spassk 2003 (Primorsky kray).png|50px]] | [[Спасск-Дальний]] | Приморье крайы | Алыҫ көнсығыш | 44166 | [[1886]] | |[[Файл:Coat of Arms of Ussuriysk (Primorsky kray).png|50px]] | [[Уссурийск]] | Приморье крайы | Алыҫ көнсығыш | 157946 | [[1866]] | |[[Файл:Coat of Arms of Fokino (Primorsky kray).png|50px]] | [[Фокино (Приморье крайы)|Фокино]] | Приморье крайы | Алыҫ көнсығыш | 23683 | [[1891]] | |[[Файл:Coat of Arms of Velikie Luki (Pskov oblast).png|50px]] | [[Великие Луки]] | [[Псковская область]] | Северо-Западный | 98778 | [[1166]] | |[[Файл:Coat of Arms of Gdov (Pskov oblast) (1781).png|50px]] | [[Гдов]] | Псковская область | Северо-Западный | 4379 | [[14 век]] | |[[Файл:Coat of Arms of Dno (Pskov oblast).png|50px]] | [[Дно (город)|Дно]] | Псковская область | Северо-Западный | 9061 | [[1897]] | |[[Файл:Coat of Arms of Nevel (Pskov oblast).png|50px]] | [[Невель]] | Псковская область | Северо-Западный | 16324 | [[1562]] | |[[Файл:Coat of Arms of Novorzhev (Pskov oblast) (1781).png|50px]] | [[Новоржев]] | Псковская область | Северо-Западный | 3695 | [[1777]] | |[[Файл:Coat of Arms of Novosokolniki (Pskov oblast).png|50px]] | [[Новосокольники]] | Псковская область | Северо-Западный | 8119 | [[1901]] | |[[Файл:Opochka_city_coa_n7839.png|50px]] | [[Опочка]] | Псковская область | Северо-Западный | 11601 | [[1414]] | |[[Файл:Coat of Arms of Ostrov (Pskov oblast).png|50px]] | [[Остров (город)|Остров]] | Псковская область | Северо-Западный | 21670 | [[1341]] | |[[Файл:Coat of Arms of Pechory (Pskov oblast).png|50px]] | [[Печоры]] | Псковская область | Северо-Западный | 12308 | [[1473]] | |[[Файл:Coat of Arms of Porkhov (Pskov oblast) (1781).png|50px]] | [[Порхов]] | Псковская область | Северо-Западный | 10608 | [[1239]] |%|[[Файл:Pskovgfull.svg|50px]] | [[Псков]] | Псковская область | Северо-Западный | 203974 | [[903]] | |[[Файл:Pustoska gerb.gif|50px]] | [[Пустошка]] | Псковская область | Северо-Западный | 4619 | [[1901]] | |[[Файл:Coat of Arms of Pytalovo (Pskov oblast).png|50px]] | [[Пыталово]] | Псковская область | Северо-Западный | 5826 | [[1782]] | |[[Файл:Coat of Arms of Sebezh.png|50px]] | [[Себеж]] | Псковская область | Северо-Западный | 6375 | [[1414]] | |[[Файл:Coat of Arms of Azov.svg|50px]] | [[Азов]] | [[Ростовская область]] | Южный | 82882 | [[1067]] | |[[Файл:Coat of Arms of Aksai (Rostov oblast).png|50px]] | [[Аксай (Ростовская область)|Аксай]] | Ростовская область | Южный | 41984 | [[1957]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Bataisk_(Rostov_oblast)_(2003).png|50px]] | [[Батайск]] | Ростовская область | Южный | 112400 | [[1938]] | |[[Файл:Coat of Arms of Belaya Kalitva (Rostov oblast).png|50px]] | [[Белая Калитва]] | Ростовская область | Южный | 43688 | [[1703]] | |[[Файл:Coat of Arms of Volgodonsk (Rostov oblast).png|50px]] | [[Волгодонск]] | Ростовская область | Южный | 170621 | [[1950]] | |[[Файл:Gukovo_gerb.gif|50px]] | [[Гуково (город)|Гуково]] | Ростовская область | Южный | 67268 | [[1878]] | |[[Файл:Coat of Arms of Donetsk (Rostov oblast).png|50px]] | [[Донецк (Ростовская область)|Донецк]] | Ростовская область | Южный | 50085 | [[1681]] | |[[Файл:Coat of Arms of Zverevo (Rostov oblast).png|50px]] | [[Зверево]] | Ростовская область | Южный | 22416 | [[1819]] | |[[Файл:Coat of Arms of Zernograd (Rostov oblast).png|50px]] | [[Зерноград]] | Ростовская область | Южный | 26850 | [[1929]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Kamensk-Shakhtinsky_(Rostov_oblast).png|50px]] | [[Каменск-Шахтинский]] | Ростовская область | Южный | 95306 | [[1671]] | |[[Файл:1211298549 konstantinovsk gerb.png|50px]] | [[Константиновск]] | Ростовская область | Южный | 17926 | [[1864]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Krasny_Sulin.png|50px]] | [[Красный Сулин]] | Ростовская область | Южный | 40866 | [[1797]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Millerovo.png|50px]] | [[Миллерово]] | Ростовская область | Южный | 36493 | [[1786]] | |[[Файл:Coat of Arms of Morozovsk (Rostov oblast).png|50px]] | [[Морозовск]] | Ростовская область | Южный | 27644 | [[1910]] | |[[Файл:Coat of arms of Novocherkassk.JPG|50px]] | [[Новочеркасск]] | Ростовская область | Южный | 169039 | [[1805]] | |[[Файл:Coat of Arms of Novoshakhtinsk (Rostov oblast).png|50px]] | [[Новошахтинск]] | Ростовская область | Южный | 111087 | [[1910]] | | | [[Пролетарск (город)|Пролетарск]] | Ростовская область | Южный | 20267 | [[17 век]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Rostov-on-Don.svg|50px]] | [[Ростов-на-Дону]] | Ростовская область | Южный | 1091544 | [[1749]] | |[[Файл:Coat of Arms of Salsk (Rostov oblast).png|50px]] | [[Сальск]] | Ростовская область | Южный | 61312 | [[1812]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Semikarakorsk.png|50px]] | [[Семикаракорск]] | Ростовская область | Южный | 23884 | [[1672]] | |[[Файл:Taganrog.png|50px]] | [[Таганрог]] | Ростовская область | Южный | 257692 | [[1698]] | |[[Файл:Coat of Arms of Tsimlyansk.jpg|50px]] | [[Цимлянск]] | Ростовская область | Южный | 15029 | [[1672]] | |[[Файл:Coat of arms of Shakhty.png|50px]] | [[Шахты (город)|Шахты]] | Ростовская область | Южный | 240152 | [[1805]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kasimov (Ryazan oblast).png|50px]] | [[Касимов]] | [[Рязанская область]] | Центральный | 33494 | [[1152]] | | | [[Кораблино]] | Рязанская область | Центральный | 12657 | [[1676]] | |[[Файл:Mihai79.gif|50px]] | [[Михайлов (город)|Михайлов]] | Рязанская область | Центральный | 11783 | [[1137]] | |[[Файл:Coat of arms of Novomichurinsk (Ryazan oblast).png|50px]] | [[Новомичуринск]] | Рязанская область | Центральный | 19309 | [[1968]] | |[[Файл:Coat of Arms of Rybnoye (Ryazan obl).png|50px]] | [[Рыбное]] | Рязанская область | Центральный | 18378 | [[1597]] | |[[Файл:Coat of Arms of Ryazhsk (Ryazan oblast) (1779).png|50px]] | [[Ряжск]] | Рязанская область | Центральный | 21676 | [[1502]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Ryazan large.png|50px]] | [[Рязань]] | Рязанская область | Центральный | 525062 | [[1095]] | |[[Файл:Coat of Arms of Sasovo (Ryazan oblast).png|50px]] | [[Сасово]] | Рязанская область | Центральный | 28117 | [[1642]] | |[[Файл:Coat of Arms of Skopin (Ryazan oblast).png|50px]] | [[Скопин]] | Рязанская область | Центральный | 30374 | [[1676]] | | | [[Спас-Клепики]] | Рязанская область | Центральный | 5917 | [[16 век]] | | | [[Спасск-Рязанский]] | Рязанская область | Центральный | 7745 | [[1629]] | |[[Файл:Coat of Arms of Shatsk (Ryazan oblast) (1781).png|50px]] | [[Шацк (Рязанская область)|Шацк]] | Рязанская область | Центральный | 6562 | [[1553]] | |[[Файл:Coat of Arms of Zhigulyovsk (Samara oblast).png|50px]] | [[Жигулёвск]] | [[Һамар өлкәһе]] | Волга буйы | 57565 | [[1949]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kinel (Samara oblast).png|50px]] | [[Кинель]] | Һамар өлкәһе | Волга буйы | 34472 | [[1837]] | |[[Файл:63neftegorsk_g.png|50px]] | [[Нефтегорск (Һамар өлкәһе)|Нефтегорск]] | Һамар өлкәһе | Волга буйы | 18732 | [[1960]] | |[[Файл:Coat of Arms of Novokuybyshevsk (Samara oblast).png|50px]] | [[Новокуйбышевск]] | Һамар өлкәһе | Волга буйы | 108449 | [[1946]] | |[[Файл:Coat of Arms of Oktyabrsk (Samara oblast).png|50px]] | [[Октябрьск (Һамар өлкәһе)|Октябрьск]] | Һамар өлкәһе | Волга буйы | 27244 | [[1684]] | | | [[Отрадный]] | Һамар өлкәһе | Волга буйы | 47709 | [[1920-е]] | |[[Файл:Coat of Arms of Pokhvistnevo (Samara oblast).png|50px]] | [[Похвистнево]] | Һамар өлкәһе | Волга буйы | 28181 | [[1888]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Samara (Samara oblast).png|50px]] | [[Самара]] | Һамар өлкәһе | Волга буйы | 1164900 | [[1586]] | |[[Файл:Syzran coa.png|50px]] | [[Сызрань]] | Һамар өлкәһе | Волга буйы | 178773 | [[1683]] | |[[Файл:Coat of Arms of Togliatti Samara oblast small.svg|50px]] | [[Тольятти]] | Һамар өлкәһе | Волга буйы | 719484 | [[1737]] | |[[Файл:Coat of Arms of Chapaevsk (Samara oblast).png|50px]] | [[Чапаевск]] | Һамар өлкәһе | Волга буйы | 72689 | [[1909]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Saint Petersburg (2003).svg|50px]] | [[Санкт-Петербург]] | Санкт-Петербург | Северо-Западный | 4848742 | [[1703]] | |[[Файл:Coat of Arms of Arkadak (Saratov oblast).png|50px]] | [[Аркадак]] | [[Һарытау өлкәһе]] | Волга буйы | 12846 | [[1721]] | | | [[Аткарск]] | Һарытау өлкәһе | Волга буйы | 25620 | [[18 век]] | |[[Файл:Coat of Arms of Balakovo (Saratov oblast).png|50px]] | [[Балаково]] | Һарытау өлкәһе | Волга буйы | 199576 | [[1762]] | |[[Файл:Coat of Arms of Balashov (Saratov oblast).png|50px]] | [[Балашов (город)|Балашов]] | Һарытау өлкәһе | Волга буйы | 82222 | [[17 век]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Volsk_(Saratov_oblast)_(1780).png|50px]] | [[Вольск]] | Һарытау өлкәһе | Волга буйы | 66520 | [[1780]] | |[[Файл:Ershov gerb.png|50px]] | [[Ершов (город)|Ершов]] | Һарытау өлкәһе | Волга буйы | 21447 | [[1893]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kalininsk (Saratov oblast).png|50px]] | [[Калининск]] | Һарытау өлкәһе | Волга буйы | 16442 | [[1680]] | |[[Файл:Coat of Arms of Krasnoarmeysk (Saratov oblast).png|50px]] | [[Красноармейск (Һарытау өлкәһе)|Красноармейск]] | Һарытау өлкәһе | Волга буйы | 24362 | [[1765]] | | | [[Красный Кут]] | Һарытау өлкәһе | Волга буйы | 14420 | [[1837]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Marks_(Saratov_oblast).png|50px]] | [[Маркс (город)|Маркс]] | Һарытау өлкәһе | Волга буйы | 31535 | [[1918]] | | | [[Новоузенск]] | Һарытау өлкәһе | Волга буйы | 17015 | [[1760]] | |[[Файл:Coat of Arms of Petrovsk (Saratov oblast).png|50px]] | [[Петровск (Һарытау өлкәһе)|Петровск]] | Һарытау өлкәһе | Волга буйы | 31158 | [[1698]] | | | [[Пугачёв (город)|Пугачёв]] | Һарытау өлкәһе | Волга буйы | 41705 | [[1764]] | |[[Файл:Coat of Arms of Rtishchevo (Saratov oblast).png|50px]] | [[Ртищево]] | Һарытау өлкәһе | Волга буйы | 41295 | [[1666]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Saratov.png|50px]] | [[Саратов]] | Һарытау өлкәһе | Волга буйы | 836900 | [[1590]] | |[[Файл:Coat of Arms of Khvalynsk (Saratov oblast).png|50px]] | [[Хвалынск]] | Һарытау өлкәһе | Волга буйы | 13199 | [[1556]] | |[[Файл:Coat of Arms of Shikhany (Saratov oblast).svg|50px]] | [[Шиханы (Һарытау өлкәһе)|Шиханы]] | Һарытау өлкәһе | Волга буйы | 6067 | [[1928]] | |[[Файл:Coat of Arms of Engels (Saratov oblast).png|50px]] | [[Энгельс (город)|Энгельс]] | Һарытау өлкәһе | Волга буйы | 202838 | [[1747]] | |[[Файл:Aleksandrovsk.png|50px]] | [[Александровск-Сахалинский]] | [[Сахалинская область]] | Алыҫ көнсығыш | 10613 | [[1869]] | |[[Файл:Coat of Arms of Anivsky rayon (Sakhalinskaya oblast).gif|50px]] | [[Анива (город)|Анива]] | Сахалинская область | Алыҫ көнсығыш | 8449 | [[1886]] | |[[Файл:Coat of Arms of Dolinsky rayon (Sakhalin oblast).png|50px]] | [[Долинск]] | Сахалинская область | Алыҫ көнсығыш | 12200 | [[1884]] | |[[Файл:Coat of Arms of Korsakov (Sakhalin oblast).png|50px]] | [[Корсаков (город)|Корсаков]] | Сахалинская область | Алыҫ көнсығыш | 33526 | [[1853]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kurilsk (Sakhalin oblast).png|50px]] | [[Курильск]] | Сахалинская область | Алыҫ көнсығыш | 2070 | [[18 век]] | | | [[Макаров (город)|Макаров]] | Сахалинская область | Алыҫ көнсығыш | 6788 | [[1892]] | |[[Файл:Coat of Arms of Nevelsk (Sakhalin oblast).png|50px]] | [[Невельск]] | Сахалинская область | Алыҫ көнсығыш | 11682 | [[1946]] | |[[Файл:Coat of Arms of Okha (Sakhalin oblast).png|50px]] | [[Оха]] | Сахалинская область | Алыҫ көнсығыш | 23007 | [[1908]] | |[[Файл:Coat of Arms of Poronaysk (Sakhalinskaya oblast).gif|50px]] | [[Поронайск]] | Сахалинская область | Алыҫ көнсығыш | 16461 | [[1869]] | |[[Файл:Coat of Arms of Severo-Kurilsk rayon (Sakhalin oblast).png|50px]] | [[Северо-Курильск]] | Сахалинская область | Алыҫ көнсығыш | 2381 |[[1875]] | |[[Файл:Coat of Arms of Tomarinsky rayon (Sakhalin oblast).png|50px]] | [[Томари (Россия)|Томари]] | Сахалинская область | Алыҫ көнсығыш | 4537 | [[1870]] | |[[Файл:Coat of Arms of Uglegorsk (Sakhalin oblast).png|50px]] | [[Углегорск (Сахалинская область)|Углегорск]] | Сахалинская область | Алыҫ көнсығыш | 11880 | [[20 век]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kholmsk (Sakhalin oblast) coat fof arms.png|50px]] | [[Холмск]] | Сахалинская область | Алыҫ көнсығыш | 30936 | [[1870]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Yuzhno-Sakhalinsk.png|50px]] | [[Южно-Сахалинск]] | Сахалинская область | Алыҫ көнсығыш | 181727 | [[1882]] | |[[Файл:Coat of Arms of Alapaevsk (Sverdlovsk oblast).png|50px]] | [[Алапаевск]] | [[Свердловск өлкәһе]] | Уральский | 38198 | [[1639]] | |[[Файл:Coat of Arms of Aramil (Sverdlovsk oblast).png|50px]] | [[Арамиль]] | Свердловск өлкәһе | Уральский | 14227 | [[1675]] | |[[Файл:Coat of Arms of Artyomovsky (Sverdlovsk oblast).png|50px]] | [[Артёмовский]] | Свердловск өлкәһе | Уральский | 32878 | [[1665]] | |[[Файл:Coat of Arms of Asbest (Sverdlovsk oblast).png|50px]] | [[Асбест (город)|Асбест]] | Свердловск өлкәһе | Уральский | 70067 | [[1889]] | |[[Файл:Coat of Arms of Berezovsky (Sverdlovsk oblast).svg|50px]] | [[Берёзовский (Свердловск өлкәһе)|Берёзовский]] | Свердловск өлкәһе | Уральский | 51583 | [[1748]] | |[[Файл:Coat of Arms of Bogdanovich (Sverdlovsk oblast).png|50px]] | [[Богданович (город)|Богданович]] | Свердловск өлкәһе | Уральский | 31752 | [[1885]] | | | [[Верхний Тагил]] | Свердловск өлкәһе | Уральский | 11843 | [[1716]] | |[[Файл:Coat of Arms of Verkhnyaya Pyshma (Sverdlovsk oblast).png|50px]] | [[Верхняя Пышма]] | Свердловск өлкәһе | Уральский | 58707 | [[1854]] | |[[Файл:Coat of Arms of Verkhnyaya Salda (Sverdlovsk oblast).png|50px]] | [[Верхняя Салда]] | Свердловск өлкәһе | Уральский | 46240 | [[1778]] | |[[Файл:Coat of Arms of Verkhnyaya Tura (Sverdlovsk oblast).png|50px]] | [[Верхняя Тура]] | Свердловск өлкәһе | Уральский | 9468 | [[1737]] | |[[Файл:Coat of Arms of Verkhoturie (Sverdlovsk oblast) coat ot arms.png|50px]] | [[Верхотурье]] | Свердловск өлкәһе | Уральский | 8815 | [[1597]] | |[[Файл:Coat of Arms of Volchansk (Sverdlovsk oblast).png|50px]] | [[Волчанск (Свердловск өлкәһе)|Волчанск]] | Свердловск өлкәһе | Уральский | 10008 | [[1956]] | |[[Файл:Coat of Arms of Degtyarsk (Sverdlovsk oblast).png|50px]] | [[Дегтярск]] | Свердловск өлкәһе | Уральский | 15521 | [[1914]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Yekaterinburg (Sverdlovsk oblast).svg|50px]] | [[Екатеринбург]] | Свердловск өлкәһе | Уральский | 1377738 | [[1723]] | |[[Файл:Coat of Arms of Zarechny (Sverdlovsk oblast).png|50px]] | [[Заречный (Свердловск өлкәһе)|Заречный]] | Свердловск өлкәһе | Уральский | 26803 | [[1955]] | |[[Файл:Coat of arms of ivdel (russia).jpg|50px]] | [[Ивдель]] | Свердловск өлкәһе | Уральский | 17764 | [[1831]] | |[[Файл:Coat of Arms of Irbit (Sverdlovsk oblast).png|50px]] | [[Ирбит]] | Свердловск өлкәһе | Уральский | 38352 | [[1631]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kamensk-Uralsky (Sverdlovsk oblast).png|50px]] | [[Каменск-Уральский]] | Свердловск өлкәһе | Уральский | 174710 | [[1682]] | |[[Файл:Kamyshlov_city_coa.png|50px]] | [[Камышлов]] | Свердловск өлкәһе | Уральский | 26875 | [[1668]] | |[[Файл:Герб ГО Карпинск.jpg|50px]] | [[Карпинск]] | Свердловск өлкәһе | Уральский | 29118 | [[1759]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kachkanar (Sverdlovsk oblast).png|50px]] | [[Качканар]] | Свердловск өлкәһе | Уральский | 42563 | [[1957]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kirovgrad (Sverdlovsk oblast).png|50px]] | [[Кировград]] | Свердловск өлкәһе | Уральский | 21959 | [[1661]] | |[[Файл:Coat of Arms of Krasnoturinsk (Sverdlovsk oblast).png|50px]] | [[Краснотурьинск]] | Свердловск өлкәһе | Уральский | 59701 | [[1758]] | |[[Файл:Coat of Arms of Krasnouralsk (Sverdlovsk oblast).png|50px]] | [[Красноуральск]] | Свердловск өлкәһе | Уральский | 24973 | [[1925]] | |[[Файл:Coat of Arms of Krasnoufimsk (Sverdlovsk oblast).png|50px]] | [[Красноуфимск]] | Свердловск өлкәһе | Уральский | 39765 | [[1736]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kushva (Sverdlovsk oblast).png|50px]] | [[Кушва]] | Свердловск өлкәһе | Уральский | 33027 | [[1735]] | |[[Файл:Coat of Arms of Lesnoy (Sverdlovsk oblast).png|50px]] | [[Лесной (город)|Лесной]] | Свердловск өлкәһе | Уральский | 52464 | [[1947]] | |[[Файл:Coat of Arms of Mikhailovsk (Sverdlovsk oblast).png|50px]] | [[Михайловск (Свердловск өлкәһе)|Михайловск]] | Свердловск өлкәһе | Уральский | 9215 | [[1805]] | |[[Файл:Coat of Arms of Nevyansk (Sverdlovsk oblast).png|50px]] | [[Невьянск]] | Свердловск өлкәһе | Уральский | 25147 | [[1701]] | |[[Файл:Coat of Arms of Nizhnie Sergi (Sverdlovsk oblast).png|50px]] | [[Нижние Серги]] | Свердловск өлкәһе | Уральский | 11217 | [[1743]] | |[[Файл:Coat of Arms of Nizhny Tagil (Sverdlovsk oblast).png|50px]] | [[Нижний Тагил]] | Свердловск өлкәһе | Уральский | 361883 | [[1722]] | |[[Файл:Coat of Arms of Nizhnyaya Salda (Sverdlovsk oblast).png|50px]] | [[Нижняя Салда]] | Свердловск өлкәһе | Уральский | 17969 | [[1760]] | |[[Файл:Coat of Arms of Nizhnyaya Tura (Sverdlovsk oblast).png|50px]] | [[Нижняя Тура]] | Свердловск өлкәһе | Уральский | 21596 | [[1754]] | |[[Файл:Coat of Arms of Novaya Lyalya (Sverdlovsk oblast).jpg|50px]] | [[Новая Ляля]] | Свердловск өлкәһе | Уральский | 12400 | [[1903]] | |[[Файл:Coat of Arms of Novouralsk (Sverdlovsk oblast) (1979).png|50px]] | [[Новоуральск]] | Свердловск өлкәһе | Уральский | 91813 | [[1941]] | |[[Файл:Coat of Arms of Pervouralsk (Sverdlovsk oblast).png|50px]] | [[Первоуральск]] | Свердловск өлкәһе | Уральский | 149800 | [[1732]] | |[[Файл:Coat of Arms of Polevskoy.svg|50px]] | [[Полевской]] | Свердловск өлкәһе | Уральский | 64316 | [[1718]] | |[[Файл:Revda and revdinski rayon coa.png|50px]] | [[Ревда (Свердловск өлкәһе)|Ревда]] | Свердловск өлкәһе | Уральский | 61713 | [[1734]] | |[[Файл:Coat of Arms of Rezh (Sverdlovsk oblast).png|50px]] | [[Реж]] | Свердловск өлкәһе | Уральский | 38709 | [[1773]] | |[[Файл:Сoat of Arms Severouralsk municipality (Sverdlovsk oblast).png|50px]] | [[Североуральск]] | Свердловск өлкәһе | Уральский | 29279 | [[1758]] | |[[Файл:Coat of Arms of Serov (Sverdlovsk oblast).png|50px]] | [[Серов (город)|Серов]] | Свердловск өлкәһе | Уральский | 99381 | [[1893]] | |[[Файл:Coat of Arms of Sredneuralsk (Sverdlovsk oblast).png|50px]] | [[Среднеуральск]] | Свердловск өлкәһе | Уральский | 20357 | [[1931]] | |[[Файл:Coat of Arms of Sukhoi Log (Sverdlovsk oblast).png|50px]] | [[Сухой Лог (Свердловск өлкәһе)|Сухой Лог]] | Свердловск өлкәһе | Уральский | 34836 | [[1710]] | |[[Файл:Coat of Arms of Sysert (Sverdlovsk oblast).png|50px]] | [[Сысерть (город)|Сысерть]] | Свердловск өлкәһе | Уральский | 20594 | [[1732]] | |[[Файл:Coat of Arms of Tavda (Sverdlovsk oblast).png|50px]] | [[Тавда (город)|Тавда]] | Свердловск өлкәһе | Уральский | 35421 | [[1910]] | |[[Файл:Coat of Arms of Talitsa (Sverdlovsk oblast).png|50px]] | [[Талица (город)|Талица]] | Свердловск өлкәһе | Уральский | 18339 | [[1732]] | |[[Файл:Coat of Arms of Turinsk (Sverdlovsk oblast).png|50px]] | [[Туринск]] | Свердловск өлкәһе | Уральский | 17990 | [[1600]] | |[[Файл:COA Inkerman, Sevastopol.svg|50px]] | [[Инкерман]]^{[[Крымский кризис|Оспаривается]]} | [[Севастополь]] | Южный | 11526 | [[6 век н. э.]] |%|[[Файл:COA of Sevastopol.svg|50px]] | [[Севастополь]]^{[[Крымский кризис|Оспаривается]]} | Севастополь | Южный | 344479 | [[1783]] | | | [[Алагир]] | [[Северная Осетия — Алания]] | Северо-Кавказский | 20949 | [[1850]] | | | [[Ардон (город)|Ардон]] | Северная Осетия — Алания | Северо-Кавказский | 18774 | [[1824]] | |[[Файл:Beslan_coat.jpg|50px]] | [[Беслан]] | Северная Осетия — Алания | Северо-Кавказский | 36724 | [[1847]] |%|[[Файл:Coat of arms of Vladikavkaz.png|50px]] | [[Владикавказ]] | Северная Осетия — Алания | Северо-Кавказский | 311635 | [[1784]] | | | [[Дигора]] | Северная Осетия — Алания | Северо-Кавказский | 10856 | [[1852]] | |[[Файл:Coat of Arms of Mozdok (North Ossetia).png|50px]] | [[Моздок]] | Северная Осетия — Алания | Северо-Кавказский | 38748 | [[1763]] | |[[Файл:Coat of Arms of Velizh.png|50px]] | [[Велиж]] | [[Смоленская область]] | Центральный | 7620 | [[1536]] | |[[Файл:Coat of Arms of Vyazma (Smolensk oblast) (1780).png|50px]] | [[Вязьма]] | Смоленская область | Центральный | 57103 | [[1239]] | |[[Файл:Coat of Arms of Gagarin city.png|50px]] | [[Гагарин (Смоленская область)|Гагарин]] | Смоленская область | Центральный | 31721 | [[1705]] | |[[Файл:Coat of Arms of Demidov (Porechie Smolensk oblast) (1780).png|50px]] | [[Демидов (город)|Демидов]] | Смоленская область | Центральный | 7333 | [[1499]] | | | [[Десногорск]] | Смоленская область | Центральный | 29677 | [[1974]] | |[[Файл:Coat of Arms of Dorogobuzh (Smolensk oblast) (1780).png|50px]] | [[Дорогобуж]] | Смоленская область | Центральный | 10720 | [[1150]] | |[[Файл:Coat of Arms of Dukhovshchina (Smolensk oblast) (1780).png|50px]] | [[Духовщина]] | Смоленская область | Центральный | 4370 | [[1675]] | |[[Файл:%D0%93%D0%B5%D1%80%D0%B1_%D0%B3%D0%BE%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%B0_%D0%95%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%B8%2C_%D0%A1%D0%BC%D0%BE%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B9_%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D0%B0%D1%81%D1%82%D0%B8-_2014-06-09_23-42.jpg|50px]] | [[Ельня]] | Смоленская область | Центральный | 10095 | [[1150]] | | | [[Починок (город)|Починок]] | Смоленская область | Центральный | 8776 | [[1868]] | |[[Файл:Coat of Arms of Roslavl (Smolensk oblast) (1780).png|50px]] | [[Рославль]] | Смоленская область | Центральный | 54898 | [[1137]] | |[[Файл:Coat of Arms of Rudnya rayon (Smolensk oblast).png|50px]] | [[Рудня (город)|Рудня]] | Смоленская область | Центральный | 10029 | [[1363]] | |[[Файл:Герб Сафоново.gif|50px]] | [[Сафоново (Смоленская область)|Сафоново]] | Смоленская область | Центральный | 46116 | [[1859]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Smolensk (Smolensk oblast) (2001).png|50px]] | [[Смоленск]] | Смоленская область | Центральный | 326863 | [[863]] | |[[Файл:Coat of Arms of Sychyovka (Sychyovsk Smolensk oblast) (1780).png|50px]] | [[Сычёвка]] | Смоленская область | Центральный | 8111 | [[1488]] | |[[Файл:Coat of Arms of Yartsevo (Smolensk oblast).png|50px]] | [[Ярцево]] | Смоленская область | Центральный | 47853 | [[1610]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Blagodarny.png|50px]] | [[Благодарный]] | [[Ставропольский край]] | Северо-Кавказский | 32736 | [[1782]] | |[[Файл:Coat of Arms of Budyonnovsk (Stavropol krai).png|50px]] | [[Будённовск]] | Ставропольский край | Северо-Кавказский | 64628 | [[1799]] | |[[Файл:Coat of Arms of Georgievsk (Stavropol kray).png|50px]] | [[Георгиевск]] | Ставропольский край | Северо-Кавказский | 72126 | [[1777]] | |[[Файл:Coat of Arms of Essentuki (Stavropol krai).png|50px]] | [[Ессентуки]] | Ставропольский край | Северо-Кавказский | 100969 | [[1825]] | |[[Файл:Coat of Arms of Zheleznovodsk (Stavropol kray).png|50px]] | [[Железноводск]] | Ставропольский край | Северо-Кавказский | 24496 | [[1810]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Zelenokumsk.png|50px]] | [[Зеленокумск]] | Ставропольский край | Северо-Кавказский | 35790 | [[1781]] | |[[Файл:Coat of Arms of Izobilny (Stavropol krai) (1973).png|50px]] | [[Изобильный]] | Ставропольский край | Северо-Кавказский | 40546 | [[1895]] | |[[Файл:Coat of Arms of Ipatovo.jpg|50px]] | [[Ипатово]] | Ставропольский край | Северо-Кавказский | 26055 | [[1860]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kislovodsk (Stavropol kray).png|50px]] | [[Кисловодск]] | Ставропольский край | Северо-Кавказский | 128502 | [[1803]] | |[[Файл:Coat of Arms of Lermontov.png|50px]] | [[Лермонтов (город)|Лермонтов]] | Ставропольский край | Северо-Кавказский | 22540 | [[1953]] | |[[Файл:Coat of Arms of Mineralovodsky District (Stavropol Krai).png|50px]] | [[Минеральные Воды]] | Ставропольский край | Северо-Кавказский | 76715 | [[1878]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Mihaylovsk_(SK).png|50px]] | [[Михайловск (Ставропольский край)|Михайловск]] | Ставропольский край | Северо-Кавказский | 71018 | [[1784]] | |[[Файл:Coat of Arms of Nevinnomysk (Stavropol kray).png|50px]] | [[Невинномысск]] | Ставропольский край | Северо-Кавказский | 118351 | [[1825]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Neftekumsk.png|50px]] | [[Нефтекумск]] | Ставропольский край | Северо-Кавказский | 27700 | [[1958]] | |[[Файл:Coat of Arms of Novoaleksandrovsk (Stavropol kray).png|50px]] | [[Новоалександровск]] | Ставропольский край | Северо-Кавказский | 26759 | [[1804]] | |[[Файл:Coat of Arms of Novopavlovsk.png|50px]] | [[Новопавловск]] | Ставропольский край | Северо-Кавказский | 26556 | [[1777]] | |[[Файл:Coat of Arms of Pyatigorsk (Stavropol kray) (1971).png|50px]] | [[Пятигорск]] | Ставропольский край | Северо-Кавказский | 142397 | [[1780]] | |[[Файл:Coat of Arms of Svetlograd (Stavropol krai).png|50px]] | [[Светлоград]] | Ставропольский край | Северо-Кавказский | 38520 | [[1786]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Stavropol (1994).png|50px]] | [[Ставрополь]] | Ставропольский край | Северо-Кавказский | 398266 | [[1777]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Zherdevka_(Tambov_oblast).png|50px]] | [[Жердевка]] | [[Тамбовская область]] | Центральный | 15211 | [[1745]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Kirsanov_(Tambov_oblast).png|50px]] | [[Кирсанов]] | Тамбовская область | Центральный | 17240 | [[1702]] | |[[Файл:Kotovsk.png|50px]] | [[Котовск (Тамбовская область)|Котовск]] | Тамбовская область | Центральный | 31851 | [[1940]] | |[[Файл:Coat of Arms of Michurinsk (Tambov oblast) (2003).png|50px]] | [[Мичуринск]] | Тамбовская область | Центральный | 98758 | [[1635]] | |[[Файл:Coat of Arms of Morshansk (Tambov oblast) (1781).png|50px]] | [[Моршанск]] | Тамбовская область | Центральный | 41550 | [[1623]] | || [[Рассказово]] | Тамбовская область | Центральный | 45484 | [[1698]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Tambov (Tambov oblast) (1781).png|50px]] | [[Тамбов]] | Тамбовская область | Центральный | 280457 | [[1636]] | |[[Файл:Uvarovo-city_(Tambov_oblast).png|50px]] | [[Уварово (Тамбовская область)|Уварово]] | Тамбовская область | Центральный | 26829 | [[1699]] | | | [[Агрыз]] | [[Татарстан]] | Волга буйы | 19299 | [[1646]] | |[[Файл:Aznakeevskii rayon gerb.gif|50px]] | [[Азнакаево]] | Татарстан | Волга буйы | 34859 | [[1762]] | |[[Файл:Coat of Arms of Almetievsk (Tatarstan) (1987).png|50px]] | [[Альметьевск]] | Татарстан | Волга буйы | 146309 | [[18 век]] | |[[Файл:Coat of Arms of Arsk (Tatarstan).png|50px]] | [[Арск]] | Татарстан | Волга буйы | 18114 | [[13 век]] | |[[Файл:Coat of Arms of Bavly (Tatarstan).png|50px]] | [[Бавлы]] | Татарстан | Волга буйы | 22109 | [[1658]] | |[[Файл:Coat of Arms of Spassk (Bolgar Tatarstan) (1781).png|50px]] | [[Болгар]] | Татарстан | Волга буйы | 8650 |[[1781]] | |[[Файл:Gerb v bugulme.gif|50px]] | [[Бугульма]] | Татарстан | Волга буйы | 89144 | [[1736]] | |[[Файл:Coat of arms of Buinsk (Tatarstan) (1778).png|50px]] | [[Буинск (Татарстан)|Буинск]] | Татарстан | Волга буйы | 20342 | [[1691]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Elabuga_(Tatarstan)_(2006).png|50px]] | [[Елабуга]] | Татарстан | Волга буйы | 70750 | [[11 век]] | |[[Файл:Coat of Arms of Zainsk (Tatarstan).png|50px]] | [[Заинск]] | Татарстан | Волга буйы | 41798 | [[1656]] | |[[Файл:Coat of Arms of Zelenodolsk (Tatarstan).png|50px]] | [[Зеленодольск (Татарстан)|Зеленодольск]] | Татарстан | Волга буйы | 97651 | [[1865]] | | | [[Иннополис]] | Татарстан | Волга буйы | 96<ref>На 1 января 2016 года</ref> | [[2012]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Kazan (Tatarstan) (2004).png|50px]] | [[Казань]] | Татарстан | Волга буйы |1216965| [[1005]] | |[[Файл:Coat of Arms of Laishev (Tatarstan) (1781).png|50px]] | [[Лаишево]] | Татарстан | Волга буйы | 7735 | [[1557]] | |[[Файл:Coat of Arms of Leninogorsk (Tatarstan).png|50px]] | [[Лениногорск (Татарстан)|Лениногорск]] | Татарстан | Волга буйы | 64145 | [[1795]] | |[[Файл:Coat of Arms of Mamadysh (Tatarstan) (1781).png|50px]] | [[Мамадыш]] | Татарстан | Волга буйы | 14432 | [[1391]] | |[[Файл:Coat of Arms of Mendeleyevsk (Tatarstan).png|50px]] | [[Менделеевск]] | Татарстан | Волга буйы | 22075 | [[1868]] | |[[Файл:Coat of Arms of Menzelinsk (Tatarstan).png|50px]] | [[Мензелинск]] | Татарстан | Волга буйы | 16474 | [[1586]] | |[[Файл:Coat of Arms of Naberezhnye Chelny (Tatarstan).svg|50px]] | [[Набережные Челны]] | Татарстан | Волга буйы | 513242 | [[1626]] | |[[Файл:Coat of Arms of Nizhnekamsk rayon (Tatarstan).png|50px]] | [[Нижнекамск]] | Татарстан | Волга буйы | 234108 | [[1961]] | |[[Файл:NurlatCoa2006.gif|50px]] | [[Нурлат]] | Татарстан | Волга буйы | 32600 | [[1905]] | |[[Файл:Coat of Arms of Tetiushi (Tatarstan) (1781).gif|50px]] | [[Тетюши]] | Татарстан | Волга буйы | 11596 | [[1578]] | |[[Файл:Coat of Arms of Chistopol (Tatarstan) (1781).png|50px]] | [[Чистополь]] | Татарстан | Волга буйы | 60703 | [[18 век]] | |[[Файл:Coat of Arms of Andreapol (Tver oblast).png|50px]] | [[Андреаполь]] | [[Тверская область]] | Центральный | 8265 | [[1907]] | |[[Файл:Coat of Arms of Bezhetsk (Tver oblast).png|50px]] | [[Бежецк]] | Тверская область | Центральный | 24517 | [[1137]] | |[[Файл:Coat of Arms of Bely (Tver oblast).png|50px]] | [[Белый (город)|Белый]] | Тверская область | Центральный | 3771 | [[1350]] | |[[Файл:Coat of Arms of Bologoe (Tver oblast).png|50px]] | [[Бологое]] | Тверская область | Центральный | 23499 | [[1495]] | |[[Файл:Coat of Arms of Vesegonsk (Tver oblast).png|50px]] | [[Весьегонск]] | Тверская область | Центральный | 7330 | [[1564]] | |[[Файл:Coat of Arms of Vyshny Volochek (Tver oblast).png|50px]] | [[Вышний Волочёк]] | Тверская область | Центральный | 52326 | [[1471]] | | | [[Западная Двина (город)|Западная Двина]] | Тверская область | Центральный | 9376 | [[1900]] | |[[Файл:Coat of Arms of Zubtsov (Tver oblast).png|50px]] | [[Зубцов]] | Тверская область | Центральный | 6937 | [[1216]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kalyazin (Tver oblast).png|50px]] | [[Калязин]] | Тверская область | Центральный | 13870 | [[1434]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kashin (Tver oblast).png|50px]] | [[Кашин]] | Тверская область | Центральный | 16174 | [[1238]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kimry (Tver Oblast).png|50px]] | [[Кимры]] | Тверская область | Центральный | 49623 | [[1546]] | |[[Файл:Coat_of_arms_Konakovo_(Tver_oblast)_Russia_2007.png|50px]] | [[Конаково]] | Тверская область | Центральный | 41303 | [[1806]] | |[[Файл:Coat of Arms of Krasny Kholm (Tver oblast).png|50px]] | [[Красный Холм]] | Тверская область | Центральный | 5608 | [[1518]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kuvshinovo (Tver oblast).png|50px]] | [[Кувшиново]] | Тверская область | Центральный | 10008 | [[1910]] | |[[Файл:Coat of Arms of Likhoslavl (Tver oblast).png|50px]] | [[Лихославль]] | Тверская область | Центральный | 12259 | [[1624]] | |[[Файл:Coat of Arms of Nelidovo (Tver oblast).png|50px]] | [[Нелидово]] | Тверская область | Центральный | 22886 | [[1900]] | |[[Файл:Coat of Arms of Ostashkov (Tver oblast).png|50px]] | [[Осташков]] | Тверская область | Центральный | 18073 | [[14 век]] | |[[Файл:Герб Ржева (1996).png|50px]] | [[Ржев]] | Тверская область | Центральный | 62026 | [[1216]] | |[[Файл:Coat of Arms of Staritsa (Tver oblast) (1780).png|50px]] | [[Старица (город)|Старица]] | Тверская область | Центральный | 8610 | [[1297]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Tver (Tver oblast).png|50px]] | [[Тверь]] | Тверская область | Центральный | 403726 | [[1135]] | |[[Файл:Coat of Arms of Torzhok (Tver oblast).png|50px]] | [[Торжок]] | Тверская область | Центральный | 47702 | [[9 век|9]]-[[10 век]]а | |[[Файл:Coat of Arms of Toropets (Tver oblast).png|50px]] | [[Торопец]] | Тверская область | Центральный | 13018 | [[1074]] | |[[Файл:Coat of Arms of Udomlya (Tver oblast).png|50px]] | [[Удомля]] | Тверская область | Центральный | 31048 | [[1478]] | | | [[Асино]] | [[Томская область]] | Сибирский | 25614 | [[1896]] | |[[Файл:Coat of arms of Kedrovy (Tomsk oblast).jpg|50px]] | [[Кедровый (Томская область)|Кедровый]] | Томская область | Сибирский | 2451 | [[1982]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kolpashevo (Tomsk oblast) (2006).png|50px]] | [[Колпашево]] | Томская область | Сибирский | 24126 | [[17 век]] | |[[Файл:Coat of Arms of Seversk.svg|50px]] | [[Северск (Томская область)|Северск]] | Томская область | Сибирский | 108466 | [[1949]] | |[[Файл:Strezhevoy coat of arms.png|50px]] | [[Стрежевой]] | Томская область | Сибирский | 42216 | [[1966]] |%|[[Файл:Tomsk city coat of arms.png|50px]] | [[Томск]] | Томская область | Сибирский | 522940 | [[1604]] | |[[Файл:Coat of Arms of Aleksin (Tula oblast).png|50px]] | [[Алексин (город)|Алексин]] | [[Тульская область]] | Центральный | 61738 | [[1348]] | |[[Файл:Coat of Arms of Belyov (Tula oblast).png|50px]] | [[Белёв]] | Тульская область | Центральный | 13918 | [[1147]] | |[[Файл:Coat of Arms of Bogoroditsk (Tula oblast).png|50px]] | [[Богородицк]] | Тульская область | Центральный | 31897 | [[1663]] | | | [[Болохово]] | Тульская область | Центральный | 9619 | [[16 век]] | |[[Файл:Coat of Arms of Venyov (Tula oblast).png|50px]] | [[Венёв]] | Тульская область | Центральный | 15220 | [[1371]] | |[[Файл:Donskoy gerb.svg|50px]] | [[Донской (Тульская область)|Донской]] | Тульская область | Центральный | 64561 | [[1773]] | |[[Файл:Coat of Arms of Efremov (Tula oblast).png|50px]] | [[Ефремов (город)|Ефремов]] | Тульская область | Центральный | 42350 | [[1637]] | |[[Файл:Kimovsk gerb.gif|50px]] | [[Кимовск]] | Тульская область | Центральный | 28493 | [[17 век]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kireevsk (Tula oblast) (1990).png|50px]] | [[Киреевск (Тульская область)|Киреевск]] | Тульская область | Центральный | 25585 | [[1762]] | | | [[Липки]] | Тульская область | Центральный | 8741 | [[17 век]] | |[[Файл:Coat of Arms of Novomoskovsk (Tula oblast).png|50px]] | [[Новомосковск (Тульская область)|Новомосковск]] | Тульская область | Центральный | 131227 | [[1930]] | |[[Файл:Gerb-Plavsky-region.gif|50px]] | [[Плавск]] | Тульская область | Центральный | 16248 | [[1563]] | | | [[Суворов (город)|Суворов]] | Тульская область | Центральный | 18975 | [[1949]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Tula.png|50px]] | [[Тула]] | Тульская область | Центральный | 501129 | [[1146]] | |[[Файл:Coat of Arms of Uzlovaya (Tula oblast).png|50px]] | [[Узловая]] | Тульская область | Центральный | 55282 | [[1873]] | |[[Файл:Coat of Arms of Chekalin (Likhvin Tula oblast) (1777).png|50px]] | [[Чекалин (город)|Чекалин]] | Тульская область | Центральный | 994 | [[1565]] | |[[Файл:Coat of Arms of Schyokino (Tula oblast).png|50px]] | [[Щёкино]] | Тульская область | Центральный | 58154 | [[1870]] | |[[Файл:Coat of Arms of Yasnogorsk (Tula oblast) (1987).png|50px]] | [[Ясногорск (Тульская область)|Ясногорск]] | Тульская область | Центральный | 16804 | [[1578]] | | | [[Советск (Тульская область)|Советск]] | Тульская область | Центральный | 7537 | [[1949]] | |[[Файл:Akdovurak_сoat_of_arms.png|50px]] | [[Ак-Довурак]] | [[Тыва]] | Сибирский | 13469 | [[1964]] |%|[[Файл:Blason de Kyzyl.png|50px]] | [[Кызыл]] | Тыва | Сибирский | 109906 | [[1914]] | | | [[Туран (город)|Туран]] | Тыва | Сибирский | 4988 | [[1885]] | | | [[Чадан]] | Тыва | Сибирский | 9037 | [[1873]] | | | [[Шагонар]] | Тыва | Сибирский | 10958 | [[1888]] | |[[Файл:Zavodoukovsk Coat of arms.jpg|50px]] | [[Заводоуковск]] | [[Төмән өлкәһе]] | Уральский | 25657 | [[1729]] | |[[Файл:Coat of Arms of Ishim (Tyumen oblast).png|50px]] | [[Ишим]] | Төмән өлкәһе | Уральский | 69567 | [[1687]] | |[[Файл:Coat of Arms of Tobolsk (Tyumen oblast) (2007).png|50px]] | [[Тобольск]] | Төмән өлкәһе | Уральский | 99698 | [[1587]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Tyumen (Tyumen oblast) (2005).png|50px]] | [[Тюмень]] | Төмән өлкәһе | Уральский | 581758 | [[1586]] | |[[Файл:Coat of Arms of Yalutorovsk (Tyumen oblast) (1785).png|50px]] | [[Ялуторовск]] | Төмән өлкәһе | Уральский | 36494 | [[1659]] | |[[Файл:Coat of Arms of Votkinsk (Udmurtia).png|50px]] | [[Воткинск]] | [[Удмуртия]] | Волга буйы | 100034 | [[1759]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Glazov_(Udmurtia).png|50px]] | [[Глазов]] | Удмуртия | Волга буйы | 95835 | [[1678]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Izhevsk (Udmurtia).svg|50px]] | [[Ижевск]] | Удмуртия | Волга буйы | 628117 | [[1760]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kambarka rayon (Udmurtia).svg|50px]] | [[Камбарка]] | Удмуртия | Волга буйы | 11028 | [[1767]] | |[[Файл:Coat of Arms of Mozhga (Udmurtia) (1980).png|50px]] | [[Можга]] | Удмуртия | Волга буйы | 47959 | [[1835]] | |[[Файл:Coat of Arms of Sarapul (Udmurtia) (1781).png|50px]] | [[Сарапул]] | Удмуртия | Волга буйы | 101390 | [[1621]] | |[[Файл:Coat of arms of Barysh.png|50px]] | [[Барыш (город)|Барыш]] | [[Ульяновская область]] | Волга буйы | 17149 | [[17 век]] | |[[Файл:Coat of Arms of Dimitrovgrad.png|50px]] | [[Димитровград (Россия)|Димитровград]] | Ульяновская область | Волга буйы | 122549 | [[1698]] | |[[Файл:Inza_gerb.png|50px]] | [[Инза]] | Ульяновская область | Волга буйы | 18547 | [[1897]] | |[[Файл:Coat of arms of Novoulyanovsk.png|50px]] | [[Новоульяновск]] | Ульяновская область | Волга буйы | 16032 | [[1957]] | |[[Файл:Coat of Arms of Sengilei (Ulianovsk oblast) (1778).png|50px]] | [[Сенгилей]] | Ульяновская область | Волга буйы | 6959 | [[1666]] |%|[[Файл:Coat of arms of Ulyanovsk.png|50px]] | [[Ульяновск]] | Ульяновская область | Волга буйы | 613793 | [[1648]] | |[[Файл:Coat of Arms of Amursk (Khabarovsk krai) 2011.png|50px]] | [[Амурск]] | [[Хабаровский край]] | Алыҫ көнсығыш | 42977 | [[1958]] | | | [[Бикин (город)|Бикин]] | Хабаровский край | Алыҫ көнсығыш | 17156 | [[1895]] | | | [[Вяземский (город)|Вяземский]] | Хабаровский край | Алыҫ көнсығыш | 14556 | [[1894]] | |[[Файл:Coat of Arms of Komsomolsk-na-Amure (Khabarovsk kray) (1999).png|50px]] | [[Комсомольск-на-Амуре]] | Хабаровский край | Алыҫ көнсығыш | 263906 | [[1932]] | |[[Файл:Coat of Arms of Nikolaevsk-na-Amure (Khabarovsk kray) (2002).png|50px]] | [[Николаевск-на-Амуре]] | Хабаровский край | Алыҫ көнсығыш | 22773 | [[1850]] | |[[Файл:Coat of Arms of Sovietskaya Gavan (Khabarovsk krai).png|50px]] | [[Советская Гавань]] | Хабаровский край | Алыҫ көнсығыш | 27712 | [[1853]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Khabarovsk.svg|50px]] | [[Хабаровск]] | Хабаровский край | Алыҫ көнсығыш | 577668 | [[1858]] | |[[Файл:Coat of Arms of Abaza (Khakassia).png|50px]] | [[Абаза (город)|Абаза]] | [[Хакасия]] | Сибирский | 17111 | [[1867]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Abakan (Khakassia).png|50px]] | [[Абакан]] | Хакасия | Сибирский | 165183 | [[1931]] | |[[Файл:Sayanogorsk gerb FRL-KEANE-RUSSIA.jpg|50px]] | [[Саяногорск]] | Хакасия | Сибирский | 49889 | [[1975]] | |[[Файл:Coat of Arms of Sorsk (Khakassia).png|50px]] | [[Сорск]] | Хакасия | Сибирский | 12140 | [[1940-е]] | |[[Файл:Coat of Arms of Chernogorsk (Khakassia).png|50px]] | [[Черногорск]] | Хакасия | Сибирский | 72117 | [[1936]] | |[[Файл:Coat of Arms of Beloyarsky (Khanty-Mansia).png|50px]] | [[Белоярский (Ханты-Мансийский автономный округ)|Белоярский]] | [[Ханты-Мансийский автономный округ — Югра|Ханты-Мансийский АО — Югра]] | Уральский | 20283 | [[1969]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kogalym (Khanty-Mansia).png|50px]] | [[Когалым]] | Ханты-Мансийский АО — Югра | Уральский | 58192 | [[1975]] | |[[Файл:Coat of Arms of Langepas.svg|50px]] | [[Лангепас]] | Ханты-Мансийский АО — Югра | Уральский | 41675 | [[1980]] | |[[Файл:Coat of Arms ofLyantor.jpg|50px]] | [[Лянтор]] | Ханты-Мансийский АО — Югра | Уральский | 38922 | [[1932]] | |[[Файл:Coat of Arms of Megion.svg|50px]] | [[Мегион]] | Ханты-Мансийский АО — Югра | Уральский | 49471 | [[1810]] | |[[Файл:Coat of Arms of Nefteyugansk (Khanty-Mansia).png|50px]] | [[Нефтеюганск]] | Ханты-Мансийский АО — Югра | Уральский | 123276 | [[1961]] | |[[Файл:Coat of Arms of Nizhnevartovsk (Khanty-Mansia).svg|50px]] | [[Нижневартовск]] | Ханты-Мансийский АО — Югра | Уральский | 251860 | [[1909]] | |[[Файл:Coat of arms of Nyagan.png|50px]] | [[Нягань]] | Ханты-Мансийский АО — Югра | Уральский | 54903 | [[1965]] | |[[Файл:Coat of Arms of Pokachi (Khanty-Mansia).png|50px]] | [[Покачи]] | Ханты-Мансийский АО — Югра | Уральский | 17053 | [[1984]] | |[[Файл:Coat of Arms of Pyt-Yakh (Khanty-Mansia).png|50px]] | [[Пыть-Ях]] | Ханты-Мансийский АО — Югра | Уральский | 41453 | [[1968]] | |[[Файл:Raduzhnyj gerb.jpg|50px]] | [[Радужный (Ханты-Мансийский автономный округ)|Радужный]] | Ханты-Мансийский АО — Югра | Уральский | 43394 | [[1973]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Sovetsky_(Khanty-Mansyisky_AO).png|50px]] | [[Советский (Ханты-Мансийский автономный округ)|Советский]] | Ханты-Мансийский АО — Югра| Уральский | 26434 | [[1963]] | |[[Файл:Coat of Arms of Surgut.svg|50px]] | [[Сургут]] | Ханты-Мансийский АО — Югра | Уральский | 306703 | [[1594]] | |[[File:Coat of Arms of Uray.svg|50px]] | [[Урай]] | Ханты-Мансийский АО — Югра | Уральский | 39435 | [[1922]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Khanty-Mansiysk.svg|50px]] | [[Ханты-Мансийск]] | Ханты-Мансийский АО — Югра| Уральский | 79410 | [[1582]] | |[[Файл:Yugorsk coat of arms.png|50px]] | [[Югорск]] | Ханты-Мансийский АО — Югра | Уральский | 34066 | [[1962]] | |[[Файл:Coat of Arms of Asha (Chelyabinsk oblast).png|50px]] | [[Аша]] | [[Силәбе өлкәһе]] | Уральский | 31916 | [[1898]] | |[[Файл:Coat of Arms of Bakal (Chelyabinsk oblast).png|50px]] | [[Бакал]] | Силәбе өлкәһе | Уральский | 20953 | [[1757]] | |[[Файл:Coat of Arms of Verkhneuralsk (Chelyabinsk oblast).png|50px]] | [[Верхнеуральск]] | Силәбе өлкәһе | Уральский | 9459 | [[1734]] | |[[Файл:Coat of Arms of Verkhny Ufaley (Chelyabinsk oblast).png|50px]] | [[Верхний Уфалей]] | Силәбе өлкәһе | Уральский | 30504 | [[1761]] | |[[Файл:Coat of Arms of Emanzhelinsk (Chelyabinsk oblast).png|50px]] | [[Еманжелинск]] | Силәбе өлкәһе | Уральский | 30218 | [[1931]] | |[[Файл:Coat of Arms of Zlatoust.svg|50px]] | [[Златоуст]] | Силәбе өлкәһе | Уральский | 174985 | [[1754]] | |[[Файл:Coat of Arms of Karabash (Chelyabinsk oblast).png|50px]] | [[Карабаш]] | Силәбе өлкәһе | Уральский | 13151 | [[1822]] | |[[Файл:Kartaly city coat of arms.gif|50px]] | [[Карталы]] | Силәбе өлкәһе | Уральский | 29136 | [[1810]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kasli (Chelyabinsk oblast).png|50px]] | [[Касли]] | Силәбе өлкәһе | Уральский | 16998 | [[1747]] | |[[Файл:Coat of Arms of Katav-Ivanovsk (Chelyabinsk oblast).png|50px]] | [[Катав-Ивановск]] | Силәбе өлкәһе | Уральский | 17640 | [[1755]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kopeysk (Chelyabinsk oblast) (2002).png|50px]] | [[Копейск]] | Силәбе өлкәһе | Уральский | 137604 | [[1907]] | |[[Файл:Coat of Arms of Korkino (Chelyabinsk oblast).png|50px]] | [[Коркино]] | Силәбе өлкәһе | Уральский | 38950 | [[1795]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kusa (Chelyabinsk oblast).png|50px]] | [[Куса]] | Силәбе өлкәһе | Уральский | 18792 | [[1778]] | |[[Файл:Coat of Arms of Kyshtym (Chelyabinsk oblast).png|50px]] | [[Кыштым]] | Силәбе өлкәһе | Уральский | 38950 | [[1757]] | |[[Файл:Coat of Arms of Magnitogorsk (Chelyabinsk oblast).png|50px]] | [[Магнитогорск]] | Силәбе өлкәһе | Уральский | 408401 | [[1929]] | |[[Файл:Coat of Arms of Miass (Chelyabinsk oblast) (2002).png|50px]] | [[Миасс]] | Силәбе өлкәһе | Уральский | 151812 | [[1773]] | |[[Файл:Coat of Arms of Minyar (Chelyabinsk oblast).png|50px]] | [[Миньяр]] | Силәбе өлкәһе | Уральский | 10195 | [[1771]] | |[[Файл:Coat of Arms of Nyazepetrovsk (Chelyabinsk oblast).png|50px]] | [[Нязепетровск]] | Силәбе өлкәһе | Уральский | 12452 | [[1747]] | |[[Файл:Coat of Arms of Ozyorsk (Chelyabinsk oblast).svg|50px]] | [[Озёрск (Силәбе өлкәһе)|Озёрск]] | Силәбе өлкәһе | Уральский | 82268 | [[1945]] | |[[Файл:Coat of Arms of Plast (Chelyabinsk oblast).png|50px]] | [[Пласт (город)|Пласт]] | Силәбе өлкәһе | Уральский | 17344 | [[1940]] | |[[Файл:Coat of Arms of Satka (Chelyabinsk oblast).png|50px]] | [[Сатка]] | Силәбе өлкәһе | Уральский | 45465 | [[1758]] | |[[Файл:Coat of Arms of Sim (Chelyabinsk oblast).png|50px]] | [[Сим (Силәбе өлкәһе)|Сим]] | Силәбе өлкәһе | Уральский | 14465 | [[1759]] | |[[Файл:Gerb Snezhinsk.svg|50px]] | [[Снежинск]] | Силәбе өлкәһе | Уральский | 48896 | [[1957]] | |[[Файл:Coat of Arms of Tryokhgorny (Chelyabinsk oblast).png|50px]] | [[Трёхгорный]] | Силәбе өлкәһе | Уральский | 33678 | [[1952]] | |[[Файл:Coat of Arms of Troitsk (Chelyabinsk oblast).png|50px]] | [[Троицк (Силәбе өлкәһе)|Троицк]] | Силәбе өлкәһе | Уральский | 78637 | [[1743]] | |[[Файл:Coat of Arms of Ust-Katav (Chelyabinsk oblast).png|50px]] | [[Усть-Катав]] | Силәбе өлкәһе | Уральский | 23586 | [[1758]] | |[[Файл:Coat of Arms of Chebarkul (Chelyabinsk oblast).png|50px]] | [[Чебаркуль (город)|Чебаркуль]] | Силәбе өлкәһе | Уральский | 43405 | [[1736]] |%|[[Файл:CoA of Chelyabinsk (2000).svg|50px]] | [[Челябинск]] | Силәбе өлкәһе | Уральский | 1130273 | [[1736]] | |[[Файл:Coat of Arms of Yuzhnouralsk (Chelyabinsk oblast).png|50px]] | [[Южноуральск]] | Силәбе өлкәһе | Уральский | 37890 | [[1948]] | | | [[Юрюзань (город)|Юрюзань]] | Силәбе өлкәһе | Уральский | 12568 | [[1758]] | |[[Файл:Coat of Arms of Argun (Chechnya).svg|50px]] | [[Аргун (город)|Аргун]] | [[Чечня]] | Северо-Кавказский | 29528 | [[18 век]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Grozny (Chechnya).svg|50px]] | [[Грозный]] | Чечня | Северо-Кавказский | 271596 | [[1818]] | | | [[Гудермес]] | Чечня | Северо-Кавказский | 45643 | [[19 век]] | | | [[Урус-Мартан]] | Чечня | Северо-Кавказский | 49071 | [[18 век]] | | | [[Шали]] | Чечня | Северо-Кавказский | 47715 | [[1378]] или [[1384]] | |[[Файл:Official coat of arms of Alatyr (Russia).png|50px]] | [[Алатырь]] | [[Чувашия]] | Волга буйы | 38202 | [[1552]] | |[[Файл:Герб Канаша 2017.svg|50px]] | [[Канаш]] | Чувашия | Волга буйы | 45608 | [[1892]] | |[[Файл:Kozlovka.png|50px]] | [[Козловка (Чувашия)|Козловка]] | Чувашия | Волга буйы | 10355 | [[1671]] | |[[Файл:Coat of Arms of Mariinsky Posad (Chuvashia).png|50px]] | [[Мариинский Посад]] | Чувашия | Волга буйы | 10186 | [[1620]] | |[[Файл:Coat of Arms of Novocheboksarsk (Chuvashia).svg|50px]] | [[Новочебоксарск]] | Чувашия | Волга буйы | 124094 | [[1960]] | |[[Файл:Coat of Arms of Tsivilsk (Chuvashia).png|50px]] | [[Цивильск]] | Чувашия | Волга буйы | 13478 | [[1589]] |%|[[Файл:Chebgerb.svg|50px]] | [[Чебоксары]] | Чувашия | Волга буйы | 447929 | [[1469]] | |[[Файл:Coat of Arms of Shumerlya (Chuvashia) (1976).png|50px]] | [[Шумерля]] | Чувашия | Волга буйы | 33412 | [[1916]] | |[[Файл:Coat of Arms of Yadrin (Chuvashia) (1781).png|50px]] | [[Ядрин]] | Чувашия | Волга буйы | 9614 | [[1590]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Anadyr (Chukotka).png|50px]] | [[Анадырь]] | [[Чукотский автономный округ|Чукотский АО]] | Алыҫ көнсығыш | 13053 | [[1889]] | |[[Файл:Coat of Arms of Bilibino (Chukotka).png|50px]] | [[Билибино]] | Чукотский АО | Алыҫ көнсығыш | 5504 | [[1955]] | |[[Файл:Coat of Arms of Pevek (Chukotka).png|50px]] | [[Певек]] | Чукотский АО | Алыҫ көнсығыш | 4161 | [[1933]] | |[[Файл:AldanWapen.jpg|50px]] | [[Алдан (город)|Алдан]] | [[Якутия]] | Алыҫ көнсығыш | 21277 | [[1924]] | |[[Файл:Coat of Arms of Verkhoyansk (Yakutia) soviet.png|50px]] | [[Верхоянск]] | Якутия | Алыҫ көнсығыш | 1311 | [[1638]] | |[[Файл:Coat of Arms of Viluysk (Yakutia).png|50px]] | [[Вилюйск]] | Якутия | Алыҫ көнсығыш | 10233 | [[1634]] | |[[Файл:Coat of Arms of Lensk (Yakutia).gif|50px]] | [[Ленск]] | Якутия | Алыҫ көнсығыш | 24955 | [[1663]] | |[[Файл:Coat of Arms of Mirny (Yakutia) (2004).png|50px]] | [[Мирный (Якутия)|Мирный]] | Якутия | Алыҫ көнсығыш | 37179 | [[1955]] | |[[Файл:Coat of Arms of Neryungri (Yakutia).png|50px]] | [[Нерюнгри]] | Якутия | Алыҫ көнсығыш | 61746 | [[1975]] | |[[Файл:Coat of Arms of Nyurba (Yakutia).png|50px]] | [[Нюрба]] | Якутия | Алыҫ көнсығыш | 10156 | [[1824]] | |[[Файл:Coat of Arms of Olekminsk (Yakutia) (1790).png|50px]] | [[Олёкминск]] | Якутия | Алыҫ көнсығыш | 9487 | [[1635]] | |[[Файл:Pokrovsk coat of arms.gif|50px]] | [[Покровск (Якутия)|Покровск]] | Якутия | Алыҫ көнсығыш | 9495 | [[1682]] | |[[Файл:Coat of Arms of Srednekolymsk (Yakutia).png|50px]] | [[Среднеколымск]] | Якутия | Алыҫ көнсығыш | 3525 | [[1643]] | | | [[Томмот]] | Якутия | Алыҫ көнсығыш | 8054 | [[1923]] | |[[Файл:Udachny coat of arms (2009).png|50px]] | [[Удачный]] | Якутия | Алыҫ көнсығыш | 12611 | [[1967]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Yakuts.png|50px]] | [[Якутск]] | Якутия | Алыҫ көнсығыш | 269486 | [[1632]] | |[[Файл:Coat of Arms of Gubkinsky (Yamal Nenetsia).png|50px]] | [[Губкинский]] | [[Ямало-Ненецкий автономный округ|Ямало-Ненецкий АО]] | Уральский | 23340 | [[1986]] | |[[Файл:Coat of Arms of Labytnangi (Yamal Nenetsia).png|50px]] | [[Лабытнанги]] | Ямало-Ненецкий АО | Уральский | 26948 | [[1890]] | |[[Файл:Coat of Arms of Muravlenko (Yamal Nenetsia).png|50px]] | [[Муравленко]] | Ямало-Ненецкий АО | Уральский | 33401 | [[1984]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Nadym_and_Nadymsky_rayon_(Yamal_Nenetsia).png|50px]] | [[Надым]] | Ямало-Ненецкий АО | Уральский | 46550 | [[1597]] | |[[Файл:Coat of Arms of Novy Urengoy (Yamal Nenetsia).png|50px]] | [[Новый Уренгой]] | Ямало-Ненецкий АО | Уральский | 104144 | [[1975]] | |[[Файл:Coat of Arms of Noyabrsk (Yamal Nenetsia).png|50px]] | [[Ноябрьск]] | Ямало-Ненецкий АО | Уральский | 110572 | [[1976]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Salekhard (Yamal Nenetsia).png|50px]] | [[Салехард]] | Ямало-Ненецкий АО | Уральский | 42494 | [[1595]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Tarko-Sale_(Yamalo-Nenetsky_AO).png|50px]] | [[Тарко-Сале]] | Ямало-Ненецкий АО | Уральский | 20372 | [[1932]] | |[[Файл:Coat of Arms of Gavrilov-Yam (Yaroslavl oblast).svg|50px]] | [[Гаврилов-Ям]] | [[Ярославская область]] | Центральный | 17792 | [[1545]] | |[[Файл:Coat_of_Arms_of_Danilov_(Yaroslavl_oblast)_(2007).png|50px]] | [[Данилов (город)|Данилов]] | Ярославская область | Центральный | 15861 | [[15 век]] | |[[Файл:Coat of Arms of Lyubim (Yaroslavl oblast) (1778).png|50px]] | [[Любим]] | Ярославская область | Центральный | 5553 | [[1538]] | |[[Файл:Coat of Arms of Myshkin (2007).jpg|50px]] | [[Мышкин]] | Ярославская область | Центральный | 5932 | [[15 век]] | |[[Файл:Coat of Arms of Pereslavl-Zalessky (Yaroslavl oblast).png|50px]] | [[Переславль-Залесский]] | Ярославская область | Центральный | 41923 | [[1152]] | |[[Файл:Coat of Arms of Poshekhonye (Yaroslavl oblast) (1778).png|50px]] | [[Пошехонье (город)|Пошехонье]] | Ярославская область | Центральный | 6085 | [[1680]] | |[[Файл:Coat of Arms of Rostov.png|50px]] | [[Ростов]] | Ярославская область | Центральный | 31791 | [[862]] | |[[Файл:Coat of Arms of Rybinsk (Yaroslavl oblast).png|50px]] | [[Рыбинск]] | Ярославская область | Центральный | 200771 | [[1071]] | |[[Файл:Tutaev emblem.jpg|50px]] | [[Тутаев]] | Ярославская область | Центральный | 41001 | [[13 век]] | |[[Файл:Coat of Arms of Uglich (Yaroslavl oblast).png|50px]] | [[Углич]] | Ярославская область | Центральный | 34505 | [[1148]] |%|[[Файл:Coat of Arms of Yaroslavl (1995).png|50px]] | [[Ярославль]] | Ярославская область | Центральный | 591486 | [[1010]] }} == Галерея == {{Gallery |title=Рәсәйҙең иң эре ҡалалары |width=180 |height=180 |lines=2 |align=center |File:Lubyanka CDM view from Panoramic view point 05-2015 img06.jpg|Мәскәү, Рәсәйҙең баш ҡалаһы |File:Spb Views from Isaac Cathedral May2012 05.jpg|Санкт-Петербург |File:Novosibirsk view.jpg|Новосибирск |File:Yekaterinburg skyline2.jpg|Екатеринбург |File:Nizhny Novgorod View 2.jpg|Түбәнге Новгород |File:Kazan skyline view.jpg|Ҡазан |File:Samara 8-01-2009.jpg|Һамар |File:Omsk (4).jpg|Омск |File:Chel 001.jpg|Силәбе |File:View Rostov.jpg|Дондағы Ростов |File:Ufa01.jpg|Өфө |File:Volgograd bridge construction 2007.jpg|Волгоград |File:Perm Russia.jpg|Пермь |File:Aerial view of Krasnoyarsk (city centre).jpg|Красноярск |File:Памятник_Петру_1.JPG|Воронеж |File:Krasnodar attraction.jpg|Краснодар |File:Столыпин майҙаны.jpg|Һарытау |File:Благородный собрание йорто (Төмән).jpg|Төмән |File:Memorial to builders of city, Tolyatti. Russia.JPG|Тольятти |File:UdSU 1.jpg|Ижевск |File:Barnaul Skyline 2007.jpg|Барнаул |File:Ульяновск.jpg|Ульяновск |File:Иркутск драма театры.JPG|Иркутск |File:Алтын күпер, 2013 й. июле.jpg|Владивосток |File:Ерофей Хабаров 2.jpg|Хабаровск }} == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} [[Категория:Рәсәй ҡалалары]] qebcpqjg6udaihofcpp4yp8oftju6up 0 139561 1147480 949549 2022-07-29T06:12:55Z З. ӘЙЛЕ 13454 wikitext text/x-wiki {{Ук}} {{ФШ|Давыдов}} '''Давыдов Владимир Петрович''' ([[1 апрель]] [[1948 йыл]]) — Рәсәй нефть сәнәғәте менеджеры һәм дәүләт эшмәкәре, 1990-сы йылдарҙың икенсе яртыһында «[[Ишембайнефть]]» НГДУ-һы етәксеһе һәм «[[Башнефть]]» идараһы ағзаһы, 2000—2003 йылдарҙа — [[Ишембай]] ҡалаһы һәм [[Ишембай районы]] хакимиәте башлығы, Ишембай ҡала Советы рәйесе, [[Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]]ҙың Вәкилдәр палатаһы депутаты. == Биографияһы == Влади́мир Петро́вич Давы́дов 1948 йылдың 1 апрелендә [[Башҡорт АССР-ы]]ның Ишембай ҡалаһында нефтселәр ғаиләһендә тыуа Ишембай ҡалаһының 1 -се һанлы мәктәпбен; [[1971 йыл]]да [[Өфө нефть институты]н] «тау инженеры» һөнәре буйынса тамамлай. 1971 йылдан [[1972 йыл|1972 йылға тиклем]] Коми АССР-ында «Коминефть» идаралығының 4-се разрядлы быраулаусыһы булып эшләй. 1972 йылдан «Ишембайнефть» идаралығында нефть сығарыу буйынса мастер, өлкән инженер, нефть-газ сығарыу идаралығының производство бүлеге начальнигы, фәнни-тикшеренеү һәм сәнәғәт эштәре цехы начальнигы урынбаҫары, нефть-газ сығарыу идаралығы начальнигы вазифаларында эшләй, [[1984 йыл|1984]]—[[1987 йыл]]дарҙа [[Куба|Куба Республикаһында]] сит ил командировкаһында була. [[1995 йыл]]да «[[Башнефть|Башнефть» компанияһының «Ишембайнефть»]] нефть-газ сығарыу идаралығы начальнигы итеп тәғәйенләнә, «Башнефть» идараһы составына инә. [[2000 йыл|2000 йылдың 14 ғинуарынан]] «Башнефть» идараһынан сыға, [[2000 йыл|2000 йылдың 18 ғинуарында]] [[Ишембай ҡалаһы башлыҡтары|Ишембай ҡалаһы һәм Ишембай районы хакимиәте башлығы]] вазифаһына тәғәйенләнә. Бер үк ваҡытта "[[Витязь (компания)|Ишембайтрансмаш]]<nowiki/>"Асыҡ акционер йәмғиәте йыйылышы президиумы составына инә. 2001 йылда шулай уҡ «[[Ишембай машиналар эшләү заводы]]<nowiki/>» идараһына дәүләттән делегат булараҡ инә. [[2003 йыл|2003 йылдың 29 мартында]] Ишембай ҡалаһы һәм Ишембай районы хакимиәте башлығы вазифаһынан бушатыла. 2003—2009 йылдарҙа «Лукойл» нефть компанияһының Златоуст нефть базаһы директоры. == Ижтимағи эшмәкәрлеге == В. П. Давыдов Рәсәйҙәге беренсе профессиональ «Нефтсе» шашка клубы президенты һәм [[Башҡортостан|Башкортостанда]] профессиональ шашка спортын ойоштороусыларҙың береһе. «Төбәк телдәре йәки аҙ һанлы халыҡтар телдәре Европа хартияһының» халыҡ-ара семинарын әҙерләү һәм үткәреү буйынса ([[2001 йыл|2001 йылдың 21—22 июне]], Өфө), Клуб командалары араһында халыҡ-ара шашкалар буйынса III Европа чемпиондары Кубогы ярыштарын әҙерләү һәм үткәреү буйынса ([[2001 йыл|2001 йылдың 19—24 сентябре]], Өфө), ир-егеттәр һәм ҡатын-ҡыҙҙар араһында халыҡ-ара шашкалар буйынса чемпион исеме өсөн матчтарҙы әҙерләү һәм үткәреү буйынса ([[2003 йыл|2003 йылдың 19—31 марты]]) ойоштороу комитеттары составына инә. Хакимиәт башлығы булып эшләгән мәлендә Ишембай ҡалаһын төҙөкләндереү буйынса әүҙем сәйәсәт алып бара. Ишембай ҡалаһы «Рәсәйҙең иң төҙөк ҡалаһы» конкурсында III категориялы ҡалалар араһында ҡатнаша, бының өсөн Рәсәй Госстройының Почётлы дипломы менән бүләкләнә. Ул ҡабул иткән «Фонтандар» ҡала программаһына ярашлы «Үҫмер егет һәм ҡыҙ» фонтаны реконструкциялана, [[Тәйрүк (йылға)|Тәйрүк]] йылғаһында, элек «Икар» кинотеатры булған бина эргәһендә фонтандар асыла. Ишембайҙың Тыуған илебеҙ өсөн һуғыштарҙа һәләк булған нефтселәре хөрмәтенә һәйкәл асыуға булышлыҡ итә. [[Ишембай халыҡ мәғарифы музейы]]н булдырыу идеяһын да хуплай, артабан ул йыш ҡына был музейҙа почётлы ҡунаҡ була. Ҡала һәм райондың гәзит уҡыусыларын шатландырып, 2001 йылдың 1 июленән башҡорт телендәге «Торатау» гәзитенең сыға башлауы ла В. П. Давыдов исеме менән бәйле. Ишембай ҡалаһында Свято-Троицк ғибәҙәтханаһы төҙөлөшөнә лә ярҙам итә, бының өсөн Мәскәү һәм бөтә Рәсәй патриархы Алексий Икенсе уны Почёт грамотаһы менән бүләкләй. Гусеницалы вездеходтарҙың яңы быуынан етештереү, «Нефтсе» совхозын үҫтереү проекттарын хуплай, шулай уҡ А. Н. Долининдың «На огненной дуге» китабының баҫылып сығыуына булышлыҡ итә. == Исемдәре == * Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған нефтсеһе. == Баҫмалары == * {{Китап|автор=Давыдов В. П., Илюков В. А.|заглавие=65 лет НГДУ «Ишимбайнефть»|ссылка=http://www.museum-rogwu.ru/PDF/00343.pdf|ответственный=Чернова О. И.|место=[[Уфа]]|издательство=[[Слово (издательство)|Слово]]|год=1997|страницы=12|страниц=32|isbn=5-87308-095-X|тираж=3000}}(недоступная ссылка) * {{Мәҡәлә|автор=Давыдов В. П.|заглавие=Открывая новые страницы|ссылка=http://vatandash.ru/index.php?article=114|язык=ru|издание=[[Ватандаш]]|тип=журнал|место=[[Уфа]]|год=2001}} == Әҙәбиәт == * ДАВЫДОВ Владимир Петрович// Ишимбайская энциклопедия. Уфа: [[Башҡорт энциклопедияһы (ғилми-нәшриәт комплексы)|Башкирская энциклопедия]], 2015, С.179. == Иҫкәрмәләр == {{Cite web|title=Предприниматели создали машину оборонного значения|url=http://www.bashinform.ru/news/100126/|archiveurl=https://www.webcitation.org/6Ff7POsMi?url=http://www.bashinform.ru/news/100126/|archivedate=2013-04-05|publisher=ИА «[[Башинформ]]»|date=2002-10-02|accessdate=2013-04-01}} {{примечания}} {{Cite web|title=Предприниматели создали машину оборонного значения|url=http://www.bashinform.ru/news/100126/|archiveurl=https://www.webcitation.org/6Ff7POsMi?url=http://www.bashinform.ru/news/100126/|archivedate=2013-04-05|publisher=ИА «[[Башинформ]]»|date=2002-10-02|accessdate=2013-04-01}} [[Категория:Википедия:Статьи с нерабочими ссылками]] [[Категория:Башҡортостандың атҡаҙанған нефтселәре]] [[Категория:Шәхестәр:Златоуст]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:1 апрелдә тыуғандар]] [[Категория:1948 йылда тыуғандар]] [[Категория:Ишембайҙа тыуғандар]] [[Категория:Ишембай ҡалаһы башлыҡтары]] ny6f5rf6cvzevkvq979v3vh7btbcr3q 0 157957 1147514 934909 2022-07-29T10:31:17Z Vadim Mustaev 24860 Хата үҙгәртелде wikitext text/x-wiki {{Ук}}'''Мишәр диалекты''' йәки '''Көнбайыш диалект''' — [[татар теле]]нең төп [[диалект]]дарының береһе. == Мишәр диалектының төп һөйләштәре == * Сергач һөйләше ([[Түбәнге Новгород өлкәһе]]ндә); * Чистай һөйләше ([[Татарстан]]да һәм [[Һамар өлкәһе]]ндә); * Сүпрәле һөйләше (Татарстанда һәм [[Сыуашстан]]да); * [[Сыркыды һөйләше|Сыркыды]]; * [[Күршә һөйләше|Күршә]]; * Мәләкәс һөйләше ([[Ульяновск өлкәһе]]ндә); * Хвалын һөйләше (Ульяновск өлкәһендә); * Темников (төмән) һөйләше ([[Мордовия]]ның көньяҡ-көнбайышында); * Ләмбрә һөйләше (Мордовияның көньяҡ-көнсығышында); * Күҙнәй һөйләше ([[Пенза өлкәһе|Пенза]], [[Һарытау өлкәһе|Һарытау]], [[Волгоград өлкәһе|Волгоград]] өлкәләрендә); * Байҡыбаш һөйләше ([[Свердловск өлкәһе]], [[Башҡортостан]]); * Шарлыҡ һөйләше ([[Ырымбур өлкәһе]]ндә); * Стәрлетамаҡ һөйләше (Башҡортостанда). * [[Керенск һөйләше|Керенск]] * [[Карсон һөйләше|Карсон]] * [[Мордва-каратай һөйләше|Мордва-каратай]] * [[Инсар һөйләше|Инсар]] * [[Чистай керәшендәре һөйләше|Чистай керәшендәре]] * [[Тау яғы керәшендәре һөйләше|Тау яғы керәшендәре]] * [[Кострома һөйләше|Кострома]] * [[Волгоград һөйләше|Волгоград]] == Мишәр диалектына хас булған фонетик үҙенсәлектәр == а) ҡ, ғ ауаздары к, г булып әйтелә йә иһә төшөп ҡала: ғәҙәт — адәт, ғәфү — афу, ғәли — али; ә) а ауазы иренләшмәй, саф ҡала; б) өй, ай, әй дифтонгтары монофтонглаша — бер ауаз булып әйтелә: өй — ү, ҡайнар — кан'яр, һөйлә — сүлә; в) ц, ч, дж' аффрикаттары бар: цәй, чиләк, дж'иләк; г) һүҙ башында ж' ауазын й-ләштерү хас: ел — йил, ер — йир. Тел ғалиме, академик Мирфатих Зәкиев былай тип яҙа: «Татар әҙәби теленең фонетикаһы нигеҙендә урта (Ҡазан) диалекты ятһа, морфологик системаһын мишәр диалекты тәшкил итә». Тел ғалимы, академик [[Мирфәтих Зәкиев]] былай тип яҙа: «Татар әҙәби теленең [[фонетика]]һы нигеҙендә урта (Ҡазан) диалект ятһа, морфологик системаһын мишәр диалекты тәшкил итә». == Һылтанмалар == * [http://tatar.yuldash.com/211.html ФЛЕРА БАЯЗИТОВАНЫҢ "МИШӘР ДИАЛЕКТЫ" КИТАБЫ] [[Категория:Татар теленең диалекттары]] ar9i3spfkqjjxn8ns3s3kywzraalh4u 1147515 1147514 2022-07-29T10:32:14Z Vadim Mustaev 24860 Хата үҙгәртелде wikitext text/x-wiki {{Ук}}'''Мишәр диалекты''' йәки '''Көнбайыш диалект''' — [[татар теле]]нең төп [[диалект]]дарының береһе. == Мишәр диалектының төп һөйләштәре == * Сергач һөйләше ([[Түбәнге Новгород өлкәһе]]ндә); * Чистай һөйләше ([[Татарстан]]да һәм [[Һамар өлкәһе]]ндә); * Сүпрәле һөйләше (Татарстанда һәм [[Сыуашстан]]да); * [[Сыркыды һөйләше|Сыркыды]]; * [[Күршә һөйләше|Күршә]]; * Мәләкәс һөйләше ([[Ульяновск өлкәһе]]ндә); * Хвалын һөйләше (Ульяновск өлкәһендә); * Темников (төмән) һөйләше ([[Мордовия]]ның көньяҡ-көнбайышында); * Ләмбрә һөйләше (Мордовияның көньяҡ-көнсығышында); * Күҙнәй һөйләше ([[Пенза өлкәһе|Пенза]], [[Һарытау өлкәһе|Һарытау]], [[Волгоград өлкәһе|Волгоград]] өлкәләрендә); * Байҡыбаш һөйләше ([[Свердловск өлкәһе]], [[Башҡортостан]]); * Шарлыҡ һөйләше ([[Ырымбур өлкәһе]]ндә); * Стәрлетамаҡ һөйләше (Башҡортостанда). * [[Керенск һөйләше|Керенск]] * [[Карсон һөйләше|Карсон]] * [[Мордва-каратай һөйләше|Мордва-каратай]] * [[Инсар һөйләше|Инсар]] * [[Чистай керәшендәре һөйләше|Чистай керәшендәре]] * [[Тау яғы керәшендәре һөйләше|Тау яғы керәшендәре]] * [[Кострома һөйләше|Кострома]] * [[Волгоград һөйләше|Волгоград]] == Мишәр диалектына хас булған фонетик үҙенсәлектәр == а) ҡ, ғ ауаздары к, г булып әйтелә йә иһә төшөп ҡала: ғәҙәт — адәт, ғәфү — афу, ғәли — али; ә) а ауазы иренләшмәй, саф ҡала; б) өй, ай, әй дифтонгтары монофтонглаша — бер ауаз булып әйтелә: өй — ү, ҡайнар — кан'яр, һөйлә — сүлә; в) ц, ч, дж' аффрикаттары бар: цәй, чиләк, дж'иләк; г) һүҙ башында ж' ауазын й-ләштерү хас: ел — йил, ер — йир. Тел ғалимы, академик Мирфатих Зәкиев былай тип яҙа: «Татар әҙәби теленең фонетикаһы нигеҙендә урта (Ҡазан) диалекты ятһа, морфологик системаһын мишәр диалекты тәшкил итә». == Һылтанмалар == * [http://tatar.yuldash.com/211.html ФЛЕРА БАЯЗИТОВАНЫҢ "МИШӘР ДИАЛЕКТЫ" КИТАБЫ] [[Категория:Татар теленең диалекттары]] jbu12nznnbgsuhn72pxv1dycnde67wc 0 163568 1147458 1058506 2022-07-28T18:55:19Z Ryanag 5488 /* Һылтанмалар */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Уралтау заказнигы''' — Ағиҙел, Урал йылғалары башланған урындарҙы һәм уларҙың тирә‑яғындағы тәбиғәт комплекстарын һаҡлау маҡсатында булараҡ ойошторолған ландшафт заказнигы. Ул даими рәүештә күҙәтелеп тора<ref>[https://www.bashinform.ru/news/1039782-v-bashkirii-s-pomoshchyu-bespilotnikov-obsledovali-zakaznik-ural-tau/ В Башкирии с помощью беспилотников обследовали заказник Урал-тау]</ref> [[Файл:Чайка в Предгорьях Урала.jpg|thumb|Урал тауын аҡсарлаҡ иңләй]] == Тасуирламаһы == Уралтау заказнигы 1981 йылда [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Учалы районы]] биләмәһендә [[Башҡортостан Уралы|Башҡортостан (Көньяҡ) Уралын]]ың үҙәк өлөшөндә ойошторолған. Майҙаны 52,4 мең га, яҡынса 80 %‑ын урман ҡаплаған, 3 %‑ы һаҙланған<ref>[http://rus.bashenc.ru/index.php/component/content/article/2-statya/6557-uraltau-zakaznik.Уралтау заказнигы//Башҡорт энциклопедияһы]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Билдәле булыуынса, [[заказник]]тар тәбиғәт комплекстарын йәки уларҙың компоненттарын һаҡлау йәки тергеҙеү, экологик балансты тигеҙлектә тотоу маҡсатында булдырыла, уларҙа хужалыҡ эшмәкәрлеген алып барыу даими йәки ваҡытлыса тыйыла. Заказник территорияһында йәнлектәр донъяһына зыян килтерерлек ғәмәлдәр — һунар итеү, балыҡ тотоу; тупраҡтың тәбиғи составын боҙмаҫ өсөн минераль ашламалар ҡулланыу, ер һөрөү; файҙалы ҡаҙылмалар сығарыу һ.б. тыйыла йәки сикләнә<ref>{{БЭ}}</ref>.<ref>[https://ecology.bashkortostan.ru/presscenter/news/279442/ На территории заказника «Урал-Тау» задержаны браконьеры]</ref> === Һыу сығанаҡтары === Уралтау заказнигы биләмәләрендә [[һаҙлыҡ]]тар күп, улар иҫәбендә [[Кирәбе (йылға)|Кирәбе]], Оло Әүнәр ҡушылдығы [[Тығын (Оло Әүнәр ҡушылдығы)|Тығын]] йылғалары буйындағы һаҙҙар. Һыу һаҡлар объекттар булараҡ уларҙың әһәмиәтен аңлау арта бара, шуның өсөн дә ҡурсыу саралары күрелә. Был төбәктә [[Оло Әүнәр]] ҡушылдығы менән [[Ағиҙел]] , [[Йүрүҙән]], [[Әй]], [[Яйыҡ]] йылғалары башлана. === Тауҙары === Заказник сиктәрендә [[Уралтау]] һыртының төньяҡ‑көнсығыш өлөшө урынлашҡан, көнбайышта [[Ирәмәл]] тауы һәм [[Әүәләк]] һырты ята. Тауҙары уртаса бейеклектә, тау аралары үҙәндәр менән йырғыланған. Тауҙарын урман ҡаплаған, тау түбәләрендә ландшафтарҙың һыҙатлылығы айырымланып күренә<ref>[http://rus.bashenc.ru/index.php/component/content/article/2-statya/6557-uraltau-zakaznik.Уралтау заказнигы//Башҡорт энциклопедияһы]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> == Республика заказниктары == Башҡортостанда дөйөм майҙаны 383,2 мең га (2012) булған 29, шул иҫәптән 9 ботаник, 17 зоологик, 3 ландшафт, заказник ойошторолған. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [http://rus.bashenc.ru/index.php/component/content/article/2-statya/6557-uraltau-zakaznik. Уралтау заказнигы//Башҡорт энциклопедияһы]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [http://xn--80aqiugddbd0b8b.xn--p1ai/%D0%BF%D1%80%D0%B8%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D1%8B%D0%B9-%D0%B7%D0%B0%D0%BA%D0%B0%D0%B7%D0%BD%D0%B8%D0%BA-%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BB-%D1%82%D0%B0%D1%83/ Природный заказник «Урал-тау»] * [https://www.rgo.ru/ru/article/zakazniki-bashkortostana Заказники Башкортостана//Русское географическое общество, Отделение в Республике Башкортостан] {{ООПТ Башкортостана}} [[Категория:Махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре]] gnvjqhpet63790k4a660ec824gb889s 1147459 1147458 2022-07-28T18:55:33Z Ryanag 5488 removed [[Category:Махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре]]; added [[Category:Башҡортостан заказниктары]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Уралтау заказнигы''' — Ағиҙел, Урал йылғалары башланған урындарҙы һәм уларҙың тирә‑яғындағы тәбиғәт комплекстарын һаҡлау маҡсатында булараҡ ойошторолған ландшафт заказнигы. Ул даими рәүештә күҙәтелеп тора<ref>[https://www.bashinform.ru/news/1039782-v-bashkirii-s-pomoshchyu-bespilotnikov-obsledovali-zakaznik-ural-tau/ В Башкирии с помощью беспилотников обследовали заказник Урал-тау]</ref> [[Файл:Чайка в Предгорьях Урала.jpg|thumb|Урал тауын аҡсарлаҡ иңләй]] == Тасуирламаһы == Уралтау заказнигы 1981 йылда [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Учалы районы]] биләмәһендә [[Башҡортостан Уралы|Башҡортостан (Көньяҡ) Уралын]]ың үҙәк өлөшөндә ойошторолған. Майҙаны 52,4 мең га, яҡынса 80 %‑ын урман ҡаплаған, 3 %‑ы һаҙланған<ref>[http://rus.bashenc.ru/index.php/component/content/article/2-statya/6557-uraltau-zakaznik.Уралтау заказнигы//Башҡорт энциклопедияһы]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Билдәле булыуынса, [[заказник]]тар тәбиғәт комплекстарын йәки уларҙың компоненттарын һаҡлау йәки тергеҙеү, экологик балансты тигеҙлектә тотоу маҡсатында булдырыла, уларҙа хужалыҡ эшмәкәрлеген алып барыу даими йәки ваҡытлыса тыйыла. Заказник территорияһында йәнлектәр донъяһына зыян килтерерлек ғәмәлдәр — һунар итеү, балыҡ тотоу; тупраҡтың тәбиғи составын боҙмаҫ өсөн минераль ашламалар ҡулланыу, ер һөрөү; файҙалы ҡаҙылмалар сығарыу һ.б. тыйыла йәки сикләнә<ref>{{БЭ}}</ref>.<ref>[https://ecology.bashkortostan.ru/presscenter/news/279442/ На территории заказника «Урал-Тау» задержаны браконьеры]</ref> === Һыу сығанаҡтары === Уралтау заказнигы биләмәләрендә [[һаҙлыҡ]]тар күп, улар иҫәбендә [[Кирәбе (йылға)|Кирәбе]], Оло Әүнәр ҡушылдығы [[Тығын (Оло Әүнәр ҡушылдығы)|Тығын]] йылғалары буйындағы һаҙҙар. Һыу һаҡлар объекттар булараҡ уларҙың әһәмиәтен аңлау арта бара, шуның өсөн дә ҡурсыу саралары күрелә. Был төбәктә [[Оло Әүнәр]] ҡушылдығы менән [[Ағиҙел]] , [[Йүрүҙән]], [[Әй]], [[Яйыҡ]] йылғалары башлана. === Тауҙары === Заказник сиктәрендә [[Уралтау]] һыртының төньяҡ‑көнсығыш өлөшө урынлашҡан, көнбайышта [[Ирәмәл]] тауы һәм [[Әүәләк]] һырты ята. Тауҙары уртаса бейеклектә, тау аралары үҙәндәр менән йырғыланған. Тауҙарын урман ҡаплаған, тау түбәләрендә ландшафтарҙың һыҙатлылығы айырымланып күренә<ref>[http://rus.bashenc.ru/index.php/component/content/article/2-statya/6557-uraltau-zakaznik.Уралтау заказнигы//Башҡорт энциклопедияһы]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> == Республика заказниктары == Башҡортостанда дөйөм майҙаны 383,2 мең га (2012) булған 29, шул иҫәптән 9 ботаник, 17 зоологик, 3 ландшафт, заказник ойошторолған. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [http://rus.bashenc.ru/index.php/component/content/article/2-statya/6557-uraltau-zakaznik. Уралтау заказнигы//Башҡорт энциклопедияһы]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [http://xn--80aqiugddbd0b8b.xn--p1ai/%D0%BF%D1%80%D0%B8%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D1%8B%D0%B9-%D0%B7%D0%B0%D0%BA%D0%B0%D0%B7%D0%BD%D0%B8%D0%BA-%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BB-%D1%82%D0%B0%D1%83/ Природный заказник «Урал-тау»] * [https://www.rgo.ru/ru/article/zakazniki-bashkortostana Заказники Башкортостана//Русское географическое общество, Отделение в Республике Башкортостан] {{ООПТ Башкортостана}} [[Категория:Башҡортостан заказниктары]] 7y4iqr92w7gajobcdi1cz23nkljg4qt 1147460 1147459 2022-07-28T18:55:51Z Ryanag 5488 added [[Category:Бәләбәй районы географияһы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Уралтау заказнигы''' — Ағиҙел, Урал йылғалары башланған урындарҙы һәм уларҙың тирә‑яғындағы тәбиғәт комплекстарын һаҡлау маҡсатында булараҡ ойошторолған ландшафт заказнигы. Ул даими рәүештә күҙәтелеп тора<ref>[https://www.bashinform.ru/news/1039782-v-bashkirii-s-pomoshchyu-bespilotnikov-obsledovali-zakaznik-ural-tau/ В Башкирии с помощью беспилотников обследовали заказник Урал-тау]</ref> [[Файл:Чайка в Предгорьях Урала.jpg|thumb|Урал тауын аҡсарлаҡ иңләй]] == Тасуирламаһы == Уралтау заказнигы 1981 йылда [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Учалы районы]] биләмәһендә [[Башҡортостан Уралы|Башҡортостан (Көньяҡ) Уралын]]ың үҙәк өлөшөндә ойошторолған. Майҙаны 52,4 мең га, яҡынса 80 %‑ын урман ҡаплаған, 3 %‑ы һаҙланған<ref>[http://rus.bashenc.ru/index.php/component/content/article/2-statya/6557-uraltau-zakaznik.Уралтау заказнигы//Башҡорт энциклопедияһы]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Билдәле булыуынса, [[заказник]]тар тәбиғәт комплекстарын йәки уларҙың компоненттарын һаҡлау йәки тергеҙеү, экологик балансты тигеҙлектә тотоу маҡсатында булдырыла, уларҙа хужалыҡ эшмәкәрлеген алып барыу даими йәки ваҡытлыса тыйыла. Заказник территорияһында йәнлектәр донъяһына зыян килтерерлек ғәмәлдәр — һунар итеү, балыҡ тотоу; тупраҡтың тәбиғи составын боҙмаҫ өсөн минераль ашламалар ҡулланыу, ер һөрөү; файҙалы ҡаҙылмалар сығарыу һ.б. тыйыла йәки сикләнә<ref>{{БЭ}}</ref>.<ref>[https://ecology.bashkortostan.ru/presscenter/news/279442/ На территории заказника «Урал-Тау» задержаны браконьеры]</ref> === Һыу сығанаҡтары === Уралтау заказнигы биләмәләрендә [[һаҙлыҡ]]тар күп, улар иҫәбендә [[Кирәбе (йылға)|Кирәбе]], Оло Әүнәр ҡушылдығы [[Тығын (Оло Әүнәр ҡушылдығы)|Тығын]] йылғалары буйындағы һаҙҙар. Һыу һаҡлар объекттар булараҡ уларҙың әһәмиәтен аңлау арта бара, шуның өсөн дә ҡурсыу саралары күрелә. Был төбәктә [[Оло Әүнәр]] ҡушылдығы менән [[Ағиҙел]] , [[Йүрүҙән]], [[Әй]], [[Яйыҡ]] йылғалары башлана. === Тауҙары === Заказник сиктәрендә [[Уралтау]] һыртының төньяҡ‑көнсығыш өлөшө урынлашҡан, көнбайышта [[Ирәмәл]] тауы һәм [[Әүәләк]] һырты ята. Тауҙары уртаса бейеклектә, тау аралары үҙәндәр менән йырғыланған. Тауҙарын урман ҡаплаған, тау түбәләрендә ландшафтарҙың һыҙатлылығы айырымланып күренә<ref>[http://rus.bashenc.ru/index.php/component/content/article/2-statya/6557-uraltau-zakaznik.Уралтау заказнигы//Башҡорт энциклопедияһы]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> == Республика заказниктары == Башҡортостанда дөйөм майҙаны 383,2 мең га (2012) булған 29, шул иҫәптән 9 ботаник, 17 зоологик, 3 ландшафт, заказник ойошторолған. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [http://rus.bashenc.ru/index.php/component/content/article/2-statya/6557-uraltau-zakaznik. Уралтау заказнигы//Башҡорт энциклопедияһы]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [http://xn--80aqiugddbd0b8b.xn--p1ai/%D0%BF%D1%80%D0%B8%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D1%8B%D0%B9-%D0%B7%D0%B0%D0%BA%D0%B0%D0%B7%D0%BD%D0%B8%D0%BA-%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BB-%D1%82%D0%B0%D1%83/ Природный заказник «Урал-тау»] * [https://www.rgo.ru/ru/article/zakazniki-bashkortostana Заказники Башкортостана//Русское географическое общество, Отделение в Республике Башкортостан] {{ООПТ Башкортостана}} [[Категория:Башҡортостан заказниктары]] [[Категория:Бәләбәй районы географияһы]] a5zs3iafu7goxi70yhmu7csgpqcmhlp 1147474 1147460 2022-07-29T04:50:14Z Ryanag 5488 removed [[Category:Бәләбәй районы географияһы]]; added [[Category:Учалы районы географияһы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Уралтау заказнигы''' — Ағиҙел, Урал йылғалары башланған урындарҙы һәм уларҙың тирә‑яғындағы тәбиғәт комплекстарын һаҡлау маҡсатында булараҡ ойошторолған ландшафт заказнигы. Ул даими рәүештә күҙәтелеп тора<ref>[https://www.bashinform.ru/news/1039782-v-bashkirii-s-pomoshchyu-bespilotnikov-obsledovali-zakaznik-ural-tau/ В Башкирии с помощью беспилотников обследовали заказник Урал-тау]</ref> [[Файл:Чайка в Предгорьях Урала.jpg|thumb|Урал тауын аҡсарлаҡ иңләй]] == Тасуирламаһы == Уралтау заказнигы 1981 йылда [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Учалы районы]] биләмәһендә [[Башҡортостан Уралы|Башҡортостан (Көньяҡ) Уралын]]ың үҙәк өлөшөндә ойошторолған. Майҙаны 52,4 мең га, яҡынса 80 %‑ын урман ҡаплаған, 3 %‑ы һаҙланған<ref>[http://rus.bashenc.ru/index.php/component/content/article/2-statya/6557-uraltau-zakaznik.Уралтау заказнигы//Башҡорт энциклопедияһы]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Билдәле булыуынса, [[заказник]]тар тәбиғәт комплекстарын йәки уларҙың компоненттарын һаҡлау йәки тергеҙеү, экологик балансты тигеҙлектә тотоу маҡсатында булдырыла, уларҙа хужалыҡ эшмәкәрлеген алып барыу даими йәки ваҡытлыса тыйыла. Заказник территорияһында йәнлектәр донъяһына зыян килтерерлек ғәмәлдәр — һунар итеү, балыҡ тотоу; тупраҡтың тәбиғи составын боҙмаҫ өсөн минераль ашламалар ҡулланыу, ер һөрөү; файҙалы ҡаҙылмалар сығарыу һ.б. тыйыла йәки сикләнә<ref>{{БЭ}}</ref>.<ref>[https://ecology.bashkortostan.ru/presscenter/news/279442/ На территории заказника «Урал-Тау» задержаны браконьеры]</ref> === Һыу сығанаҡтары === Уралтау заказнигы биләмәләрендә [[һаҙлыҡ]]тар күп, улар иҫәбендә [[Кирәбе (йылға)|Кирәбе]], Оло Әүнәр ҡушылдығы [[Тығын (Оло Әүнәр ҡушылдығы)|Тығын]] йылғалары буйындағы һаҙҙар. Һыу һаҡлар объекттар булараҡ уларҙың әһәмиәтен аңлау арта бара, шуның өсөн дә ҡурсыу саралары күрелә. Был төбәктә [[Оло Әүнәр]] ҡушылдығы менән [[Ағиҙел]] , [[Йүрүҙән]], [[Әй]], [[Яйыҡ]] йылғалары башлана. === Тауҙары === Заказник сиктәрендә [[Уралтау]] һыртының төньяҡ‑көнсығыш өлөшө урынлашҡан, көнбайышта [[Ирәмәл]] тауы һәм [[Әүәләк]] һырты ята. Тауҙары уртаса бейеклектә, тау аралары үҙәндәр менән йырғыланған. Тауҙарын урман ҡаплаған, тау түбәләрендә ландшафтарҙың һыҙатлылығы айырымланып күренә<ref>[http://rus.bashenc.ru/index.php/component/content/article/2-statya/6557-uraltau-zakaznik.Уралтау заказнигы//Башҡорт энциклопедияһы]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> == Республика заказниктары == Башҡортостанда дөйөм майҙаны 383,2 мең га (2012) булған 29, шул иҫәптән 9 ботаник, 17 зоологик, 3 ландшафт, заказник ойошторолған. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [http://rus.bashenc.ru/index.php/component/content/article/2-statya/6557-uraltau-zakaznik. Уралтау заказнигы//Башҡорт энциклопедияһы]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [http://xn--80aqiugddbd0b8b.xn--p1ai/%D0%BF%D1%80%D0%B8%D1%80%D0%BE%D0%B4%D0%BD%D1%8B%D0%B9-%D0%B7%D0%B0%D0%BA%D0%B0%D0%B7%D0%BD%D0%B8%D0%BA-%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BB-%D1%82%D0%B0%D1%83/ Природный заказник «Урал-тау»] * [https://www.rgo.ru/ru/article/zakazniki-bashkortostana Заказники Башкортостана//Русское географическое общество, Отделение в Республике Башкортостан] {{ООПТ Башкортостана}} [[Категория:Башҡортостан заказниктары]] [[Категория:Учалы районы географияһы]] 0bm1xaav7j8mgu9ax69qcokey6l2xix 0 167871 1147461 1126390 2022-07-28T18:56:18Z Ryanag 5488 /* Һылтанмалар */ wikitext text/x-wiki {{Заповедная зона |Название = Әсебар дәүләт тәбиғәт заказнигы |Национальное название = |Изображение = |Подпись = |Координаты = |CoordScale = |Страна = Россия |Регион = Башҡортостан |Район = |Категория МСОП = |Ближайший город = |Площадь = 7 мең 687 гектар |Средняя высота = |Дата основания = [[ 6 август]] [[2001 йыл]] |Посещаемость = |Год посещаемости = |Управляющая организация = |Сайт = |Позиционная карта = Россия |Позиционная карта 1 = Россия Башкортостан |Геграфические координаты }} '''Әсебар дәүләт тәбиғәт заказнигы''' — [[Башҡортостан|Башҡортостан Республикаһы]] [[Бөрйән районы]]<nowiki/>ның Әсебар урмансылыҡ хужалығы биләмәһендәге тыйыулыҡ. '''Категорияһы:'''дәүләт тәбиғәт заказнигы зоологический заказник. '''Барлыҡҡа килеүе:'''Башҡортостан Республикаһы Министрҙар Кабинетының №189 ҡарары менән 2001 йылдың 6 августында хайуандар донъяһын һаҡлау маҡсатында төҙөлгән. '''Урынлашыуы:'''Әсебар урмансылыҡ хужалығы биләмәһенең (39492 га) ерен биләй. [[Ағиҙел (йылға)|Ағиҙел]]<nowiki/>дең ҡушылдығы—[[Бетерә (йылға)|Бетерә]] йылғаһы бассейнында, [[Яңы Усман (Бөрйән районы)|Яңы Усман]] ауылынан көньяҡ‑көнсығышҡа табан 5 километр алыҫлыҡта, [[Йылайыр яйлаһы]]<nowiki/>ның төньяғында урынлашҡан. '''Майҙаны''': 7 мең 687 гектар '''Маҡсаты:''' һунар йәнлектәре марал, мышы һәм һирәк осраған хайуан төрҙәре популяцияһын тергеҙеү маҡсатында зоологик заказник булараҡ ойошторола. '''Рельефы:''' тигеҙ, уба һәм арҡаларҙан тора. ==Үҫемлектәр донъяһы== Бейек булмаған тауҙарҙы ҡарағайлыҡтар һәм ҡайын урмандары биләй, көнбайышҡа табан улар япраҡлы ағастар менән ҡатнаша.Биләмәһәенең 95,0%‑ын урман ҡаплаған. Күпселек өлөшөн икенсел ҡайын, ҡайын‑уҫаҡ урмандары биләй. Ҡарт, йәштәре 80—100 йылдан ашыу булған ҡарағай һәм ҡарағай‑ҡарағас урмандары һаҡланған. Тигеҙлектәрҙә – туғайҙар, ә битләүҙәрҙә урыны менән далалар осрай. Заказник буйлап Үҙән йылғаһының ҡушылдығы булған Бетерә йылғаһы һәм Әсебар шишмәһе аға. Уның үҙәнендә тәбиғи тоҙло тупраҡ бар. Үҫемлектәр донъяһы бай. Бында үҫем­лектәрҙең БР‑ҙың Ҡыҙыл китабына индерелгән һирәк төрҙәре үҫә: ҡаурый ҡылған, Литвинов торна борсағы, ысын кәкүк ситеге һ.б. Ҡылғандың һәм кәкүк ситегенең бер нисә төрө үҫә. Тәбиғәтте һаҡлау, фәнни тикшеренеүҙәр һәм ресурс йәһәтенән тыйыулыҡтың әһәмиәте ҙур. ==Хайуандар донъяһы== Һунар-кәсеп хайуандары бай һәм күп төрлө. Тоҙло тупраҡтарҙа һәм ҡышҡы туплауҙарҙа тояҡлы хайуандар йыйыла. Аҡ ҡуян, бурһыҡ, бүре, мышы, тейен, урман көҙәне, һары шәшке, һеләүһен, һоро айыу, һыуһар, әлгәнйәк, ҡор, ҡурпысыҡ, сел, һуйыр һәм башҡалар тереклек итә. Фаунала һирәк төрҙәр бихисап. БР‑ҙың Ҡыҙыл китабына ингән бөркөт, ваҡ һайыҫҡан, көсөгән, кәлмәргән, өкө, сапсан, һоро өкө, һөҙһөт, бөркөт, шоңҡар, сапсан, ябалаҡ һәм башҡа йыртҡыс ҡоштар, европа бәрҙеһе, зөгәй, йылға бағыры, ҡыҙыл балыҡ, марал, европа шәшкеһе, ҡама һәм бүтән хайуандар осрай. == Һылтанмалар == *[http://bash.bashenc.ru/index.php/8-statya/17471-sebar-zakaznigy Әсебар] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201207120551/http://bash.bashenc.ru/index.php/8-statya/17471-sebar-zakaznigy |date=2020-12-07 }} *[https://bash.news/yuldash/kursauly-bashkortostan/63987-esebar-kengek-shengekkul-akkul-deulet-zoologik-tebihet-tyjyulyktary-26741 Ҡурсаулы Башҡортостан] *[http://dooptrb.ru/?page_id=2419 Әсебар] {{ООПТ Башкортостана}} [[Категория:Бөрйән районы географияһы]] [[Категория:Башҡортостан заказниктары]] g8ugzinwvvi9wjyq41xbzko5ozqkd3s 0 172014 1147453 1018424 2022-07-28T18:53:34Z Ryanag 5488 /* Шулай уҡ ҡарағыҙ */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Бишбүләк заказнигы''' — [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Бишбүләк районы]] Михайловка ауылынан көнсығышҡа табан 5 км алыҫлыҡта [[Бөгөлмә-Бәләбәй ҡалҡыулығы]]нда урынлашҡан, [[1989 йыл]]да һыуыр һәм башҡа һунар йәнлектәре популяцияһын тергеҙеү маҡсатында зоологик заказник булараҡ ойошторола<ref>[http://bashenc.online/ba/articles/81980/ ГАУН РБ «Башкирская энциклопедия», 2021]</ref>. == Тасуирламаһы == Бишбүләк заказнигының майҙаны 14,5 мең га тәшкил итә, территорияһының 29,2 процентын урман ҡаплаған. Әлшәй, Бәләбәй райондары сиктәре буйлап ул тар, йәки киң таҫма кеүек һуҙыла. Сиктәре: төньяҡта һәм көнсығышта — Бишбүләк районының административ сиктәре, көньяҡта һәм көнбайышта — [[Мәнәүез]] йылғаһының уң яры. Рельефы яйла һымаҡ, тәрән уйылған йылға үҙәндәре менән. == Флораһы == Заказникта имән, йүкә, йыла, сағандан торған киң япраҡлы урмандар таралған. Битләүҙәрҙә ташлы далалар осрай. Территорияһында үҫемлектәрҙең Башҡортостан Республикаһының Ҡыҙыл китабына индерелгән һирәк төрҙәре үҫә: ҡаурый ҡылған, шырт төклө еҙүлән, эре сәскәле тәңкәғуҙаҡ һ.б. == Фаунаһы == Район территорияһында республикала иң эреләрҙән һаналған, Башҡортостандың Ҡыҙыл китабына индерелгән, ике меңгә яҡын иҫәпләнгән һыуыр-байбаҡ колониялары урынлашҡан<ref>[https://bizhbulyak.bashkortostan.ru/district/places/139/ Государственный заказник «Бижбулякский»]</ref>. Һыуырҙар йырындарҙың һәм ҡалҡыулыҡтарҙың ҡояшлы битләүҙәрендә йәшәй. Улар зарарһыҙ һәм файҙалы хайуандар. Тик үҫемлектәр менән туҡлана. Ғүмерҙәренең күп өлөшөн тәрән өңдәрҙә ғаиләләр менән йәшәйҙәр. Ҡышҡа йоҡоға талалар. Һыуырҙарҙан тыш аҡ ҡуян, америка шәшкеһе, бурһыҡ, бүре, дала көҙәне, ҡабан, ҡыҙыл төлкө, мышы, себер ҡоралайы, үр ҡуяны, һуҡыр сысҡан, һыуһар, ала күгәрсен, бөркөт, ҡыҙыл башлы сумғалаҡ, һоро өйрәк, һуна өйрәк һ.б. йәшәй. Һуңғы йылдарҙа [[Белорет]] яғынан ала-сыбар болан миграцияһы күҙәтелә. Заказникта Башҡортостан Республикаһының Ҡыҙыл китабына индерелгән ҡама, һыуыр, ялман, һоро ағуна, өкө, орсоҡ йылан осрай. Йылғаларҙа [[Ҡыҙыл китап]]ҡа индерелгән европа бәрҙеһе, йылға бағыры тереклек итә<ref>[https://bizhbulyak.bashkortostan.ru/district/places/139/ Государственный заказник «Бижбулякский»]</ref>. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|81980|}} * [https://bizhbulyak.bashkortostan.ru/district/places/139/ Государственный заказник «Бижбулякский»] {{ООПТ Башкортостана}} [[Категория:Заказниктар]] [[Категория:Тарихи Башҡортостан ерҙәре топонимикаһы]] [[Категория:Башҡортостан заказниктары]] [[Категория:Бишбүләк районы]] bbg79vy2dewf291icwcv3enkxv8tadn 0 173645 1147457 1121251 2022-07-28T18:54:58Z Ryanag 5488 /* Һылтанмалар */ wikitext text/x-wiki {{Orphan|date=сентябрь 2021}} {{Ук}} '''Өҫән-Ивановка заказнигы''' — [[Бәләбәй]] һәм [[Дәүләкән]] райондары территорияһындағы [[Бөгөлмә-Бәләбәй ҡалҡыулығы]]ның үҙәк өлөшөндә урынлашҡан ботаника [[заказник|заказнигы]] ([[1991]]). == Тасуирламаһы == [[Өҫән-Ивановка]] заказнигы эре утраулы тотош урман менән ҡапланған [[Өҫән]] менән Илен йылғалары менән [[Асылыкүл]] араһында һыу айырғыс. [[Асылыкүл]] тәбиғи паркының бер өлөшөн биләй. [[Өҫән-Ивановка]] менән Ҡыҙрас ауылдары аралары, Гускарино һәм Веровка ауылдары аралары инә. Шулай уҡ уның территорияһына ике урман хужалығы — [[Мәтәүбаш]] һәм Өҫән-Ивановка урман хужалыҡтары инә<ref name="Усень-Ивановский природный заказник">[http://doopt-rb.ucoz.ru/index/usen_ivanovskij_prirodnyj_zakaznik/0-15 Усень-Ивановский природный заказник{{ref-ru}}]</ref>. Өҫән-Ивановка заказнигы [[1991 йыл]]да Бөгөлмә-Бәләбәй ҡалҡыулығы урмандарының төп төрҙәрен һаҡлау һәм тергеҙеү маҡсатында ойошторола. [[Рельеф]]ы урманлы-далалы. Майҙаны далалары һәм туғайҙары менән ун ике мең гектар, 55 % урман биләй. Иң ҡиммәтле тәбиғәт объекты булып реликт ҡарағай урмандары тора. Бөгөнгө көндә заказникта төрлө йәштәге яһалма урман ултыртмалары, башлыса [[ҡарағас]],[[ҡарағай]] ағастары үҫтерелә. Йылға ярҙары буйлап киң япраҡлы урмандар, япраҡлы-ҡарағай урмандары таралған.Өҫән менән Илен йылғаларының текә яр битләүҙәрендә күп йәшле ҡарағай ағастарын осратырға мөмкин. Оҙаҡ ваҡыт ҡырҡылған урман урынында япраҡлы-ҡарағай ағастарын [[йүкә]],[[ҡайын]], ҡарағас ағастары алмаштыра. Йылға үҙәне буйлап һуҙылған әрәмәләрҙә һоро ерек, өйәңке,[[ҡарама]] ағастары үҫә. Тәбиғәт комплексы һирәк осрай торған һәм юғалыуға дусар булған үҫемлектәргә бай.Ҡаурый ҡылған,өсҡалаҡ күк көпшә,һылыу ҡылған,Заллеский ҡылғаны, кәкүк ситеге (әҙрәс гөл), күксин үлән үҫә.Хайуандар донъяһы айырым өйрәнелмәгән, дөйөм алғанда, Бөгөлмә-Бәләбәй ҡалҡыулығының киң япраҡлы урманына хас булған төрҙәре йәшәй<ref name="Усень-Ивановский природный заказник" />. == Әһәмиәте == Бөгөлмә-Бәләбәй ҡалҡыулығы заказнигы Асылыкүл бассейнында һыуһаҡлағыс һәм һыу ағымын көйләү әһәмиәтенә эйә булып тора. Шулай уҡ фәнни, урман тергеҙеү,эталон һәм тарихи әһәмиәте лә ҙур. Заказникты һаҡлау режимы булдырылған.<br> [[Башҡортостан Республикаһы]]ның Министрҙар Кабинеты [[26 февраль]] [[1999 йыл]]дың Ҡарарына № 48 ярашлы тәбиғәт комплексында бөтә төр ҡырҡыу (һайланма санитар ҡырҡыуҙарҙан башҡа), айырым һаҡланған урман участкаларында урман культураларын ултыртыу, ер һөрөү,мал көтөү,мал көтөү лагерҙары төҙөү,төҙөлөш эштәре башҡарыу, тәбиғи байлыҡтар эҙләү,нефть сығарыу, мелиоратив эштәр башҡарыу тыйыла.<br> Халыҡҡа территорияла йөрөргә,еләк-емеш,[[бәшмәк]] йыйыу, бесән әҙерләү,ғилми эштәр алып барыу рөхсәт ителә<ref name="Усень-Ивановский природный заказник" />. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Бишбүләк заказнигы]] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|79701}} * [http://doopt-rb.ucoz.ru/index/usen_ivanovskij_prirodnyj_zakaznik/0-15 Усень-Ивановский природный заказник{{ref-ru}}] {{ООПТ Башкортостана}} [[Категория:Башҡортостан заказниктары]] [[Категория:Бәләбәй районы географияһы]] [[Категория:Тарихи Башҡортостан ерҙәре топонимикаһы (Дәүләкән районы)]] lgd947suth4heg3ty7d3ptdh0txmk6i 0 173815 1147454 1142604 2022-07-28T18:54:07Z Ryanag 5488 /* Һылтанмалар */ wikitext text/x-wiki {{ук}} '''Мишкә дәүләт тәбиғәт заказнигы''' – [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мишкә районы]] биләмәһендә урынлашҡан заказник.<ref>{{Cite web|url=http://oopt.aari.ru/oopt/%D0%9C%D0%B8%D1%88%D0%BA%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9-0|title=Мишкинский &#124; ООПТ России|website=oopt.aari.ru}}</ref> == Этимиологияһы == Мишкә дәүләт заказнигы Башҡортостан Республикаһының Мишкә районы биләмәһендә урынлашҡанға күрә атамаһы ла район исеменән алынған. Райондың атамаһы үҙ сиратында был урынға беренсе килеп ултырыусы Михаил Исенбаев (Мишка) исеменән килеп сыҡҡан тигән фараз йәшәй.<ref>http://komanda-k.ru/Россия/село-мишкино-священная-роща</ref> == Тасуирламаһы == [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Мишкә районы]]ның көнсығыш өлөшөндә урынлашҡан. Был биләмәгә [[Бөрө (йылға)|Бөрө]] йылғаһының бер өлөшө лә ингән. Мишкә дәүләт заказнигы 2002 йылда булдырылған. Дөйөм биләмәһе 32869 га. Заказникта карст һаҙлыҡтары күп кенә. Уның көньяҡ-көнбайыш өлөшөндә Башҡортостан Республикаһының тәбиғәт ҡомартҡылары исемлегенә ингән [[Наратһаҙ]] һаҙлығы урынлашҡан.<ref>{{Cite web|url=https://nbcrs.org/regions/respublika-bashkortostan/obekty-prirodno-zapovednogo-fonda|title=Объекты природно-заповедного фонда. Республика Башкортостан|website=nbcrs.org}}</ref> == Флораһы== Мишкә дәүләт тәбиғәт заказнигы биләмәһендә 576 төргә яҡын 79 көпшәле үҫемлектәр ғаиләһенә ҡараған үҫемлектәр теркәлгән. Һаҡлау объекттарына оҫҡон йыуаһы (Себер флораһы реликты), биологик күп төрлө гетеротрофлы һаҙлыҡтар, [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Ҡыҙыл китап|Ҡыҙыл китаб]]ына индерелгән һирәк төрҙәр [[мүк еләге]], [[тутыҡ схенус]], аҡ мүк һәм башҡалар инә. Шулай уҡ заказник биләмәһендә Рәсәй Федерацияның [[Ҡыҙыл китап|Ҡыҙыл китаб]]ына индерелгән [[диңгеҙ бөркөтө]] (орлан-белохвост) оялары бар. Урмандары ҡатнаш. Биләмәнең 40% [[йүкә]] ағастары биләй. Мишкә дәүләт заказнигы биләмәһендә мышы, болан, ҡабан, шәшке күрергә мөмкин. Һаҙлыҡтарында һыу ҡомағы, һаҙ ҡондоҙо тереклек итә. Заказник биләмәһенән еләк-емеш, үһемлектәр йыйыу ҡәтғи тыйылған, йәнлектәрҙең үрсеү осоронда һәм янғын хәүефһеҙлеге юғары булған ваҡыттарҙа инеү тыйыла.<ref>http://www.bashturist.ru/rout/monument/93-nature/281-mishkinskij</ref> <references group="Һылтанмалар" responsive="" /> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == {{ООПТ Башкортостана}} [[Категория:Башҡортостан заказниктары]] [[Категория:Мишкә районы географияһы]] [[Категория:Тарихи Башҡортостан топонимияһы 2021 (Мишкә районы)]] d6ysv9jclvnlzdaa2l2zbnz30057yuk 10 183355 1147428 1137877 2022-07-28T18:11:20Z Ryanag 5488 wikitext text/x-wiki {{Навигационная таблица с блоками | имя = Башҡортостандың һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре | state = <includeonly>{{{state|uncollapsed}}}</includeonly> | заголовок = [[Башҡортостан]]дың [[Башҡортостандың махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре исемлеге|махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре исемлеге]] {{герб|Башкортостан}} | изображение = | класс_списков = hlist | стиль_заголовков = text-align: center | класс_вверху = hlist | вверху = | блок1 ={{comment|Ҡурсаулыҡтар|Дәүләт тәбиғәт ҡурсаулыҡтары}} | список1 = * [[Башҡортостан ҡурсаулығы|Башҡортостан]] * [[Көньяҡ Урал ҡурсаулығы|Көньяҡ Урал]] * [[Шүлгәнташ ҡурсаулығы|Шүлгәнташ]] | блок2 = {{comment|Парктар|Милли һәм тәбиғәт парктары}} | список2 = * [[Асылыкүл (тәбиғәт паркы)|Асылыкүл]] * [[Башҡортостан (милли парк)|Башҡортостан]]^Н * [[Ирәмәл (тәбиғәт паркы)|Ирәмәл]] * [[Ҡандракүл (тәбиғәт паркы)|Ҡандракүл]] * [[Мораҙым тарлауығы]] * [[Еҙем тәбиғи паркы|Еҙем]]^Л | блок3 = {{comment|Заказниктар|Дәүләт тәбиғәт заказниктары}} | список3 = * [[Алтын Солоҡ]] * [[Архангел заказнигы|Архангел]] * [[Әсебар заказнигы|Әсебар]] * [[Асҡын заказнигы|Асҡын]] * [[Балаҡатай заказнигы|Балаҡатай]] * [[Белоозёрский (заказник)|Белоозёрский]] * [[Бижбулякский (заказник)|Бижбулякский]] * [[Бирский (заказник)|Бирский]] * [[Бунинский лес]] * [[Елановский (заказник)|Елановский]] * [[Икский (заказник)|Икский]] * [[Ишимбайский заказник|Ишимбайский]] * [[Карлыхановский (заказник)|Карлыхановский]] * [[Кунгак (заказник)|Кунгак]] * [[Наказбашевский (заказник)|Наказбашевский]] * [[Первомайский (заказник)|Первомайский]] * [[Урал-Тау (заказник)|Урал-Тау]] * [[Усень-Ивановский (заказник)|Усень-Ивановский]] * [[Фёдоровский (заказник)|Фёдоровский]] * [[Шайтан-Тау]] * [[Шингак-Куль (заказник)|Шингак-Куль]] | блок4 = {{comment|Сады|Ботанические сады}} | список4 = * [[Южно-Уральский ботанический сад-институт УФИЦ РАН]] | блок5 = {{comment|Санатории|Лечебно-оздоровительные местности и курорты}} | список5 = * [[Зелёная Роща (санаторий)|Зелёная Роща]] * [[Карагай (санаторий)|Карагай]] * [[Красноусольск (санаторий)|Красноусольск]] * [[Юматово (санаторий)|Юматово]] * [[Якты-Куль (санаторий)|Якты-Куль]] * [[Янган-Тау]] | блок6 = {{comment|[[Башҡортостандың тәбиғәт ҡомартҡылары|Тәбиғәт ҡомартҡылары]]}} | список6 = {{Навигационная таблица | группа1 = Һаҙлыҡтар | список1 = * [[Аркауловское]] * [[Бездонный Ключ (болото)|Бездонный Ключ]] * [[Бишкаиновские болота|Бишкаиновские]] * [[Иткуловское (болото)|Иткуловское]] * [[Каракулевское (болото)|Каракулевское]] * [[Карпис (болото)|Карпис]] * [[Каскарды (болото)|Каскарды]] * [[Клюквенное (болото, Архангельский район)|Клюквенное]] * [[Куркурраук (болото)|Куркурраук]] * [[Курманайбаш (болото)|Курманайбаш]] * [[Лагеревское болото|Лагеревское]] * [[Мамяковское (болото)|Мамяковское]] * [[Моховое (болото, Николо-Берёзовка)|Моховое]] * [[Муклесаз (болото)|Муклесаз]] * [[Нурок (болото)|Нурок]] * [[Озёрское (болото)|Озёрское]] * [[Осиновские карстовые болота|Осиновские]] * [[Сериккуль (болото)|Сериккуль]] * [[Старобалбуковское (болото)|Старобалбуковское]] * [[Сусловские карстовые болота|Сусловские]] * [[Таныч-саз (болото)|Таныч-саз]] * [[Ташлинское (болото)|Ташлинское]] * [[Улькундинские карстовые болота|Улькундинские]] * [[Упканкуль (озеро, Аскинский район)|Упканкуль]] * [[Черношарское (болото)|Черношарское]] | группа2 = Шарлауыҡтар | список2 = * [[Атыш (водопад)|Атыш]] * [[Ассинский зеркальный водопад|Ассинский зеркальный]] * [[Гадельша|Гадельша]] * [[Кук-Караук (водопад)|Кук-Караук]] | группа3 = Тауҙар | список3 = * [[Алатау (хребет на Урале)|Алатау]] (участок хребта) * [[Абдуллинская гора|Абдуллинская]] * [[Альян (гора)|Альян]] * [[Арвякрязь]] * [[Балкантау]] * [[Балта-тау гора)|Балта-тау]] * [[Гора Большая Тастуба|Большая Тастуба]] * [[Гладкая (гора)|Гладкая]] * [[Гуровская (гора)|Гуровская]] * [[Иремель]] * [[Канонникова (гора)|Канонникова]] * [[Караташ (гора)|Караташ]] * [[Караултау (гора)|Караултау]] * [[Крыктытау]] (участок хребта) * [[Кузгунташ (гора)|Кузгунташ]] * [[Куркак (гора)|Куркак]] * [[Куштау]] * [[Кызлартау (гора, Салаватский район)|Кызлартау]] * [[Маяктау (гора)|Маяктау]] * [[Сатыр-тау]] * [[Сусактау]] * [[Таганташ (гора)|Таганташ]] * [[Топор-тау (гора)|Топор-тау]] * [[Тратау]] * [[Уйташ (гора)|Уйташ]] * [[Шайтантау (гора)|Шайтантау]] * [[Юрактау]] * [[Янгантау (гора)|Янгантау]] | группа4 = Дендропарктар | список4 = * [[Бирский филиал Башкирского государственного университета|Дендрарий Бирского филиала]] [[Башкирский государственный университет|БашГУ]] * [[Берендей (детский дендропарк)|Берендей]] * [[Ермолаевский дендропарк|Ермолаевский]] * [[Непейцевский дендропарк|Непейцевский]] * [[Шингаккульский степной дендропарк|Шингаккульский]] | группа5 = Сығанаҡтар | список5 = * [[Алга (родник)|Алга]] * [[Ассинские минеральные источники|Ассинские]] * [[Бирские минеральные источники|Бирские]] * [[Голубое (озеро, Кармаскалинский район)|Голубое]] * [[Красноусольские минеральные источники|Красноусольские]] * [[Красный Ключ (родник)|Красный Ключ]] * [[Кургазак]] * [[Куселяровские сернистые источники|Куселяровские]] * [[Уржумские минеральные источники|Уржумские]] * [[Якутовский солёный источник|Якутовский]] | группа6 = Обнажения | список6 = * [[Кутлугузинские обнажения|Кутлугузинские]] * [[Никитинские обнажения|Никитинские]] * [[Чуй-Атасевские обнажения|Чуй-Атасевские]] | группа7 = Овраги | список7 = * [[Ромадановский овраг|Ромадановский]] * [[Саган (балка)|Саган]] * [[Ушкатлы (овраг)|Ушкатлы]] | группа8 = Күлдәр | список8 = * [[Асликуль]] * [[Атавды (озеро)|Атавды]] * [[Банное (озеро)|Банное (Яктыкуль)]] * [[Белое (озеро, Гафурийский район)|Белое (Аккуль)]] * [[Большая Елань (озеро)|Большая Елань]] * [[Голубое (озеро, Кармаскалинский район)|Голубое]] * [[Кандрыкуль]] * [[Карагайкуль (озеро, Учалинский район)|Карагайкуль (Ворожеич)]] * [[Киешки|Киешки (Аксаковское)]] * [[Малая Елань (озеро)|Малая Елань]] * [[Мулдаккуль|Мулдаккуль (Солёное)]] * [[Сарвинское озеро|Сарвинское]] * [[Сосновое (озеро, Дуванский район)|Сосновое]] * [[Талкас]] * [[Татыш (озеро, Башкортостан)|Татыш]] * [[Тугарсалган]] * [[Улянды (озеро)|Улянды]] * [[Упканкуль (озеро, Аскинский район)|Упканкуль]] * [[Упканкуль (озеро, Нуримановский район)|Упканныкуль]] * [[Ургун (озеро)|Ургун]] * [[Шамшадин (озеро)|Шамсутдин]] * [[Шингаккуль]] | группа9 = Мәмерйәләр | список9 = * [[Аскинская пещера|Аскинская ледяная]] * [[Зигановка]] (окрестности) * [[Карламанская пещера|Карламанская]] * [[Киндерлинская пещера|Киндерлинская]] — [[Пещера Леднёва|Леднёва]] — [[Октябрьская пещера (Башкортостан)|Октябрьская]] (система) * [[Курманаевские пещеры|Курманаевские]] * [[Куэшта]] * [[Кызыл-Яр (пещера)|Кызыл-Яр]] * [[Лаклинская пещера|Лаклинская]] * [[Олимпия (пещера, Ишимбайский район)|Олимпия]] (окрестности) * [[Охлебининская гипсовая пещера|Охлебининская гипсовая]] * [[Пещеры Сабакай|Сабакай]] * [[Пещера Салавата Юлаева|Салавата Юлаева]] (окрестности) * [[Таш-Ой]] (окрестности) * [[Хазинская пещера|Хазинская]] * [[Ыласын (пещера)|Ыласын]] (окрестности) | группа10 = Разрезы | список10 = * [[Дальний Тюлькас (геологический разрез)|Дальний Тюлькас]] * [[Мечетлино (геологический разрез)|Мечетлино]] * [[Усолка (геологический разрез)|Усолка]] | группа11 = Йылғалар | список11 = * [[Кулук (река)|Кулук]] (окрестности)^У * [[Малая Сурень]] (пойма в устье реки [[Азакла|Азаклы]]) * [[Макан]] (пойма) * [[Сарва (река)|Сарва]] (окрестности) * [[Таналык]] (пойма)^У * [[Яманелга]] (окрестности) | группа12 = Ҡаялар | список12 = * [[Большой Колпак (скала)|Большой Колпак]] * [[Калим-Ускан]] * [[Каменные ворота (арка)|Каменные ворота]] | группа13 = Урочища<br>и леса | список13 = * [[Арский камень (урочище)|Арский Камень]] * [[Бильгиляр (урочище)|Бильгиляр]] * [[Кухтур (урочище)|Кухтур]] * [[Кызылташ (урочище)|Кызылташ]] * [[Максимовское (урочище, Альшеевский район)|Максимовское]] * [[Мокрый Овраг (урочище)|Мокрый Овраг]] * [[Наратсаз (урочище)|Наратсаз]] * [[Попковские Озёра (урочище)|Попковские Озёра]] * [[Русская Швейцария (памятник природы)|Русская Швейцария]] * [[Селтерби-уртаташ (урочище)|Селтерби-уртаташ]]^У * [[Сукракские Вишарники (урочище)|Сукракские Вишарники]] * [[Таштугаевские Горы (урочище)|Таштугаевские Горы]] * [[Тукмак (поляна)|Тукмак]] (поляна)^У * [[Ултык-Карагас]] * [[Хуускан (урочище)|Хуускан]] * [[Чистые Ямки (урочище)|Чистые Ямки]] * [[Шумиловский водопад|Шумиловский Водопад]] }} | класс_внизу = hlist | внизу = <small>Иҫкәрмәләр: ^Н — [[милли парк]]; ^Л — [[Пейзаж паркы|ландшафт паркы]]; ^У — утраченный [[памятник природы]]</small> }} <noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Башҡортостан]] </noinclude> 4hu29jnr89qwi9gi87s7t030domxj3j 1147429 1147428 2022-07-28T18:17:01Z Ryanag 5488 wikitext text/x-wiki {{Навигационная таблица с блоками | имя = Башҡортостандың һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре | state = <includeonly>{{{state|uncollapsed}}}</includeonly> | заголовок = [[Башҡортостан]]дың [[Башҡортостандың махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре исемлеге|махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре исемлеге]] {{герб|Башкортостан}} | изображение = | класс_списков = hlist | стиль_заголовков = text-align: center | класс_вверху = hlist | вверху = | блок1 ={{comment|Ҡурсаулыҡтар|Дәүләт тәбиғәт ҡурсаулыҡтары}} | список1 = * [[Башҡортостан ҡурсаулығы|Башҡортостан]] * [[Көньяҡ Урал ҡурсаулығы|Көньяҡ Урал]] * [[Шүлгәнташ ҡурсаулығы|Шүлгәнташ]] | блок2 = {{comment|Парктар|Милли һәм тәбиғәт парктары}} | список2 = * [[Асылыкүл (тәбиғәт паркы)|Асылыкүл]] * [[Башҡортостан (милли парк)|Башҡортостан]]^М * [[Ирәмәл (тәбиғәт паркы)|Ирәмәл]] * [[Ҡандракүл (тәбиғәт паркы)|Ҡандракүл]] * [[Мораҙым тарлауығы]] * [[Еҙем тәбиғи паркы|Еҙем]]^Л | блок3 = {{comment|Заказниктар|Дәүләт тәбиғәт заказниктары}} | список3 = * [[Алтын Солоҡ]] * [[Архангел заказнигы|Архангел]] * [[Әсебар заказнигы|Әсебар]] * [[Асҡын заказнигы|Асҡын]] * [[Балаҡатай заказнигы|Балаҡатай]] * [[Белоозёрский (заказник)|Белоозёрский]] * [[Бижбулякский (заказник)|Бижбулякский]] * [[Бирский (заказник)|Бирский]] * [[Бунинский лес]] * [[Елановский (заказник)|Елановский]] * [[Икский (заказник)|Икский]] * [[Ишимбайский заказник|Ишимбайский]] * [[Карлыхановский (заказник)|Карлыхановский]] * [[Кунгак (заказник)|Кунгак]] * [[Наказбашевский (заказник)|Наказбашевский]] * [[Первомайский (заказник)|Первомайский]] * [[Урал-Тау (заказник)|Урал-Тау]] * [[Усень-Ивановский (заказник)|Усень-Ивановский]] * [[Фёдоровский (заказник)|Фёдоровский]] * [[Шайтан-Тау]] * [[Шингак-Куль (заказник)|Шингак-Куль]] | блок4 = {{comment|Баҡсалар|Ботаник баҡсалар}} | список4 = * [[Ботаника баҡса-институты (Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө фәнни үҙәге)|РФА Өфө фәнни үҙәгенең Ботаника баҡса-институты]] | блок5 = {{comment|Санатории|Лечебно-оздоровительные местности и курорты}} | список5 = * [[Зелёная Роща (санаторий)|Зелёная Роща]] * [[Карагай (санаторий)|Карагай]] * [[Красноусольск (санаторий)|Красноусольск]] * [[Юматово (санаторий)|Юматово]] * [[Якты-Куль (санаторий)|Якты-Куль]] * [[Янган-Тау]] | блок6 = {{comment|[[Башҡортостандың тәбиғәт ҡомартҡылары|Тәбиғәт ҡомартҡылары]]}} | список6 = {{Навигационная таблица | группа1 = Һаҙлыҡтар | список1 = * [[Аркауловское]] * [[Бездонный Ключ (болото)|Бездонный Ключ]] * [[Бишкаиновские болота|Бишкаиновские]] * [[Иткуловское (болото)|Иткуловское]] * [[Каракулевское (болото)|Каракулевское]] * [[Карпис (болото)|Карпис]] * [[Каскарды (болото)|Каскарды]] * [[Клюквенное (болото, Архангельский район)|Клюквенное]] * [[Куркурраук (болото)|Куркурраук]] * [[Курманайбаш (болото)|Курманайбаш]] * [[Лагеревское болото|Лагеревское]] * [[Мамяковское (болото)|Мамяковское]] * [[Моховое (болото, Николо-Берёзовка)|Моховое]] * [[Муклесаз (болото)|Муклесаз]] * [[Нурок (болото)|Нурок]] * [[Озёрское (болото)|Озёрское]] * [[Осиновские карстовые болота|Осиновские]] * [[Сериккуль (болото)|Сериккуль]] * [[Старобалбуковское (болото)|Старобалбуковское]] * [[Сусловские карстовые болота|Сусловские]] * [[Таныч-саз (болото)|Таныч-саз]] * [[Ташлинское (болото)|Ташлинское]] * [[Улькундинские карстовые болота|Улькундинские]] * [[Упканкуль (озеро, Аскинский район)|Упканкуль]] * [[Черношарское (болото)|Черношарское]] | группа2 = Шарлауыҡтар | список2 = * [[Атыш (водопад)|Атыш]] * [[Ассинский зеркальный водопад|Ассинский зеркальный]] * [[Гадельша|Гадельша]] * [[Кук-Караук (водопад)|Кук-Караук]] | группа3 = Тауҙар | список3 = * [[Алатау (хребет на Урале)|Алатау]] (участок хребта) * [[Абдуллинская гора|Абдуллинская]] * [[Альян (гора)|Альян]] * [[Арвякрязь]] * [[Балкантау]] * [[Балта-тау гора)|Балта-тау]] * [[Гора Большая Тастуба|Большая Тастуба]] * [[Гладкая (гора)|Гладкая]] * [[Гуровская (гора)|Гуровская]] * [[Иремель]] * [[Канонникова (гора)|Канонникова]] * [[Караташ (гора)|Караташ]] * [[Караултау (гора)|Караултау]] * [[Крыктытау]] (участок хребта) * [[Кузгунташ (гора)|Кузгунташ]] * [[Куркак (гора)|Куркак]] * [[Куштау]] * [[Кызлартау (гора, Салаватский район)|Кызлартау]] * [[Маяктау (гора)|Маяктау]] * [[Сатыр-тау]] * [[Сусактау]] * [[Таганташ (гора)|Таганташ]] * [[Топор-тау (гора)|Топор-тау]] * [[Тратау]] * [[Уйташ (гора)|Уйташ]] * [[Шайтантау (гора)|Шайтантау]] * [[Юрактау]] * [[Янгантау (гора)|Янгантау]] | группа4 = Дендропарктар | список4 = * [[Бирский филиал Башкирского государственного университета|Дендрарий Бирского филиала]] [[Башкирский государственный университет|БашГУ]] * [[Берендей (детский дендропарк)|Берендей]] * [[Ермолаевский дендропарк|Ермолаевский]] * [[Непейцевский дендропарк|Непейцевский]] * [[Шингаккульский степной дендропарк|Шингаккульский]] | группа5 = Сығанаҡтар | список5 = * [[Алга (родник)|Алга]] * [[Ассинские минеральные источники|Ассинские]] * [[Бирские минеральные источники|Бирские]] * [[Голубое (озеро, Кармаскалинский район)|Голубое]] * [[Красноусольские минеральные источники|Красноусольские]] * [[Красный Ключ (родник)|Красный Ключ]] * [[Кургазак]] * [[Куселяровские сернистые источники|Куселяровские]] * [[Уржумские минеральные источники|Уржумские]] * [[Якутовский солёный источник|Якутовский]] | группа6 = Обнажения | список6 = * [[Кутлугузинские обнажения|Кутлугузинские]] * [[Никитинские обнажения|Никитинские]] * [[Чуй-Атасевские обнажения|Чуй-Атасевские]] | группа7 = Овраги | список7 = * [[Ромадановский овраг|Ромадановский]] * [[Саган (балка)|Саган]] * [[Ушкатлы (овраг)|Ушкатлы]] | группа8 = Күлдәр | список8 = * [[Асликуль]] * [[Атавды (озеро)|Атавды]] * [[Банное (озеро)|Банное (Яктыкуль)]] * [[Белое (озеро, Гафурийский район)|Белое (Аккуль)]] * [[Большая Елань (озеро)|Большая Елань]] * [[Голубое (озеро, Кармаскалинский район)|Голубое]] * [[Кандрыкуль]] * [[Карагайкуль (озеро, Учалинский район)|Карагайкуль (Ворожеич)]] * [[Киешки|Киешки (Аксаковское)]] * [[Малая Елань (озеро)|Малая Елань]] * [[Мулдаккуль|Мулдаккуль (Солёное)]] * [[Сарвинское озеро|Сарвинское]] * [[Сосновое (озеро, Дуванский район)|Сосновое]] * [[Талкас]] * [[Татыш (озеро, Башкортостан)|Татыш]] * [[Тугарсалган]] * [[Улянды (озеро)|Улянды]] * [[Упканкуль (озеро, Аскинский район)|Упканкуль]] * [[Упканкуль (озеро, Нуримановский район)|Упканныкуль]] * [[Ургун (озеро)|Ургун]] * [[Шамшадин (озеро)|Шамсутдин]] * [[Шингаккуль]] | группа9 = Мәмерйәләр | список9 = * [[Аскинская пещера|Аскинская ледяная]] * [[Зигановка]] (окрестности) * [[Карламанская пещера|Карламанская]] * [[Киндерлинская пещера|Киндерлинская]] — [[Пещера Леднёва|Леднёва]] — [[Октябрьская пещера (Башкортостан)|Октябрьская]] (система) * [[Курманаевские пещеры|Курманаевские]] * [[Куэшта]] * [[Кызыл-Яр (пещера)|Кызыл-Яр]] * [[Лаклинская пещера|Лаклинская]] * [[Олимпия (пещера, Ишимбайский район)|Олимпия]] (окрестности) * [[Охлебининская гипсовая пещера|Охлебининская гипсовая]] * [[Пещеры Сабакай|Сабакай]] * [[Пещера Салавата Юлаева|Салавата Юлаева]] (окрестности) * [[Таш-Ой]] (окрестности) * [[Хазинская пещера|Хазинская]] * [[Ыласын (пещера)|Ыласын]] (окрестности) | группа10 = Разрезы | список10 = * [[Дальний Тюлькас (геологический разрез)|Дальний Тюлькас]] * [[Мечетлино (геологический разрез)|Мечетлино]] * [[Усолка (геологический разрез)|Усолка]] | группа11 = Йылғалар | список11 = * [[Кулук (река)|Кулук]] (окрестности)^У * [[Малая Сурень]] (пойма в устье реки [[Азакла|Азаклы]]) * [[Макан]] (пойма) * [[Сарва (река)|Сарва]] (окрестности) * [[Таналык]] (пойма)^У * [[Яманелга]] (окрестности) | группа12 = Ҡаялар | список12 = * [[Большой Колпак (скала)|Большой Колпак]] * [[Калим-Ускан]] * [[Каменные ворота (арка)|Каменные ворота]] | группа13 = Урочища<br>и леса | список13 = * [[Арский камень (урочище)|Арский Камень]] * [[Бильгиляр (урочище)|Бильгиляр]] * [[Кухтур (урочище)|Кухтур]] * [[Кызылташ (урочище)|Кызылташ]] * [[Максимовское (урочище, Альшеевский район)|Максимовское]] * [[Мокрый Овраг (урочище)|Мокрый Овраг]] * [[Наратсаз (урочище)|Наратсаз]] * [[Попковские Озёра (урочище)|Попковские Озёра]] * [[Русская Швейцария (памятник природы)|Русская Швейцария]] * [[Селтерби-уртаташ (урочище)|Селтерби-уртаташ]]^У * [[Сукракские Вишарники (урочище)|Сукракские Вишарники]] * [[Таштугаевские Горы (урочище)|Таштугаевские Горы]] * [[Тукмак (поляна)|Тукмак]] (поляна)^У * [[Ултык-Карагас]] * [[Хуускан (урочище)|Хуускан]] * [[Чистые Ямки (урочище)|Чистые Ямки]] * [[Шумиловский водопад|Шумиловский Водопад]] }} | класс_внизу = hlist | внизу = <small>Иҫкәрмәләр: ^М — [[милли парк]]; ^Л — [[Пейзаж паркы|ландшафт паркы]]; ^Ю — тәбиғәт ҡорматҡыһы статусын юғалтҡандар</small> }} <noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Башҡортостан]] </noinclude> bmwvrv306kswtf8psa2ixx4qegprrsd 1147431 1147429 2022-07-28T18:19:20Z Ryanag 5488 wikitext text/x-wiki {{Навигационная таблица с блоками | имя = Башҡортостандың һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре | state = <includeonly>{{{state|uncollapsed}}}</includeonly> | заголовок = [[Башҡортостан]]дың [[Башҡортостандың махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре исемлеге|махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре исемлеге]] {{герб|Башкортостан}} | изображение = | класс_списков = hlist | стиль_заголовков = text-align: center | класс_вверху = hlist | вверху = | блок1 ={{comment|Ҡурсаулыҡтар|Дәүләт тәбиғәт ҡурсаулыҡтары}} | список1 = * [[Башҡортостан ҡурсаулығы|Башҡортостан]] * [[Көньяҡ Урал ҡурсаулығы|Көньяҡ Урал]] * [[Шүлгәнташ ҡурсаулығы|Шүлгәнташ]] | блок2 = {{comment|Парктар|Милли һәм тәбиғәт парктары}} | список2 = * [[Асылыкүл (тәбиғәт паркы)|Асылыкүл]] * [[Башҡортостан (милли парк)|Башҡортостан]]^М * [[Ирәмәл (тәбиғәт паркы)|Ирәмәл]] * [[Ҡандракүл (тәбиғәт паркы)|Ҡандракүл]] * [[Мораҙым тарлауығы]] * [[Еҙем тәбиғи паркы|Еҙем]]^Л | блок3 = {{comment|Заказниктар|Дәүләт тәбиғәт заказниктары}} | список3 = * [[Алтын Солоҡ]] * [[Архангел заказнигы|Архангел]] * [[Әсебар заказнигы|Әсебар]] * [[Асҡын заказнигы|Асҡын]] * [[Балаҡатай заказнигы|Балаҡатай]] * [[Белоозёрский (заказник)|Белоозёрский]] * [[Бижбулякский (заказник)|Бижбулякский]] * [[Бирский (заказник)|Бирский]] * [[Бунинский лес]] * [[Елановский (заказник)|Елановский]] * [[Икский (заказник)|Икский]] * [[Ишимбайский заказник|Ишимбайский]] * [[Карлыхановский (заказник)|Карлыхановский]] * [[Кунгак (заказник)|Кунгак]] * [[Наказбашевский (заказник)|Наказбашевский]] * [[Первомайский (заказник)|Первомайский]] * [[Урал-Тау (заказник)|Урал-Тау]] * [[Усень-Ивановский (заказник)|Усень-Ивановский]] * [[Фёдоровский (заказник)|Фёдоровский]] * [[Шайтан-Тау]] * [[Шингак-Куль (заказник)|Шингак-Куль]] | блок4 = {{comment|Баҡсалар|Ботаник баҡсалар}} | список4 = * [[Ботаника баҡса-институты (Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө фәнни үҙәге)|РФА Өфө фәнни үҙәгенең Ботаника баҡса-институты]] | блок5 = {{comment|Шифаханалар|Дауалау-һауыҡтырыу урындары һәм курорттар}} | список5 = * [[Зелёная Роща (санаторий)|Зелёная Роща]] * [[Карагай (санаторий)|Карагай]] * [[Красноусольск (санаторий)|Красноусольск]] * [[Юматово (санаторий)|Юматово]] * [[Якты-Куль (санаторий)|Якты-Куль]] * [[Янган-Тау]] | блок6 = {{comment|[[Башҡортостандың тәбиғәт ҡомартҡылары|Тәбиғәт ҡомартҡылары]]}} | список6 = {{Навигационная таблица | группа1 = Һаҙлыҡтар | список1 = * [[Аркауловское]] * [[Бездонный Ключ (болото)|Бездонный Ключ]] * [[Бишкаиновские болота|Бишкаиновские]] * [[Иткуловское (болото)|Иткуловское]] * [[Каракулевское (болото)|Каракулевское]] * [[Карпис (болото)|Карпис]] * [[Каскарды (болото)|Каскарды]] * [[Клюквенное (болото, Архангельский район)|Клюквенное]] * [[Куркурраук (болото)|Куркурраук]] * [[Курманайбаш (болото)|Курманайбаш]] * [[Лагеревское болото|Лагеревское]] * [[Мамяковское (болото)|Мамяковское]] * [[Моховое (болото, Николо-Берёзовка)|Моховое]] * [[Муклесаз (болото)|Муклесаз]] * [[Нурок (болото)|Нурок]] * [[Озёрское (болото)|Озёрское]] * [[Осиновские карстовые болота|Осиновские]] * [[Сериккуль (болото)|Сериккуль]] * [[Старобалбуковское (болото)|Старобалбуковское]] * [[Сусловские карстовые болота|Сусловские]] * [[Таныч-саз (болото)|Таныч-саз]] * [[Ташлинское (болото)|Ташлинское]] * [[Улькундинские карстовые болота|Улькундинские]] * [[Упканкуль (озеро, Аскинский район)|Упканкуль]] * [[Черношарское (болото)|Черношарское]] | группа2 = Шарлауыҡтар | список2 = * [[Атыш (водопад)|Атыш]] * [[Ассинский зеркальный водопад|Ассинский зеркальный]] * [[Гадельша|Гадельша]] * [[Кук-Караук (водопад)|Кук-Караук]] | группа3 = Тауҙар | список3 = * [[Алатау (хребет на Урале)|Алатау]] (участок хребта) * [[Абдуллинская гора|Абдуллинская]] * [[Альян (гора)|Альян]] * [[Арвякрязь]] * [[Балкантау]] * [[Балта-тау гора)|Балта-тау]] * [[Гора Большая Тастуба|Большая Тастуба]] * [[Гладкая (гора)|Гладкая]] * [[Гуровская (гора)|Гуровская]] * [[Иремель]] * [[Канонникова (гора)|Канонникова]] * [[Караташ (гора)|Караташ]] * [[Караултау (гора)|Караултау]] * [[Крыктытау]] (участок хребта) * [[Кузгунташ (гора)|Кузгунташ]] * [[Куркак (гора)|Куркак]] * [[Куштау]] * [[Кызлартау (гора, Салаватский район)|Кызлартау]] * [[Маяктау (гора)|Маяктау]] * [[Сатыр-тау]] * [[Сусактау]] * [[Таганташ (гора)|Таганташ]] * [[Топор-тау (гора)|Топор-тау]] * [[Тратау]] * [[Уйташ (гора)|Уйташ]] * [[Шайтантау (гора)|Шайтантау]] * [[Юрактау]] * [[Янгантау (гора)|Янгантау]] | группа4 = Дендропарктар | список4 = * [[Бирский филиал Башкирского государственного университета|Дендрарий Бирского филиала]] [[Башкирский государственный университет|БашГУ]] * [[Берендей (детский дендропарк)|Берендей]] * [[Ермолаевский дендропарк|Ермолаевский]] * [[Непейцевский дендропарк|Непейцевский]] * [[Шингаккульский степной дендропарк|Шингаккульский]] | группа5 = Сығанаҡтар | список5 = * [[Алга (родник)|Алга]] * [[Ассинские минеральные источники|Ассинские]] * [[Бирские минеральные источники|Бирские]] * [[Голубое (озеро, Кармаскалинский район)|Голубое]] * [[Красноусольские минеральные источники|Красноусольские]] * [[Красный Ключ (родник)|Красный Ключ]] * [[Кургазак]] * [[Куселяровские сернистые источники|Куселяровские]] * [[Уржумские минеральные источники|Уржумские]] * [[Якутовский солёный источник|Якутовский]] | группа6 = Обнажения | список6 = * [[Кутлугузинские обнажения|Кутлугузинские]] * [[Никитинские обнажения|Никитинские]] * [[Чуй-Атасевские обнажения|Чуй-Атасевские]] | группа7 = Овраги | список7 = * [[Ромадановский овраг|Ромадановский]] * [[Саган (балка)|Саган]] * [[Ушкатлы (овраг)|Ушкатлы]] | группа8 = Күлдәр | список8 = * [[Асликуль]] * [[Атавды (озеро)|Атавды]] * [[Банное (озеро)|Банное (Яктыкуль)]] * [[Белое (озеро, Гафурийский район)|Белое (Аккуль)]] * [[Большая Елань (озеро)|Большая Елань]] * [[Голубое (озеро, Кармаскалинский район)|Голубое]] * [[Кандрыкуль]] * [[Карагайкуль (озеро, Учалинский район)|Карагайкуль (Ворожеич)]] * [[Киешки|Киешки (Аксаковское)]] * [[Малая Елань (озеро)|Малая Елань]] * [[Мулдаккуль|Мулдаккуль (Солёное)]] * [[Сарвинское озеро|Сарвинское]] * [[Сосновое (озеро, Дуванский район)|Сосновое]] * [[Талкас]] * [[Татыш (озеро, Башкортостан)|Татыш]] * [[Тугарсалган]] * [[Улянды (озеро)|Улянды]] * [[Упканкуль (озеро, Аскинский район)|Упканкуль]] * [[Упканкуль (озеро, Нуримановский район)|Упканныкуль]] * [[Ургун (озеро)|Ургун]] * [[Шамшадин (озеро)|Шамсутдин]] * [[Шингаккуль]] | группа9 = Мәмерйәләр | список9 = * [[Аскинская пещера|Аскинская ледяная]] * [[Зигановка]] (окрестности) * [[Карламанская пещера|Карламанская]] * [[Киндерлинская пещера|Киндерлинская]] — [[Пещера Леднёва|Леднёва]] — [[Октябрьская пещера (Башкортостан)|Октябрьская]] (система) * [[Курманаевские пещеры|Курманаевские]] * [[Куэшта]] * [[Кызыл-Яр (пещера)|Кызыл-Яр]] * [[Лаклинская пещера|Лаклинская]] * [[Олимпия (пещера, Ишимбайский район)|Олимпия]] (окрестности) * [[Охлебининская гипсовая пещера|Охлебининская гипсовая]] * [[Пещеры Сабакай|Сабакай]] * [[Пещера Салавата Юлаева|Салавата Юлаева]] (окрестности) * [[Таш-Ой]] (окрестности) * [[Хазинская пещера|Хазинская]] * [[Ыласын (пещера)|Ыласын]] (окрестности) | группа10 = Разрезы | список10 = * [[Дальний Тюлькас (геологический разрез)|Дальний Тюлькас]] * [[Мечетлино (геологический разрез)|Мечетлино]] * [[Усолка (геологический разрез)|Усолка]] | группа11 = Йылғалар | список11 = * [[Кулук (река)|Кулук]] (окрестности)^У * [[Малая Сурень]] (пойма в устье реки [[Азакла|Азаклы]]) * [[Макан]] (пойма) * [[Сарва (река)|Сарва]] (окрестности) * [[Таналык]] (пойма)^У * [[Яманелга]] (окрестности) | группа12 = Ҡаялар | список12 = * [[Большой Колпак (скала)|Большой Колпак]] * [[Калим-Ускан]] * [[Каменные ворота (арка)|Каменные ворота]] | группа13 = Урочища<br>и леса | список13 = * [[Арский камень (урочище)|Арский Камень]] * [[Бильгиляр (урочище)|Бильгиляр]] * [[Кухтур (урочище)|Кухтур]] * [[Кызылташ (урочище)|Кызылташ]] * [[Максимовское (урочище, Альшеевский район)|Максимовское]] * [[Мокрый Овраг (урочище)|Мокрый Овраг]] * [[Наратсаз (урочище)|Наратсаз]] * [[Попковские Озёра (урочище)|Попковские Озёра]] * [[Русская Швейцария (памятник природы)|Русская Швейцария]] * [[Селтерби-уртаташ (урочище)|Селтерби-уртаташ]]^У * [[Сукракские Вишарники (урочище)|Сукракские Вишарники]] * [[Таштугаевские Горы (урочище)|Таштугаевские Горы]] * [[Тукмак (поляна)|Тукмак]] (поляна)^У * [[Ултык-Карагас]] * [[Хуускан (урочище)|Хуускан]] * [[Чистые Ямки (урочище)|Чистые Ямки]] * [[Шумиловский водопад|Шумиловский Водопад]] }} | класс_внизу = hlist | внизу = <small>Иҫкәрмәләр: ^М — [[милли парк]]; ^Л — [[Пейзаж паркы|ландшафт паркы]]; ^Ю — тәбиғәт ҡорматҡыһы статусын юғалтҡандар</small> }} <noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Башҡортостан]] </noinclude> gu5ddymdfzo5ecbzpvqleyd7j8efah5 1147436 1147431 2022-07-28T18:44:37Z Ryanag 5488 wikitext text/x-wiki {{Навигационная таблица с блоками | имя = Башҡортостандың һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре | state = <includeonly>{{{state|uncollapsed}}}</includeonly> | заголовок = [[Башҡортостан]]дың [[Башҡортостандың махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре исемлеге|махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре исемлеге]] {{герб|Башкортостан}} | изображение = | класс_списков = hlist | стиль_заголовков = text-align: center | класс_вверху = hlist | вверху = | блок1 ={{comment|Ҡурсаулыҡтар|Дәүләт тәбиғәт ҡурсаулыҡтары}} | список1 = * [[Башҡортостан ҡурсаулығы|Башҡортостан]] * [[Көньяҡ Урал ҡурсаулығы|Көньяҡ Урал]] * [[Шүлгәнташ ҡурсаулығы|Шүлгәнташ]] | блок2 = {{comment|Парктар|Милли һәм тәбиғәт парктары}} | список2 = * [[Асылыкүл (тәбиғәт паркы)|Асылыкүл]] * [[Башҡортостан (милли парк)|Башҡортостан]]^М * [[Ирәмәл (тәбиғәт паркы)|Ирәмәл]] * [[Ҡандракүл (тәбиғәт паркы)|Ҡандракүл]] * [[Мораҙым тарлауығы]] * [[Еҙем тәбиғи паркы|Еҙем]]^Л | блок3 = {{comment|Заказниктар|Дәүләт тәбиғәт заказниктары}} | список3 = * [[Аҡкүл заказнигы|Аҡкүл]] * [[Алтын Солоҡ]] * [[Архангел заказнигы|Архангел]] * [[Асҡар ауылы эргәһендә һары умырзаяның популяцияһы]] * [[Асҡын заказнигы|Асҡын]] * [[Балаҡатай заказнигы|Балаҡатай]] * [[Бишбүләк заказнигы|Бишбүләк]] * [[Благовар районында һары умырзаяның популяцияһы]] * [[Бөрө заказнигы]] * [[Бунин урманы]] * [[Дүртөйлө урмансылығында дарыу үләндәре популяцияһы]] * [[Ишембай заказнигы|Ишембай]] * [[Йылан заказнигы|Йылан]] * [[Көнгәк заказнигы|Көнгәк]] * [[Кәңгеш урмансылығында дарыу үләндәре популяцияһы]] * [[Ҡарлыхан заказнигы|Ҡарлыхан]] * [[Ҡолмәт ауылы эргәһендәге Әй йылғаһы туғайы]] * [[Мишкә дәүләт тәбиғәт заказнигы|Мишкә]] * [[Наҡаҫбаш заказнигы|Наҡаҫбаш]] * [[Оло Ямантау тауында һирәк осраған файҙалы үләндәр популяцияһы]]^Ю * [[Өҫән-Ивановка заказнигы|Өҫән-Ивановка]] * [[Первомайск заказнигы|Первомайск]] * [[Уралтау заказнигы|Уралтау]] * [[Фёдоровка заказнигы|Фёдоровка]] * [[Шайтантау заказнигы|Шайтантау]] * [[Шафран участка урмансылығында дарыу үләндәре популяцияһы]] * [[Шөңгәккүл заказнигы|Шөңгәккүл]] * [[Эйек заказнигы]] * [[Әсебар заказнигы|Әсебар]] | блок4 = {{comment|Баҡсалар|Ботаник баҡсалар}} | список4 = * [[Ботаника баҡса-институты (Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө фәнни үҙәге)|РФА Өфө фәнни үҙәгенең Ботаника баҡса-институты]] | блок5 = {{comment|Шифаханалар|Дауалау-һауыҡтырыу урындары һәм курорттар}} | список5 = * [[Зелёная Роща (санаторий)|Зелёная Роща]] * [[Карагай (санаторий)|Карагай]] * [[Красноусольск (санаторий)|Красноусольск]] * [[Юматово (санаторий)|Юматово]] * [[Якты-Куль (санаторий)|Якты-Куль]] * [[Янган-Тау]] | блок6 = {{comment|[[Башҡортостандың тәбиғәт ҡомартҡылары|Тәбиғәт ҡомартҡылары]]}} | список6 = {{Навигационная таблица | группа1 = Һаҙлыҡтар | список1 = * [[Аркауловское]] * [[Бездонный Ключ (болото)|Бездонный Ключ]] * [[Бишкаиновские болота|Бишкаиновские]] * [[Иткуловское (болото)|Иткуловское]] * [[Каракулевское (болото)|Каракулевское]] * [[Карпис (болото)|Карпис]] * [[Каскарды (болото)|Каскарды]] * [[Клюквенное (болото, Архангельский район)|Клюквенное]] * [[Куркурраук (болото)|Куркурраук]] * [[Курманайбаш (болото)|Курманайбаш]] * [[Лагеревское болото|Лагеревское]] * [[Мамяковское (болото)|Мамяковское]] * [[Моховое (болото, Николо-Берёзовка)|Моховое]] * [[Муклесаз (болото)|Муклесаз]] * [[Нурок (болото)|Нурок]] * [[Озёрское (болото)|Озёрское]] * [[Осиновские карстовые болота|Осиновские]] * [[Сериккуль (болото)|Сериккуль]] * [[Старобалбуковское (болото)|Старобалбуковское]] * [[Сусловские карстовые болота|Сусловские]] * [[Таныч-саз (болото)|Таныч-саз]] * [[Ташлинское (болото)|Ташлинское]] * [[Улькундинские карстовые болота|Улькундинские]] * [[Упканкуль (озеро, Аскинский район)|Упканкуль]] * [[Черношарское (болото)|Черношарское]] | группа2 = Шарлауыҡтар | список2 = * [[Атыш (водопад)|Атыш]] * [[Ассинский зеркальный водопад|Ассинский зеркальный]] * [[Гадельша|Гадельша]] * [[Кук-Караук (водопад)|Кук-Караук]] | группа3 = Тауҙар | список3 = * [[Алатау (хребет на Урале)|Алатау]] (участок хребта) * [[Абдуллинская гора|Абдуллинская]] * [[Альян (гора)|Альян]] * [[Арвякрязь]] * [[Балкантау]] * [[Балта-тау гора)|Балта-тау]] * [[Гора Большая Тастуба|Большая Тастуба]] * [[Гладкая (гора)|Гладкая]] * [[Гуровская (гора)|Гуровская]] * [[Иремель]] * [[Канонникова (гора)|Канонникова]] * [[Караташ (гора)|Караташ]] * [[Караултау (гора)|Караултау]] * [[Крыктытау]] (участок хребта) * [[Кузгунташ (гора)|Кузгунташ]] * [[Куркак (гора)|Куркак]] * [[Куштау]] * [[Кызлартау (гора, Салаватский район)|Кызлартау]] * [[Маяктау (гора)|Маяктау]] * [[Сатыр-тау]] * [[Сусактау]] * [[Таганташ (гора)|Таганташ]] * [[Топор-тау (гора)|Топор-тау]] * [[Тратау]] * [[Уйташ (гора)|Уйташ]] * [[Шайтантау (гора)|Шайтантау]] * [[Юрактау]] * [[Янгантау (гора)|Янгантау]] | группа4 = Дендропарктар | список4 = * [[Бирский филиал Башкирского государственного университета|Дендрарий Бирского филиала]] [[Башкирский государственный университет|БашГУ]] * [[Берендей (детский дендропарк)|Берендей]] * [[Ермолаевский дендропарк|Ермолаевский]] * [[Непейцевский дендропарк|Непейцевский]] * [[Шингаккульский степной дендропарк|Шингаккульский]] | группа5 = Сығанаҡтар | список5 = * [[Алга (родник)|Алга]] * [[Ассинские минеральные источники|Ассинские]] * [[Бирские минеральные источники|Бирские]] * [[Голубое (озеро, Кармаскалинский район)|Голубое]] * [[Красноусольские минеральные источники|Красноусольские]] * [[Красный Ключ (родник)|Красный Ключ]] * [[Кургазак]] * [[Куселяровские сернистые источники|Куселяровские]] * [[Уржумские минеральные источники|Уржумские]] * [[Якутовский солёный источник|Якутовский]] | группа6 = Обнажения | список6 = * [[Кутлугузинские обнажения|Кутлугузинские]] * [[Никитинские обнажения|Никитинские]] * [[Чуй-Атасевские обнажения|Чуй-Атасевские]] | группа7 = Овраги | список7 = * [[Ромадановский овраг|Ромадановский]] * [[Саган (балка)|Саган]] * [[Ушкатлы (овраг)|Ушкатлы]] | группа8 = Күлдәр | список8 = * [[Асликуль]] * [[Атавды (озеро)|Атавды]] * [[Банное (озеро)|Банное (Яктыкуль)]] * [[Белое (озеро, Гафурийский район)|Белое (Аккуль)]] * [[Большая Елань (озеро)|Большая Елань]] * [[Голубое (озеро, Кармаскалинский район)|Голубое]] * [[Кандрыкуль]] * [[Карагайкуль (озеро, Учалинский район)|Карагайкуль (Ворожеич)]] * [[Киешки|Киешки (Аксаковское)]] * [[Малая Елань (озеро)|Малая Елань]] * [[Мулдаккуль|Мулдаккуль (Солёное)]] * [[Сарвинское озеро|Сарвинское]] * [[Сосновое (озеро, Дуванский район)|Сосновое]] * [[Талкас]] * [[Татыш (озеро, Башкортостан)|Татыш]] * [[Тугарсалган]] * [[Улянды (озеро)|Улянды]] * [[Упканкуль (озеро, Аскинский район)|Упканкуль]] * [[Упканкуль (озеро, Нуримановский район)|Упканныкуль]] * [[Ургун (озеро)|Ургун]] * [[Шамшадин (озеро)|Шамсутдин]] * [[Шингаккуль]] | группа9 = Мәмерйәләр | список9 = * [[Аскинская пещера|Аскинская ледяная]] * [[Зигановка]] (окрестности) * [[Карламанская пещера|Карламанская]] * [[Киндерлинская пещера|Киндерлинская]] — [[Пещера Леднёва|Леднёва]] — [[Октябрьская пещера (Башкортостан)|Октябрьская]] (система) * [[Курманаевские пещеры|Курманаевские]] * [[Куэшта]] * [[Кызыл-Яр (пещера)|Кызыл-Яр]] * [[Лаклинская пещера|Лаклинская]] * [[Олимпия (пещера, Ишимбайский район)|Олимпия]] (окрестности) * [[Охлебининская гипсовая пещера|Охлебининская гипсовая]] * [[Пещеры Сабакай|Сабакай]] * [[Пещера Салавата Юлаева|Салавата Юлаева]] (окрестности) * [[Таш-Ой]] (окрестности) * [[Хазинская пещера|Хазинская]] * [[Ыласын (пещера)|Ыласын]] (окрестности) | группа10 = Разрезы | список10 = * [[Дальний Тюлькас (геологический разрез)|Дальний Тюлькас]] * [[Мечетлино (геологический разрез)|Мечетлино]] * [[Усолка (геологический разрез)|Усолка]] | группа11 = Йылғалар | список11 = * [[Кулук (река)|Кулук]] (окрестности)^У * [[Малая Сурень]] (пойма в устье реки [[Азакла|Азаклы]]) * [[Макан]] (пойма) * [[Сарва (река)|Сарва]] (окрестности) * [[Таналык]] (пойма)^У * [[Яманелга]] (окрестности) | группа12 = Ҡаялар | список12 = * [[Большой Колпак (скала)|Большой Колпак]] * [[Калим-Ускан]] * [[Каменные ворота (арка)|Каменные ворота]] | группа13 = Урочища<br>и леса | список13 = * [[Арский камень (урочище)|Арский Камень]] * [[Бильгиляр (урочище)|Бильгиляр]] * [[Кухтур (урочище)|Кухтур]] * [[Кызылташ (урочище)|Кызылташ]] * [[Максимовское (урочище, Альшеевский район)|Максимовское]] * [[Мокрый Овраг (урочище)|Мокрый Овраг]] * [[Наратсаз (урочище)|Наратсаз]] * [[Попковские Озёра (урочище)|Попковские Озёра]] * [[Русская Швейцария (памятник природы)|Русская Швейцария]] * [[Селтерби-уртаташ (урочище)|Селтерби-уртаташ]]^У * [[Сукракские Вишарники (урочище)|Сукракские Вишарники]] * [[Таштугаевские Горы (урочище)|Таштугаевские Горы]] * [[Тукмак (поляна)|Тукмак]] (поляна)^У * [[Ултык-Карагас]] * [[Хуускан (урочище)|Хуускан]] * [[Чистые Ямки (урочище)|Чистые Ямки]] * [[Шумиловский водопад|Шумиловский Водопад]] }} | класс_внизу = hlist | внизу = <small>Иҫкәрмәләр: ^М — [[милли парк]]; ^Л — [[Пейзаж паркы|ландшафт паркы]]; ^Ю — тәбиғәт ҡорматҡыһы статусын юғалтҡандар</small> }} <noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Башҡортостан]] </noinclude> 6eotrrtme5r4oks3qx2umb654pc7osv 1147442 1147436 2022-07-28T18:47:48Z Ryanag 5488 wikitext text/x-wiki {{Навигационная таблица с блоками | имя = Башҡортостандың һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре | state = <includeonly>{{{state|uncollapsed}}}</includeonly> | заголовок = [[Башҡортостан]]дың [[Башҡортостандың махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре исемлеге|махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре исемлеге]] {{герб|Башкортостан}} | изображение = | класс_списков = hlist | стиль_заголовков = text-align: center | класс_вверху = hlist | вверху = | блок1 ={{comment|Ҡурсаулыҡтар|Дәүләт тәбиғәт ҡурсаулыҡтары}} | список1 = * [[Башҡортостан ҡурсаулығы|Башҡортостан]] * [[Көньяҡ Урал ҡурсаулығы|Көньяҡ Урал]] * [[Шүлгәнташ ҡурсаулығы|Шүлгәнташ]] | блок2 = {{comment|Парктар|Милли һәм тәбиғәт парктары}} | список2 = * [[Асылыкүл (тәбиғәт паркы)|Асылыкүл]] * [[Башҡортостан (милли парк)|Башҡортостан]]^М * [[Ирәмәл (тәбиғәт паркы)|Ирәмәл]] * [[Ҡандракүл (тәбиғәт паркы)|Ҡандракүл]] * [[Мораҙым тарлауығы]] * [[Еҙем тәбиғи паркы|Еҙем]]^Л | блок3 = {{comment|Заказниктар|Дәүләт тәбиғәт заказниктары}} | список3 = * [[Аҡкүл заказнигы|Аҡкүл]] * [[Алтын Солоҡ]] * [[Архангел заказнигы|Архангел]] * [[Асҡар ауылы эргәһендә һары умырзаяның популяцияһы]] * [[Асҡын заказнигы|Асҡын]] * [[Балаҡатай заказнигы|Балаҡатай]] * [[Бишбүләк заказнигы|Бишбүләк]] * [[Благовар районында һары умырзаяның популяцияһы]] * [[Бөрө заказнигы]] * [[Бунин урманы]] * [[Дүртөйлө урмансылығында дарыу үләндәре популяцияһы]] * [[Ишембай заказнигы|Ишембай]] * [[Йылан заказнигы|Йылан]] * [[Көнгәк заказнигы|Көнгәк]] * [[Кәңгеш урмансылығында дарыу үләндәре популяцияһы]] * [[Ҡарлыхан заказнигы|Ҡарлыхан]] * [[Ҡолмәт ауылы эргәһендәге Әй йылғаһы туғайы]] * [[Мишкә дәүләт тәбиғәт заказнигы|Мишкә]] * [[Наҡаҫбаш заказнигы|Наҡаҫбаш]] * [[Оло Ямантау тауында һирәк осраған файҙалы үләндәр популяцияһы]]^Ю * [[Өҫән-Ивановка заказнигы|Өҫән-Ивановка]] * [[Первомайск заказнигы|Первомайск]] * [[Уралтау заказнигы|Уралтау]] * [[Фёдоровка заказнигы|Фёдоровка]] * [[Шайтантау заказнигы|Шайтантау]] * [[Шафран участка урмансылығында дарыу үләндәре популяцияһы]] * [[Шөңгәккүл заказнигы|Шөңгәккүл]] * [[Эйек заказнигы|Эйек]] * [[Әсебар заказнигы|Әсебар]] | блок4 = {{comment|Баҡсалар|Ботаник баҡсалар}} | список4 = * [[Ботаника баҡса-институты (Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө фәнни үҙәге)|РФА Өфө фәнни үҙәгенең Ботаника баҡса-институты]] | блок5 = {{comment|Шифаханалар|Дауалау-һауыҡтырыу урындары һәм курорттар}} | список5 = * [[Зелёная Роща (санаторий)|Зелёная Роща]] * [[Карагай (санаторий)|Карагай]] * [[Красноусольск (санаторий)|Красноусольск]] * [[Юматово (санаторий)|Юматово]] * [[Якты-Куль (санаторий)|Якты-Куль]] * [[Янган-Тау]] | блок6 = {{comment|[[Башҡортостандың тәбиғәт ҡомартҡылары|Тәбиғәт ҡомартҡылары]]}} | список6 = {{Навигационная таблица | группа1 = Һаҙлыҡтар | список1 = * [[Аркауловское]] * [[Бездонный Ключ (болото)|Бездонный Ключ]] * [[Бишкаиновские болота|Бишкаиновские]] * [[Иткуловское (болото)|Иткуловское]] * [[Каракулевское (болото)|Каракулевское]] * [[Карпис (болото)|Карпис]] * [[Каскарды (болото)|Каскарды]] * [[Клюквенное (болото, Архангельский район)|Клюквенное]] * [[Куркурраук (болото)|Куркурраук]] * [[Курманайбаш (болото)|Курманайбаш]] * [[Лагеревское болото|Лагеревское]] * [[Мамяковское (болото)|Мамяковское]] * [[Моховое (болото, Николо-Берёзовка)|Моховое]] * [[Муклесаз (болото)|Муклесаз]] * [[Нурок (болото)|Нурок]] * [[Озёрское (болото)|Озёрское]] * [[Осиновские карстовые болота|Осиновские]] * [[Сериккуль (болото)|Сериккуль]] * [[Старобалбуковское (болото)|Старобалбуковское]] * [[Сусловские карстовые болота|Сусловские]] * [[Таныч-саз (болото)|Таныч-саз]] * [[Ташлинское (болото)|Ташлинское]] * [[Улькундинские карстовые болота|Улькундинские]] * [[Упканкуль (озеро, Аскинский район)|Упканкуль]] * [[Черношарское (болото)|Черношарское]] | группа2 = Шарлауыҡтар | список2 = * [[Атыш (водопад)|Атыш]] * [[Ассинский зеркальный водопад|Ассинский зеркальный]] * [[Гадельша|Гадельша]] * [[Кук-Караук (водопад)|Кук-Караук]] | группа3 = Тауҙар | список3 = * [[Алатау (хребет на Урале)|Алатау]] (участок хребта) * [[Абдуллинская гора|Абдуллинская]] * [[Альян (гора)|Альян]] * [[Арвякрязь]] * [[Балкантау]] * [[Балта-тау гора)|Балта-тау]] * [[Гора Большая Тастуба|Большая Тастуба]] * [[Гладкая (гора)|Гладкая]] * [[Гуровская (гора)|Гуровская]] * [[Иремель]] * [[Канонникова (гора)|Канонникова]] * [[Караташ (гора)|Караташ]] * [[Караултау (гора)|Караултау]] * [[Крыктытау]] (участок хребта) * [[Кузгунташ (гора)|Кузгунташ]] * [[Куркак (гора)|Куркак]] * [[Куштау]] * [[Кызлартау (гора, Салаватский район)|Кызлартау]] * [[Маяктау (гора)|Маяктау]] * [[Сатыр-тау]] * [[Сусактау]] * [[Таганташ (гора)|Таганташ]] * [[Топор-тау (гора)|Топор-тау]] * [[Тратау]] * [[Уйташ (гора)|Уйташ]] * [[Шайтантау (гора)|Шайтантау]] * [[Юрактау]] * [[Янгантау (гора)|Янгантау]] | группа4 = Дендропарктар | список4 = * [[Бирский филиал Башкирского государственного университета|Дендрарий Бирского филиала]] [[Башкирский государственный университет|БашГУ]] * [[Берендей (детский дендропарк)|Берендей]] * [[Ермолаевский дендропарк|Ермолаевский]] * [[Непейцевский дендропарк|Непейцевский]] * [[Шингаккульский степной дендропарк|Шингаккульский]] | группа5 = Сығанаҡтар | список5 = * [[Алга (родник)|Алга]] * [[Ассинские минеральные источники|Ассинские]] * [[Бирские минеральные источники|Бирские]] * [[Голубое (озеро, Кармаскалинский район)|Голубое]] * [[Красноусольские минеральные источники|Красноусольские]] * [[Красный Ключ (родник)|Красный Ключ]] * [[Кургазак]] * [[Куселяровские сернистые источники|Куселяровские]] * [[Уржумские минеральные источники|Уржумские]] * [[Якутовский солёный источник|Якутовский]] | группа6 = Обнажения | список6 = * [[Кутлугузинские обнажения|Кутлугузинские]] * [[Никитинские обнажения|Никитинские]] * [[Чуй-Атасевские обнажения|Чуй-Атасевские]] | группа7 = Овраги | список7 = * [[Ромадановский овраг|Ромадановский]] * [[Саган (балка)|Саган]] * [[Ушкатлы (овраг)|Ушкатлы]] | группа8 = Күлдәр | список8 = * [[Асликуль]] * [[Атавды (озеро)|Атавды]] * [[Банное (озеро)|Банное (Яктыкуль)]] * [[Белое (озеро, Гафурийский район)|Белое (Аккуль)]] * [[Большая Елань (озеро)|Большая Елань]] * [[Голубое (озеро, Кармаскалинский район)|Голубое]] * [[Кандрыкуль]] * [[Карагайкуль (озеро, Учалинский район)|Карагайкуль (Ворожеич)]] * [[Киешки|Киешки (Аксаковское)]] * [[Малая Елань (озеро)|Малая Елань]] * [[Мулдаккуль|Мулдаккуль (Солёное)]] * [[Сарвинское озеро|Сарвинское]] * [[Сосновое (озеро, Дуванский район)|Сосновое]] * [[Талкас]] * [[Татыш (озеро, Башкортостан)|Татыш]] * [[Тугарсалган]] * [[Улянды (озеро)|Улянды]] * [[Упканкуль (озеро, Аскинский район)|Упканкуль]] * [[Упканкуль (озеро, Нуримановский район)|Упканныкуль]] * [[Ургун (озеро)|Ургун]] * [[Шамшадин (озеро)|Шамсутдин]] * [[Шингаккуль]] | группа9 = Мәмерйәләр | список9 = * [[Аскинская пещера|Аскинская ледяная]] * [[Зигановка]] (окрестности) * [[Карламанская пещера|Карламанская]] * [[Киндерлинская пещера|Киндерлинская]] — [[Пещера Леднёва|Леднёва]] — [[Октябрьская пещера (Башкортостан)|Октябрьская]] (система) * [[Курманаевские пещеры|Курманаевские]] * [[Куэшта]] * [[Кызыл-Яр (пещера)|Кызыл-Яр]] * [[Лаклинская пещера|Лаклинская]] * [[Олимпия (пещера, Ишимбайский район)|Олимпия]] (окрестности) * [[Охлебининская гипсовая пещера|Охлебининская гипсовая]] * [[Пещеры Сабакай|Сабакай]] * [[Пещера Салавата Юлаева|Салавата Юлаева]] (окрестности) * [[Таш-Ой]] (окрестности) * [[Хазинская пещера|Хазинская]] * [[Ыласын (пещера)|Ыласын]] (окрестности) | группа10 = Разрезы | список10 = * [[Дальний Тюлькас (геологический разрез)|Дальний Тюлькас]] * [[Мечетлино (геологический разрез)|Мечетлино]] * [[Усолка (геологический разрез)|Усолка]] | группа11 = Йылғалар | список11 = * [[Кулук (река)|Кулук]] (окрестности)^У * [[Малая Сурень]] (пойма в устье реки [[Азакла|Азаклы]]) * [[Макан]] (пойма) * [[Сарва (река)|Сарва]] (окрестности) * [[Таналык]] (пойма)^У * [[Яманелга]] (окрестности) | группа12 = Ҡаялар | список12 = * [[Большой Колпак (скала)|Большой Колпак]] * [[Калим-Ускан]] * [[Каменные ворота (арка)|Каменные ворота]] | группа13 = Урочища<br>и леса | список13 = * [[Арский камень (урочище)|Арский Камень]] * [[Бильгиляр (урочище)|Бильгиляр]] * [[Кухтур (урочище)|Кухтур]] * [[Кызылташ (урочище)|Кызылташ]] * [[Максимовское (урочище, Альшеевский район)|Максимовское]] * [[Мокрый Овраг (урочище)|Мокрый Овраг]] * [[Наратсаз (урочище)|Наратсаз]] * [[Попковские Озёра (урочище)|Попковские Озёра]] * [[Русская Швейцария (памятник природы)|Русская Швейцария]] * [[Селтерби-уртаташ (урочище)|Селтерби-уртаташ]]^У * [[Сукракские Вишарники (урочище)|Сукракские Вишарники]] * [[Таштугаевские Горы (урочище)|Таштугаевские Горы]] * [[Тукмак (поляна)|Тукмак]] (поляна)^У * [[Ултык-Карагас]] * [[Хуускан (урочище)|Хуускан]] * [[Чистые Ямки (урочище)|Чистые Ямки]] * [[Шумиловский водопад|Шумиловский Водопад]] }} | класс_внизу = hlist | внизу = <small>Иҫкәрмәләр: ^М — [[милли парк]]; ^Л — [[Пейзаж паркы|ландшафт паркы]]; ^Ю — тәбиғәт ҡорматҡыһы статусын юғалтҡандар</small> }} <noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Башҡортостан]] </noinclude> b0xj4p6aeo6a6tzowitylnw4wm21ue9 1147455 1147442 2022-07-28T18:54:25Z Ryanag 5488 wikitext text/x-wiki {{Навигационная таблица с блоками | имя = Башҡортостандың һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре | state = <includeonly>{{{state|uncollapsed}}}</includeonly> | заголовок = [[Башҡортостан]]дың [[Башҡортостандың махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре исемлеге|махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре исемлеге]] {{герб|Башкортостан}} | изображение = | класс_списков = hlist | стиль_заголовков = text-align: center | класс_вверху = hlist | вверху = | блок1 ={{comment|Ҡурсаулыҡтар|Дәүләт тәбиғәт ҡурсаулыҡтары}} | список1 = * [[Башҡортостан ҡурсаулығы|Башҡортостан]] * [[Көньяҡ Урал ҡурсаулығы|Көньяҡ Урал]] * [[Шүлгәнташ ҡурсаулығы|Шүлгәнташ]] | блок2 = {{comment|Парктар|Милли һәм тәбиғәт парктары}} | список2 = * [[Асылыкүл (тәбиғәт паркы)|Асылыкүл]] * [[Башҡортостан (милли парк)|Башҡортостан]]^М * [[Ирәмәл (тәбиғәт паркы)|Ирәмәл]] * [[Ҡандракүл (тәбиғәт паркы)|Ҡандракүл]] * [[Мораҙым тарлауығы]] * [[Еҙем тәбиғи паркы|Еҙем]]^Л | блок3 = {{comment|Заказниктар|Дәүләт тәбиғәт заказниктары}} | список3 = * [[Аҡкүл заказнигы|Аҡкүл]] * [[Алтын Солоҡ]] * [[Архангел заказнигы|Архангел]] * [[Асҡар ауылы эргәһендә һары умырзаяның популяцияһы]] * [[Асҡын заказнигы|Асҡын]] * [[Балаҡатай заказнигы|Балаҡатай]] * [[Бишбүләк заказнигы|Бишбүләк]] * [[Благовар районында һары умырзаяның популяцияһы]] * [[Бөрө заказнигы]] * [[Бунин урманы]] * [[Дүртөйлө урмансылығында дарыу үләндәре популяцияһы]] * [[Ишембай заказнигы|Ишембай]] * [[Йылан заказнигы|Йылан]] * [[Көнгәк заказнигы|Көнгәк]] * [[Кәңгеш урмансылығында дарыу үләндәре популяцияһы]] * [[Ҡарлыхан заказнигы|Ҡарлыхан]] * [[Ҡолмәт ауылы эргәһендәге Әй йылғаһы туғайы]] * [[Мишкә заказнигы|Мишкә]] * [[Наҡаҫбаш заказнигы|Наҡаҫбаш]] * [[Оло Ямантау тауында һирәк осраған файҙалы үләндәр популяцияһы]]^Ю * [[Өҫән-Ивановка заказнигы|Өҫән-Ивановка]] * [[Первомайск заказнигы|Первомайск]] * [[Уралтау заказнигы|Уралтау]] * [[Фёдоровка заказнигы|Фёдоровка]] * [[Шайтантау заказнигы|Шайтантау]] * [[Шафран участка урмансылығында дарыу үләндәре популяцияһы]] * [[Шөңгәккүл заказнигы|Шөңгәккүл]] * [[Эйек заказнигы|Эйек]] * [[Әсебар заказнигы|Әсебар]] | блок4 = {{comment|Баҡсалар|Ботаник баҡсалар}} | список4 = * [[Ботаника баҡса-институты (Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө фәнни үҙәге)|РФА Өфө фәнни үҙәгенең Ботаника баҡса-институты]] | блок5 = {{comment|Шифаханалар|Дауалау-һауыҡтырыу урындары һәм курорттар}} | список5 = * [[Зелёная Роща (санаторий)|Зелёная Роща]] * [[Карагай (санаторий)|Карагай]] * [[Красноусольск (санаторий)|Красноусольск]] * [[Юматово (санаторий)|Юматово]] * [[Якты-Куль (санаторий)|Якты-Куль]] * [[Янган-Тау]] | блок6 = {{comment|[[Башҡортостандың тәбиғәт ҡомартҡылары|Тәбиғәт ҡомартҡылары]]}} | список6 = {{Навигационная таблица | группа1 = Һаҙлыҡтар | список1 = * [[Аркауловское]] * [[Бездонный Ключ (болото)|Бездонный Ключ]] * [[Бишкаиновские болота|Бишкаиновские]] * [[Иткуловское (болото)|Иткуловское]] * [[Каракулевское (болото)|Каракулевское]] * [[Карпис (болото)|Карпис]] * [[Каскарды (болото)|Каскарды]] * [[Клюквенное (болото, Архангельский район)|Клюквенное]] * [[Куркурраук (болото)|Куркурраук]] * [[Курманайбаш (болото)|Курманайбаш]] * [[Лагеревское болото|Лагеревское]] * [[Мамяковское (болото)|Мамяковское]] * [[Моховое (болото, Николо-Берёзовка)|Моховое]] * [[Муклесаз (болото)|Муклесаз]] * [[Нурок (болото)|Нурок]] * [[Озёрское (болото)|Озёрское]] * [[Осиновские карстовые болота|Осиновские]] * [[Сериккуль (болото)|Сериккуль]] * [[Старобалбуковское (болото)|Старобалбуковское]] * [[Сусловские карстовые болота|Сусловские]] * [[Таныч-саз (болото)|Таныч-саз]] * [[Ташлинское (болото)|Ташлинское]] * [[Улькундинские карстовые болота|Улькундинские]] * [[Упканкуль (озеро, Аскинский район)|Упканкуль]] * [[Черношарское (болото)|Черношарское]] | группа2 = Шарлауыҡтар | список2 = * [[Атыш (водопад)|Атыш]] * [[Ассинский зеркальный водопад|Ассинский зеркальный]] * [[Гадельша|Гадельша]] * [[Кук-Караук (водопад)|Кук-Караук]] | группа3 = Тауҙар | список3 = * [[Алатау (хребет на Урале)|Алатау]] (участок хребта) * [[Абдуллинская гора|Абдуллинская]] * [[Альян (гора)|Альян]] * [[Арвякрязь]] * [[Балкантау]] * [[Балта-тау гора)|Балта-тау]] * [[Гора Большая Тастуба|Большая Тастуба]] * [[Гладкая (гора)|Гладкая]] * [[Гуровская (гора)|Гуровская]] * [[Иремель]] * [[Канонникова (гора)|Канонникова]] * [[Караташ (гора)|Караташ]] * [[Караултау (гора)|Караултау]] * [[Крыктытау]] (участок хребта) * [[Кузгунташ (гора)|Кузгунташ]] * [[Куркак (гора)|Куркак]] * [[Куштау]] * [[Кызлартау (гора, Салаватский район)|Кызлартау]] * [[Маяктау (гора)|Маяктау]] * [[Сатыр-тау]] * [[Сусактау]] * [[Таганташ (гора)|Таганташ]] * [[Топор-тау (гора)|Топор-тау]] * [[Тратау]] * [[Уйташ (гора)|Уйташ]] * [[Шайтантау (гора)|Шайтантау]] * [[Юрактау]] * [[Янгантау (гора)|Янгантау]] | группа4 = Дендропарктар | список4 = * [[Бирский филиал Башкирского государственного университета|Дендрарий Бирского филиала]] [[Башкирский государственный университет|БашГУ]] * [[Берендей (детский дендропарк)|Берендей]] * [[Ермолаевский дендропарк|Ермолаевский]] * [[Непейцевский дендропарк|Непейцевский]] * [[Шингаккульский степной дендропарк|Шингаккульский]] | группа5 = Сығанаҡтар | список5 = * [[Алга (родник)|Алга]] * [[Ассинские минеральные источники|Ассинские]] * [[Бирские минеральные источники|Бирские]] * [[Голубое (озеро, Кармаскалинский район)|Голубое]] * [[Красноусольские минеральные источники|Красноусольские]] * [[Красный Ключ (родник)|Красный Ключ]] * [[Кургазак]] * [[Куселяровские сернистые источники|Куселяровские]] * [[Уржумские минеральные источники|Уржумские]] * [[Якутовский солёный источник|Якутовский]] | группа6 = Обнажения | список6 = * [[Кутлугузинские обнажения|Кутлугузинские]] * [[Никитинские обнажения|Никитинские]] * [[Чуй-Атасевские обнажения|Чуй-Атасевские]] | группа7 = Овраги | список7 = * [[Ромадановский овраг|Ромадановский]] * [[Саган (балка)|Саган]] * [[Ушкатлы (овраг)|Ушкатлы]] | группа8 = Күлдәр | список8 = * [[Асликуль]] * [[Атавды (озеро)|Атавды]] * [[Банное (озеро)|Банное (Яктыкуль)]] * [[Белое (озеро, Гафурийский район)|Белое (Аккуль)]] * [[Большая Елань (озеро)|Большая Елань]] * [[Голубое (озеро, Кармаскалинский район)|Голубое]] * [[Кандрыкуль]] * [[Карагайкуль (озеро, Учалинский район)|Карагайкуль (Ворожеич)]] * [[Киешки|Киешки (Аксаковское)]] * [[Малая Елань (озеро)|Малая Елань]] * [[Мулдаккуль|Мулдаккуль (Солёное)]] * [[Сарвинское озеро|Сарвинское]] * [[Сосновое (озеро, Дуванский район)|Сосновое]] * [[Талкас]] * [[Татыш (озеро, Башкортостан)|Татыш]] * [[Тугарсалган]] * [[Улянды (озеро)|Улянды]] * [[Упканкуль (озеро, Аскинский район)|Упканкуль]] * [[Упканкуль (озеро, Нуримановский район)|Упканныкуль]] * [[Ургун (озеро)|Ургун]] * [[Шамшадин (озеро)|Шамсутдин]] * [[Шингаккуль]] | группа9 = Мәмерйәләр | список9 = * [[Аскинская пещера|Аскинская ледяная]] * [[Зигановка]] (окрестности) * [[Карламанская пещера|Карламанская]] * [[Киндерлинская пещера|Киндерлинская]] — [[Пещера Леднёва|Леднёва]] — [[Октябрьская пещера (Башкортостан)|Октябрьская]] (система) * [[Курманаевские пещеры|Курманаевские]] * [[Куэшта]] * [[Кызыл-Яр (пещера)|Кызыл-Яр]] * [[Лаклинская пещера|Лаклинская]] * [[Олимпия (пещера, Ишимбайский район)|Олимпия]] (окрестности) * [[Охлебининская гипсовая пещера|Охлебининская гипсовая]] * [[Пещеры Сабакай|Сабакай]] * [[Пещера Салавата Юлаева|Салавата Юлаева]] (окрестности) * [[Таш-Ой]] (окрестности) * [[Хазинская пещера|Хазинская]] * [[Ыласын (пещера)|Ыласын]] (окрестности) | группа10 = Разрезы | список10 = * [[Дальний Тюлькас (геологический разрез)|Дальний Тюлькас]] * [[Мечетлино (геологический разрез)|Мечетлино]] * [[Усолка (геологический разрез)|Усолка]] | группа11 = Йылғалар | список11 = * [[Кулук (река)|Кулук]] (окрестности)^У * [[Малая Сурень]] (пойма в устье реки [[Азакла|Азаклы]]) * [[Макан]] (пойма) * [[Сарва (река)|Сарва]] (окрестности) * [[Таналык]] (пойма)^У * [[Яманелга]] (окрестности) | группа12 = Ҡаялар | список12 = * [[Большой Колпак (скала)|Большой Колпак]] * [[Калим-Ускан]] * [[Каменные ворота (арка)|Каменные ворота]] | группа13 = Урочища<br>и леса | список13 = * [[Арский камень (урочище)|Арский Камень]] * [[Бильгиляр (урочище)|Бильгиляр]] * [[Кухтур (урочище)|Кухтур]] * [[Кызылташ (урочище)|Кызылташ]] * [[Максимовское (урочище, Альшеевский район)|Максимовское]] * [[Мокрый Овраг (урочище)|Мокрый Овраг]] * [[Наратсаз (урочище)|Наратсаз]] * [[Попковские Озёра (урочище)|Попковские Озёра]] * [[Русская Швейцария (памятник природы)|Русская Швейцария]] * [[Селтерби-уртаташ (урочище)|Селтерби-уртаташ]]^У * [[Сукракские Вишарники (урочище)|Сукракские Вишарники]] * [[Таштугаевские Горы (урочище)|Таштугаевские Горы]] * [[Тукмак (поляна)|Тукмак]] (поляна)^У * [[Ултык-Карагас]] * [[Хуускан (урочище)|Хуускан]] * [[Чистые Ямки (урочище)|Чистые Ямки]] * [[Шумиловский водопад|Шумиловский Водопад]] }} | класс_внизу = hlist | внизу = <small>Иҫкәрмәләр: ^М — [[милли парк]]; ^Л — [[Пейзаж паркы|ландшафт паркы]]; ^Ю — тәбиғәт ҡорматҡыһы статусын юғалтҡандар</small> }} <noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Башҡортостан]] </noinclude> ojqjkciy47qj0jwirtnb38m3rd2mcl6 1147464 1147455 2022-07-28T19:02:14Z Ryanag 5488 wikitext text/x-wiki {{Навигационная таблица с блоками | имя = Башҡортостандың һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре | state = <includeonly>{{{state|uncollapsed}}}</includeonly> | заголовок = [[Башҡортостан]]дың [[Башҡортостандың махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре исемлеге|махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре исемлеге]] {{герб|Башкортостан}} | изображение = | класс_списков = hlist | стиль_заголовков = text-align: center | класс_вверху = hlist | вверху = | блок1 ={{comment|Ҡурсаулыҡтар|Дәүләт тәбиғәт ҡурсаулыҡтары}} | список1 = * [[Башҡортостан ҡурсаулығы|Башҡортостан]] * [[Көньяҡ Урал ҡурсаулығы|Көньяҡ Урал]] * [[Шүлгәнташ ҡурсаулығы|Шүлгәнташ]] | блок2 = {{comment|Парктар|Милли һәм тәбиғәт парктары}} | список2 = * [[Асылыкүл (тәбиғәт паркы)|Асылыкүл]] * [[Башҡортостан (милли парк)|Башҡортостан]]^М * [[Ирәмәл (тәбиғәт паркы)|Ирәмәл]] * [[Ҡандракүл (тәбиғәт паркы)|Ҡандракүл]] * [[Мораҙым тарлауығы]] * [[Еҙем тәбиғи паркы|Еҙем]]^Л | блок3 = {{comment|Заказниктар|Дәүләт тәбиғәт заказниктары}} | список3 = * [[Аҡкүл заказнигы|Аҡкүл]] * [[Алтын Солоҡ]] * [[Архангел заказнигы|Архангел]] * [[Асҡар ауылы эргәһендә һары умырзаяның популяцияһы]] * [[Асҡын заказнигы|Асҡын]] * [[Балаҡатай заказнигы|Балаҡатай]] * [[Бишбүләк заказнигы|Бишбүләк]] * [[Благовар районында һары умырзаяның популяцияһы]] * [[Бөрө заказнигы]] * [[Бунин урманы]] * [[Дүртөйлө урмансылығында дарыу үләндәре популяцияһы]] * [[Ишембай заказнигы|Ишембай]] * [[Йылан заказнигы|Йылан]] * [[Көнгәк заказнигы|Көнгәк]] * [[Кәңгеш урмансылығында дарыу үләндәре популяцияһы]] * [[Ҡарлыхан заказнигы|Ҡарлыхан]] * [[Ҡолмәт ауылы эргәһендәге Әй йылғаһы туғайы]] * [[Мишкә заказнигы|Мишкә]] * [[Наҡаҫбаш заказнигы|Наҡаҫбаш]] * [[Оло Ямантау тауында һирәк осраған файҙалы үләндәр популяцияһы]]^Ю * [[Өҫән-Ивановка заказнигы|Өҫән-Ивановка]] * [[Первомайск заказнигы|Первомайск]] * [[Уралтау заказнигы|Уралтау]] * [[Фёдоровка заказнигы|Фёдоровка]] * [[Шайтантау заказнигы|Шайтантау]] * [[Шафран участка урмансылығында дарыу үләндәре популяцияһы]] * [[Шөңгәккүл заказнигы|Шөңгәккүл]] * [[Эйек заказнигы|Эйек]] * [[Әсебар заказнигы|Әсебар]] | блок4 = {{comment|Баҡсалар|Ботаник баҡсалар}} | список4 = * [[Ботаника баҡса-институты (Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө фәнни үҙәге)|РФА Өфө фәнни үҙәгенең Ботаника баҡса-институты]] | блок5 = {{comment|Шифаханалар|Дауалау-һауыҡтырыу урындары һәм курорттар}} | список5 = * [[Асы (шифахана)|Асы]] * [[Йоматау (шифахана)|Йоматау]] * [[Йәшел сауҡалыҡ (шифахана)|Йәшел сауҡалыҡ]] * [[Красноусол (шифахана)|Красноусол]] * [[Ҡарағай шифаханаһы|Ҡарағай]] * [[Яҡтыкул (шифахана)|Яҡтыкул]] * [[Янғантау шифаханаһы|Янғантау]] | блок6 = {{comment|[[Башҡортостандың тәбиғәт ҡомартҡылары|Тәбиғәт ҡомартҡылары]]}} | список6 = {{Навигационная таблица | группа1 = Һаҙлыҡтар | список1 = * [[Аркауловское]] * [[Бездонный Ключ (болото)|Бездонный Ключ]] * [[Бишкаиновские болота|Бишкаиновские]] * [[Иткуловское (болото)|Иткуловское]] * [[Каракулевское (болото)|Каракулевское]] * [[Карпис (болото)|Карпис]] * [[Каскарды (болото)|Каскарды]] * [[Клюквенное (болото, Архангельский район)|Клюквенное]] * [[Куркурраук (болото)|Куркурраук]] * [[Курманайбаш (болото)|Курманайбаш]] * [[Лагеревское болото|Лагеревское]] * [[Мамяковское (болото)|Мамяковское]] * [[Моховое (болото, Николо-Берёзовка)|Моховое]] * [[Муклесаз (болото)|Муклесаз]] * [[Нурок (болото)|Нурок]] * [[Озёрское (болото)|Озёрское]] * [[Осиновские карстовые болота|Осиновские]] * [[Сериккуль (болото)|Сериккуль]] * [[Старобалбуковское (болото)|Старобалбуковское]] * [[Сусловские карстовые болота|Сусловские]] * [[Таныч-саз (болото)|Таныч-саз]] * [[Ташлинское (болото)|Ташлинское]] * [[Улькундинские карстовые болота|Улькундинские]] * [[Упканкуль (озеро, Аскинский район)|Упканкуль]] * [[Черношарское (болото)|Черношарское]] | группа2 = Шарлауыҡтар | список2 = * [[Атыш (водопад)|Атыш]] * [[Ассинский зеркальный водопад|Ассинский зеркальный]] * [[Гадельша|Гадельша]] * [[Кук-Караук (водопад)|Кук-Караук]] | группа3 = Тауҙар | список3 = * [[Алатау (хребет на Урале)|Алатау]] (участок хребта) * [[Абдуллинская гора|Абдуллинская]] * [[Альян (гора)|Альян]] * [[Арвякрязь]] * [[Балкантау]] * [[Балта-тау гора)|Балта-тау]] * [[Гора Большая Тастуба|Большая Тастуба]] * [[Гладкая (гора)|Гладкая]] * [[Гуровская (гора)|Гуровская]] * [[Иремель]] * [[Канонникова (гора)|Канонникова]] * [[Караташ (гора)|Караташ]] * [[Караултау (гора)|Караултау]] * [[Крыктытау]] (участок хребта) * [[Кузгунташ (гора)|Кузгунташ]] * [[Куркак (гора)|Куркак]] * [[Куштау]] * [[Кызлартау (гора, Салаватский район)|Кызлартау]] * [[Маяктау (гора)|Маяктау]] * [[Сатыр-тау]] * [[Сусактау]] * [[Таганташ (гора)|Таганташ]] * [[Топор-тау (гора)|Топор-тау]] * [[Тратау]] * [[Уйташ (гора)|Уйташ]] * [[Шайтантау (гора)|Шайтантау]] * [[Юрактау]] * [[Янгантау (гора)|Янгантау]] | группа4 = Дендропарктар | список4 = * [[Бирский филиал Башкирского государственного университета|Дендрарий Бирского филиала]] [[Башкирский государственный университет|БашГУ]] * [[Берендей (детский дендропарк)|Берендей]] * [[Ермолаевский дендропарк|Ермолаевский]] * [[Непейцевский дендропарк|Непейцевский]] * [[Шингаккульский степной дендропарк|Шингаккульский]] | группа5 = Сығанаҡтар | список5 = * [[Алга (родник)|Алга]] * [[Ассинские минеральные источники|Ассинские]] * [[Бирские минеральные источники|Бирские]] * [[Голубое (озеро, Кармаскалинский район)|Голубое]] * [[Красноусольские минеральные источники|Красноусольские]] * [[Красный Ключ (родник)|Красный Ключ]] * [[Кургазак]] * [[Куселяровские сернистые источники|Куселяровские]] * [[Уржумские минеральные источники|Уржумские]] * [[Якутовский солёный источник|Якутовский]] | группа6 = Обнажения | список6 = * [[Кутлугузинские обнажения|Кутлугузинские]] * [[Никитинские обнажения|Никитинские]] * [[Чуй-Атасевские обнажения|Чуй-Атасевские]] | группа7 = Овраги | список7 = * [[Ромадановский овраг|Ромадановский]] * [[Саган (балка)|Саган]] * [[Ушкатлы (овраг)|Ушкатлы]] | группа8 = Күлдәр | список8 = * [[Асликуль]] * [[Атавды (озеро)|Атавды]] * [[Банное (озеро)|Банное (Яктыкуль)]] * [[Белое (озеро, Гафурийский район)|Белое (Аккуль)]] * [[Большая Елань (озеро)|Большая Елань]] * [[Голубое (озеро, Кармаскалинский район)|Голубое]] * [[Кандрыкуль]] * [[Карагайкуль (озеро, Учалинский район)|Карагайкуль (Ворожеич)]] * [[Киешки|Киешки (Аксаковское)]] * [[Малая Елань (озеро)|Малая Елань]] * [[Мулдаккуль|Мулдаккуль (Солёное)]] * [[Сарвинское озеро|Сарвинское]] * [[Сосновое (озеро, Дуванский район)|Сосновое]] * [[Талкас]] * [[Татыш (озеро, Башкортостан)|Татыш]] * [[Тугарсалган]] * [[Улянды (озеро)|Улянды]] * [[Упканкуль (озеро, Аскинский район)|Упканкуль]] * [[Упканкуль (озеро, Нуримановский район)|Упканныкуль]] * [[Ургун (озеро)|Ургун]] * [[Шамшадин (озеро)|Шамсутдин]] * [[Шингаккуль]] | группа9 = Мәмерйәләр | список9 = * [[Аскинская пещера|Аскинская ледяная]] * [[Зигановка]] (окрестности) * [[Карламанская пещера|Карламанская]] * [[Киндерлинская пещера|Киндерлинская]] — [[Пещера Леднёва|Леднёва]] — [[Октябрьская пещера (Башкортостан)|Октябрьская]] (система) * [[Курманаевские пещеры|Курманаевские]] * [[Куэшта]] * [[Кызыл-Яр (пещера)|Кызыл-Яр]] * [[Лаклинская пещера|Лаклинская]] * [[Олимпия (пещера, Ишимбайский район)|Олимпия]] (окрестности) * [[Охлебининская гипсовая пещера|Охлебининская гипсовая]] * [[Пещеры Сабакай|Сабакай]] * [[Пещера Салавата Юлаева|Салавата Юлаева]] (окрестности) * [[Таш-Ой]] (окрестности) * [[Хазинская пещера|Хазинская]] * [[Ыласын (пещера)|Ыласын]] (окрестности) | группа10 = Разрезы | список10 = * [[Дальний Тюлькас (геологический разрез)|Дальний Тюлькас]] * [[Мечетлино (геологический разрез)|Мечетлино]] * [[Усолка (геологический разрез)|Усолка]] | группа11 = Йылғалар | список11 = * [[Кулук (река)|Кулук]] (окрестности)^У * [[Малая Сурень]] (пойма в устье реки [[Азакла|Азаклы]]) * [[Макан]] (пойма) * [[Сарва (река)|Сарва]] (окрестности) * [[Таналык]] (пойма)^У * [[Яманелга]] (окрестности) | группа12 = Ҡаялар | список12 = * [[Большой Колпак (скала)|Большой Колпак]] * [[Калим-Ускан]] * [[Каменные ворота (арка)|Каменные ворота]] | группа13 = Урочища<br>и леса | список13 = * [[Арский камень (урочище)|Арский Камень]] * [[Бильгиляр (урочище)|Бильгиляр]] * [[Кухтур (урочище)|Кухтур]] * [[Кызылташ (урочище)|Кызылташ]] * [[Максимовское (урочище, Альшеевский район)|Максимовское]] * [[Мокрый Овраг (урочище)|Мокрый Овраг]] * [[Наратсаз (урочище)|Наратсаз]] * [[Попковские Озёра (урочище)|Попковские Озёра]] * [[Русская Швейцария (памятник природы)|Русская Швейцария]] * [[Селтерби-уртаташ (урочище)|Селтерби-уртаташ]]^У * [[Сукракские Вишарники (урочище)|Сукракские Вишарники]] * [[Таштугаевские Горы (урочище)|Таштугаевские Горы]] * [[Тукмак (поляна)|Тукмак]] (поляна)^У * [[Ултык-Карагас]] * [[Хуускан (урочище)|Хуускан]] * [[Чистые Ямки (урочище)|Чистые Ямки]] * [[Шумиловский водопад|Шумиловский Водопад]] }} | класс_внизу = hlist | внизу = <small>Иҫкәрмәләр: ^М — [[милли парк]]; ^Л — [[Пейзаж паркы|ландшафт паркы]]; ^Ю — тәбиғәт ҡорматҡыһы статусын юғалтҡандар</small> }} <noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Башҡортостан]] </noinclude> 1k2291gwuaijeoov4aw665txvcl4ddk 0 183754 1147426 1142603 2022-07-28T17:50:02Z Ryanag 5488 added [[Category:Туймазы районы географияһы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{БМ|Ҡандракүл (мәғәнәләр)}} {{Ук}} '''Ҡандракүл дәүләт тәбиғәт паркы''' — [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Туймазы районы]]нда махсус һаҡланыусы биләмә. [[Бөгөлмә-Бәләбәй ҡалҡыулығы]]ның төньяҡ‑көнсығышында урынлашҡан. [[Ҡандракүл]]де һәм уны уратҡан ерҙе үҙ эсенә ала. Дөйөм майҙаны — 5174,6 гектар<ref>Кадастровые сведения об особо охраняемых природных территориях регионального и местного значения Республики Башкортостан по состоянию на 01.01.2020 г.</ref>. Тәбиғәт паркының 48,9%‑ы урман менән ҡапланған<ref name="БЭ">{{БЭ|86094|автор=[[Гәрәев Әүфәр Миңлеғәзим улы|Гәрәев Ә. М.]]}}</ref>. == Тарихы == 1965 йылда [[Башҡорт АССР-ы Министрҙар Советы]]ның «Башҡорт АССР-ының тәбиғәт ҡомартҡыларын һаҡлау тураһында» («Об охране памятников природы Башкирской АССР») ҡарарына ярашлы [[Ҡандракүл]] күленә гидрологик [[тәбиғәт ҡомартҡыһы]] статусы бирелә<ref>{{Cite web|url=http://oopt.aari.ru/sites/default/files/documents/Sovet-Ministrov-Bashkirskoy-ASSR/N465_17-08-1965_0.pdf|title=Постановление Совета Министров Башкирской АССР от 17.08.1965 № 465 «Об охране памятников природы Башкирской АССР»|website=oopt.aari.ru}}</ref>. [[Башҡортостан Республикаһы Министрҙар Кабинеты]] 1995 йылдың 18 ғинуарындағы 17-се һанлы «„Ҡандракүл“ дәүләт тәбиғәт милли паркын ойоштороу тураһында» («О создании Государственного природного национального парка „Кандры-Куль“») ҡарарына ярашлы, Ҡандракүлдең уникаль тәбиғәт комплекстарын, хайуан һәм үҫемлектәрҙең һирәк төрҙәрен һаҡлау, ял һәм туризм ойоштороу өсөн «Ҡандракүл» дәүләт тәбиғәт паркы булдырыла<ref>{{Cite web|url=http://oopt.aari.ru/doc/%D0%9F%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5-%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D0%B5%D1%82%D0%B0-%D0%9C%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%81%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%B2-%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B8-%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD-%D0%BE%D1%82-18011995-%E2%84%9617|title=Постановление кабинета Министров Республики Башкортостан от 18.01.1995 №17 &#124; ООПТ России|website=oopt.aari.ru}}</ref>. [[Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәте]]нең 2006 йылдың 29 декабрендәге 392-се һанлы «„Ҡандракүл“ тәбиғәт паркы тураһында» («О природном парке „Кандры-Куль“»)<ref>{{Cite web|url=http://oopt.aari.ru/doc/%D0%9F%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5-%D0%BF%D1%80%D0%B0%D0%B2%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0-%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B8-%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD-%D0%BE%D1%82-29122006-%E2%84%96392|title=Постановление правительства Республики Башкортостан от 29.12.2006 №392 &#124; ООПТ России|website=oopt.aari.ru}}</ref>. == Ҡылыҡһырлама == Тәбиғәт паркы Бәләбәй ҡалҡыулығының төньяҡ‑көнсығышында урынлашҡан. Парктың төп объекты — [[Ҡандракүл]] күле. Күлдең дөйөм майҙаны — 1560 гектар. Ул майҙаны буйынса республикала 2-се урынды биләй ([[Асылыкүл]]дән һуң). Ҡандаркүлдең оҙонлоғо — 6,55 км, киңлеге — 2,38 км, һыу күләме — 112,7 миллион м³, уртаса тәрәнлеге — 7,2 м (максималь тәрәнлеге — 15,6 м). Ҡандракүл өс яҡтан тауҙар менән уратылған: төньяҡтан — Ҡыңар-Ҡаҙған<!-- (иң бейек нөктәһе — Нуратау) --> тауҙары, төньяҡ-көнбайышта — Туныйман тауы, көньяҡта — Ҡыҙылтау һәм Гөлбикә тауҙары. Күлдең төньяҡ-көнбайыш өлөшөндә, яр буйынан 1 км самаһы алыҫлыҡта Утрау тип исемләнгән утрау бар. Уның майҙаны 4,5 га, утрау урман-туғайҙар менән ҡапланған{{sfn|Позднякова Э. П., Богдан Е. А.|2010}}. Тәбиғәт паркында киң япраҡлы урман һәм дала зоналары ҡушыла. Бында 450‑гә яҡын үҫемлек төрө иҫәпләнә, шул иҫәптән 10 реликт (гигант бүтәгә, ҙур япраҡлы уймаҡ сәскә, имәнлек айыутабаны, казак артышы, тутыҡ схену, һаҫыҡ биҙгәк үләнес һәм башҡалар) һәм 7 эндемик ([[башҡорт елемүләне]], [[башҡорт ҡанүләне]], [[Гельм астрагалы]], [[Ипполит ҡыйыҡтажы]], [[Литвинов торна борсағы]], [[урал цицербитаһы]], [[энәле ҡәнәфәр]]). Бында үҫкән 24 үҫемлек төрө [[Башҡортостандың Ҡыҙыл китабы]]на (2001), ә 9-ы — ысын кәкүк ситеге, һылыу ҡылған, дөйә ҡылғаны, эре сәскәле кәкүк ситеге, Лезель липарисы, оҙон әшәлсә, һылыу ҡылған, дөйә ҡылғаны, Разумовский тәңкәғуҙағы, эре сәскәле тәңкәғуҙаҡ, Литвинов торна борсағы <!-- ковыль перистый, ковыль красивейший, венерин башмачок настоящий, венерин башмачок крупноцветковый, липарис Лезеля, ятрышник шлемоносный, копеечник крупноцветковый, копеечник Разумовского, чина Литвинова -->шулай уҡ [[Рәсәйҙең Ҡыҙыл китабы]]на (2008) индерелгән{{sfn|Позднякова Э. П., Богдан Е. А.|2010}}. == Фотогалерея == <gallery> OKandrykul.jpg| Kandrıkul gölü1.jpg| Берег озера Кандрыкуль.jpg| Оз.Кандрыкуль.jpg| Просторы Кандры-Куля.jpg| Кандрыкуль заповедный остров.jpg| Озеро Кандрыкуль.jpg| Кандрыкуль- вид со стороны трассы М5.jpg| Закат,как произведение искусства.jpg| </gallery> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * ''[[Гәрәев Әүфәр Миңлеғәзим улы|Гареев А. М.]], [[Ғатауллин Ринат Фазлетдин улы|Гатауллин Р. Ф.]], Мухаметшина Л. М.'' География и экология Туймазинского района. — Туймазы, 2005. * ''Гареев А.'' Башкортостан — природы край бесценный. — Уфа, 2004. — 160 с. * ''[[Миңлебаев Руфил Ғафар улы|Минибаев Р. Г.]], Назирова З. М. ''Флора памятников природы Асликуль и Кандрыкуль в Башкирской АССР // Редкие виды растений Южного Урала, их охрана и использование. — Уфа, 1985. * {{книга| автор= Позднякова Э. П., Богдан Е. А.| заглавие = Кандры-Куль // [http://oopt.aari.ru/ref/1000 Реестр особо охраняемых природных территорий Республики Башкортостан]. – Изд.2-е, перераб| место = Уфа| издательство = Издательский центр «МедиаПринт» | год = 2010| страниц = 414 | страницы =311—312 | isbn= | ref =Позднякова Э. П., Богдан Е. А.}} == Норматив-хоҡуҡи документтар == * Постановление кабинета Министров Республики Башкортостан от 18.01.1995 № 17 «О создании Государственного природного национального парка „Кандры-Куль“» * Постановление правительства Республики Башкортостан от 29.12.2006 № 392 «О природном парке „Кандры-Куль“» * Распоряжение правительства Республики Башкортостан от 20.11.2014 № 1254-р «О реорганизации ГБУ Природный парк „Кандры-Куль“, ГБУ Природный парк „Аслы-Куль“, ГБУ Природный парк „Иремель“, ГБУ Природный парк „Мурадымовское ущелье“» == Һылтанмалар == * {{БЭ|86094|автор=[[Гәрәев Әүфәр Миңлеғәзим улы|Гәрәев Ә. М.]]}} * [http://oopt.aari.ru/oopt/%D0%9A%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%80%D1%8B-%D0%9A%D1%83%D0%BB%D1%8C Природный парк "Кандры-Куль"] // ООПТ России. [[Категория:Башҡортостан парктары]] [[Категория:Башҡортостандың һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре]] [[Категория:Туймазы районы географияһы]] o1sj0socki1vjau0rvw5rlgln5y18jt 1147449 1147426 2022-07-28T18:51:40Z Ryanag 5488 /* Һылтанмалар */ wikitext text/x-wiki {{БМ|Ҡандракүл (мәғәнәләр)}} {{Ук}} '''Ҡандракүл дәүләт тәбиғәт паркы''' — [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Туймазы районы]]нда махсус һаҡланыусы биләмә. [[Бөгөлмә-Бәләбәй ҡалҡыулығы]]ның төньяҡ‑көнсығышында урынлашҡан. [[Ҡандракүл]]де һәм уны уратҡан ерҙе үҙ эсенә ала. Дөйөм майҙаны — 5174,6 гектар<ref>Кадастровые сведения об особо охраняемых природных территориях регионального и местного значения Республики Башкортостан по состоянию на 01.01.2020 г.</ref>. Тәбиғәт паркының 48,9%‑ы урман менән ҡапланған<ref name="БЭ">{{БЭ|86094|автор=[[Гәрәев Әүфәр Миңлеғәзим улы|Гәрәев Ә. М.]]}}</ref>. == Тарихы == 1965 йылда [[Башҡорт АССР-ы Министрҙар Советы]]ның «Башҡорт АССР-ының тәбиғәт ҡомартҡыларын һаҡлау тураһында» («Об охране памятников природы Башкирской АССР») ҡарарына ярашлы [[Ҡандракүл]] күленә гидрологик [[тәбиғәт ҡомартҡыһы]] статусы бирелә<ref>{{Cite web|url=http://oopt.aari.ru/sites/default/files/documents/Sovet-Ministrov-Bashkirskoy-ASSR/N465_17-08-1965_0.pdf|title=Постановление Совета Министров Башкирской АССР от 17.08.1965 № 465 «Об охране памятников природы Башкирской АССР»|website=oopt.aari.ru}}</ref>. [[Башҡортостан Республикаһы Министрҙар Кабинеты]] 1995 йылдың 18 ғинуарындағы 17-се һанлы «„Ҡандракүл“ дәүләт тәбиғәт милли паркын ойоштороу тураһында» («О создании Государственного природного национального парка „Кандры-Куль“») ҡарарына ярашлы, Ҡандракүлдең уникаль тәбиғәт комплекстарын, хайуан һәм үҫемлектәрҙең һирәк төрҙәрен һаҡлау, ял һәм туризм ойоштороу өсөн «Ҡандракүл» дәүләт тәбиғәт паркы булдырыла<ref>{{Cite web|url=http://oopt.aari.ru/doc/%D0%9F%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5-%D0%BA%D0%B0%D0%B1%D0%B8%D0%BD%D0%B5%D1%82%D0%B0-%D0%9C%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D1%81%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%B2-%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B8-%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD-%D0%BE%D1%82-18011995-%E2%84%9617|title=Постановление кабинета Министров Республики Башкортостан от 18.01.1995 №17 &#124; ООПТ России|website=oopt.aari.ru}}</ref>. [[Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәте]]нең 2006 йылдың 29 декабрендәге 392-се һанлы «„Ҡандракүл“ тәбиғәт паркы тураһында» («О природном парке „Кандры-Куль“»)<ref>{{Cite web|url=http://oopt.aari.ru/doc/%D0%9F%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D0%B2%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5-%D0%BF%D1%80%D0%B0%D0%B2%D0%B8%D1%82%D0%B5%D0%BB%D1%8C%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B0-%D0%A0%D0%B5%D1%81%D0%BF%D1%83%D0%B1%D0%BB%D0%B8%D0%BA%D0%B8-%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD-%D0%BE%D1%82-29122006-%E2%84%96392|title=Постановление правительства Республики Башкортостан от 29.12.2006 №392 &#124; ООПТ России|website=oopt.aari.ru}}</ref>. == Ҡылыҡһырлама == Тәбиғәт паркы Бәләбәй ҡалҡыулығының төньяҡ‑көнсығышында урынлашҡан. Парктың төп объекты — [[Ҡандракүл]] күле. Күлдең дөйөм майҙаны — 1560 гектар. Ул майҙаны буйынса республикала 2-се урынды биләй ([[Асылыкүл]]дән һуң). Ҡандаркүлдең оҙонлоғо — 6,55 км, киңлеге — 2,38 км, һыу күләме — 112,7 миллион м³, уртаса тәрәнлеге — 7,2 м (максималь тәрәнлеге — 15,6 м). Ҡандракүл өс яҡтан тауҙар менән уратылған: төньяҡтан — Ҡыңар-Ҡаҙған<!-- (иң бейек нөктәһе — Нуратау) --> тауҙары, төньяҡ-көнбайышта — Туныйман тауы, көньяҡта — Ҡыҙылтау һәм Гөлбикә тауҙары. Күлдең төньяҡ-көнбайыш өлөшөндә, яр буйынан 1 км самаһы алыҫлыҡта Утрау тип исемләнгән утрау бар. Уның майҙаны 4,5 га, утрау урман-туғайҙар менән ҡапланған{{sfn|Позднякова Э. П., Богдан Е. А.|2010}}. Тәбиғәт паркында киң япраҡлы урман һәм дала зоналары ҡушыла. Бында 450‑гә яҡын үҫемлек төрө иҫәпләнә, шул иҫәптән 10 реликт (гигант бүтәгә, ҙур япраҡлы уймаҡ сәскә, имәнлек айыутабаны, казак артышы, тутыҡ схену, һаҫыҡ биҙгәк үләнес һәм башҡалар) һәм 7 эндемик ([[башҡорт елемүләне]], [[башҡорт ҡанүләне]], [[Гельм астрагалы]], [[Ипполит ҡыйыҡтажы]], [[Литвинов торна борсағы]], [[урал цицербитаһы]], [[энәле ҡәнәфәр]]). Бында үҫкән 24 үҫемлек төрө [[Башҡортостандың Ҡыҙыл китабы]]на (2001), ә 9-ы — ысын кәкүк ситеге, һылыу ҡылған, дөйә ҡылғаны, эре сәскәле кәкүк ситеге, Лезель липарисы, оҙон әшәлсә, һылыу ҡылған, дөйә ҡылғаны, Разумовский тәңкәғуҙағы, эре сәскәле тәңкәғуҙаҡ, Литвинов торна борсағы <!-- ковыль перистый, ковыль красивейший, венерин башмачок настоящий, венерин башмачок крупноцветковый, липарис Лезеля, ятрышник шлемоносный, копеечник крупноцветковый, копеечник Разумовского, чина Литвинова -->шулай уҡ [[Рәсәйҙең Ҡыҙыл китабы]]на (2008) индерелгән{{sfn|Позднякова Э. П., Богдан Е. А.|2010}}. == Фотогалерея == <gallery> OKandrykul.jpg| Kandrıkul gölü1.jpg| Берег озера Кандрыкуль.jpg| Оз.Кандрыкуль.jpg| Просторы Кандры-Куля.jpg| Кандрыкуль заповедный остров.jpg| Озеро Кандрыкуль.jpg| Кандрыкуль- вид со стороны трассы М5.jpg| Закат,как произведение искусства.jpg| </gallery> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * ''[[Гәрәев Әүфәр Миңлеғәзим улы|Гареев А. М.]], [[Ғатауллин Ринат Фазлетдин улы|Гатауллин Р. Ф.]], Мухаметшина Л. М.'' География и экология Туймазинского района. — Туймазы, 2005. * ''Гареев А.'' Башкортостан — природы край бесценный. — Уфа, 2004. — 160 с. * ''[[Миңлебаев Руфил Ғафар улы|Минибаев Р. Г.]], Назирова З. М. ''Флора памятников природы Асликуль и Кандрыкуль в Башкирской АССР // Редкие виды растений Южного Урала, их охрана и использование. — Уфа, 1985. * {{книга| автор= Позднякова Э. П., Богдан Е. А.| заглавие = Кандры-Куль // [http://oopt.aari.ru/ref/1000 Реестр особо охраняемых природных территорий Республики Башкортостан]. – Изд.2-е, перераб| место = Уфа| издательство = Издательский центр «МедиаПринт» | год = 2010| страниц = 414 | страницы =311—312 | isbn= | ref =Позднякова Э. П., Богдан Е. А.}} == Норматив-хоҡуҡи документтар == * Постановление кабинета Министров Республики Башкортостан от 18.01.1995 № 17 «О создании Государственного природного национального парка „Кандры-Куль“» * Постановление правительства Республики Башкортостан от 29.12.2006 № 392 «О природном парке „Кандры-Куль“» * Распоряжение правительства Республики Башкортостан от 20.11.2014 № 1254-р «О реорганизации ГБУ Природный парк „Кандры-Куль“, ГБУ Природный парк „Аслы-Куль“, ГБУ Природный парк „Иремель“, ГБУ Природный парк „Мурадымовское ущелье“» == Һылтанмалар == * {{БЭ|86094|автор=[[Гәрәев Әүфәр Миңлеғәзим улы|Гәрәев Ә. М.]]}} * [http://oopt.aari.ru/oopt/%D0%9A%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D1%80%D1%8B-%D0%9A%D1%83%D0%BB%D1%8C Природный парк "Кандры-Куль"] // ООПТ России. {{ООПТ Башкортостана}} [[Категория:Башҡортостан парктары]] [[Категория:Башҡортостандың һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре]] [[Категория:Туймазы районы географияһы]] sdvrhs0fsi5xgncb523rzjpa90ulzzp 15 184269 1147501 1147354 2022-07-29T08:48:44Z Рөстәм Нурыев 43 /* БашВикила төҙөлмәгән фамилиялаштар исемлектәре */ wikitext text/x-wiki == Башҡорт Википедияһына нисек ярҙам итергә? == Ярҙам итергә теләгегеҙ булып та, нисек башлап тотонорға баҙнат итмәй тора инегеҙме? Тап Һеҙҙең ҡулдан килерлек, төҙөү өсөн ябай ғына, әммә күләме буйынса күп кенә яҙылмаған мәҡәләләр йыйылып киткән. Башҡорт Википедияһында бер төрлө фамилиялы кешеләр тураһында мәҡәләләр бар. Шул мәҡәләләрҙе дөйөмләштереп, айырым бер фамилия тураһында исемлек-мәҡәлә төҙөргә кәрәк. == Аңлатма == Мәҡәләне нисек төҙөү [https://docs.google.com/document/d/1jDIJxBEB68u000DY_B-rmkMN8wD2NPvbCb4F4cwGItk/edit?usp=sharing аңлатмаһын бынан күсереп алығыҙ]. Тиҙҙән видео-дәрес яҙмаһы ла булыр. == Белешмә китаптар == [[Төпәев Салауат Харис улы|Төпәйев С.Х.]] «Башҡорт фамилиялары» белешмә-һүҙлеге бар. Фамилияның ниндә телдән кергәне, русса яҙылышы, аңлатмаһы бирелә. Ошо белешмәне лә ҡулланырға мөмкин [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqort_familiyalary.pdf Белешмә «Китаптар» сайтында тора].--[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 06:57, 26 июль 2022 (UTC) «Башҡорт фамилиялары» белешмәһенә һылтанма эшләү өсөн ҡалып:<pre> {{БФ}} {{БФ|страницы = }} {{Китап:Башҡорт фамилиялары}} {{Китап:Башҡорт фамилиялары|страницы = }} </pre> == Фамилиялаштар исемлеге өсөн әҙерләмә == <pre> ''' ''' — фамилия. * --------------- * == Шулай уҡ ҡарағыҙ == {{Фамилиялаштар исемлеге}} </pre> == БашВикила төҙөлмәгән фамилиялаштар исемлектәре == БашВикила түбәндәге фамилияларға кәмендә ике мәҡәлә бар. ;А * [[Абакумов]], [[ Абашидзе]], [[ Абзалетдинов]], [[ Аблаев]], [[ Абрамов]], [[ Авзалов]], [[ Айсыуаҡов]], [[ Айытбаев]], [[ Акимов]], [[ Александров]], [[ Аликин]], [[ Алисов]], [[ Алсынбаев]], [[ Алтыншин]], [[ Алфёров]], [[ Аляев]], [[ Алёхин]], [[ Алёшин]], [[ Амангилдин]], [[ Амосов]], [[ Анисимов]], [[ Анохин]], [[ Антонов]], [[ Арсеньев]], [[ Артамонов]], [[ Артемьев]], [[ Арғынбаев]], [[ Асатрян]], [[ Асаев]], [[ Асеев]], [[ Астафьев]], [[ Атанғолов]], [[ Атауллин]], [[ Аҙнағолов]], [[ Аҡбашев]], [[ Аҡбирҙин]], [[ Аҡбутин]], [[ Аҡманов]], [[ Аҡҡулов]], [[ Аҫылғужин]], [[ Аҡсурин]], [[ Аҡъюлов]], ;Б * [[Бабенко]], [[ Багаев]], [[ Байда]], [[ Байков]], [[ Байморатов]], [[ Баймөхәмәтов]], [[ Байназаров]], [[ Байтимеров]], [[ Байтирәков]], [[ Байтурин]], [[ Байышев]], [[ Бакунин]], [[ Баланчивадзе]], [[ Барабанов]], [[ Барабаш]], [[ Баранов]], [[ Барановский]], [[ Барбу]], [[ Барлыбаев]], [[ Барсов]], [[ Барсуков]], [[ Бартенев]], [[ Баскаков]], [[ Басов]], [[ Батталов]], [[ Бахвалов]], [[ Баязитов]], [[ Бағышаев]], [[ Баҡыев]], [[ Баһманов]], [[ Бекетов]], [[ Беликов]], [[ Беляев]], [[ Беляков]], [[ Березин]], [[ Беспалов]], [[ Бибиков]], [[ Биишев]], [[ Бирюзов]], [[ Биғлов]], [[ Бобылёв]], [[ Богданов]], [[ Богданович]], [[ Боголюбов]], [[ Богомолов]], [[ Богословский]], [[ Бодров]], [[ Боков]], [[ Болдырев]], [[ Болотов]], [[ Бондаренко]], [[ Борзов]], [[ Борисов]], [[ Бородин]], [[ Браун]], [[ Бродский]], [[ Буковский]], [[ Буранов]], [[ Бусаргин]], [[ Бушуев]], [[ Быков]], [[ Быстров]], [[ Бәшәров]], ;В * [[Ваганов]], [[ Варламов]], [[ Вартанян]], [[ Варфоломеев]], [[ Василевский]], [[ Василенко]], [[ Васильев]], [[ Вахитов]], [[ Ваһапов]], [[ Вдовин]], [[ Венедиктов]], [[ Верещагин]], [[ Вершинин]], [[ Викторов]], [[ Виноградов]], [[ Витман]], [[ Вишневский]], [[ Власов]], [[ Воеводин]], [[ Волков]], [[ Волохов]], [[ Волынский]], [[ Воробьёв]], [[ Ворожейкин]], [[ Воронов]], [[ Ворошилов]], [[ Воскресенский]], [[ Врангель]], ;Г * [[Габричевский]], [[ Гаврилов]], [[ Галкин]], [[ Ганцев]], [[ Герасимов]], [[ Герман]], [[ Гинзбург]], [[ Голдобин]], [[ Голубев]], [[ Голубкин]], [[ Гончаров]], [[ Горбачёв]], [[ Горбунов]], [[ Горбушин]], [[ Гордеев]], [[ Горшков]], [[ Греков]], [[ Гречишников]], [[ Грибанов]], [[ Григорьев]], [[ Григорян]], [[ Гриценко]], [[ Гришин]], [[ Громов]], [[ Губин]], [[ Гудков]], [[ Гурвич]], [[ Гуреев]], [[ Гусев]], [[ Гущин]], ;Ғ * [[Ғаянов]], [[Ғибәҙуллин]], [[Ғилемханов]], [[Ғилманов]], [[Ғилметдинов]], [[Ғиләжетдинов]], [[Ғималов]], [[Ғиниәтуллин]], [[Ғәббәсов]], [[Ғәбдрәхимов]], [[Ғәйетбаев]], [[Ғәйзуллин]], [[Ғәйнанов]], [[Ғәскәров]], [[Ғәҙелшин]], [[Ғөзәйеров]], ;Д * [[Давыдов]], [[Данилов]], [[Дегтярёв]], [[Денисов]], [[Джозеф]], [[Докучаев]], [[Домашников]], [[Дорофеев]], [[Дринфельд]], [[Дударев]], [[Дьяков]], [[Дьяконов]], [[Дёмин]], [[Дәминев]], ;Ҙ * юҡ ;Е * [[Евсеев]], [[Евтушенко]], [[Егоров]], [[Ежов]], [[Елисеев]], [[Ельцин]], [[Еремеев]], [[Ермолаев]], [[Ерохин]], [[Есенин]], [[Ефимов]], ;Ё * юҡ ;Ж * [[Жак]], [[Жан]], [[Жариков]], [[Жданов]], [[Жуков]], [[Журавлёв]], ;З * [[Завадский]], [[Зайцев]], [[Закруткин]], [[Замятин]], [[Зарубин]], [[Захаров]], [[Заһиров]], [[Зверев]], [[Зенкевич]], [[Зимин]], [[Зиннуров]], [[Зиннәтуллин]], [[Зиновьев]], [[Злобин]], [[Золотов]], [[Зорин]], [[Зотов]], [[Зубов]], [[Зыкин]], [[Зәбиров]], [[Зәйнетдинов]], [[Зәйнәғәбдинов]], [[Зөбәйҙуллин]], ;И * [[Иванов]], [[Ивушкин]], [[Игнатенко]], [[Илешев]], [[Иманғолов]], [[Имелбаев]], [[Ионов]], [[Ирназаров]], [[Ишембаев]], [[Ишемов]], [[Ишемғолов]], [[Ишкилдин]], [[Иҡсанов]], [[Иҫәнгилдин]], ;Й * [[Йозеф]], [[Йомағужин]], [[Йәләлетдинов]], [[Йәмилев]], [[Йәнбирҙин]], [[Йәнгиров]], [[Йәнекәйев]], [[Йәнтүрин]], [[Йәнғужин]], ;К * [[Казаков]], [[Казанский]], [[Казанцев]], [[Калашников]], [[Калинин]], [[Камаев]], [[Кандинский]], [[Капица]], [[Карамова]], [[Карасёв]], [[Карин]], [[Карпов]], [[Касаткин]], [[Катаев]], [[Кашапов]], [[Кащеев]], [[Кейекбаев]], [[Кейекбирҙин]], [[Келдыш]], [[Килдебәкова]], [[Килдейәров]], [[Ким]], [[Кириллов]], [[Кирпичников]], [[Кирсанов]], [[Киселёв]], [[Клеменс]], [[Климов]], [[Клоков]], [[Ключарёв]], [[Князев]], [[Кобзев]], [[Ковалевский]], [[Коваленко]], [[Ковалёв]], [[Кожанов]], [[Кожин]], [[Козлов]], [[Козловский]], [[Кокин]], [[Колесников]], [[Комаров]], [[Комлев]], [[Кондратьев]], [[Константинов]], [[Кончаловский]], [[Копылов]], [[Копьёв]], [[Корольков]], [[Королёв]], [[Косенко]], [[Космодемьянский]], [[Костарев]], [[Костенко]], [[Котельников]], [[Котов]], [[Красиков]], [[Красильников]], [[Краснов]], [[Красовский]], [[Краузе]], [[Крашенинников]], [[Кривов]], [[Круглов]], [[Крылов]], [[Крюкова]], [[Крючков]], [[Кудрявцев]], [[Кузьменко]], [[Кулагин]], [[Кулаков]], [[Куликов]], [[Күзбәков]], [[Күлбаев]], [[Күскилдин]], [[Кәбиров]], ;Ҡ * [[Ҡазыханов]], [[Ҡаймирасов]], [[Ҡашаев]], [[Ҡобағошов]], [[Ҡолошев]], [[Ҡолһарин]], [[Ҡорбанаева]], [[Ҡотлогилдин]], [[Ҡотоев]], [[Ҡоҙашев]], [[Ҡоҙаяров]], [[Ҡунаҡов]], ;Л * [[Лаврентьев]], [[Лавров]], [[Ларин]], [[Ларионов]], [[Ласло]], [[Латынин]], [[Лашин]], [[Лебедев]], [[Левинсон-Лессинг]], [[Левитан]], [[Ленский]], [[Леонов]], [[Леонтьев]], [[Лермонтов]], [[Липатов]], [[Лисициан]], [[Лисицын]], [[Лисовский]], [[Литвинов]], [[Лобов]], [[Логинов]], [[Логунов]], [[Лопатин]], [[Лукьянов]], [[Лыков]], [[Лысенко]], [[Лыткин]], [[Львов (фамилия)|Львов]], [[Любимов]], ;М * [[Майоров]], [[Майстренко]], [[Макаров]], [[Максимов]], [[Малышев]], [[Мальков]], [[Мальцев]], [[Манапов]], [[Манатов]], [[Маннанов]], [[Марков]], [[Мартынов]], [[Масленников]], [[Маслов]], [[Матвеев]], [[Матюшин]], [[Мағазов]], [[Медведев]], [[Мельников]], [[Мефодьев]], [[Минаев]], [[Минһажев]], [[Минһажетдинов]], [[Миронов]], [[Мирсаев]], [[Михайлов]], [[Михалёв]], [[Михеев]], [[Мищенко]], [[Миңнуллин]], [[Миһранов]], [[Моисеев]], [[Молодцов]], [[Молчанов]], [[Моратов]], [[Морозов]], [[Москвин]], [[Муратов]], [[Мурзин]], [[Мухачёв]], [[Мухин]], [[Мырҙабаев]], [[Мырҙағолов]], [[Мырҙаҡаев]], [[Мәрҙәнов]], [[Мәсәлимов]], [[Мөҙәрисов]], ;Н * [[Насибуллин]], [[Некрасов]], [[Нестеров]], [[Нечаев]], [[Никифоров]], [[Новиков]], [[Нураев]], [[Нурмөхәмәтов]], [[Нәҙершин]], ;Ң * юҡ ;О * [[Обухов]], [[Овчинников]], [[Огородников]], [[Ожегов]], [[Озеров]], [[Окунев]], [[Орлов]], [[Осипенко]], [[Осипов]], ;Ө * юҡ ;П * [[Павленко]], [[Павлов]], [[Панов]], [[Пантелеев]], [[Парамонов]], [[Парфёнов]], [[Пархоменко]], [[Пегов]], [[Петров]], [[Платонов]], [[Плотников]], [[Плюшар]], [[Покрышкин]], [[Помыкалов]], [[Пономарёв]], [[Попов]], [[Попович]], [[Потанин]], [[Потапов]], [[Привалов]], [[Прохоров]], [[Псянчин]], [[Пугачёв]], [[Пушкин]], ;Р * [[Разин]], [[Распопов]], [[Рахманов]], [[Рахманҡолов]], [[Резников]], [[Роднина]], [[Розанова]], [[Розенберг]], [[Романов]], [[Ромашкин]], [[Рубцова]], [[Руденко]], [[Румянцев]], [[Рыков]], [[Рябов]], [[Рәхимғолов]], ;С * [[Сабиров]], [[Савельев]], [[Савин]], [[Савицкий]], [[Салауатов]], [[Самойлов]], [[Самородов]], [[Самохвалов]], [[Самсонов]], [[Саттаров]], [[Сафонов]], [[Сафуанов]], [[Сахаров]], [[Саяпов]], [[Селивёрстов]], [[Семёнов]], [[Сергеев]], [[Серов]], [[Сибәғәтов]], [[Сидоров]], [[Симонов]], [[Синельников]], [[Скребков]], [[Скрипчински]], [[Смирнов]], [[Смородин]], [[Собханғолов]], [[Соколов]], [[Соколовский]], [[Солдатов]], [[Соловьёв]], [[Солтанбае]], [[Сорокин]], [[Сотников]], [[Спивак]], [[Стариков]], [[Старостин]], [[Степанов]], [[Субаев]], [[Сурағолов]], [[Сурин]], [[Суханов]], [[Сухов]], [[Сыров]], [[Сычёв]], [[Сәйетбатталов]], [[Сәйетгәрәев]], [[Сәйетғәлиев]], [[Сәйетғәлин]], [[Сәйфетдинов]], [[Сәйғәфәров]], [[Сәйәхов]], [[Сәлимгәрәев]], [[Сәләхов]], [[Сәмиғуллин]], [[Сәмситов]], [[Сәфиуллин]], [[Сәфәров]], [[Сәфәрғәлиев]], [[Сәфәрғәлин]], [[Сәхәбетдинов]], [[Сәғиҙуллин]], [[Сәғәҙәтов]], [[Сөнәғәтуллин]], ;Ҫ * юҡ ;Т * [[Тажетдинов]], [[Талипов]], [[Тарасов]], [[Тарханов]], [[Теләүбаев]], [[Тимербулатов]], [[Тимеров]], [[Тимерғәлин]], [[Титов]], [[Тихомиров]], [[Тихонов]], [[Ткаченко]], [[Тойғонов]], [[Токарев]], [[Толстиков]], [[Томас]], [[Тотманов]], [[Тоҡомбәтов]], [[Трофимов]], [[Түлебаев]], [[Түрйәнов]], [[Тәвкилев]], ;У * [[Угрюмова]], [[Уразаев]], [[Ураҙбаев]], [[Урдинаран]], [[Урусов]], [[Устинов]], [[Ушаков]], ;Ү * [[Үтәбаев]], ;Ф * [[Фазлыев]], [[Фазылов]], [[Федотов]], [[Филатов]], [[Филимонов]], [[Филиппов]], [[Филоненко]], [[Фомин]], [[Фролов]], [[Фёдоров]], [[Фәйезов]], [[Фәритов]], [[Фәррәхов]], [[Фәсхетдинов]], [[Фәттәхов]], [[Фәтхуллин]], ;Х * [[Хажиев]], [[Хажин]], [[Харитонов]], [[Харламов]], [[Хилажев]], [[Хисаметдинов (Хисамитдинов бар)]], [[Хисамов]], [[Хмелёв]], [[Хохлов]], [[Хромов]], [[Хужин]], [[Хурамшин]], [[Хәзиәхмәтов]], [[Хәйретдинов]], [[Хәйруллин]], [[Хәлитов]], [[Хәтмуллин]], [[Хөснөтдинов]], ;Һ * [[Һатлыҡов]], [[Һағымбаев]], [[Һиҙиәтов]], [[Һәйетҡолов]], [[Һөйөндөков]], ;Ц * [[Цветаев]], [[Цветков]], ;Ч * [[Чавчавадзе]], [[Чайковский]], [[Черкасов]], [[Чернов]], [[Черных]], [[Чесноков]], [[Чиркина]], [[Чудаков]], [[Чуйков]], [[Чумаков]], [[Чуракова]], [[Чурилов]], ;Ш * [[Шамаев]], [[Шаповалов]], [[Шапошников]], [[Шатилов]], [[Шатров]], [[Швецов]], [[Шевченко]], [[Шилкин]], [[Ширяев]], [[Шишков]], [[Шолохов]], [[Шувалов]], [[Шәйхулов]], [[Шәймәрҙәнов]], [[Шәймөхәмәтов]], [[Шәйбәков]], [[Шәмиғолов]], [[Шәрифуллин]], [[Шәрәфетдинов]], [[Шәғәлиев]], [[Шөғәйепов]], ;Щ * [[Щербаков]], [[Щербо]], ;Ы * юҡ ; Э * [[Эйгенсон]] ;Ә * [[Әминов]], [[Әхмәтвәлиев]], [[Әхмәтгәрәев]], [[Әхтәров]], [[Әғләмов]], [[Әҙеһәмов]], [[Әҡбәров]], ;Ю * юҡ ;Я * lftnoa7zj590trllau1c70g6vmsk4hh 1147507 1147501 2022-07-29T10:01:29Z Рөстәм Нурыев 43 /* БашВикила төҙөлмәгән фамилиялаштар исемлектәре */ wikitext text/x-wiki == Башҡорт Википедияһына нисек ярҙам итергә? == Ярҙам итергә теләгегеҙ булып та, нисек башлап тотонорға баҙнат итмәй тора инегеҙме? Тап Һеҙҙең ҡулдан килерлек, төҙөү өсөн ябай ғына, әммә күләме буйынса күп кенә яҙылмаған мәҡәләләр йыйылып киткән. Башҡорт Википедияһында бер төрлө фамилиялы кешеләр тураһында мәҡәләләр бар. Шул мәҡәләләрҙе дөйөмләштереп, айырым бер фамилия тураһында исемлек-мәҡәлә төҙөргә кәрәк. == Аңлатма == Мәҡәләне нисек төҙөү [https://docs.google.com/document/d/1jDIJxBEB68u000DY_B-rmkMN8wD2NPvbCb4F4cwGItk/edit?usp=sharing аңлатмаһын бынан күсереп алығыҙ]. Тиҙҙән видео-дәрес яҙмаһы ла булыр. == Белешмә китаптар == [[Төпәев Салауат Харис улы|Төпәйев С.Х.]] «Башҡорт фамилиялары» белешмә-һүҙлеге бар. Фамилияның ниндә телдән кергәне, русса яҙылышы, аңлатмаһы бирелә. Ошо белешмәне лә ҡулланырға мөмкин [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqort_familiyalary.pdf Белешмә «Китаптар» сайтында тора].--[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 06:57, 26 июль 2022 (UTC) «Башҡорт фамилиялары» белешмәһенә һылтанма эшләү өсөн ҡалып:<pre> {{БФ}} {{БФ|страницы = }} {{Китап:Башҡорт фамилиялары}} {{Китап:Башҡорт фамилиялары|страницы = }} </pre> == Фамилиялаштар исемлеге өсөн әҙерләмә == <pre> ''' ''' — фамилия. * --------------- * == Шулай уҡ ҡарағыҙ == {{Фамилиялаштар исемлеге}} </pre> == БашВикила төҙөлмәгән фамилиялаштар исемлектәре == БашВикила түбәндәге фамилияларға кәмендә ике мәҡәлә бар. ;А * [[Абакумов]], [[ Абашидзе]], [[ Абзалетдинов]], [[ Аблаев]], [[ Абрамов]], [[ Авзалов]], [[ Айсыуаҡов]], [[ Айытбаев]], [[ Акимов]], [[ Александров]], [[ Аликин]], [[ Алисов]], [[ Алсынбаев]], [[ Алтыншин]], [[ Алфёров]], [[ Аляев]], [[ Алёхин]], [[ Алёшин]], [[ Амангилдин]], [[ Амосов]], [[ Анисимов]], [[ Анохин]], [[ Антонов]], [[ Арсеньев]], [[ Артамонов]], [[ Артемьев]], [[ Арғынбаев]], [[ Асатрян]], [[ Асаев]], [[ Асеев]], [[ Астафьев]], [[ Атанғолов]], [[ Атауллин]], [[ Аҙнағолов]], [[ Аҡбашев]], [[ Аҡбирҙин]], [[ Аҡбутин]], [[ Аҡманов]], [[ Аҡҡулов]], [[ Аҫылғужин]], [[ Аҡсурин]], [[ Аҡъюлов]], ;Б * [[Бабенко]], [[ Багаев]], [[ Байда]], [[ Байков]], [[ Байморатов]], [[ Баймөхәмәтов]], [[ Байназаров]], [[ Байтимеров]], [[ Байтирәков]], [[ Байтурин]], [[ Байышев]], [[ Бакунин]], [[ Баланчивадзе]], [[ Барабанов]], [[ Барабаш]], [[ Баранов]], [[ Барановский]], [[ Барбу]], [[ Барлыбаев]], [[ Барсов]], [[ Барсуков]], [[ Бартенев]], [[ Баскаков]], [[ Басов]], [[ Батталов]], [[ Бахвалов]], [[ Баязитов]], [[ Бағышаев]], [[ Баҡыев]], [[ Баһманов]], [[ Бекетов]], [[ Беликов]], [[ Беляев]], [[ Беляков]], [[ Березин]], [[ Беспалов]], [[ Бибиков]], [[ Биишев]], [[ Бирюзов]], [[ Биғлов]], [[ Бобылёв]], [[ Богданов]], [[ Богданович]], [[ Боголюбов]], [[ Богомолов]], [[ Богословский]], [[ Бодров]], [[ Боков]], [[ Болдырев]], [[ Болотов]], [[ Бондаренко]], [[ Борзов]], [[ Борисов]], [[ Бородин]], [[ Браун]], [[ Бродский]], [[ Буковский]], [[ Буранов]], [[ Бусаргин]], [[ Бушуев]], [[ Быков]], [[ Быстров]], [[ Бәшәров]], ;В * [[Ваганов]], [[ Варламов]], [[ Вартанян]], [[ Варфоломеев]], [[ Василевский]], [[ Василенко]], [[ Васильев]], [[ Вахитов]], [[ Ваһапов]], [[ Вдовин]], [[ Венедиктов]], [[ Верещагин]], [[ Вершинин]], [[ Викторов]], [[ Виноградов]], [[ Витман]], [[ Вишневский]], [[ Власов]], [[ Воеводин]], [[ Волков]], [[ Волохов]], [[ Волынский]], [[ Воробьёв]], [[ Ворожейкин]], [[ Воронов]], [[ Ворошилов]], [[ Воскресенский]], [[ Врангель]], ;Г * [[Габричевский]], [[ Гаврилов]], [[ Галкин]], [[ Ганцев]], [[ Герасимов]], [[ Герман]], [[ Гинзбург]], [[ Голдобин]], [[ Голубев]], [[ Голубкин]], [[ Гончаров]], [[ Горбачёв]], [[ Горбунов]], [[ Горбушин]], [[ Гордеев]], [[ Горшков]], [[ Греков]], [[ Гречишников]], [[ Грибанов]], [[ Григорьев]], [[ Григорян]], [[ Гриценко]], [[ Гришин]], [[ Громов]], [[ Губин]], [[ Гудков]], [[ Гурвич]], [[ Гуреев]], [[ Гусев]], [[ Гущин]], ;Ғ * [[Ғаянов]], [[Ғибәҙуллин]], [[Ғилемханов]], [[Ғилманов]], [[Ғилметдинов]], [[Ғиләжетдинов]], [[Ғималов]], [[Ғиниәтуллин]], [[Ғәббәсов]], [[Ғәбдрәхимов]], [[Ғәйетбаев]], [[Ғәйзуллин]], [[Ғәйнанов]], [[Ғәскәров]], [[Ғәҙелшин]], [[Ғөзәйеров]], ;Д * [[Давыдов]], [[Данилов]], [[Дегтярёв]], [[Денисов]], [[Джозеф]], [[Докучаев]], [[Домашников]], [[Дорофеев]], [[Дринфельд]], [[Дударев]], [[Дьяков]], [[Дьяконов]], [[Дёмин]], [[Дәминев]], ;Ҙ * юҡ ;Е * [[Евсеев]], [[Евтушенко]], [[Егоров]], [[Ежов]], [[Елисеев]], [[Ельцин]], [[Еремеев]], [[Ермолаев]], [[Ерохин]], [[Есенин]], [[Ефимов]], ;Ё * юҡ ;Ж * [[Жак]], [[Жан]], [[Жариков]], [[Жданов]], [[Жуков]], [[Журавлёв]], ;З * [[Завадский]], [[Зайцев]], [[Закруткин]], [[Замятин]], [[Зарубин]], [[Захаров]], [[Заһиров]], [[Зверев]], [[Зенкевич]], [[Зимин]], [[Зиннуров]], [[Зиннәтуллин]], [[Зиновьев]], [[Злобин]], [[Золотов]], [[Зорин]], [[Зотов]], [[Зубов]], [[Зыкин]], [[Зәбиров]], [[Зәйнетдинов]], [[Зәйнәғәбдинов]], [[Зөбәйҙуллин]], ;И * [[Иванов]], [[Ивушкин]], [[Игнатенко]], [[Илешев]], [[Иманғолов]], [[Имелбаев]], [[Ионов]], [[Ирназаров]], [[Ишембаев]], [[Ишемов]], [[Ишемғолов]], [[Ишкилдин]], [[Иҡсанов]], [[Иҫәнгилдин]], ;Й * [[Йозеф]], [[Йомағужин]], [[Йәләлетдинов]], [[Йәмилев]], [[Йәнбирҙин]], [[Йәнгиров]], [[Йәнекәйев]], [[Йәнтүрин]], [[Йәнғужин]], ;К * [[Казаков]], [[Казанский]], [[Казанцев]], [[Калашников]], [[Калинин]], [[Камаев]], [[Кандинский]], [[Капица]], [[Карамова]], [[Карасёв]], [[Карин]], [[Карпов]], [[Касаткин]], [[Катаев]], [[Кашапов]], [[Кащеев]], [[Кейекбаев]], [[Кейекбирҙин]], [[Келдыш]], [[Килдебәкова]], [[Килдейәров]], [[Ким]], [[Кириллов]], [[Кирпичников]], [[Кирсанов]], [[Киселёв]], [[Клеменс]], [[Климов]], [[Клоков]], [[Ключарёв]], [[Князев]], [[Кобзев]], [[Ковалевский]], [[Коваленко]], [[Ковалёв]], [[Кожанов]], [[Кожин]], [[Козлов]], [[Козловский]], [[Кокин]], [[Колесников]], [[Комаров]], [[Комлев]], [[Кондратьев]], [[Константинов]], [[Кончаловский]], [[Копылов]], [[Копьёв]], [[Корольков]], [[Королёв]], [[Косенко]], [[Космодемьянский]], [[Костарев]], [[Костенко]], [[Котельников]], [[Котов]], [[Красиков]], [[Красильников]], [[Краснов]], [[Красовский]], [[Краузе]], [[Крашенинников]], [[Кривов]], [[Круглов]], [[Крылов]], [[Крюкова]], [[Крючков]], [[Кудрявцев]], [[Кузьменко]], [[Кулагин]], [[Кулаков]], [[Куликов]], [[Күзбәков]], [[Күлбаев]], [[Күскилдин]], [[Кәбиров]], ;Ҡ * [[Ҡазыханов]], [[Ҡаймирасов]], [[Ҡашаев]], [[Ҡобағошов]], [[Ҡолошев]], [[Ҡолһарин]], [[Ҡорбанаева]], [[Ҡотлогилдин]], [[Ҡотоев]], [[Ҡоҙашев]], [[Ҡоҙаяров]], [[Ҡунаҡов]], ;Л * [[Лаврентьев]], [[Лавров]], [[Ларин]], [[Ларионов]], [[Ласло]], [[Латынин]], [[Лашин]], [[Лебедев]], [[Левинсон-Лессинг]], [[Левитан]], [[Ленский]], [[Леонов]], [[Леонтьев]], [[Лермонтов]], [[Липатов]], [[Лисициан]], [[Лисицын]], [[Лисовский]], [[Литвинов]], [[Лобов]], [[Логинов]], [[Логунов]], [[Лопатин]], [[Лукьянов]], [[Лыков]], [[Лысенко]], [[Лыткин]], [[Львов (фамилия)|Львов]], [[Любимов]], ;М * [[Майоров]], [[Майстренко]], [[Макаров]], [[Максимов]], [[Малышев]], [[Мальков]], [[Мальцев]], [[Манапов]], [[Манатов]], [[Маннанов]], [[Марков]], [[Мартынов]], [[Масленников]], [[Маслов]], [[Матвеев]], [[Матюшин]], [[Мағазов]], [[Медведев]], [[Мельников]], [[Мефодьев]], [[Минаев]], [[Минһажев]], [[Минһажетдинов]], [[Миронов]], [[Мирсаев]], [[Михайлов]], [[Михалёв]], [[Михеев]], [[Мищенко]], [[Миңнуллин]], [[Миһранов]], [[Моисеев]], [[Молодцов]], [[Молчанов]], [[Моратов]], [[Морозов]], [[Москвин]], [[Муратов]], [[Мурзин]], [[Мухачёв]], [[Мухин]], [[Мырҙабаев]], [[Мырҙағолов]], [[Мырҙаҡаев]], [[Мәрҙәнов]], [[Мәсәлимов]], [[Мөҙәрисов]], ;Н * [[Насибуллин]], [[Некрасов]], [[Нестеров]], [[Нечаев]], [[Никифоров]], [[Новиков]], [[Нураев]], [[Нурмөхәмәтов]], [[Нәҙершин]], ;Ң * юҡ ;О * [[Обухов]], [[Овчинников]], [[Огородников]], [[Ожегов]], [[Озеров]], [[Окунев]], [[Орлов]], [[Осипенко]], [[Осипов]], ;Ө * юҡ ;П * [[Павленко]], [[Павлов]], [[Панов]], [[Пантелеев]], [[Парамонов]], [[Парфёнов]], [[Пархоменко]], [[Пегов]], [[Петров]], [[Платонов]], [[Плотников]], [[Плюшар]], [[Покрышкин]], [[Помыкалов]], [[Пономарёв]], [[Попов]], [[Попович]], [[Потанин]], [[Потапов]], [[Привалов]], [[Прохоров]], [[Псянчин]], [[Пугачёв]], [[Пушкин]], ;Р * [[Разин]], [[Распопов]], [[Рахманов]], [[Рахманҡолов]], [[Резников]], [[Роднина]], [[Розанова]], [[Розенберг]], [[Романов]], [[Ромашкин]], [[Рубцова]], [[Руденко]], [[Румянцев]], [[Рыков]], [[Рябов]], [[Рәхимғолов]], ;С * [[Сабиров]], [[Савельев]], [[Савин]], [[Савицкий]], [[Салауатов]], [[Самойлов]], [[Самородов]], [[Самохвалов]], [[Самсонов]], [[Саттаров]], [[Сафонов]], [[Сафуанов]], [[Сахаров]], [[Саяпов]], [[Селивёрстов]], [[Семёнов]], [[Сергеев]], [[Серов]], [[Сибәғәтов]], [[Сидоров]], [[Симонов]], [[Синельников]], [[Скребков]], [[Скрипчинский]], [[Смирнов]], [[Смородин]], [[Собханғолов]], [[Соколов]], [[Соколовский]], [[Солдатов]], [[Соловьёв]], [[Солтанбаев]], [[Сорокин]], [[Сотников]], [[Спивак]], [[Стариков]], [[Старостин]], [[Степанов]], [[Субаев]], [[Сурағолов]], [[Сурин]], [[Суханов]], [[Сухов]], [[Сыров]], [[Сычёв]], [[Сәйетбатталов]], [[Сәйетгәрәев]], [[Сәйетғәлиев]], [[Сәйетғәлин]], [[Сәйфетдинов]], [[Сәйғәфәров]], [[Сәйәхов]], [[Сәлимгәрәев]], [[Сәләхов]], [[Сәмиғуллин]], [[Сәмситов]], [[Сәфиуллин]], [[Сәфәров]], [[Сәфәрғәлиев]], [[Сәфәрғәлин]], [[Сәхәбетдинов]], [[Сәғиҙуллин]], [[Сәғәҙәтов]], [[Сөнәғәтуллин]], ;Ҫ * юҡ ;Т * [[Тажетдинов]], [[Талипов]], [[Тарасов]], [[Тарханов]], [[Теләүбаев]], [[Тимербулатов]], [[Тимеров]], [[Тимерғәлин]], [[Титов]], [[Тихомиров]], [[Тихонов]], [[Ткаченко]], [[Тойғонов]], [[Токарев]], [[Толстиков]], [[Томас]], [[Тотманов]], [[Тоҡомбәтов]], [[Трофимов]], [[Түлебаев]], [[Түрйәнов]], [[Тәвкилев]], ;У * [[Угрюмова]], [[Уразаев]], [[Ураҙбаев]], [[Урдинаран]], [[Урусов]], [[Устинов]], [[Ушаков]], ;Ү * [[Үтәбаев]], ;Ф * [[Фазлыев]], [[Фазылов]], [[Федотов]], [[Филатов]], [[Филимонов]], [[Филиппов]], [[Филоненко]], [[Фомин]], [[Фролов]], [[Фёдоров]], [[Фәйезов]], [[Фәритов]], [[Фәррәхов]], [[Фәсхетдинов]], [[Фәттәхов]], [[Фәтхуллин]], ;Х * [[Хажиев]], [[Хажин]], [[Харитонов]], [[Харламов]], [[Хилажев]], [[Хисаметдинов (Хисамитдинов бар)]], [[Хисамов]], [[Хмелёв]], [[Хохлов]], [[Хромов]], [[Хужин]], [[Хурамшин]], [[Хәзиәхмәтов]], [[Хәйретдинов]], [[Хәйруллин]], [[Хәлитов]], [[Хәтмуллин]], [[Хөснөтдинов]], ;Һ * [[Һатлыҡов]], [[Һағымбаев]], [[Һиҙиәтов]], [[Һәйетҡолов]], [[Һөйөндөков]], ;Ц * [[Цветаев]], [[Цветков]], ;Ч * [[Чавчавадзе]], [[Чайковский]], [[Черкасов]], [[Чернов]], [[Черных]], [[Чесноков]], [[Чиркина]], [[Чудаков]], [[Чуйков]], [[Чумаков]], [[Чуракова]], [[Чурилов]], ;Ш * [[Шамаев]], [[Шаповалов]], [[Шапошников]], [[Шатилов]], [[Шатров]], [[Швецов]], [[Шевченко]], [[Шилкин]], [[Ширяев]], [[Шишков]], [[Шолохов]], [[Шувалов]], [[Шәйхулов]], [[Шәймәрҙәнов]], [[Шәймөхәмәтов]], [[Шәйбәков]], [[Шәмиғолов]], [[Шәрифуллин]], [[Шәрәфетдинов]], [[Шәғәлиев]], [[Шөғәйепов]], ;Щ * [[Щербаков]], [[Щербо]], ;Ы * юҡ ; Э * [[Эйгенсон]] ;Ә * [[Әминов]], [[Әхмәтвәлиев]], [[Әхмәтгәрәев]], [[Әхтәров]], [[Әғләмов]], [[Әҙеһәмов]], [[Әҡбәров]], ;Ю * юҡ ;Я * 6xigw61f0qluu0bjsj8ny7lcj85755g 0 184273 1147410 1147408 2022-07-28T12:47:33Z Akkashka 14326 /* Мәхмүт II идаралығы */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған. == Империяның барлыҡҡа килеүе == [[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]] Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= "gug_144-145"}} XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған<ref name="gug_144-145" />. XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана<ref name="gug_144-145" />. Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай. Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән. Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә. Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала. [[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]] Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән. 1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән == Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) == * 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу. * 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу. == Бөйөк империя осоро == Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә. Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған. [[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]] Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай. === Косово ҡырындағы алыш === 1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай<ref>{{книга |автор = Чиркович Сима. |заглавие = История сербов |место = М. |издательство = Весь мир |год = 2009 |страницы = 109 |isbn = 978-5-7777-0431-3 }}</ref>. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған. ==== Моратты үлтереү ==== Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан. Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға. === XV быуат башы === Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән. 1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата. Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була. Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола. Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә. [[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]] Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай. Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған. '''Константинополде алыу''' [[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]] Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән. Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған. Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә === Баҫып алыуҙары === Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған. Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән. Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән. 1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына Отрантоны ҡалдырған. Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә. === Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы === Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]] Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй. Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған. Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған. Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан. Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә. Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән. Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән. Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517). Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]] Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған. === Сөләймән I хакимлығы === [[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]] Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған. Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона. [[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]] 1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған. ==== Франция менән союз ==== Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй. 1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән. Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528). ==== Хәрби уңыштары ==== 1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була. 1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә. Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә. === Сәлим II хакимлығы === [[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]] Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай. [[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]] Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне. Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған. === Морат III һәм Меһмет III хакимлығы === Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан. Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән. Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була. == Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) == Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә. Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған. Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй. Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла. === 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === [[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]] 1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған. Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған. Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла. Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән. 1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған. Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт эшмәкәрҙәре тип танылған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан. === Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Илселәр [[Топҡапы]] һарайында]] Янычарҙар ихтилалы һөҙөмтәһендә тәхеткә ултыртылған Мостафаның ағаһы һәм вариҫы Әхмәт III (1703—1730) көтөлмәгән ҡыйыулыҡ һәм үҙаллылыҡ күрһәтә. Ул ғәскәрҙең бик күп офицерҙарын ҡулға алып, ашығыс рәүештә язалап үлтерә лә, үҙе ултыртҡан бөйөк вәзир (саҙр-азам) Әхмәт пашаны вазифаһынан бушата. Яңы бөйөк вәзир Дамадғассан паша дәүләттең төрлө урындарында ихтилалдарҙы тынысландыра, сит ил сауҙагәрҙәрен ҡурсалай, мәктәптәргә нигеҙ һала. Оҙаҡламай ул һәрәмдән сыҡҡан интрига арҡаһында ҡолатыла, һәм вәзирҙәр иҫ киткес тиҙлек менән алмашына башлай; ҡайһы берҙәре власта ике аҙнанан артыҡ ҡала алмай. Ғосман империяһы хатта Төньяҡ һуғышта Рәсәй күргән ауырлыҡтарҙы ла үҙе өсөн отошло файҙаланмай. 1709 йылда ғына ул Полтаванан ҡасҡан Швеция короле Карл XII ҡабул итә һәм уның инаныуҙары йоғонтоһонда Рәсәйгә ҡаршы һуғыш башлай. Был ваҡытҡа ғосмандарҙың хакимлыҡ итеүсе даирәләрендә Рәсәйгә ҡаршы һуғыш түгел, ә уның менән Австрияға ҡаршы союз тураһында хыялланған бер партия бар ине; был партияға башлыҡ итеп вәзир Номан Көпрүлү тәғәйенләнгән була, һәм уның әүәлге ҡолауына Карл XII ҡыҫылышы һуғышҡа сигнал булып хеҙмәт итә. Прутта төрөк һәм татарҙарҙың 200 000—дән ашыу ғәскәре уратып алған Пётр I батшаның хәле бик ҡурҡыныс ине. Петрҙың үлеме ҡотолғоһоҙ була, ләкин бөйөк вәзир Балтажи-Меһмет, батша Пётр I-нең Азов буйынса сағыштырмаса бик аҙ ғына ташламаһына алданып (1711), уны сығара. Һуғыш партияһы Балтажи-Меһметты ҡолата һәм Лемносҡа һөргөнгә ебәрә, ләкин Рәсәй консуллыҡ юлы менән Ғосман империяһынан Карл XII алып сығыуға өлгәшә, бының өсөн уға көс ҡулланырға тура килә. Ғосмандар 1714-1718 йылдарҙа Венеция һәм 1716-1718 йылдарҙа Австрия менән һуғыш алып бара. Пассаровицкий тыныслыҡ килешеүе (1718 йыл) буйынса Ғосман империяһы Мореяны кире ҡайтара, әммә Сербияның күпселек өлөшө, Банат, Валахияның бер өлөшө менән бергә Белградты Австрияға бирә. 1722 йылда, династияны туҡтауы һәм һуңынан Фарсы болаларынан файҙаланып, Европала юғалтҡандары өсөн үҙҙәрен бүләкләргә өмөтләнеп, ғосмандар шиғыйҙарға ҡаршы дини һуғыш башлай. Был һуғышта бер нисә тапҡыр еңелеүе һәм фарсыларҙың Ғосман биләмәһенә баҫып инеүе Константинополдә яңы ихтилалға сәбәпсе була: Әхмәт ҡолатыла, һәм тәхеткә уның ағаһы Мостафа II-нең улы Мәхмүт I ултыра. === Мәхмүт I хакимлығы === Йомшаҡлығы һәм кешелеклелеге менән ғосман солтандары араһында айырылып торған Мәхмүт I (1730—1754) (ул ҡолатылған солтанды һәм уның улдарын үлтермәй һәм ғөмүмән язалау ҡулланмай) дәүерендә Фарсы иленә ҡаршы мәғәнәһеҙ һуғыш дауам иткән. Австрия менән һуғыш Белград тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана (1739), уға ярашлы төрөктәр Белград һәм Орсова менән Сербияны кире ҡайтара. Рәсәй ғосмандарға ҡаршы уңышлы эш итә, әммә австрийҙарҙың сепарат килешеү төҙөүе урыҫтарҙы ла юл ҡуйырға мәжбүр итә; Рәсәй яулағандарынан, нығытмаларҙы йәшереү йөкләмәләрен алып, Азовты ғына һаҡлап ҡала. Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ибраһим Басмажи беренсе төрөк типографияһын ойоштора. Мөфтөй бер ни тиклем икеләнгәндән һуң, мәғрифәтселек мәнфәғәте өсөн был башланғысҡа фатихаһын раҫлап, фәтүә бирә, ә солтан ғәтти-шәриф менән рөхсәт итә. Ҡөрьән һәм башҡа изге китаптарҙы баҫтырыу ғына тыйылған. Типографияның тәүге осоронда унда 15 китап (ғәрәп һәм фарсы һүҙлектәре, Ғосман дәүләте тарихы һәм дөйөм география буйынса бер нисә китап, хәрби сәнғәт, сәйәси экономия һ. б.) баҫыла. Ибраһим Басмажи үлгәндән һуң, типография ябыла, яңыһы [[1784 йыл]]да ғына барлыҡҡа килә. Мәхмүт I йәше еткәс донъянан китә, уны энеһе һәм вариҫы Ғосман III (1754—1757) алмаштыра. Ғосман III-нөң идаралыҡ йылдары тыныс үткән һәм хоҙай биргән ғүмерен йәшәп вафат булған. == Реформаларға ынтылыш (1757—1839) == Ғосман III солтан урынына Әхмәт III-нөң улы Мостафа III (1757-74) тәхет вариҫы була. Ул Ғосман империяһы сәйәсәтен үҙгәртергә һәм уның ҡоралының көсөн ҡайтарырға теләүен белдерә. Ул ярайһы уҡ ҙур реформалар (Суэц муйыны һәм Кесе Азия аша каналдар ҡаҙыу) башҡарырға ниәт итә, асыҡтан-асыҡ ҡоллоҡто күрә алмай һәм байтаҡ әсирҙе иреккә сығара. Элек Ғосман империяһында ғүмерҙә булмаған ике осраҡ дөйөм ризаһыҙлыҡты айырыуса арттыра: Мәккәнән ҡайтҡан хаҡ диндарҙарҙың каруаны талана һәм юҡ ителә, һәм грек милләтле диңгеҙ юлбаҫарҙары төрөк адмирал карабын баҫып ала. Былар барыһы ла дәүләт власының сиктән тыш көсһөҙ булыуын раҫлай. Финанстарҙы көйләү өсөн, Мостафа III үҙенең һарайында экономиянан башлай, ләкин шуның менән бергә тәңкәнең боҙолоуына ла юл ҡуя. Мостафа ҡурсалауында Константинополдә тәүге асыҡ китапхана, бер нисә мәктәп һәм дауахана асыла. 1761 йылда ул Пруссия менән бик теләп килешеү төҙөй, уға ярашлы прус сауҙа караптарына ғосман һыуҙарында иркен йөҙөргә мөмкинлек бирелә; Ғосман империяһындағы прус подданныйҙары үҙ консулдарының юрисдикцияларына буйһона. Рәсәй һәм Австрия Мостафаға Пруссия бирелгән хоҡуҡтарҙы ғәмәлдән сығарғаны өсөн 100 000 дукат тәҡдим итә, әммә һөҙөмтәһе булмай: Мостафа үҙ дәүләтен Европа цивилизацияһы менән яҡынайтырға теләгән. Реформалар ниәттән ары китмәгән, башланмаған да. 1768 йылда солтан 6 йыл дауам иткән һәм 1774 йылда Көсөк-Кайнаржи тыныслыҡ килешеү менән тамамланған 1768-1774 йылдарҙағы Рус-төрөк һуғышын иғлан итергә тейеш була. Тыныслыҡ килешеүе Мостафаның энеһе һәм вариҫы Абдулхәмит I осоронда (1774-1789) төҙөлә. === Абдулхәмит I хакимлығы === Империя бөтә биләмәһендә лә ризаһыҙлыҡ хөкөм һөрә ине. Орлов ҡуҙғытҡан гректар тулҡынланған, әммә, урыҫтар ярҙамһыҙ ҡалдырғанлыҡтан, сағыштырмаса тиҙ һәм еңел тынысландырыла һәм аяуһыҙ язалана. Бағдад Әхмәт-пашаһы үҙен бойондороҡһоҙ тип иғлан итә; Ғәрәп күсмә халыҡтары хуплаған Таһер Галилея һәм Акра шәйехе дәрәжәһен алған; Мөхәммәт Бей Әбү әл-Даһаб хакимлығы аҫтында торған [[Мысыр]] яһаҡ түләргә уйламаған да; Бушатлия Мәхмүт, Скутарий пашаһы идара иткән Төньяҡ Албания ҡаты ихтилал хәлендә; Али, Янинский пашаһы, үҙ аллы батшалыҡ төҙөүгә ныҡ ынтылған. Абдулхәмит I бөтә батшалыҡ итеү дәүерендә был ихтилалдарҙы тынысландырыу менән мәшғүл була, әммә Ғосман хөкүмәтенең ихтилалдарҙы йүгәнләрлек аҡсаһы һәм тәртипле ғәскәре лә булмай. Етмәһә, быға төрөктәргә уңышһыҙлыҡ килтергән Рәсәй һәм Австрия менән яңы һуғыш (1787-1791) ҡушыла. Ул Рәсәй менән Яссы килешеүе (1792) менән тамамлана. Был тыныслыҡ килешеүе буйынса Ҡырым ярымутрауы һәм Буг менән Днестр араһындағы биләмәләр бөтөнләйгә Рәсәйгә бирелә. Шулай уҡ Төркиә Австрия менән Систов килешеүен (1791) төҙөй. Һуңғыһы Ғосман империяһы өсөн сағыштырмаса уңайлы булған, сөнки уның төп дошманы Изге Рим империяһы императоры Иосиф II вафат була, ә Леопольд үҙенең бөтә иғтибарын Францияға йүнәлткән. Австрия һуғышта яулаған биләмәләренең күп өлөшөн ғосмандарға кире ҡайтарған. Тыныслыҡ килешеүе Абдулхәмидтең бер туғанының улы Сәлим III менән төҙөлгән (1789-1807). Территориаль юғалтыуҙарҙан тыш, һуғыш Ғосман дәүләте тормошона тағы бер етди үҙгәреш индерә: ул башланыр алдынан (1785) империя үҙенең дәүләт килемдәре менән гарантияланған беренсе (тәүҙә эске) дәүләт бурысы буйынса килешеү төҙөй. === Сәлим III хакимлығы === Солтан [[Сәлим III]] тәүгеләрҙән булып Ғосман империяһының тәрән көрсөктә икәнен аңлай һәм илдең хәрби һәм дәүләт ойошмаһын реформалаштырыуға тотона. Хөкүмәт көслө саралар менән Эгей диңгеҙен пираттарҙан таҙарта; ул сауҙа һәм халыҡ мәғарифын ҡурсалай. Уның төп иғтибары армияға йүнәлтелә. Янычарҙар һуғышта үҙҙәренең файҙаһыҙ булғанын, шул уҡ ваҡытта илде тыныслыҡ осоронда илде анархия хәлендә тотоуын иҫбатлай. Янычар формированиеларын солтан Европа өлгөһөндәге армия менән алмаштырырға ниәтләнгән ләкин шул арала ғына иҫке системаны алмаштырып булмаясағы билдәле булғанлыҡтан, реформаторҙар традицион формированиеларҙың торошон яҡшыртыуға айырым иғтибар бүлгән. Башҡа реформаларҙа солтан артиллерия һәм флоттың һуғышҡа һәләтлеген көсәйтеү буйынса саралар була. Хөкүмәт тактика һәм фортификация буйынса иң яҡшы сит ил әҫәрҙәрен ғосман теленә тәржемә итеүҙе хәстәрләй; француз офицерҙарын артиллерия һәм диңгеҙ училищеларында уҡытыусы урындарына саҡыра; тәүгеһендә хәрби фәндәр буйынса сит ил әҫәрҙәре китапханаһын аса. Туп ҡойоу оҫтаханалары яҡшыртыла; яңы өлгөләге хәрби судноларға Францияла заказ бирелә. Былар барыһы ла яҡынса саралар ине. [[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|Солтан [[Сәлим III]]]] Солтан армияның эске ҡоролошон үҙгәртеп ҡороуға күсергә теләгән; армияла яңы форма һәм ҡәтғиерәк тәртип индерә башлаған; яңылыҡ янычарҙарға ҡағылмаған. Шул арала Порта алдына ике етди һынау килеп баҫа: беренсенән, хөкүмәт биргән бойороҡтарҙы кире ҡағыусы видин пашаһы Пасван-Оғлу ихтилалы (1797), икенсенән - Наполеон I-нең Мысыр экспедицияһы. Көсөк-Хөсәйен Пасван-Оғлуға ҡаршы хәрәкәт итә һәм уның менән асыҡ һөҙөмтәһе булмаған ысын һуғыш алып бара. Хөкүмәт, ниһайәт, фетнәсе наместник менән һөйләшеүҙәргә тотона һәм уның тулыһынса тиерлек бойондороҡһоҙлоҡ нигеҙендә Видин пашалығы менән идара итеүгә ғүмерлек хоҡуҡтарын таный. 1798 йылда Франция генерал Бонапарт етәкселегендә Мысырға, артабан Сүриәгә һөжүм итә башлай. Бөйөк Британия Абукир янындағы һуғышта (1798) француз флотын юҡ итеп, Ғосман империяһын яҡлай. Экспедиция ғосмандар өсөн етди һөҙөмтәгә эйә булмай. Формаль яҡтан, Мысыр - Ғосман империяһы, ысынында иһә мәмлүктәр ҡулында ҡала. Француздарға ҡаршы һуғыш бөтөүгә (1801), Белградта армияла барған реформаларға риза булмаған янычарҙар ихтилалы башлана. Сербияла янычарҙар яғынан ҡыҫырыҡлауҙарҙан тамам йонсоу Карагеоргий етәкселегендәге халыҡ хәрәкәте (1804) башланыуға сәбәпсе була. Хөкүмәт тәүҙә хәрәкәтте яҡлап сыға, ләкин тиҙҙән ул ысын халыҡ ихтилалы формаһына әүерелә һәм Ғосман империяһына һуғыш хәрәкәттәрен башларға тура килә (ҡара: Иванковац эргәһендәге һуғыш). Рәсәй башлаған урыҫ-төрөк һуғышы (1806-1812) хәлде ҡатмарлаштыра. Бөйөк вәзир һәм башҡа юғары чиновниктар, хәрбиҙәр һуғыш хәрәкәттәре театрында булғанлыҡтан, реформаларға тотоноу артҡы планға ҡалдырыла. ==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ==== Истанбулда ҡаймаҡам (бөйөк вәзир ярҙамсыһы) һәм министр урынбаҫарҙары ғына ҡалған була. Шәйех-үл-ислам был мәл менән файҙаланып, солтанға ҡаршы фетнә ҡорорға була. Заговорҙа солтандың янычарҙарҙы регуляр армия полктарына бүлеп таратырға ниәтләүе тураһында имеш-мимештәргә ышанған имләмдәр һәм янычарҙар башлай. Заговорға ҡаймаҡам да ҡушыла. Билдәләнгән көндө янычар отряды көтмәгәндә баш ҡалалағы даими ғәскәрҙең гарнизонына һөжүм итә һәм һуйыш ойоштора. Янычарҙарҙың икенсе өлөшө Сәлимдең һарайын уратып алған һәм унан күрә алмаған кешеләрен язаға тарттырыуҙы талап иткән. Сәлим был талапты тормошҡа ашырыуға ҡыйыу ҡаршы тора. Ул ҡулға алына һәм һаҡ аҫтына ултыртыла. Солтан итеп Абдулхәмиттең улы, Мостафа IV (1807-1808) иғлан ителә. Ҡалала һуйыш ике көн дауам итә. Көсһөҙ Мостафа исеменән Шәйех-үл-ислам һәм ҡаймаҡам идара иткән. Әммә Сәлим яҡлылар ҙа ҡалған була. Ҡабаҡсы Мостафа түңкәрелеше ваҡытында Әлимдәр Мостафа паша Байраҡтар (Болгар ҡалаһы Рущук пашаһы) һәм уның яҡлылар солтан Сәлим III-нө тәхеткә ҡайтарыу тураһында һөйләшеүҙәр башлай. Ниһайәт, 16 меңлек армия менән Мостафа Байраҡтар Истанбулға юллана. Башта ул Хажи Али Ағаны алдан ебәрә, һәм (1808 йылдың 19 июлендә) Ҡабаҡсы Мостафа үлтерелә. Мостафа Байраҡтар армияһы менән, байтаҡ фетнәселәрҙе тар-мар итеп, Юғары Портаға килеп етә. Солтан Мостафа IV, Мостафа тәхеткә Сәлим III солтанды улының ҡайтарырға теләүен белгәс, Сәлимде һәм шаһзаданың энеһе Мәхмүтте үлтерергә бойора. Солтан шунда уҡ үлтерелә, ә шаһзада Мәхмүт үҙенең ҡолдары һәм хеҙмәтселәре ярҙамында иреккә сығарыла. Мостафа Байраҡтар Мостафа IV-не тәхеттән ҡолата һәм Мәхмүт II-не солтан итеп иғлан итә. Һуңғыһы уны бөйөк вәзир - садр-и-азам тип иғлан итә. === Мәхмүт II идаралығы === Мәхмүт II энергия кимәле һәм реформалар кәрәклеген аңлауы яғынан Сәлим III солтандан ҡалышмаған, Сәлимгә ҡарағанда уҫалыраҡ һәм үс алыусан кеше булған. Күп осраҡта илдең именлегенә ынтылыуға ҡарағанда, сәйәси алдан күреүсәнлеге менән үлсәнгән шәхси теләктәренә таянған. Яңылыҡтар өсөн бер ни тиклем әҙерлек була, аҡса өҫтөндә уйламау һәләте лә Мәхмүткә ярҙам иткәндер. Шуға күрә уның эшмәкәрлеге Сәлим эшмәкәрлегенә ҡарағанда нығыраҡ эҙ ҡалдырған. Үҙенең бөйөк вәзире итеп ул Сәлимгә һәм башҡа сәйәси дошмандарға ҡаршы фетнә күтәреүҙә ҡатнашҡандарҙы туҡмарға ҡушҡан Байраҡтарҙы тәғәйенләгән. Мостафаның ғүмере ваҡытлыса аялып торған. Янычар корпусын үҙгәртеп ҡороуҙы Байраҡтар иң тәүге реформаларҙың береһе итеп билдәләгән, ләкин ул һаҡһыҙлығы арҡаһында, 7000 һалдаты ғына ҡалған ғәскәренең бер өлөшөн хәрби хәрәкәттәр театрына ебәреп, яңылыша. 6000 янычар көтмәгәндә һөжүм итә һәм Мостафа IV-не азат итеү маҡсатында һарайға йүнәлә. Байраҡтар, бәләкәй генә отряды менән һарайға бикләнеп, уларға Мостафаның мәйетен сығарып ташлай, һарайҙың бер өлөшөн шартлата һәм үҙе лә емереклектәр эсендә һәләк була. Бер нисә сәғәттән башында Рәмимз паша торған хөкүмәткә тоғро өс меңлек ғәскәр килеп етә, янычарҙарҙы тар-мар итә һәм уларҙың байтаҡ өлөшөн юҡ итә. Мәхмүт, 1812 йылда Бухарест килешеүе менән тамамланған Рәсәй менән һуғыш бөткәнгә тиклем, реформаларын кисектереп торорға ҡарар итә. Вена конгресы Ғосман империяһының хәленә ҡайһы бер үҙгәрештәр индерә йәки, дөрөҫөрәге, ғәмәлдә булғанды теорияла һәм географик карталарҙа нығыта. Далмация менән Иллирия Австрия составына, Рәсәйгә Бессарабия раҫлана; ете Ионик утрауы инглиз протектораты аҫтында үҙидаралыҡҡа эйә була; инглиз суднолары Дарданелл боғаҙы аша ирекле үтеү хоҡуғына эйә була. Даже на оставшейся у империи территории правительство не чувствовало уверенности. В Сербии в 1817 году началось восстание, окончившееся в 1829 году лишь после признания Сербии по [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольскому миру]] отдельным вассальным государством, с собственным князем во главе. В 1820 году началось восстание [[Али-паша Тепеленский|Али-паши Янинского]]. Вследствие измены его собственных сыновей он был разбит, взят в плен и казнён; но значительная часть его армии образовала кадры греческих повстанцев. В 1821 году восстание, переросшее в [[Греческая война за независимость|войну за независимость]], началось в Греции. После вмешательства России, Франции и Англии и несчастной для Османской империи [[Наваринское сражение|Наваринской (морской) битвы]] (1827), в которой погиб турецкий и египетский флот, османцы потеряли Грецию. ==== Хәрби юғалтыуҙар ==== <!--Избавления от янычар и дервишей (1826) не спасли турок от поражения как в войне с сербами, так и в войне с греками. За этими двумя войнами и в связи с ними последовала [[Русско-турецкая война (1828—1829)|война с Россией]] (1828—1829), окончившаяся [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольским миром 1829 года]]. Османская империя потеряла почти всю [[Княжество Сербия|Сербию]], [[Молдавия|Молдавию]], [[Валахия|Валахию]], [[Греция|Грецию]], восточное побережье [[Чёрное море|Чёрного моря]]. Вслед за тем от Османской империи отложился [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]], [[хедив]] Египта (1831—1833 и 1839). В борьбе с последним империя понесла такие удары, которыми было поставлено на карту самое её существование; но её дважды (1833 и 1839) спасло неожиданное заступничество России, вызванное опасением со стороны [[Николай I|Николая I]] новой европейской войны, которая, вероятно, была бы вызвана распадом Османского государства. Впрочем, это заступничество принесло России и реальные выгоды: по миру в Гункьяр Скелесси (1833) Османская империя предоставила русским судам проход через Дарданеллы, закрыв его для Англии. Одновременно французы решили отнять у османцев [[Алжир]] (с 1830 года), и ранее, впрочем, бывший лишь в номинальной зависимости от империи. ==== Гражданлыҡ реформалары ==== [[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Махмуд II]] начинает модернизацию в 1839 г.]] Войны не остановили реформаторских замыслов Махмуда; частные преобразования в армии продолжались во все время его царствования. Он заботился также о поднятии уровня образования в народе; при нём (1831) стала выходить на французском языке первая в Османской империи газета, имевшая официальный характер («Moniteur ottoman»). С конца 1831 года начала выходить первая официальная газета на турецком языке «[[Таквим-и векаи]]». Подобно Петру Великому, быть может, даже сознательно подражая ему, Махмуд стремился ввести европейские нравы в народе; он сам носил европейский костюм и поощрял к тому своих чиновников, запрещал ношение [[тюрбан]]а, устраивал празднества в Константинополе и в других городах с [[фейерверк]]ами, с европейской музыкой и вообще по европейскому образцу. До важнейших реформ гражданского строя, задуманных им, он не дожил; они были уже делом его наследника. Но и то немногое, что он сделал, шло вразрез с религиозными чувствами мусульманского населения. Он стал чеканить монету со своим изображением, что прямо запрещено в Коране (известия о том, будто и предыдущие султаны снимали с себя портреты, подлежит большому сомнению). В течение всего его царствования в разных частях государства, особенно в Константинополе, беспрестанно происходили бунты мусульман, вызванные религиозными чувствами; правительство расправлялось с ними крайне жестоко: иногда в несколько дней в Босфор бросалось по 4000 трупов. При этом Махмуд не стеснялся подвергать казни даже [[улем]]ов и [[дервиш]]ей, которые вообще были его ожесточёнными врагами. В царствование Махмуда было особенно много пожаров в Стамбуле, частью происходивших от поджогов; народ объяснял их Божьим наказанием за грехи султана. ==== Хакимлығы һөҙөмтәләре ==== Истребление [[янычары|янычар]], сначала повредившее Османской империи, лишив её хотя и плохого, но все-таки не бесполезного войска, по прошествии нескольких лет оказалось в высшей степени благодетельным: вооруженные силы Порты почти сравнялись с европейскими регулярными армиями, что было наглядно доказано в [[Крымская война|Крымскую кампанию]] и ещё более во время русско-турецкой войны 1877—1878 годов, а также в войне с Грецией 1897 года. Территориальное сокращение, в особенности потеря Греции, оказалось для империи тоже скорее выгодным, чем вредным. Исторически османы никогда не допускали к военной службе христиан; между тем, области со сплошным христианским населением ([[Греция]] и [[Сербия]]), не увеличивая турецкой армии, в то же время требовали от неё значительных военных гарнизонов, которые не могли быть пущены в ход в случае острой необходимости. В особенности это применимо к Греции, которая ввиду растянутой морской границы не представляла даже стратегических выгод для Османской империи, более сильной на суше, чем на море. Потеря территорий сократила государственные доходы империи, но в царствование Махмуда несколько оживилась торговля Османской империи с европейскими государствами, несколько поднялась производительность страны ([[хлеб]], [[табак]], [[Виноград культурный|виноград]], [[розовое масло]] и др.). Таким образом, несмотря на все внешние поражения, несмотря даже на страшную [[Битва при Незибе|битву при Низибе]], в которой [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]] уничтожил значительную османскую армию и за которой последовала потеря целого флота, Махмуд оставил Абдул-Меджиду государство скорее усиленное, чем ослабленное. Усилено оно было ещё и тем, что отныне интерес европейских держав был теснее связан с сохранением Османского государства. Необычайно поднялось значение [[Босфор]]а и Дарданелл; европейские державы чувствовали, что захват Константинополя одной из них нанесёт непоправимый удар остальным, и поэтому сохранение слабой Османской империи считали для себя более выгодным. --> == Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) == <!--Махмуду наследовал его 16-летний сын [[Абдул-Меджид]], не отличавшийся его энергией и непреклонностью, но зато бывший более культурным и мягким по своему характеру человеком. Несмотря на всё, сделанное Махмудом, битва при Низибе могла бы окончательно погубить Османскую империю, если бы Россия, Англия, Австрия и Пруссия не заключили союза для охраны целости Порты ([[1840]]); они составили трактат, в силу которого египетский вице-король сохранял на наследственном начале Египет, но обязывался немедленно очистить Сирию, а в случае отказа должен был лишиться всех своих владений. Союз этот вызвал негодование во Франции, поддерживавшей Мухаммеда Али, и Тьер сделал даже приготовления к войне; однако [[Луи-Филипп]] на неё не решился. Несмотря на неравенство сил, Мухаммед Али готов был сопротивляться; но английская эскадра бомбардировала [[Бейрут]], сожгла египетский флот и высадила в Сирию корпус в 9000 чел., который при помощи [[маронит]]ов нанёс несколько поражений египтянам. Мухаммед Али уступил; Османская империя была спасена, и Абдул-Меджид, поддерживаемый Хозревом-пашой, Решидом-пашой и другими сподвижниками отца, приступил к реформам. === Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат === 3 ноября 1839 года Абдул-Меджид издал так наз. [[Гюльханейский хатти-шериф]] (Гюльханэ — «жилище роз», название площади, где был объявлен [[Хатт-и-шериф]]) — общеимперский указ, определявший принципы, которым намеревалось следовать правительство: * обеспечение всем подданным совершенной безопасности относительно их жизни, чести и имущества; * правильный способ распределения и взимания налогов; * столь же правильный способ набора солдат. Признавалось необходимым изменить распределение податей в смысле их уравнительности и отказаться от системы сдачи их на откуп, определить расходы на сухопутные и морские силы; установлялась публичность [[судопроизводство|судопроизводства]]. Все эти льготы распространялись на всех подданных султана без различия вероисповеданий. Сам султан принёс присягу на верность хатти-шерифу. Оставалось осуществить обещание на самом деле. --> === Гумайюн === <!-- После [[Крымская война|Крымской войны]] султан опубликовал новый гатти-шериф [[гумайюн]] ([[1856]]), в котором подтверждались и подробнее развивались принципы первого; особенно настаивалось на [[Социальное равенство|равенстве]] всех подданных, без различия вероисповедания и национальности. После этого гатти-шерифа был отменён старинный закон о смертной казни за переход из ислама в другую религию. Однако большая часть этих постановлений оставалась только на бумаге. Высшее правительство частью было не в силах справиться с своеволием низших чиновников, частью и само не хотело прибегать к некоторым мерам, обещанным в гатти-шерифах, как, например, к назначению христиан на разные должности. Однажды оно сделало попытку вербовать солдат из христиан, но это вызвало недовольство и среди мусульман, и среди христиан, тем более, что правительство при производстве в офицеры не решалось отказаться от религиозных принципов ([[1847]]); скоро эта мера была отменена. Массовые убийства [[маронит]]ов в Сирии ([[1845]] и др.) подтверждали, что веротерпимость по-прежнему была чужда Османской империи. В течение царствования Абдул-Меджида были улучшены [[дорога|дороги]], построено множество [[мост]]ов, проведено несколько [[телеграф]]ных линий, [[почта]] организована по европейскому образцу. События [[1848]] г. вовсе не отозвались в Османской империи; только [[Революция 1848—1849 годов в Венгрии|венгерская революция]] побудила османское правительство сделать попытку восстановить своё господство на Дунае, но поражение венгров рассеяло его надежды. Когда [[Кошут, Лайош|Кошут]] с товарищами спаслись на турецкой территории, то Австрия и Россия обратились к султану Абдул-Меджиду с требованием их выдачи. Султан ответил, что религия запрещает ему нарушить долг гостеприимства. === Ҡырым һуғышы === [[1853]]—[[1856]] гг. были временем новой [[Восточная война|Восточной войны]], закончившейся в 1856 г. [[Парижский мирный договор (1856)|Парижским миром]]. На [[Парижский конгресс]] был на началах равноправности допущен представитель Османской империи, и этим самым империя признана членом европейского концерна. Однако это признание имело скорее формальный характер, чем действительный. Прежде всего Османская империя, участие которой в войне было весьма велико и которая доказала увеличение своей боевой способности сравнительно с первой четвертью XIX или с концом XVIII в., в действительности получила от войны очень мало; срытие русских крепостей на северном побережье Чёрного моря имело для неё ничтожное значение, а потеря Россией права держать военный флот на Чёрном море не могла быть продолжительна и была отменена уже в 1871 г. Далее, консульская юрисдикция была сохранена и доказывала, что Европа всё же смотрит на империю Османов как на государство варварское. После войны европейские державы стали заводить на территории империи свои почтовые учреждения, независимые от османских. Война не только не увеличила власти Османской империи над вассальными государствами, но ослабила её; дунайские княжества в [[1861]] г. объединились в одно государство [[Румыния|Румынию]], а в Сербии дружественные Турции [[Обреновичи]] были низвергнуты и заменены дружественными России [[Карагеоргиевичи]]; несколько позже Европа принудила империю удалить из Сербии свои гарнизоны ([[1867]]). Во время Восточной кампании Османская империя сделала заём в Англии в 7 млн [[фунт стерлингов|фунтов стерлингов]]; в 1858,1860 и 1861 гг. пришлось сделать новые займы. В то же время правительство выпустило значительное количество бумажных денег, курс которых скоро и сильно пал. В связи с другими событиями это вызвало торговый кризис [[1861]] г., тяжело отразившийся на народонаселении. --> == Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) == Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй. Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла. Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән. === Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү === Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған. Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән. Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған<ref>{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}</ref>. 1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була. Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы. === Черногориялағы һуғыш === 1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына. === Криттағы ихтилал === 1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына. Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән. === Дәүләт түңкәрелеше === 1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. <!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --> Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти». 1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла. == [[Абдулхәмит II]] == <!-- Уже в конце царствования Абдул-Азиза началось [[Боснийско-Герцеговинское восстание|восстание в Герцеговине и Боснии]], вызванное крайне тяжёлым положением населения этих областей, частью обязанного отбывать [[барщина|барщину]] на полях крупных землевладельцев-мусульман, частью лично свободного, но совершенно бесправного, угнетаемого непомерными поборами и в то же время постоянно подогреваемого в своей ненависти к туркам близким соседством свободных [[черногорцы|черногорцев]]. Весной [[1875]] г. некоторые общины обратились к султану с просьбой уменьшить налог на баранов и налог, уплачиваемый христианами взамен воинской повинности, и организовать полицию из христиан. Им даже не ответили. Тогда их жители взялись за оружие. Движение быстро охватило всю Герцеговину и распространилось на Боснию; [[Никшич]] был осаждён повстанцами. Из Черногории и Сербии на помощь повстанцам двинулись отряды добровольцев. Движение вызвало большой интерес за границей, особенно в [[Россия|России]] и в [[Австрия|Австрии]]; последняя обратилась к [[Порта|Порте]] с требованием религиозной равноправности, понижения налогов, пересмотра законов о недвижимой собственности и проч. Султан немедленно обещал всё это исполнить (февраль 1876), но повстанцы не соглашались положить оружие, пока не будут выведены османские войска из Герцеговины. Брожение перешло и на Болгарию, где османцы в виде ответа произвели страшную резню (см. [[Болгария]]), вызвавшую негодование во всей Европе (брошюра [[Гладстон, Уильям Эварт|Гладстона]] о зверствах в Болгарии), были поголовно вырезаны целые селения, до грудных детей включительно. Болгарское восстание было потоплено в крови, но герцеговинское и боснийское продолжалось и в 1876 г. и вызвало наконец вмешательство Сербии и Черногории (1876—1877 г; см. [[Сербско-турецкая война (1876—1877)|Сербо-черногорско-турецкая война]]). 6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления. В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.). [[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]] Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался. === 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков. === Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар === Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено. [[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]] В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]]. В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен. Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]<ref>{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}</ref>; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства. 14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела. [[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]] В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок. В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями. В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию. Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции. В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования. --> == XX быуат == <!-- В XX веке на окраинах империи усилились сепаратистские настроения. Османская империя начала постепенно терять свои территории, уступая технологическому превосходству Запада. === Йәш төрөктәр революцияһы === [[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|Демонстрация в районе [[Султанахмет]], Стамбул, 1908 год]] [[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Османская открытка в ознаменование младотурецкой революции]] В начале XX века в [[Османская империя|Османской империи]] появилось политическое движение [[Младотурки|младотурков]], которое было вдохновлено основанной в 1831 году подпольной организацией [[Молодая Италия]]. В 1908 году состоялась [[младотурецкая революция]], ведущую роль в которой сыграло общество «[[Единение и прогресс|Иттихад ве таракки]]» («Единение и прогресс», ''иттихадисты''). Султан [[Абдул-Хамид II]] согласился восстановить конституцию 1876 года и созвать парламент. В 1909 году абсолютная власть монарха была [[Контрпереворот 1909 года|восстановлена мятежниками]], но вскоре они потерпели поражение и парламент избрал новым султаном [[Мехмед V|Мехмеда V]] — брата Абдул-Хамида II. Будущий триумвир [[Энвер-паша|Энвер Исмаил]] принимал активное участие в революции 1908 года и был одним из лидеров «Единения и прогресса». [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] также отличился во время революции и принял участие в подавлении контрпереворота 1909 года. [[Мехмед Талаат-паша|Мехмед Талаат]] был другом Энвера Исмаила и после революции был избран депутатом парламента ''(меджлис-и умуми)'' от [[Эдирне]]. Воспользовавшись сложившейся ситуацией после революции младотурков, в октябре 1908 года [[Австро-Венгрия]] аннексировала [[Босния и Герцеговина|Боснию и Герцеговину]], что в дальнейшем привело к [[Боснийский кризис|Боснийскому кризису]]. В 1911 году началась [[Итало-турецкая война|война между Италией и Османской империей]], которая привела к потере турками [[Триполитания|Триполитании]], [[Киренаика|Киренаики]] и архипелага [[Додеканес]] в Эгейском море. Вслед за этой войной, продемонстрировавшей слабость турецкой армии, последовала война Османской империи с [[Балканский союз|Балканским союзом]]. === Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше === В октябре 1912 года началась [[Первая Балканская война]] между Османской империей и членами [[Балканский союз|Балканского союза]] — [[Третье Болгарское царство|Болгарией]], [[Королевство Сербия|Сербией]], [[Королевство Греция|Грецией]] и [[Королевство Черногория|Черногорией]]. Превосходящие по численности войска Союза добились быстрого успеха над находящимися в невыгодном стратегическом положении турками. [[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|[[Энвер-паша]] принимает иностранных представителей после [[Государственный переворот в Османской империи (1913)|переворота 1913 года.]]]] В январе 1913 года [[Единение и прогресс|иттихадист]] [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], убеждённый в том, что великий визирь [[Мехмед Камиль-паша|Камиль-паша]] и кабинет министров готовы заключить унизительный мир с Балканским союзом, устроил государственный переворот. По требованию Энвера султан [[Мехмед V]] назначил нового великого визиря, которым стал [[Махмуд Шевкет-паша]]. В новом правительстве получили портфели лишь трое умеренных представителей партии «Единение и прогресс». После истечения срока перемирия в феврале 1913 года война на Балканах возобновилась. Не имея возможности помочь своим городам в Европе, Османская империя была вынуждена наблюдать, как они постепенно переходят в руки союзников. В конце марта защитники [[Эдирне]] капитулировали и сдали город болгарам. После поражения, вызвавшего глубокий национальный кризис в стране, великий визирь немедленно объявил о готовности заключить мирный договор. В итоге Османская империя уступила членам Балканского союза 155,4 тыс. м² своей территории с 4 млн населения, потеряв почти все европейские владения. --> === Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы === <!-- Иттихадисты, которые оправдывали государственный переворот 1913 года необходимостью сохранить Эдирне в составе империи, оказались в неудобном положении и свергнутые ими либералы были полны решимости расквитаться с оппонентами. Спустя всего несколько дней после [[Лондонский мирный договор (1913)|подписания мирного договора]] великий визирь Махмуд Шевкет-паша был застрелен боевиками. Члены «Единения и прогресса» умело воспользовались ситуацией и в ходе начавшейся «чистки» устранили либералов с политической арены. В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря. Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране. === Беренсе донъя һуғышы === Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы. 2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]<ref>{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}</ref>. [[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]] Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]]. Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]]. Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года<ref>{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}</ref>. Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию<ref name="петросян">{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}</ref>. --> === Империяның тарҡалыуы === <!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции. [[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]] [[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом. [[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]]. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}} * [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]] * [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи]. {{Библиоинформация}} {{^|12px}} {{Османская империя в темах}} {{История Турции}} [[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]] [[Категория:Ғосман империяһы тарихы]] k32cojo68unlk32jnmfdqwxf81u6bzn 1147411 1147410 2022-07-28T13:00:40Z Akkashka 14326 /* Мәхмүт II идаралығы */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған. == Империяның барлыҡҡа килеүе == [[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]] Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= "gug_144-145"}} XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған<ref name="gug_144-145" />. XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана<ref name="gug_144-145" />. Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай. Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән. Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә. Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала. [[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]] Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән. 1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән == Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) == * 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу. * 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу. == Бөйөк империя осоро == Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә. Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған. [[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]] Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай. === Косово ҡырындағы алыш === 1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай<ref>{{книга |автор = Чиркович Сима. |заглавие = История сербов |место = М. |издательство = Весь мир |год = 2009 |страницы = 109 |isbn = 978-5-7777-0431-3 }}</ref>. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған. ==== Моратты үлтереү ==== Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан. Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға. === XV быуат башы === Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән. 1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата. Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була. Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола. Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә. [[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]] Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай. Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған. '''Константинополде алыу''' [[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]] Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән. Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған. Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә === Баҫып алыуҙары === Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған. Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән. Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән. 1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына Отрантоны ҡалдырған. Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә. === Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы === Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]] Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй. Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған. Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған. Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан. Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә. Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән. Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән. Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517). Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]] Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған. === Сөләймән I хакимлығы === [[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]] Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған. Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона. [[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]] 1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған. ==== Франция менән союз ==== Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй. 1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән. Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528). ==== Хәрби уңыштары ==== 1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була. 1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә. Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә. === Сәлим II хакимлығы === [[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]] Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай. [[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]] Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне. Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған. === Морат III һәм Меһмет III хакимлығы === Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан. Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән. Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була. == Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) == Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә. Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған. Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй. Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла. === 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === [[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]] 1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған. Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған. Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла. Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән. 1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған. Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт эшмәкәрҙәре тип танылған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан. === Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Илселәр [[Топҡапы]] һарайында]] Янычарҙар ихтилалы һөҙөмтәһендә тәхеткә ултыртылған Мостафаның ағаһы һәм вариҫы Әхмәт III (1703—1730) көтөлмәгән ҡыйыулыҡ һәм үҙаллылыҡ күрһәтә. Ул ғәскәрҙең бик күп офицерҙарын ҡулға алып, ашығыс рәүештә язалап үлтерә лә, үҙе ултыртҡан бөйөк вәзир (саҙр-азам) Әхмәт пашаны вазифаһынан бушата. Яңы бөйөк вәзир Дамадғассан паша дәүләттең төрлө урындарында ихтилалдарҙы тынысландыра, сит ил сауҙагәрҙәрен ҡурсалай, мәктәптәргә нигеҙ һала. Оҙаҡламай ул һәрәмдән сыҡҡан интрига арҡаһында ҡолатыла, һәм вәзирҙәр иҫ киткес тиҙлек менән алмашына башлай; ҡайһы берҙәре власта ике аҙнанан артыҡ ҡала алмай. Ғосман империяһы хатта Төньяҡ һуғышта Рәсәй күргән ауырлыҡтарҙы ла үҙе өсөн отошло файҙаланмай. 1709 йылда ғына ул Полтаванан ҡасҡан Швеция короле Карл XII ҡабул итә һәм уның инаныуҙары йоғонтоһонда Рәсәйгә ҡаршы һуғыш башлай. Был ваҡытҡа ғосмандарҙың хакимлыҡ итеүсе даирәләрендә Рәсәйгә ҡаршы һуғыш түгел, ә уның менән Австрияға ҡаршы союз тураһында хыялланған бер партия бар ине; был партияға башлыҡ итеп вәзир Номан Көпрүлү тәғәйенләнгән була, һәм уның әүәлге ҡолауына Карл XII ҡыҫылышы һуғышҡа сигнал булып хеҙмәт итә. Прутта төрөк һәм татарҙарҙың 200 000—дән ашыу ғәскәре уратып алған Пётр I батшаның хәле бик ҡурҡыныс ине. Петрҙың үлеме ҡотолғоһоҙ була, ләкин бөйөк вәзир Балтажи-Меһмет, батша Пётр I-нең Азов буйынса сағыштырмаса бик аҙ ғына ташламаһына алданып (1711), уны сығара. Һуғыш партияһы Балтажи-Меһметты ҡолата һәм Лемносҡа һөргөнгә ебәрә, ләкин Рәсәй консуллыҡ юлы менән Ғосман империяһынан Карл XII алып сығыуға өлгәшә, бының өсөн уға көс ҡулланырға тура килә. Ғосмандар 1714-1718 йылдарҙа Венеция һәм 1716-1718 йылдарҙа Австрия менән һуғыш алып бара. Пассаровицкий тыныслыҡ килешеүе (1718 йыл) буйынса Ғосман империяһы Мореяны кире ҡайтара, әммә Сербияның күпселек өлөшө, Банат, Валахияның бер өлөшө менән бергә Белградты Австрияға бирә. 1722 йылда, династияны туҡтауы һәм һуңынан Фарсы болаларынан файҙаланып, Европала юғалтҡандары өсөн үҙҙәрен бүләкләргә өмөтләнеп, ғосмандар шиғыйҙарға ҡаршы дини һуғыш башлай. Был һуғышта бер нисә тапҡыр еңелеүе һәм фарсыларҙың Ғосман биләмәһенә баҫып инеүе Константинополдә яңы ихтилалға сәбәпсе була: Әхмәт ҡолатыла, һәм тәхеткә уның ағаһы Мостафа II-нең улы Мәхмүт I ултыра. === Мәхмүт I хакимлығы === Йомшаҡлығы һәм кешелеклелеге менән ғосман солтандары араһында айырылып торған Мәхмүт I (1730—1754) (ул ҡолатылған солтанды һәм уның улдарын үлтермәй һәм ғөмүмән язалау ҡулланмай) дәүерендә Фарсы иленә ҡаршы мәғәнәһеҙ һуғыш дауам иткән. Австрия менән һуғыш Белград тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана (1739), уға ярашлы төрөктәр Белград һәм Орсова менән Сербияны кире ҡайтара. Рәсәй ғосмандарға ҡаршы уңышлы эш итә, әммә австрийҙарҙың сепарат килешеү төҙөүе урыҫтарҙы ла юл ҡуйырға мәжбүр итә; Рәсәй яулағандарынан, нығытмаларҙы йәшереү йөкләмәләрен алып, Азовты ғына һаҡлап ҡала. Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ибраһим Басмажи беренсе төрөк типографияһын ойоштора. Мөфтөй бер ни тиклем икеләнгәндән һуң, мәғрифәтселек мәнфәғәте өсөн был башланғысҡа фатихаһын раҫлап, фәтүә бирә, ә солтан ғәтти-шәриф менән рөхсәт итә. Ҡөрьән һәм башҡа изге китаптарҙы баҫтырыу ғына тыйылған. Типографияның тәүге осоронда унда 15 китап (ғәрәп һәм фарсы һүҙлектәре, Ғосман дәүләте тарихы һәм дөйөм география буйынса бер нисә китап, хәрби сәнғәт, сәйәси экономия һ. б.) баҫыла. Ибраһим Басмажи үлгәндән һуң, типография ябыла, яңыһы [[1784 йыл]]да ғына барлыҡҡа килә. Мәхмүт I йәше еткәс донъянан китә, уны энеһе һәм вариҫы Ғосман III (1754—1757) алмаштыра. Ғосман III-нөң идаралыҡ йылдары тыныс үткән һәм хоҙай биргән ғүмерен йәшәп вафат булған. == Реформаларға ынтылыш (1757—1839) == Ғосман III солтан урынына Әхмәт III-нөң улы Мостафа III (1757-74) тәхет вариҫы була. Ул Ғосман империяһы сәйәсәтен үҙгәртергә һәм уның ҡоралының көсөн ҡайтарырға теләүен белдерә. Ул ярайһы уҡ ҙур реформалар (Суэц муйыны һәм Кесе Азия аша каналдар ҡаҙыу) башҡарырға ниәт итә, асыҡтан-асыҡ ҡоллоҡто күрә алмай һәм байтаҡ әсирҙе иреккә сығара. Элек Ғосман империяһында ғүмерҙә булмаған ике осраҡ дөйөм ризаһыҙлыҡты айырыуса арттыра: Мәккәнән ҡайтҡан хаҡ диндарҙарҙың каруаны талана һәм юҡ ителә, һәм грек милләтле диңгеҙ юлбаҫарҙары төрөк адмирал карабын баҫып ала. Былар барыһы ла дәүләт власының сиктән тыш көсһөҙ булыуын раҫлай. Финанстарҙы көйләү өсөн, Мостафа III үҙенең һарайында экономиянан башлай, ләкин шуның менән бергә тәңкәнең боҙолоуына ла юл ҡуя. Мостафа ҡурсалауында Константинополдә тәүге асыҡ китапхана, бер нисә мәктәп һәм дауахана асыла. 1761 йылда ул Пруссия менән бик теләп килешеү төҙөй, уға ярашлы прус сауҙа караптарына ғосман һыуҙарында иркен йөҙөргә мөмкинлек бирелә; Ғосман империяһындағы прус подданныйҙары үҙ консулдарының юрисдикцияларына буйһона. Рәсәй һәм Австрия Мостафаға Пруссия бирелгән хоҡуҡтарҙы ғәмәлдән сығарғаны өсөн 100 000 дукат тәҡдим итә, әммә һөҙөмтәһе булмай: Мостафа үҙ дәүләтен Европа цивилизацияһы менән яҡынайтырға теләгән. Реформалар ниәттән ары китмәгән, башланмаған да. 1768 йылда солтан 6 йыл дауам иткән һәм 1774 йылда Көсөк-Кайнаржи тыныслыҡ килешеү менән тамамланған 1768-1774 йылдарҙағы Рус-төрөк һуғышын иғлан итергә тейеш була. Тыныслыҡ килешеүе Мостафаның энеһе һәм вариҫы Абдулхәмит I осоронда (1774-1789) төҙөлә. === Абдулхәмит I хакимлығы === Империя бөтә биләмәһендә лә ризаһыҙлыҡ хөкөм һөрә ине. Орлов ҡуҙғытҡан гректар тулҡынланған, әммә, урыҫтар ярҙамһыҙ ҡалдырғанлыҡтан, сағыштырмаса тиҙ һәм еңел тынысландырыла һәм аяуһыҙ язалана. Бағдад Әхмәт-пашаһы үҙен бойондороҡһоҙ тип иғлан итә; Ғәрәп күсмә халыҡтары хуплаған Таһер Галилея һәм Акра шәйехе дәрәжәһен алған; Мөхәммәт Бей Әбү әл-Даһаб хакимлығы аҫтында торған [[Мысыр]] яһаҡ түләргә уйламаған да; Бушатлия Мәхмүт, Скутарий пашаһы идара иткән Төньяҡ Албания ҡаты ихтилал хәлендә; Али, Янинский пашаһы, үҙ аллы батшалыҡ төҙөүгә ныҡ ынтылған. Абдулхәмит I бөтә батшалыҡ итеү дәүерендә был ихтилалдарҙы тынысландырыу менән мәшғүл була, әммә Ғосман хөкүмәтенең ихтилалдарҙы йүгәнләрлек аҡсаһы һәм тәртипле ғәскәре лә булмай. Етмәһә, быға төрөктәргә уңышһыҙлыҡ килтергән Рәсәй һәм Австрия менән яңы һуғыш (1787-1791) ҡушыла. Ул Рәсәй менән Яссы килешеүе (1792) менән тамамлана. Был тыныслыҡ килешеүе буйынса Ҡырым ярымутрауы һәм Буг менән Днестр араһындағы биләмәләр бөтөнләйгә Рәсәйгә бирелә. Шулай уҡ Төркиә Австрия менән Систов килешеүен (1791) төҙөй. Һуңғыһы Ғосман империяһы өсөн сағыштырмаса уңайлы булған, сөнки уның төп дошманы Изге Рим империяһы императоры Иосиф II вафат була, ә Леопольд үҙенең бөтә иғтибарын Францияға йүнәлткән. Австрия һуғышта яулаған биләмәләренең күп өлөшөн ғосмандарға кире ҡайтарған. Тыныслыҡ килешеүе Абдулхәмидтең бер туғанының улы Сәлим III менән төҙөлгән (1789-1807). Территориаль юғалтыуҙарҙан тыш, һуғыш Ғосман дәүләте тормошона тағы бер етди үҙгәреш индерә: ул башланыр алдынан (1785) империя үҙенең дәүләт килемдәре менән гарантияланған беренсе (тәүҙә эске) дәүләт бурысы буйынса килешеү төҙөй. === Сәлим III хакимлығы === Солтан [[Сәлим III]] тәүгеләрҙән булып Ғосман империяһының тәрән көрсөктә икәнен аңлай һәм илдең хәрби һәм дәүләт ойошмаһын реформалаштырыуға тотона. Хөкүмәт көслө саралар менән Эгей диңгеҙен пираттарҙан таҙарта; ул сауҙа һәм халыҡ мәғарифын ҡурсалай. Уның төп иғтибары армияға йүнәлтелә. Янычарҙар һуғышта үҙҙәренең файҙаһыҙ булғанын, шул уҡ ваҡытта илде тыныслыҡ осоронда илде анархия хәлендә тотоуын иҫбатлай. Янычар формированиеларын солтан Европа өлгөһөндәге армия менән алмаштырырға ниәтләнгән ләкин шул арала ғына иҫке системаны алмаштырып булмаясағы билдәле булғанлыҡтан, реформаторҙар традицион формированиеларҙың торошон яҡшыртыуға айырым иғтибар бүлгән. Башҡа реформаларҙа солтан артиллерия һәм флоттың һуғышҡа һәләтлеген көсәйтеү буйынса саралар була. Хөкүмәт тактика һәм фортификация буйынса иң яҡшы сит ил әҫәрҙәрен ғосман теленә тәржемә итеүҙе хәстәрләй; француз офицерҙарын артиллерия һәм диңгеҙ училищеларында уҡытыусы урындарына саҡыра; тәүгеһендә хәрби фәндәр буйынса сит ил әҫәрҙәре китапханаһын аса. Туп ҡойоу оҫтаханалары яҡшыртыла; яңы өлгөләге хәрби судноларға Францияла заказ бирелә. Былар барыһы ла яҡынса саралар ине. [[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|Солтан [[Сәлим III]]]] Солтан армияның эске ҡоролошон үҙгәртеп ҡороуға күсергә теләгән; армияла яңы форма һәм ҡәтғиерәк тәртип индерә башлаған; яңылыҡ янычарҙарға ҡағылмаған. Шул арала Порта алдына ике етди һынау килеп баҫа: беренсенән, хөкүмәт биргән бойороҡтарҙы кире ҡағыусы видин пашаһы Пасван-Оғлу ихтилалы (1797), икенсенән - Наполеон I-нең Мысыр экспедицияһы. Көсөк-Хөсәйен Пасван-Оғлуға ҡаршы хәрәкәт итә һәм уның менән асыҡ һөҙөмтәһе булмаған ысын һуғыш алып бара. Хөкүмәт, ниһайәт, фетнәсе наместник менән һөйләшеүҙәргә тотона һәм уның тулыһынса тиерлек бойондороҡһоҙлоҡ нигеҙендә Видин пашалығы менән идара итеүгә ғүмерлек хоҡуҡтарын таный. 1798 йылда Франция генерал Бонапарт етәкселегендә Мысырға, артабан Сүриәгә һөжүм итә башлай. Бөйөк Британия Абукир янындағы һуғышта (1798) француз флотын юҡ итеп, Ғосман империяһын яҡлай. Экспедиция ғосмандар өсөн етди һөҙөмтәгә эйә булмай. Формаль яҡтан, Мысыр - Ғосман империяһы, ысынында иһә мәмлүктәр ҡулында ҡала. Француздарға ҡаршы һуғыш бөтөүгә (1801), Белградта армияла барған реформаларға риза булмаған янычарҙар ихтилалы башлана. Сербияла янычарҙар яғынан ҡыҫырыҡлауҙарҙан тамам йонсоу Карагеоргий етәкселегендәге халыҡ хәрәкәте (1804) башланыуға сәбәпсе була. Хөкүмәт тәүҙә хәрәкәтте яҡлап сыға, ләкин тиҙҙән ул ысын халыҡ ихтилалы формаһына әүерелә һәм Ғосман империяһына һуғыш хәрәкәттәрен башларға тура килә (ҡара: Иванковац эргәһендәге һуғыш). Рәсәй башлаған урыҫ-төрөк һуғышы (1806-1812) хәлде ҡатмарлаштыра. Бөйөк вәзир һәм башҡа юғары чиновниктар, хәрбиҙәр һуғыш хәрәкәттәре театрында булғанлыҡтан, реформаларға тотоноу артҡы планға ҡалдырыла. ==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ==== Истанбулда ҡаймаҡам (бөйөк вәзир ярҙамсыһы) һәм министр урынбаҫарҙары ғына ҡалған була. Шәйех-үл-ислам был мәл менән файҙаланып, солтанға ҡаршы фетнә ҡорорға була. Заговорҙа солтандың янычарҙарҙы регуляр армия полктарына бүлеп таратырға ниәтләүе тураһында имеш-мимештәргә ышанған имләмдәр һәм янычарҙар башлай. Заговорға ҡаймаҡам да ҡушыла. Билдәләнгән көндө янычар отряды көтмәгәндә баш ҡалалағы даими ғәскәрҙең гарнизонына һөжүм итә һәм һуйыш ойоштора. Янычарҙарҙың икенсе өлөшө Сәлимдең һарайын уратып алған һәм унан күрә алмаған кешеләрен язаға тарттырыуҙы талап иткән. Сәлим был талапты тормошҡа ашырыуға ҡыйыу ҡаршы тора. Ул ҡулға алына һәм һаҡ аҫтына ултыртыла. Солтан итеп Абдулхәмиттең улы, Мостафа IV (1807-1808) иғлан ителә. Ҡалала һуйыш ике көн дауам итә. Көсһөҙ Мостафа исеменән Шәйех-үл-ислам һәм ҡаймаҡам идара иткән. Әммә Сәлим яҡлылар ҙа ҡалған була. Ҡабаҡсы Мостафа түңкәрелеше ваҡытында Әлимдәр Мостафа паша Байраҡтар (Болгар ҡалаһы Рущук пашаһы) һәм уның яҡлылар солтан Сәлим III-нө тәхеткә ҡайтарыу тураһында һөйләшеүҙәр башлай. Ниһайәт, 16 меңлек армия менән Мостафа Байраҡтар Истанбулға юллана. Башта ул Хажи Али Ағаны алдан ебәрә, һәм (1808 йылдың 19 июлендә) Ҡабаҡсы Мостафа үлтерелә. Мостафа Байраҡтар армияһы менән, байтаҡ фетнәселәрҙе тар-мар итеп, Юғары Портаға килеп етә. Солтан Мостафа IV, Мостафа тәхеткә Сәлим III солтанды улының ҡайтарырға теләүен белгәс, Сәлимде һәм шаһзаданың энеһе Мәхмүтте үлтерергә бойора. Солтан шунда уҡ үлтерелә, ә шаһзада Мәхмүт үҙенең ҡолдары һәм хеҙмәтселәре ярҙамында иреккә сығарыла. Мостафа Байраҡтар Мостафа IV-не тәхеттән ҡолата һәм Мәхмүт II-не солтан итеп иғлан итә. Һуңғыһы уны бөйөк вәзир - садр-и-азам тип иғлан итә. === Мәхмүт II идаралығы === Мәхмүт II энергия кимәле һәм реформалар кәрәклеген аңлауы яғынан Сәлим III солтандан ҡалышмаған, Сәлимгә ҡарағанда уҫалыраҡ һәм үс алыусан кеше булған. Күп осраҡта илдең именлегенә ынтылыуға ҡарағанда, сәйәси алдан күреүсәнлеге менән үлсәнгән шәхси теләктәренә таянған. Яңылыҡтар өсөн бер ни тиклем әҙерлек була, аҡса өҫтөндә уйламау һәләте лә Мәхмүткә ярҙам иткәндер. Шуға күрә уның эшмәкәрлеге Сәлим эшмәкәрлегенә ҡарағанда нығыраҡ эҙ ҡалдырған. Үҙенең бөйөк вәзире итеп ул Сәлимгә һәм башҡа сәйәси дошмандарға ҡаршы фетнә күтәреүҙә ҡатнашҡандарҙы туҡмарға ҡушҡан Байраҡтарҙы тәғәйенләгән. Мостафаның ғүмере ваҡытлыса аялып торған. Янычар корпусын үҙгәртеп ҡороуҙы Байраҡтар иң тәүге реформаларҙың береһе итеп билдәләгән, ләкин ул һаҡһыҙлығы арҡаһында, 7000 һалдаты ғына ҡалған ғәскәренең бер өлөшөн хәрби хәрәкәттәр театрына ебәреп, яңылыша. 6000 янычар көтмәгәндә һөжүм итә һәм Мостафа IV-не азат итеү маҡсатында һарайға йүнәлә. Байраҡтар, бәләкәй генә отряды менән һарайға бикләнеп, уларға Мостафаның мәйетен сығарып ташлай, һарайҙың бер өлөшөн шартлата һәм үҙе лә емереклектәр эсендә һәләк була. Бер нисә сәғәттән башында Рәмимз паша торған хөкүмәткә тоғро өс меңлек ғәскәр килеп етә, янычарҙарҙы тар-мар итә һәм уларҙың байтаҡ өлөшөн юҡ итә. Мәхмүт, 1812 йылда Бухарест килешеүе менән тамамланған Рәсәй менән һуғыш бөткәнгә тиклем, реформаларын кисектереп торорға ҡарар итә. Вена конгресы Ғосман империяһының хәленә ҡайһы бер үҙгәрештәр индерә йәки, дөрөҫөрәге, ғәмәлдә булғанды теорияла һәм географик карталарҙа нығыта. Далмация менән Иллирия Австрия составына, Рәсәйгә Бессарабия раҫлана; ете Ионик утрауы инглиз протектораты аҫтында үҙидаралыҡҡа эйә була; инглиз суднолары Дарданелл боғаҙы аша ирекле үтеү хоҡуғына эйә була. Хатта империяның үҙендә ҡалған ерҙәрҙә лә хөкүмәт үҙен ышаныслы тоймаған. 1817 йылда Сербияла ихтилал башлана, ул, 1829 йылда үҙ кенәзе идаралығына эйә Сербияны Адрианополь килешеүе буйынса танығандан һуң ғына, тамамлана. 1820 йылда Али паша Янинский ихтилалы башлана. Үҙ улдарының хыянаты арҡаһында уның ғәскәре еңелә, үҙе әсирлеккә алына һәм язалап үлтерелә; ләкин армияһының байтаҡ өлөшө грек баш күтәреүселәре кадрҙарын барлыҡҡа килтерә. 1821 йылда бойондороҡһоҙлоҡ өсөн һуғышҡа әйләнгән Греция ихтилалы башлана. Рәсәй, Франция һәм Англияның ҡыҫылғанлыҡтан, Төркиә һәм Мысыр флоты һәләк булған Ғосман империяһы өсөн бәхетһеҙ Наварин диңгеҙ алышынан (1827) һуң, ғосмандар Грецияны юғалтҡан. ==== Хәрби юғалтыуҙар ==== <!--Избавления от янычар и дервишей (1826) не спасли турок от поражения как в войне с сербами, так и в войне с греками. За этими двумя войнами и в связи с ними последовала [[Русско-турецкая война (1828—1829)|война с Россией]] (1828—1829), окончившаяся [[Адрианопольский мирный договор (1829)|Адрианопольским миром 1829 года]]. Османская империя потеряла почти всю [[Княжество Сербия|Сербию]], [[Молдавия|Молдавию]], [[Валахия|Валахию]], [[Греция|Грецию]], восточное побережье [[Чёрное море|Чёрного моря]]. Вслед за тем от Османской империи отложился [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]], [[хедив]] Египта (1831—1833 и 1839). В борьбе с последним империя понесла такие удары, которыми было поставлено на карту самое её существование; но её дважды (1833 и 1839) спасло неожиданное заступничество России, вызванное опасением со стороны [[Николай I|Николая I]] новой европейской войны, которая, вероятно, была бы вызвана распадом Османского государства. Впрочем, это заступничество принесло России и реальные выгоды: по миру в Гункьяр Скелесси (1833) Османская империя предоставила русским судам проход через Дарданеллы, закрыв его для Англии. Одновременно французы решили отнять у османцев [[Алжир]] (с 1830 года), и ранее, впрочем, бывший лишь в номинальной зависимости от империи. ==== Гражданлыҡ реформалары ==== [[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Махмуд II]] начинает модернизацию в 1839 г.]] Войны не остановили реформаторских замыслов Махмуда; частные преобразования в армии продолжались во все время его царствования. Он заботился также о поднятии уровня образования в народе; при нём (1831) стала выходить на французском языке первая в Османской империи газета, имевшая официальный характер («Moniteur ottoman»). С конца 1831 года начала выходить первая официальная газета на турецком языке «[[Таквим-и векаи]]». Подобно Петру Великому, быть может, даже сознательно подражая ему, Махмуд стремился ввести европейские нравы в народе; он сам носил европейский костюм и поощрял к тому своих чиновников, запрещал ношение [[тюрбан]]а, устраивал празднества в Константинополе и в других городах с [[фейерверк]]ами, с европейской музыкой и вообще по европейскому образцу. До важнейших реформ гражданского строя, задуманных им, он не дожил; они были уже делом его наследника. Но и то немногое, что он сделал, шло вразрез с религиозными чувствами мусульманского населения. Он стал чеканить монету со своим изображением, что прямо запрещено в Коране (известия о том, будто и предыдущие султаны снимали с себя портреты, подлежит большому сомнению). В течение всего его царствования в разных частях государства, особенно в Константинополе, беспрестанно происходили бунты мусульман, вызванные религиозными чувствами; правительство расправлялось с ними крайне жестоко: иногда в несколько дней в Босфор бросалось по 4000 трупов. При этом Махмуд не стеснялся подвергать казни даже [[улем]]ов и [[дервиш]]ей, которые вообще были его ожесточёнными врагами. В царствование Махмуда было особенно много пожаров в Стамбуле, частью происходивших от поджогов; народ объяснял их Божьим наказанием за грехи султана. ==== Хакимлығы һөҙөмтәләре ==== Истребление [[янычары|янычар]], сначала повредившее Османской империи, лишив её хотя и плохого, но все-таки не бесполезного войска, по прошествии нескольких лет оказалось в высшей степени благодетельным: вооруженные силы Порты почти сравнялись с европейскими регулярными армиями, что было наглядно доказано в [[Крымская война|Крымскую кампанию]] и ещё более во время русско-турецкой войны 1877—1878 годов, а также в войне с Грецией 1897 года. Территориальное сокращение, в особенности потеря Греции, оказалось для империи тоже скорее выгодным, чем вредным. Исторически османы никогда не допускали к военной службе христиан; между тем, области со сплошным христианским населением ([[Греция]] и [[Сербия]]), не увеличивая турецкой армии, в то же время требовали от неё значительных военных гарнизонов, которые не могли быть пущены в ход в случае острой необходимости. В особенности это применимо к Греции, которая ввиду растянутой морской границы не представляла даже стратегических выгод для Османской империи, более сильной на суше, чем на море. Потеря территорий сократила государственные доходы империи, но в царствование Махмуда несколько оживилась торговля Османской империи с европейскими государствами, несколько поднялась производительность страны ([[хлеб]], [[табак]], [[Виноград культурный|виноград]], [[розовое масло]] и др.). Таким образом, несмотря на все внешние поражения, несмотря даже на страшную [[Битва при Незибе|битву при Низибе]], в которой [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]] уничтожил значительную османскую армию и за которой последовала потеря целого флота, Махмуд оставил Абдул-Меджиду государство скорее усиленное, чем ослабленное. Усилено оно было ещё и тем, что отныне интерес европейских держав был теснее связан с сохранением Османского государства. Необычайно поднялось значение [[Босфор]]а и Дарданелл; европейские державы чувствовали, что захват Константинополя одной из них нанесёт непоправимый удар остальным, и поэтому сохранение слабой Османской империи считали для себя более выгодным. --> == Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) == <!--Махмуду наследовал его 16-летний сын [[Абдул-Меджид]], не отличавшийся его энергией и непреклонностью, но зато бывший более культурным и мягким по своему характеру человеком. Несмотря на всё, сделанное Махмудом, битва при Низибе могла бы окончательно погубить Османскую империю, если бы Россия, Англия, Австрия и Пруссия не заключили союза для охраны целости Порты ([[1840]]); они составили трактат, в силу которого египетский вице-король сохранял на наследственном начале Египет, но обязывался немедленно очистить Сирию, а в случае отказа должен был лишиться всех своих владений. Союз этот вызвал негодование во Франции, поддерживавшей Мухаммеда Али, и Тьер сделал даже приготовления к войне; однако [[Луи-Филипп]] на неё не решился. Несмотря на неравенство сил, Мухаммед Али готов был сопротивляться; но английская эскадра бомбардировала [[Бейрут]], сожгла египетский флот и высадила в Сирию корпус в 9000 чел., который при помощи [[маронит]]ов нанёс несколько поражений египтянам. Мухаммед Али уступил; Османская империя была спасена, и Абдул-Меджид, поддерживаемый Хозревом-пашой, Решидом-пашой и другими сподвижниками отца, приступил к реформам. === Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат === 3 ноября 1839 года Абдул-Меджид издал так наз. [[Гюльханейский хатти-шериф]] (Гюльханэ — «жилище роз», название площади, где был объявлен [[Хатт-и-шериф]]) — общеимперский указ, определявший принципы, которым намеревалось следовать правительство: * обеспечение всем подданным совершенной безопасности относительно их жизни, чести и имущества; * правильный способ распределения и взимания налогов; * столь же правильный способ набора солдат. Признавалось необходимым изменить распределение податей в смысле их уравнительности и отказаться от системы сдачи их на откуп, определить расходы на сухопутные и морские силы; установлялась публичность [[судопроизводство|судопроизводства]]. Все эти льготы распространялись на всех подданных султана без различия вероисповеданий. Сам султан принёс присягу на верность хатти-шерифу. Оставалось осуществить обещание на самом деле. --> === Гумайюн === <!-- После [[Крымская война|Крымской войны]] султан опубликовал новый гатти-шериф [[гумайюн]] ([[1856]]), в котором подтверждались и подробнее развивались принципы первого; особенно настаивалось на [[Социальное равенство|равенстве]] всех подданных, без различия вероисповедания и национальности. После этого гатти-шерифа был отменён старинный закон о смертной казни за переход из ислама в другую религию. Однако большая часть этих постановлений оставалась только на бумаге. Высшее правительство частью было не в силах справиться с своеволием низших чиновников, частью и само не хотело прибегать к некоторым мерам, обещанным в гатти-шерифах, как, например, к назначению христиан на разные должности. Однажды оно сделало попытку вербовать солдат из христиан, но это вызвало недовольство и среди мусульман, и среди христиан, тем более, что правительство при производстве в офицеры не решалось отказаться от религиозных принципов ([[1847]]); скоро эта мера была отменена. Массовые убийства [[маронит]]ов в Сирии ([[1845]] и др.) подтверждали, что веротерпимость по-прежнему была чужда Османской империи. В течение царствования Абдул-Меджида были улучшены [[дорога|дороги]], построено множество [[мост]]ов, проведено несколько [[телеграф]]ных линий, [[почта]] организована по европейскому образцу. События [[1848]] г. вовсе не отозвались в Османской империи; только [[Революция 1848—1849 годов в Венгрии|венгерская революция]] побудила османское правительство сделать попытку восстановить своё господство на Дунае, но поражение венгров рассеяло его надежды. Когда [[Кошут, Лайош|Кошут]] с товарищами спаслись на турецкой территории, то Австрия и Россия обратились к султану Абдул-Меджиду с требованием их выдачи. Султан ответил, что религия запрещает ему нарушить долг гостеприимства. === Ҡырым һуғышы === [[1853]]—[[1856]] гг. были временем новой [[Восточная война|Восточной войны]], закончившейся в 1856 г. [[Парижский мирный договор (1856)|Парижским миром]]. На [[Парижский конгресс]] был на началах равноправности допущен представитель Османской империи, и этим самым империя признана членом европейского концерна. Однако это признание имело скорее формальный характер, чем действительный. Прежде всего Османская империя, участие которой в войне было весьма велико и которая доказала увеличение своей боевой способности сравнительно с первой четвертью XIX или с концом XVIII в., в действительности получила от войны очень мало; срытие русских крепостей на северном побережье Чёрного моря имело для неё ничтожное значение, а потеря Россией права держать военный флот на Чёрном море не могла быть продолжительна и была отменена уже в 1871 г. Далее, консульская юрисдикция была сохранена и доказывала, что Европа всё же смотрит на империю Османов как на государство варварское. После войны европейские державы стали заводить на территории империи свои почтовые учреждения, независимые от османских. Война не только не увеличила власти Османской империи над вассальными государствами, но ослабила её; дунайские княжества в [[1861]] г. объединились в одно государство [[Румыния|Румынию]], а в Сербии дружественные Турции [[Обреновичи]] были низвергнуты и заменены дружественными России [[Карагеоргиевичи]]; несколько позже Европа принудила империю удалить из Сербии свои гарнизоны ([[1867]]). Во время Восточной кампании Османская империя сделала заём в Англии в 7 млн [[фунт стерлингов|фунтов стерлингов]]; в 1858,1860 и 1861 гг. пришлось сделать новые займы. В то же время правительство выпустило значительное количество бумажных денег, курс которых скоро и сильно пал. В связи с другими событиями это вызвало торговый кризис [[1861]] г., тяжело отразившийся на народонаселении. --> == Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) == Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй. Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла. Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән. === Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү === Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған. Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән. Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған<ref>{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}</ref>. 1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була. Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы. === Черногориялағы һуғыш === 1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына. === Криттағы ихтилал === 1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына. Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән. === Дәүләт түңкәрелеше === 1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. <!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --> Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти». 1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла. == [[Абдулхәмит II]] == <!-- Уже в конце царствования Абдул-Азиза началось [[Боснийско-Герцеговинское восстание|восстание в Герцеговине и Боснии]], вызванное крайне тяжёлым положением населения этих областей, частью обязанного отбывать [[барщина|барщину]] на полях крупных землевладельцев-мусульман, частью лично свободного, но совершенно бесправного, угнетаемого непомерными поборами и в то же время постоянно подогреваемого в своей ненависти к туркам близким соседством свободных [[черногорцы|черногорцев]]. Весной [[1875]] г. некоторые общины обратились к султану с просьбой уменьшить налог на баранов и налог, уплачиваемый христианами взамен воинской повинности, и организовать полицию из христиан. Им даже не ответили. Тогда их жители взялись за оружие. Движение быстро охватило всю Герцеговину и распространилось на Боснию; [[Никшич]] был осаждён повстанцами. Из Черногории и Сербии на помощь повстанцам двинулись отряды добровольцев. Движение вызвало большой интерес за границей, особенно в [[Россия|России]] и в [[Австрия|Австрии]]; последняя обратилась к [[Порта|Порте]] с требованием религиозной равноправности, понижения налогов, пересмотра законов о недвижимой собственности и проч. Султан немедленно обещал всё это исполнить (февраль 1876), но повстанцы не соглашались положить оружие, пока не будут выведены османские войска из Герцеговины. Брожение перешло и на Болгарию, где османцы в виде ответа произвели страшную резню (см. [[Болгария]]), вызвавшую негодование во всей Европе (брошюра [[Гладстон, Уильям Эварт|Гладстона]] о зверствах в Болгарии), были поголовно вырезаны целые селения, до грудных детей включительно. Болгарское восстание было потоплено в крови, но герцеговинское и боснийское продолжалось и в 1876 г. и вызвало наконец вмешательство Сербии и Черногории (1876—1877 г; см. [[Сербско-турецкая война (1876—1877)|Сербо-черногорско-турецкая война]]). 6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления. В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.). [[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]] Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался. === 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков. === Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар === Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено. [[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]] В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]]. В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен. Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]<ref>{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}</ref>; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства. 14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела. [[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]] В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок. В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями. В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию. Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции. В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования. --> == XX быуат == <!-- В XX веке на окраинах империи усилились сепаратистские настроения. Османская империя начала постепенно терять свои территории, уступая технологическому превосходству Запада. === Йәш төрөктәр революцияһы === [[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|Демонстрация в районе [[Султанахмет]], Стамбул, 1908 год]] [[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Османская открытка в ознаменование младотурецкой революции]] В начале XX века в [[Османская империя|Османской империи]] появилось политическое движение [[Младотурки|младотурков]], которое было вдохновлено основанной в 1831 году подпольной организацией [[Молодая Италия]]. В 1908 году состоялась [[младотурецкая революция]], ведущую роль в которой сыграло общество «[[Единение и прогресс|Иттихад ве таракки]]» («Единение и прогресс», ''иттихадисты''). Султан [[Абдул-Хамид II]] согласился восстановить конституцию 1876 года и созвать парламент. В 1909 году абсолютная власть монарха была [[Контрпереворот 1909 года|восстановлена мятежниками]], но вскоре они потерпели поражение и парламент избрал новым султаном [[Мехмед V|Мехмеда V]] — брата Абдул-Хамида II. Будущий триумвир [[Энвер-паша|Энвер Исмаил]] принимал активное участие в революции 1908 года и был одним из лидеров «Единения и прогресса». [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] также отличился во время революции и принял участие в подавлении контрпереворота 1909 года. [[Мехмед Талаат-паша|Мехмед Талаат]] был другом Энвера Исмаила и после революции был избран депутатом парламента ''(меджлис-и умуми)'' от [[Эдирне]]. Воспользовавшись сложившейся ситуацией после революции младотурков, в октябре 1908 года [[Австро-Венгрия]] аннексировала [[Босния и Герцеговина|Боснию и Герцеговину]], что в дальнейшем привело к [[Боснийский кризис|Боснийскому кризису]]. В 1911 году началась [[Итало-турецкая война|война между Италией и Османской империей]], которая привела к потере турками [[Триполитания|Триполитании]], [[Киренаика|Киренаики]] и архипелага [[Додеканес]] в Эгейском море. Вслед за этой войной, продемонстрировавшей слабость турецкой армии, последовала война Османской империи с [[Балканский союз|Балканским союзом]]. === Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше === В октябре 1912 года началась [[Первая Балканская война]] между Османской империей и членами [[Балканский союз|Балканского союза]] — [[Третье Болгарское царство|Болгарией]], [[Королевство Сербия|Сербией]], [[Королевство Греция|Грецией]] и [[Королевство Черногория|Черногорией]]. Превосходящие по численности войска Союза добились быстрого успеха над находящимися в невыгодном стратегическом положении турками. [[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|[[Энвер-паша]] принимает иностранных представителей после [[Государственный переворот в Османской империи (1913)|переворота 1913 года.]]]] В январе 1913 года [[Единение и прогресс|иттихадист]] [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], убеждённый в том, что великий визирь [[Мехмед Камиль-паша|Камиль-паша]] и кабинет министров готовы заключить унизительный мир с Балканским союзом, устроил государственный переворот. По требованию Энвера султан [[Мехмед V]] назначил нового великого визиря, которым стал [[Махмуд Шевкет-паша]]. В новом правительстве получили портфели лишь трое умеренных представителей партии «Единение и прогресс». После истечения срока перемирия в феврале 1913 года война на Балканах возобновилась. Не имея возможности помочь своим городам в Европе, Османская империя была вынуждена наблюдать, как они постепенно переходят в руки союзников. В конце марта защитники [[Эдирне]] капитулировали и сдали город болгарам. После поражения, вызвавшего глубокий национальный кризис в стране, великий визирь немедленно объявил о готовности заключить мирный договор. В итоге Османская империя уступила членам Балканского союза 155,4 тыс. м² своей территории с 4 млн населения, потеряв почти все европейские владения. --> === Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы === <!-- Иттихадисты, которые оправдывали государственный переворот 1913 года необходимостью сохранить Эдирне в составе империи, оказались в неудобном положении и свергнутые ими либералы были полны решимости расквитаться с оппонентами. Спустя всего несколько дней после [[Лондонский мирный договор (1913)|подписания мирного договора]] великий визирь Махмуд Шевкет-паша был застрелен боевиками. Члены «Единения и прогресса» умело воспользовались ситуацией и в ходе начавшейся «чистки» устранили либералов с политической арены. В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря. Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране. === Беренсе донъя һуғышы === Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы. 2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]<ref>{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}</ref>. [[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]] Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]]. Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]]. Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года<ref>{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}</ref>. Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию<ref name="петросян">{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}</ref>. --> === Империяның тарҡалыуы === <!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции. [[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]] [[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом. [[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]]. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}} * [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]] * [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи]. {{Библиоинформация}} {{^|12px}} {{Османская империя в темах}} {{История Турции}} [[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]] [[Категория:Ғосман империяһы тарихы]] gfq8xb5n3mgg58sw9ymxmxph3mscagl 1147418 1147411 2022-07-28T16:47:47Z Akkashka 14326 /* Хәрби юғалтыуҙар */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған. == Империяның барлыҡҡа килеүе == [[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]] Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= "gug_144-145"}} XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған<ref name="gug_144-145" />. XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана<ref name="gug_144-145" />. Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай. Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән. Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә. Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала. [[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]] Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән. 1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән == Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) == * 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу. * 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу. == Бөйөк империя осоро == Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә. Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған. [[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]] Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай. === Косово ҡырындағы алыш === 1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай<ref>{{книга |автор = Чиркович Сима. |заглавие = История сербов |место = М. |издательство = Весь мир |год = 2009 |страницы = 109 |isbn = 978-5-7777-0431-3 }}</ref>. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған. ==== Моратты үлтереү ==== Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан. Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға. === XV быуат башы === Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән. 1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата. Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була. Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола. Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә. [[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]] Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай. Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған. '''Константинополде алыу''' [[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]] Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән. Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған. Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә === Баҫып алыуҙары === Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған. Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән. Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән. 1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына Отрантоны ҡалдырған. Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә. === Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы === Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]] Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй. Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған. Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған. Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан. Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә. Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән. Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән. Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517). Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]] Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған. === Сөләймән I хакимлығы === [[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]] Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған. Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона. [[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]] 1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған. ==== Франция менән союз ==== Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй. 1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән. Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528). ==== Хәрби уңыштары ==== 1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була. 1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә. Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә. === Сәлим II хакимлығы === [[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]] Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай. [[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]] Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне. Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған. === Морат III һәм Меһмет III хакимлығы === Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан. Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән. Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була. == Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) == Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә. Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған. Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй. Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла. === 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === [[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]] 1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған. Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған. Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла. Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән. 1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған. Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт эшмәкәрҙәре тип танылған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан. === Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Илселәр [[Топҡапы]] һарайында]] Янычарҙар ихтилалы һөҙөмтәһендә тәхеткә ултыртылған Мостафаның ағаһы һәм вариҫы Әхмәт III (1703—1730) көтөлмәгән ҡыйыулыҡ һәм үҙаллылыҡ күрһәтә. Ул ғәскәрҙең бик күп офицерҙарын ҡулға алып, ашығыс рәүештә язалап үлтерә лә, үҙе ултыртҡан бөйөк вәзир (саҙр-азам) Әхмәт пашаны вазифаһынан бушата. Яңы бөйөк вәзир Дамадғассан паша дәүләттең төрлө урындарында ихтилалдарҙы тынысландыра, сит ил сауҙагәрҙәрен ҡурсалай, мәктәптәргә нигеҙ һала. Оҙаҡламай ул һәрәмдән сыҡҡан интрига арҡаһында ҡолатыла, һәм вәзирҙәр иҫ киткес тиҙлек менән алмашына башлай; ҡайһы берҙәре власта ике аҙнанан артыҡ ҡала алмай. Ғосман империяһы хатта Төньяҡ һуғышта Рәсәй күргән ауырлыҡтарҙы ла үҙе өсөн отошло файҙаланмай. 1709 йылда ғына ул Полтаванан ҡасҡан Швеция короле Карл XII ҡабул итә һәм уның инаныуҙары йоғонтоһонда Рәсәйгә ҡаршы һуғыш башлай. Был ваҡытҡа ғосмандарҙың хакимлыҡ итеүсе даирәләрендә Рәсәйгә ҡаршы һуғыш түгел, ә уның менән Австрияға ҡаршы союз тураһында хыялланған бер партия бар ине; был партияға башлыҡ итеп вәзир Номан Көпрүлү тәғәйенләнгән була, һәм уның әүәлге ҡолауына Карл XII ҡыҫылышы һуғышҡа сигнал булып хеҙмәт итә. Прутта төрөк һәм татарҙарҙың 200 000—дән ашыу ғәскәре уратып алған Пётр I батшаның хәле бик ҡурҡыныс ине. Петрҙың үлеме ҡотолғоһоҙ була, ләкин бөйөк вәзир Балтажи-Меһмет, батша Пётр I-нең Азов буйынса сағыштырмаса бик аҙ ғына ташламаһына алданып (1711), уны сығара. Һуғыш партияһы Балтажи-Меһметты ҡолата һәм Лемносҡа һөргөнгә ебәрә, ләкин Рәсәй консуллыҡ юлы менән Ғосман империяһынан Карл XII алып сығыуға өлгәшә, бының өсөн уға көс ҡулланырға тура килә. Ғосмандар 1714-1718 йылдарҙа Венеция һәм 1716-1718 йылдарҙа Австрия менән һуғыш алып бара. Пассаровицкий тыныслыҡ килешеүе (1718 йыл) буйынса Ғосман империяһы Мореяны кире ҡайтара, әммә Сербияның күпселек өлөшө, Банат, Валахияның бер өлөшө менән бергә Белградты Австрияға бирә. 1722 йылда, династияны туҡтауы һәм һуңынан Фарсы болаларынан файҙаланып, Европала юғалтҡандары өсөн үҙҙәрен бүләкләргә өмөтләнеп, ғосмандар шиғыйҙарға ҡаршы дини һуғыш башлай. Был һуғышта бер нисә тапҡыр еңелеүе һәм фарсыларҙың Ғосман биләмәһенә баҫып инеүе Константинополдә яңы ихтилалға сәбәпсе була: Әхмәт ҡолатыла, һәм тәхеткә уның ағаһы Мостафа II-нең улы Мәхмүт I ултыра. === Мәхмүт I хакимлығы === Йомшаҡлығы һәм кешелеклелеге менән ғосман солтандары араһында айырылып торған Мәхмүт I (1730—1754) (ул ҡолатылған солтанды һәм уның улдарын үлтермәй һәм ғөмүмән язалау ҡулланмай) дәүерендә Фарсы иленә ҡаршы мәғәнәһеҙ һуғыш дауам иткән. Австрия менән һуғыш Белград тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана (1739), уға ярашлы төрөктәр Белград һәм Орсова менән Сербияны кире ҡайтара. Рәсәй ғосмандарға ҡаршы уңышлы эш итә, әммә австрийҙарҙың сепарат килешеү төҙөүе урыҫтарҙы ла юл ҡуйырға мәжбүр итә; Рәсәй яулағандарынан, нығытмаларҙы йәшереү йөкләмәләрен алып, Азовты ғына һаҡлап ҡала. Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ибраһим Басмажи беренсе төрөк типографияһын ойоштора. Мөфтөй бер ни тиклем икеләнгәндән һуң, мәғрифәтселек мәнфәғәте өсөн был башланғысҡа фатихаһын раҫлап, фәтүә бирә, ә солтан ғәтти-шәриф менән рөхсәт итә. Ҡөрьән һәм башҡа изге китаптарҙы баҫтырыу ғына тыйылған. Типографияның тәүге осоронда унда 15 китап (ғәрәп һәм фарсы һүҙлектәре, Ғосман дәүләте тарихы һәм дөйөм география буйынса бер нисә китап, хәрби сәнғәт, сәйәси экономия һ. б.) баҫыла. Ибраһим Басмажи үлгәндән һуң, типография ябыла, яңыһы [[1784 йыл]]да ғына барлыҡҡа килә. Мәхмүт I йәше еткәс донъянан китә, уны энеһе һәм вариҫы Ғосман III (1754—1757) алмаштыра. Ғосман III-нөң идаралыҡ йылдары тыныс үткән һәм хоҙай биргән ғүмерен йәшәп вафат булған. == Реформаларға ынтылыш (1757—1839) == Ғосман III солтан урынына Әхмәт III-нөң улы Мостафа III (1757-74) тәхет вариҫы була. Ул Ғосман империяһы сәйәсәтен үҙгәртергә һәм уның ҡоралының көсөн ҡайтарырға теләүен белдерә. Ул ярайһы уҡ ҙур реформалар (Суэц муйыны һәм Кесе Азия аша каналдар ҡаҙыу) башҡарырға ниәт итә, асыҡтан-асыҡ ҡоллоҡто күрә алмай һәм байтаҡ әсирҙе иреккә сығара. Элек Ғосман империяһында ғүмерҙә булмаған ике осраҡ дөйөм ризаһыҙлыҡты айырыуса арттыра: Мәккәнән ҡайтҡан хаҡ диндарҙарҙың каруаны талана һәм юҡ ителә, һәм грек милләтле диңгеҙ юлбаҫарҙары төрөк адмирал карабын баҫып ала. Былар барыһы ла дәүләт власының сиктән тыш көсһөҙ булыуын раҫлай. Финанстарҙы көйләү өсөн, Мостафа III үҙенең һарайында экономиянан башлай, ләкин шуның менән бергә тәңкәнең боҙолоуына ла юл ҡуя. Мостафа ҡурсалауында Константинополдә тәүге асыҡ китапхана, бер нисә мәктәп һәм дауахана асыла. 1761 йылда ул Пруссия менән бик теләп килешеү төҙөй, уға ярашлы прус сауҙа караптарына ғосман һыуҙарында иркен йөҙөргә мөмкинлек бирелә; Ғосман империяһындағы прус подданныйҙары үҙ консулдарының юрисдикцияларына буйһона. Рәсәй һәм Австрия Мостафаға Пруссия бирелгән хоҡуҡтарҙы ғәмәлдән сығарғаны өсөн 100 000 дукат тәҡдим итә, әммә һөҙөмтәһе булмай: Мостафа үҙ дәүләтен Европа цивилизацияһы менән яҡынайтырға теләгән. Реформалар ниәттән ары китмәгән, башланмаған да. 1768 йылда солтан 6 йыл дауам иткән һәм 1774 йылда Көсөк-Кайнаржи тыныслыҡ килешеү менән тамамланған 1768-1774 йылдарҙағы Рус-төрөк һуғышын иғлан итергә тейеш була. Тыныслыҡ килешеүе Мостафаның энеһе һәм вариҫы Абдулхәмит I осоронда (1774-1789) төҙөлә. === Абдулхәмит I хакимлығы === Империя бөтә биләмәһендә лә ризаһыҙлыҡ хөкөм һөрә ине. Орлов ҡуҙғытҡан гректар тулҡынланған, әммә, урыҫтар ярҙамһыҙ ҡалдырғанлыҡтан, сағыштырмаса тиҙ һәм еңел тынысландырыла һәм аяуһыҙ язалана. Бағдад Әхмәт-пашаһы үҙен бойондороҡһоҙ тип иғлан итә; Ғәрәп күсмә халыҡтары хуплаған Таһер Галилея һәм Акра шәйехе дәрәжәһен алған; Мөхәммәт Бей Әбү әл-Даһаб хакимлығы аҫтында торған [[Мысыр]] яһаҡ түләргә уйламаған да; Бушатлия Мәхмүт, Скутарий пашаһы идара иткән Төньяҡ Албания ҡаты ихтилал хәлендә; Али, Янинский пашаһы, үҙ аллы батшалыҡ төҙөүгә ныҡ ынтылған. Абдулхәмит I бөтә батшалыҡ итеү дәүерендә был ихтилалдарҙы тынысландырыу менән мәшғүл була, әммә Ғосман хөкүмәтенең ихтилалдарҙы йүгәнләрлек аҡсаһы һәм тәртипле ғәскәре лә булмай. Етмәһә, быға төрөктәргә уңышһыҙлыҡ килтергән Рәсәй һәм Австрия менән яңы һуғыш (1787-1791) ҡушыла. Ул Рәсәй менән Яссы килешеүе (1792) менән тамамлана. Был тыныслыҡ килешеүе буйынса Ҡырым ярымутрауы һәм Буг менән Днестр араһындағы биләмәләр бөтөнләйгә Рәсәйгә бирелә. Шулай уҡ Төркиә Австрия менән Систов килешеүен (1791) төҙөй. Һуңғыһы Ғосман империяһы өсөн сағыштырмаса уңайлы булған, сөнки уның төп дошманы Изге Рим империяһы императоры Иосиф II вафат була, ә Леопольд үҙенең бөтә иғтибарын Францияға йүнәлткән. Австрия һуғышта яулаған биләмәләренең күп өлөшөн ғосмандарға кире ҡайтарған. Тыныслыҡ килешеүе Абдулхәмидтең бер туғанының улы Сәлим III менән төҙөлгән (1789-1807). Территориаль юғалтыуҙарҙан тыш, һуғыш Ғосман дәүләте тормошона тағы бер етди үҙгәреш индерә: ул башланыр алдынан (1785) империя үҙенең дәүләт килемдәре менән гарантияланған беренсе (тәүҙә эске) дәүләт бурысы буйынса килешеү төҙөй. === Сәлим III хакимлығы === Солтан [[Сәлим III]] тәүгеләрҙән булып Ғосман империяһының тәрән көрсөктә икәнен аңлай һәм илдең хәрби һәм дәүләт ойошмаһын реформалаштырыуға тотона. Хөкүмәт көслө саралар менән Эгей диңгеҙен пираттарҙан таҙарта; ул сауҙа һәм халыҡ мәғарифын ҡурсалай. Уның төп иғтибары армияға йүнәлтелә. Янычарҙар һуғышта үҙҙәренең файҙаһыҙ булғанын, шул уҡ ваҡытта илде тыныслыҡ осоронда илде анархия хәлендә тотоуын иҫбатлай. Янычар формированиеларын солтан Европа өлгөһөндәге армия менән алмаштырырға ниәтләнгән ләкин шул арала ғына иҫке системаны алмаштырып булмаясағы билдәле булғанлыҡтан, реформаторҙар традицион формированиеларҙың торошон яҡшыртыуға айырым иғтибар бүлгән. Башҡа реформаларҙа солтан артиллерия һәм флоттың һуғышҡа һәләтлеген көсәйтеү буйынса саралар була. Хөкүмәт тактика һәм фортификация буйынса иң яҡшы сит ил әҫәрҙәрен ғосман теленә тәржемә итеүҙе хәстәрләй; француз офицерҙарын артиллерия һәм диңгеҙ училищеларында уҡытыусы урындарына саҡыра; тәүгеһендә хәрби фәндәр буйынса сит ил әҫәрҙәре китапханаһын аса. Туп ҡойоу оҫтаханалары яҡшыртыла; яңы өлгөләге хәрби судноларға Францияла заказ бирелә. Былар барыһы ла яҡынса саралар ине. [[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|Солтан [[Сәлим III]]]] Солтан армияның эске ҡоролошон үҙгәртеп ҡороуға күсергә теләгән; армияла яңы форма һәм ҡәтғиерәк тәртип индерә башлаған; яңылыҡ янычарҙарға ҡағылмаған. Шул арала Порта алдына ике етди һынау килеп баҫа: беренсенән, хөкүмәт биргән бойороҡтарҙы кире ҡағыусы видин пашаһы Пасван-Оғлу ихтилалы (1797), икенсенән - Наполеон I-нең Мысыр экспедицияһы. Көсөк-Хөсәйен Пасван-Оғлуға ҡаршы хәрәкәт итә һәм уның менән асыҡ һөҙөмтәһе булмаған ысын һуғыш алып бара. Хөкүмәт, ниһайәт, фетнәсе наместник менән һөйләшеүҙәргә тотона һәм уның тулыһынса тиерлек бойондороҡһоҙлоҡ нигеҙендә Видин пашалығы менән идара итеүгә ғүмерлек хоҡуҡтарын таный. 1798 йылда Франция генерал Бонапарт етәкселегендә Мысырға, артабан Сүриәгә һөжүм итә башлай. Бөйөк Британия Абукир янындағы һуғышта (1798) француз флотын юҡ итеп, Ғосман империяһын яҡлай. Экспедиция ғосмандар өсөн етди һөҙөмтәгә эйә булмай. Формаль яҡтан, Мысыр - Ғосман империяһы, ысынында иһә мәмлүктәр ҡулында ҡала. Француздарға ҡаршы һуғыш бөтөүгә (1801), Белградта армияла барған реформаларға риза булмаған янычарҙар ихтилалы башлана. Сербияла янычарҙар яғынан ҡыҫырыҡлауҙарҙан тамам йонсоу Карагеоргий етәкселегендәге халыҡ хәрәкәте (1804) башланыуға сәбәпсе була. Хөкүмәт тәүҙә хәрәкәтте яҡлап сыға, ләкин тиҙҙән ул ысын халыҡ ихтилалы формаһына әүерелә һәм Ғосман империяһына һуғыш хәрәкәттәрен башларға тура килә (ҡара: Иванковац эргәһендәге һуғыш). Рәсәй башлаған урыҫ-төрөк һуғышы (1806-1812) хәлде ҡатмарлаштыра. Бөйөк вәзир һәм башҡа юғары чиновниктар, хәрбиҙәр һуғыш хәрәкәттәре театрында булғанлыҡтан, реформаларға тотоноу артҡы планға ҡалдырыла. ==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ==== Истанбулда ҡаймаҡам (бөйөк вәзир ярҙамсыһы) һәм министр урынбаҫарҙары ғына ҡалған була. Шәйех-үл-ислам был мәл менән файҙаланып, солтанға ҡаршы фетнә ҡорорға була. Заговорҙа солтандың янычарҙарҙы регуляр армия полктарына бүлеп таратырға ниәтләүе тураһында имеш-мимештәргә ышанған имләмдәр һәм янычарҙар башлай. Заговорға ҡаймаҡам да ҡушыла. Билдәләнгән көндө янычар отряды көтмәгәндә баш ҡалалағы даими ғәскәрҙең гарнизонына һөжүм итә һәм һуйыш ойоштора. Янычарҙарҙың икенсе өлөшө Сәлимдең һарайын уратып алған һәм унан күрә алмаған кешеләрен язаға тарттырыуҙы талап иткән. Сәлим был талапты тормошҡа ашырыуға ҡыйыу ҡаршы тора. Ул ҡулға алына һәм һаҡ аҫтына ултыртыла. Солтан итеп Абдулхәмиттең улы, Мостафа IV (1807-1808) иғлан ителә. Ҡалала һуйыш ике көн дауам итә. Көсһөҙ Мостафа исеменән Шәйех-үл-ислам һәм ҡаймаҡам идара иткән. Әммә Сәлим яҡлылар ҙа ҡалған була. Ҡабаҡсы Мостафа түңкәрелеше ваҡытында Әлимдәр Мостафа паша Байраҡтар (Болгар ҡалаһы Рущук пашаһы) һәм уның яҡлылар солтан Сәлим III-нө тәхеткә ҡайтарыу тураһында һөйләшеүҙәр башлай. Ниһайәт, 16 меңлек армия менән Мостафа Байраҡтар Истанбулға юллана. Башта ул Хажи Али Ағаны алдан ебәрә, һәм (1808 йылдың 19 июлендә) Ҡабаҡсы Мостафа үлтерелә. Мостафа Байраҡтар армияһы менән, байтаҡ фетнәселәрҙе тар-мар итеп, Юғары Портаға килеп етә. Солтан Мостафа IV, Мостафа тәхеткә Сәлим III солтанды улының ҡайтарырға теләүен белгәс, Сәлимде һәм шаһзаданың энеһе Мәхмүтте үлтерергә бойора. Солтан шунда уҡ үлтерелә, ә шаһзада Мәхмүт үҙенең ҡолдары һәм хеҙмәтселәре ярҙамында иреккә сығарыла. Мостафа Байраҡтар Мостафа IV-не тәхеттән ҡолата һәм Мәхмүт II-не солтан итеп иғлан итә. Һуңғыһы уны бөйөк вәзир - садр-и-азам тип иғлан итә. === Мәхмүт II идаралығы === Мәхмүт II энергия кимәле һәм реформалар кәрәклеген аңлауы яғынан Сәлим III солтандан ҡалышмаған, Сәлимгә ҡарағанда уҫалыраҡ һәм үс алыусан кеше булған. Күп осраҡта илдең именлегенә ынтылыуға ҡарағанда, сәйәси алдан күреүсәнлеге менән үлсәнгән шәхси теләктәренә таянған. Яңылыҡтар өсөн бер ни тиклем әҙерлек була, аҡса өҫтөндә уйламау һәләте лә Мәхмүткә ярҙам иткәндер. Шуға күрә уның эшмәкәрлеге Сәлим эшмәкәрлегенә ҡарағанда нығыраҡ эҙ ҡалдырған. Үҙенең бөйөк вәзире итеп ул Сәлимгә һәм башҡа сәйәси дошмандарға ҡаршы фетнә күтәреүҙә ҡатнашҡандарҙы туҡмарға ҡушҡан Байраҡтарҙы тәғәйенләгән. Мостафаның ғүмере ваҡытлыса аялып торған. Янычар корпусын үҙгәртеп ҡороуҙы Байраҡтар иң тәүге реформаларҙың береһе итеп билдәләгән, ләкин ул һаҡһыҙлығы арҡаһында, 7000 һалдаты ғына ҡалған ғәскәренең бер өлөшөн хәрби хәрәкәттәр театрына ебәреп, яңылыша. 6000 янычар көтмәгәндә һөжүм итә һәм Мостафа IV-не азат итеү маҡсатында һарайға йүнәлә. Байраҡтар, бәләкәй генә отряды менән һарайға бикләнеп, уларға Мостафаның мәйетен сығарып ташлай, һарайҙың бер өлөшөн шартлата һәм үҙе лә емереклектәр эсендә һәләк була. Бер нисә сәғәттән башында Рәмимз паша торған хөкүмәткә тоғро өс меңлек ғәскәр килеп етә, янычарҙарҙы тар-мар итә һәм уларҙың байтаҡ өлөшөн юҡ итә. Мәхмүт, 1812 йылда Бухарест килешеүе менән тамамланған Рәсәй менән һуғыш бөткәнгә тиклем, реформаларын кисектереп торорға ҡарар итә. Вена конгресы Ғосман империяһының хәленә ҡайһы бер үҙгәрештәр индерә йәки, дөрөҫөрәге, ғәмәлдә булғанды теорияла һәм географик карталарҙа нығыта. Далмация менән Иллирия Австрия составына, Рәсәйгә Бессарабия раҫлана; ете Ионик утрауы инглиз протектораты аҫтында үҙидаралыҡҡа эйә була; инглиз суднолары Дарданелл боғаҙы аша ирекле үтеү хоҡуғына эйә була. Хатта империяның үҙендә ҡалған ерҙәрҙә лә хөкүмәт үҙен ышаныслы тоймаған. 1817 йылда Сербияла ихтилал башлана, ул, 1829 йылда үҙ кенәзе идаралығына эйә Сербияны Адрианополь килешеүе буйынса танығандан һуң ғына, тамамлана. 1820 йылда Али паша Янинский ихтилалы башлана. Үҙ улдарының хыянаты арҡаһында уның ғәскәре еңелә, үҙе әсирлеккә алына һәм язалап үлтерелә; ләкин армияһының байтаҡ өлөшө грек баш күтәреүселәре кадрҙарын барлыҡҡа килтерә. 1821 йылда бойондороҡһоҙлоҡ өсөн һуғышҡа әйләнгән Греция ихтилалы башлана. Рәсәй, Франция һәм Англияның ҡыҫылғанлыҡтан, Төркиә һәм Мысыр флоты һәләк булған Ғосман империяһы өсөн бәхетһеҙ Наварин диңгеҙ алышынан (1827) һуң, ғосмандар Грецияны юғалтҡан. ==== Хәрби юғалтыуҙар ==== Янычарҙарҙан һәм дәрүиштәрҙән ҡотолоу ҙа (1826) төрөктәрҙе сербтар менән һуғышта ла, гректар менән һуғышта ла еңелеүҙән ҡотҡара алмай. Ошо ике һуғыш һәм уларға бәйле 1829 йылда Адрианополь килешеүе менән тамамланған урыҫ-төрөк һуғышы (1828-1829) башлана. Ғосман империяһы бөтә Сербияны тиерлек, Молдавияны, Валахияны, Грецияны, Ҡара диңгеҙҙең көнсығыш ярын юғалта. Унан һуң Ғосман империяһынан Мысыр хедивы (вице-солтаны) Мөхәммәт Али 1831-1833 һәм 1839) айырымлана. Мысырға ҡаршы көрәштә шундай һөжүмдәр кисерә, Ғосман империяһына бөтөнләй юҡҡа сығыу янаған; ләкин уны ике тапҡыр (1833 һәм 1839), батша Николай I Ғосман дәүләтенең тарҡалыуы арҡаһында яңы Европа һуғышы хәүефен һиҙенгәнгәлер, моғайын, Рәсәйҙең көтөлмәгән яҡлауы ҡотҡара. Хәйер, Төркиә яҡлы булыуы Рәсәйгә реаль файҙа килтерә: Гункьяр Скелесси килешеүе буйынса (1833), Ғосман империяһы, Дарданелл боғаҙы аша юлды Англия өсөн ябып, рус судноларына үтеү рөхсәтен бирә. Бер үк ваҡытта француздар ғосмандарҙан элек тә империяға номиналь бәйлелектә генә йөрөгән (1830 йылдан) Алжирҙы тартып алырға булған. ==== Гражданлыҡ реформалары ==== [[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Мәхмүт II]] 1839 йылда яңыртыуын башлай.]] Һуғыштар Мәхмүттең реформаторлыҡ ниәтен туҡтатмай; армияла шәхси үҙгәртеп ҡороуҙар уның батшалыҡ итеү осоронда дауам итә. Ул шулай уҡ халыҡтың белем кимәлен күтәреү хаҡында хәстәрлек күрә; уның ҡарамағында (1831) француз телендә Ғосман империяһында рәсми характерҙағы тәүге гәзит сыға башлай. 1831 йылдың аҙағынан төрөк телендә тәүге «Таквим-и века» рәсми гәзите сыға башлай. ойны не остановили реформаторских замыслов Махмуда; частные преобразования в армии продолжались во все время его царствования. Он заботился также о поднятии уровня образования в народе; при нём (1831) стала выходить на французском языке первая в Османской империи газета, имевшая официальный характер («Moniteur ottoman»). С конца 1831 года начала выходить первая официальная газета на турецком языке «[[Таквим-и векаи]]». Бөйөк Петр кеүек, бәлки, аңлы рәүештә унан өлгө алып, Мәхмүт халыҡҡа Европа йолаларын индерергә ынтылған; үҙе лә Европа костюмын кейгән һәм чиновниктарын дәртләндергән, Константинополдә һәм Европа музыкаһы менән бергә башҡа ҡалаларҙа байрамдар ойошторған. Ул уйланған гражданлыҡ ҡоролошоноң мөһим реформаларына тиклем йәшәй алманы; улар инде вариҫының эше булды. Әммә ул эшләгәндең бәләкәйе лә мосолман халҡының дини тойғоларына ҡаршы килә. Ул үҙенең һүрәттәре төшөрөлгән тин аҡсаны һуҡҡылай башлаған (элекке солтандарҙың да портреттарын төшөрөүҙәре тураһында хәбәрҙәр ҙур шик тыуҙыра). Подобно Петру Великому, быть может, даже сознательно подражая ему, Махмуд стремился ввести европейские нравы в народе; он сам носил европейский костюм и поощрял к тому своих чиновников, запрещал ношение [[тюрбан]]а, устраивал празднества в Константинополе и в других городах с [[фейерверк]]ами, с европейской музыкой и вообще по европейскому образцу. До важнейших реформ гражданского строя, задуманных им, он не дожил; они были уже делом его наследника. Но и то немногое, что он сделал, шло вразрез с религиозными чувствами мусульманского населения. Он стал чеканить монету со своим изображением, что прямо запрещено в Коране (известия о том, будто и предыдущие султаны снимали с себя портреты, подлежит большому сомнению). Уның батшалығы осоронда дәүләттең төрлө тарафтарында, бигерәк тә Константинополдә, бер туҡтауһыҙ мосолмандарҙың дини тойғолар тыуҙырған баш күтәреүҙәре була; хөкүмәт уларҙы аяуһыҙ үлтерә: ҡайһы берҙә бер нисә көндә Босфорға 4000-әр мәйет ташлана. Мәхмүт, ғөмүмән, үҙенең аяуһыҙ дошмандарын үлтерергә оялманы. Мәхмүт батшалығында Истанбулда янғындар айырыуса күп булған, уларҙың бер өлөшө яндырыу арҡаһында сыҡҡан; халыҡ уларға солтандың гонаһтары өсөн Алла тарафынан яза бирелеүе тураһында аңлатҡан. В течение всего его царствования в разных частях государства, особенно в Константинополе, беспрестанно происходили бунты мусульман, вызванные религиозными чувствами; правительство расправлялось с ними крайне жестоко: иногда в несколько дней в Босфор бросалось по 4000 трупов. При этом Махмуд не стеснялся подвергать казни даже [[улем]]ов и [[дервиш]]ей, которые вообще были его ожесточёнными врагами. В царствование Махмуда было особенно много пожаров в Стамбуле, частью происходивших от поджогов; народ объяснял их Божьим наказанием за грехи султана. ==== Хакимлығы һөҙөмтәләре ==== Истребление [[янычары|янычар]], сначала повредившее Османской империи, лишив её хотя и плохого, но все-таки не бесполезного войска, по прошествии нескольких лет оказалось в высшей степени благодетельным: вооруженные силы Порты почти сравнялись с европейскими регулярными армиями, что было наглядно доказано в [[Крымская война|Крымскую кампанию]] и ещё более во время русско-турецкой войны 1877—1878 годов, а также в войне с Грецией 1897 года. Территориальное сокращение, в особенности потеря Греции, оказалось для империи тоже скорее выгодным, чем вредным. Исторически османы никогда не допускали к военной службе христиан; между тем, области со сплошным христианским населением ([[Греция]] и [[Сербия]]), не увеличивая турецкой армии, в то же время требовали от неё значительных военных гарнизонов, которые не могли быть пущены в ход в случае острой необходимости. В особенности это применимо к Греции, которая ввиду растянутой морской границы не представляла даже стратегических выгод для Османской империи, более сильной на суше, чем на море. Потеря территорий сократила государственные доходы империи, но в царствование Махмуда несколько оживилась торговля Османской империи с европейскими государствами, несколько поднялась производительность страны ([[хлеб]], [[табак]], [[Виноград культурный|виноград]], [[розовое масло]] и др.). Таким образом, несмотря на все внешние поражения, несмотря даже на страшную [[Битва при Незибе|битву при Низибе]], в которой [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]] уничтожил значительную османскую армию и за которой последовала потеря целого флота, Махмуд оставил Абдул-Меджиду государство скорее усиленное, чем ослабленное. Усилено оно было ещё и тем, что отныне интерес европейских держав был теснее связан с сохранением Османского государства. Необычайно поднялось значение [[Босфор]]а и Дарданелл; европейские державы чувствовали, что захват Константинополя одной из них нанесёт непоправимый удар остальным, и поэтому сохранение слабой Османской империи считали для себя более выгодным. --> == Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) == <!--Махмуду наследовал его 16-летний сын [[Абдул-Меджид]], не отличавшийся его энергией и непреклонностью, но зато бывший более культурным и мягким по своему характеру человеком. Несмотря на всё, сделанное Махмудом, битва при Низибе могла бы окончательно погубить Османскую империю, если бы Россия, Англия, Австрия и Пруссия не заключили союза для охраны целости Порты ([[1840]]); они составили трактат, в силу которого египетский вице-король сохранял на наследственном начале Египет, но обязывался немедленно очистить Сирию, а в случае отказа должен был лишиться всех своих владений. Союз этот вызвал негодование во Франции, поддерживавшей Мухаммеда Али, и Тьер сделал даже приготовления к войне; однако [[Луи-Филипп]] на неё не решился. Несмотря на неравенство сил, Мухаммед Али готов был сопротивляться; но английская эскадра бомбардировала [[Бейрут]], сожгла египетский флот и высадила в Сирию корпус в 9000 чел., который при помощи [[маронит]]ов нанёс несколько поражений египтянам. Мухаммед Али уступил; Османская империя была спасена, и Абдул-Меджид, поддерживаемый Хозревом-пашой, Решидом-пашой и другими сподвижниками отца, приступил к реформам. === Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат === 3 ноября 1839 года Абдул-Меджид издал так наз. [[Гюльханейский хатти-шериф]] (Гюльханэ — «жилище роз», название площади, где был объявлен [[Хатт-и-шериф]]) — общеимперский указ, определявший принципы, которым намеревалось следовать правительство: * обеспечение всем подданным совершенной безопасности относительно их жизни, чести и имущества; * правильный способ распределения и взимания налогов; * столь же правильный способ набора солдат. Признавалось необходимым изменить распределение податей в смысле их уравнительности и отказаться от системы сдачи их на откуп, определить расходы на сухопутные и морские силы; установлялась публичность [[судопроизводство|судопроизводства]]. Все эти льготы распространялись на всех подданных султана без различия вероисповеданий. Сам султан принёс присягу на верность хатти-шерифу. Оставалось осуществить обещание на самом деле. --> === Гумайюн === <!-- После [[Крымская война|Крымской войны]] султан опубликовал новый гатти-шериф [[гумайюн]] ([[1856]]), в котором подтверждались и подробнее развивались принципы первого; особенно настаивалось на [[Социальное равенство|равенстве]] всех подданных, без различия вероисповедания и национальности. После этого гатти-шерифа был отменён старинный закон о смертной казни за переход из ислама в другую религию. Однако большая часть этих постановлений оставалась только на бумаге. Высшее правительство частью было не в силах справиться с своеволием низших чиновников, частью и само не хотело прибегать к некоторым мерам, обещанным в гатти-шерифах, как, например, к назначению христиан на разные должности. Однажды оно сделало попытку вербовать солдат из христиан, но это вызвало недовольство и среди мусульман, и среди христиан, тем более, что правительство при производстве в офицеры не решалось отказаться от религиозных принципов ([[1847]]); скоро эта мера была отменена. Массовые убийства [[маронит]]ов в Сирии ([[1845]] и др.) подтверждали, что веротерпимость по-прежнему была чужда Османской империи. В течение царствования Абдул-Меджида были улучшены [[дорога|дороги]], построено множество [[мост]]ов, проведено несколько [[телеграф]]ных линий, [[почта]] организована по европейскому образцу. События [[1848]] г. вовсе не отозвались в Османской империи; только [[Революция 1848—1849 годов в Венгрии|венгерская революция]] побудила османское правительство сделать попытку восстановить своё господство на Дунае, но поражение венгров рассеяло его надежды. Когда [[Кошут, Лайош|Кошут]] с товарищами спаслись на турецкой территории, то Австрия и Россия обратились к султану Абдул-Меджиду с требованием их выдачи. Султан ответил, что религия запрещает ему нарушить долг гостеприимства. === Ҡырым һуғышы === [[1853]]—[[1856]] гг. были временем новой [[Восточная война|Восточной войны]], закончившейся в 1856 г. [[Парижский мирный договор (1856)|Парижским миром]]. На [[Парижский конгресс]] был на началах равноправности допущен представитель Османской империи, и этим самым империя признана членом европейского концерна. Однако это признание имело скорее формальный характер, чем действительный. Прежде всего Османская империя, участие которой в войне было весьма велико и которая доказала увеличение своей боевой способности сравнительно с первой четвертью XIX или с концом XVIII в., в действительности получила от войны очень мало; срытие русских крепостей на северном побережье Чёрного моря имело для неё ничтожное значение, а потеря Россией права держать военный флот на Чёрном море не могла быть продолжительна и была отменена уже в 1871 г. Далее, консульская юрисдикция была сохранена и доказывала, что Европа всё же смотрит на империю Османов как на государство варварское. После войны европейские державы стали заводить на территории империи свои почтовые учреждения, независимые от османских. Война не только не увеличила власти Османской империи над вассальными государствами, но ослабила её; дунайские княжества в [[1861]] г. объединились в одно государство [[Румыния|Румынию]], а в Сербии дружественные Турции [[Обреновичи]] были низвергнуты и заменены дружественными России [[Карагеоргиевичи]]; несколько позже Европа принудила империю удалить из Сербии свои гарнизоны ([[1867]]). Во время Восточной кампании Османская империя сделала заём в Англии в 7 млн [[фунт стерлингов|фунтов стерлингов]]; в 1858,1860 и 1861 гг. пришлось сделать новые займы. В то же время правительство выпустило значительное количество бумажных денег, курс которых скоро и сильно пал. В связи с другими событиями это вызвало торговый кризис [[1861]] г., тяжело отразившийся на народонаселении. --> == Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) == Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй. Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла. Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән. === Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү === Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған. Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән. Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған<ref>{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}</ref>. 1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була. Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы. === Черногориялағы һуғыш === 1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына. === Криттағы ихтилал === 1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына. Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән. === Дәүләт түңкәрелеше === 1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. <!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --> Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти». 1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла. == [[Абдулхәмит II]] == <!-- Уже в конце царствования Абдул-Азиза началось [[Боснийско-Герцеговинское восстание|восстание в Герцеговине и Боснии]], вызванное крайне тяжёлым положением населения этих областей, частью обязанного отбывать [[барщина|барщину]] на полях крупных землевладельцев-мусульман, частью лично свободного, но совершенно бесправного, угнетаемого непомерными поборами и в то же время постоянно подогреваемого в своей ненависти к туркам близким соседством свободных [[черногорцы|черногорцев]]. Весной [[1875]] г. некоторые общины обратились к султану с просьбой уменьшить налог на баранов и налог, уплачиваемый христианами взамен воинской повинности, и организовать полицию из христиан. Им даже не ответили. Тогда их жители взялись за оружие. Движение быстро охватило всю Герцеговину и распространилось на Боснию; [[Никшич]] был осаждён повстанцами. Из Черногории и Сербии на помощь повстанцам двинулись отряды добровольцев. Движение вызвало большой интерес за границей, особенно в [[Россия|России]] и в [[Австрия|Австрии]]; последняя обратилась к [[Порта|Порте]] с требованием религиозной равноправности, понижения налогов, пересмотра законов о недвижимой собственности и проч. Султан немедленно обещал всё это исполнить (февраль 1876), но повстанцы не соглашались положить оружие, пока не будут выведены османские войска из Герцеговины. Брожение перешло и на Болгарию, где османцы в виде ответа произвели страшную резню (см. [[Болгария]]), вызвавшую негодование во всей Европе (брошюра [[Гладстон, Уильям Эварт|Гладстона]] о зверствах в Болгарии), были поголовно вырезаны целые селения, до грудных детей включительно. Болгарское восстание было потоплено в крови, но герцеговинское и боснийское продолжалось и в 1876 г. и вызвало наконец вмешательство Сербии и Черногории (1876—1877 г; см. [[Сербско-турецкая война (1876—1877)|Сербо-черногорско-турецкая война]]). 6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления. В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.). [[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]] Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался. === 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков. === Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар === Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено. [[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]] В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]]. В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен. Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]<ref>{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}</ref>; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства. 14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела. [[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]] В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок. В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями. В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию. Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции. В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования. --> == XX быуат == <!-- В XX веке на окраинах империи усилились сепаратистские настроения. Османская империя начала постепенно терять свои территории, уступая технологическому превосходству Запада. === Йәш төрөктәр революцияһы === [[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|Демонстрация в районе [[Султанахмет]], Стамбул, 1908 год]] [[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Османская открытка в ознаменование младотурецкой революции]] В начале XX века в [[Османская империя|Османской империи]] появилось политическое движение [[Младотурки|младотурков]], которое было вдохновлено основанной в 1831 году подпольной организацией [[Молодая Италия]]. В 1908 году состоялась [[младотурецкая революция]], ведущую роль в которой сыграло общество «[[Единение и прогресс|Иттихад ве таракки]]» («Единение и прогресс», ''иттихадисты''). Султан [[Абдул-Хамид II]] согласился восстановить конституцию 1876 года и созвать парламент. В 1909 году абсолютная власть монарха была [[Контрпереворот 1909 года|восстановлена мятежниками]], но вскоре они потерпели поражение и парламент избрал новым султаном [[Мехмед V|Мехмеда V]] — брата Абдул-Хамида II. Будущий триумвир [[Энвер-паша|Энвер Исмаил]] принимал активное участие в революции 1908 года и был одним из лидеров «Единения и прогресса». [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] также отличился во время революции и принял участие в подавлении контрпереворота 1909 года. [[Мехмед Талаат-паша|Мехмед Талаат]] был другом Энвера Исмаила и после революции был избран депутатом парламента ''(меджлис-и умуми)'' от [[Эдирне]]. Воспользовавшись сложившейся ситуацией после революции младотурков, в октябре 1908 года [[Австро-Венгрия]] аннексировала [[Босния и Герцеговина|Боснию и Герцеговину]], что в дальнейшем привело к [[Боснийский кризис|Боснийскому кризису]]. В 1911 году началась [[Итало-турецкая война|война между Италией и Османской империей]], которая привела к потере турками [[Триполитания|Триполитании]], [[Киренаика|Киренаики]] и архипелага [[Додеканес]] в Эгейском море. Вслед за этой войной, продемонстрировавшей слабость турецкой армии, последовала война Османской империи с [[Балканский союз|Балканским союзом]]. === Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше === В октябре 1912 года началась [[Первая Балканская война]] между Османской империей и членами [[Балканский союз|Балканского союза]] — [[Третье Болгарское царство|Болгарией]], [[Королевство Сербия|Сербией]], [[Королевство Греция|Грецией]] и [[Королевство Черногория|Черногорией]]. Превосходящие по численности войска Союза добились быстрого успеха над находящимися в невыгодном стратегическом положении турками. [[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|[[Энвер-паша]] принимает иностранных представителей после [[Государственный переворот в Османской империи (1913)|переворота 1913 года.]]]] В январе 1913 года [[Единение и прогресс|иттихадист]] [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], убеждённый в том, что великий визирь [[Мехмед Камиль-паша|Камиль-паша]] и кабинет министров готовы заключить унизительный мир с Балканским союзом, устроил государственный переворот. По требованию Энвера султан [[Мехмед V]] назначил нового великого визиря, которым стал [[Махмуд Шевкет-паша]]. В новом правительстве получили портфели лишь трое умеренных представителей партии «Единение и прогресс». После истечения срока перемирия в феврале 1913 года война на Балканах возобновилась. Не имея возможности помочь своим городам в Европе, Османская империя была вынуждена наблюдать, как они постепенно переходят в руки союзников. В конце марта защитники [[Эдирне]] капитулировали и сдали город болгарам. После поражения, вызвавшего глубокий национальный кризис в стране, великий визирь немедленно объявил о готовности заключить мирный договор. В итоге Османская империя уступила членам Балканского союза 155,4 тыс. м² своей территории с 4 млн населения, потеряв почти все европейские владения. --> === Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы === <!-- Иттихадисты, которые оправдывали государственный переворот 1913 года необходимостью сохранить Эдирне в составе империи, оказались в неудобном положении и свергнутые ими либералы были полны решимости расквитаться с оппонентами. Спустя всего несколько дней после [[Лондонский мирный договор (1913)|подписания мирного договора]] великий визирь Махмуд Шевкет-паша был застрелен боевиками. Члены «Единения и прогресса» умело воспользовались ситуацией и в ходе начавшейся «чистки» устранили либералов с политической арены. В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря. Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране. === Беренсе донъя һуғышы === Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы. 2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]<ref>{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}</ref>. [[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]] Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]]. Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]]. Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года<ref>{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}</ref>. Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию<ref name="петросян">{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}</ref>. --> === Империяның тарҡалыуы === <!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции. [[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]] [[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом. [[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]]. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}} * [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]] * [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи]. {{Библиоинформация}} {{^|12px}} {{Османская империя в темах}} {{История Турции}} [[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]] [[Категория:Ғосман империяһы тарихы]] py3kjem5pngdzxl4xvulfui77hagast 1147419 1147418 2022-07-28T16:50:31Z Akkashka 14326 /* Гражданлыҡ реформалары */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған. == Империяның барлыҡҡа килеүе == [[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]] Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= "gug_144-145"}} XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған<ref name="gug_144-145" />. XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана<ref name="gug_144-145" />. Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай. Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән. Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә. Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала. [[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]] Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән. 1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән == Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) == * 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу. * 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу. == Бөйөк империя осоро == Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә. Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған. [[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]] Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай. === Косово ҡырындағы алыш === 1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай<ref>{{книга |автор = Чиркович Сима. |заглавие = История сербов |место = М. |издательство = Весь мир |год = 2009 |страницы = 109 |isbn = 978-5-7777-0431-3 }}</ref>. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған. ==== Моратты үлтереү ==== Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан. Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға. === XV быуат башы === Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән. 1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата. Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була. Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола. Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә. [[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]] Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай. Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған. '''Константинополде алыу''' [[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]] Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән. Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған. Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә === Баҫып алыуҙары === Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған. Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән. Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән. 1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына Отрантоны ҡалдырған. Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә. === Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы === Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]] Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй. Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған. Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған. Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан. Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә. Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән. Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән. Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517). Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]] Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған. === Сөләймән I хакимлығы === [[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]] Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған. Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона. [[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]] 1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған. ==== Франция менән союз ==== Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй. 1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән. Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528). ==== Хәрби уңыштары ==== 1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була. 1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә. Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә. === Сәлим II хакимлығы === [[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]] Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай. [[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]] Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне. Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған. === Морат III һәм Меһмет III хакимлығы === Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан. Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән. Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була. == Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) == Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә. Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған. Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй. Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла. === 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === [[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]] 1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған. Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған. Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла. Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән. 1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған. Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт эшмәкәрҙәре тип танылған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан. === Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Илселәр [[Топҡапы]] һарайында]] Янычарҙар ихтилалы һөҙөмтәһендә тәхеткә ултыртылған Мостафаның ағаһы һәм вариҫы Әхмәт III (1703—1730) көтөлмәгән ҡыйыулыҡ һәм үҙаллылыҡ күрһәтә. Ул ғәскәрҙең бик күп офицерҙарын ҡулға алып, ашығыс рәүештә язалап үлтерә лә, үҙе ултыртҡан бөйөк вәзир (саҙр-азам) Әхмәт пашаны вазифаһынан бушата. Яңы бөйөк вәзир Дамадғассан паша дәүләттең төрлө урындарында ихтилалдарҙы тынысландыра, сит ил сауҙагәрҙәрен ҡурсалай, мәктәптәргә нигеҙ һала. Оҙаҡламай ул һәрәмдән сыҡҡан интрига арҡаһында ҡолатыла, һәм вәзирҙәр иҫ киткес тиҙлек менән алмашына башлай; ҡайһы берҙәре власта ике аҙнанан артыҡ ҡала алмай. Ғосман империяһы хатта Төньяҡ һуғышта Рәсәй күргән ауырлыҡтарҙы ла үҙе өсөн отошло файҙаланмай. 1709 йылда ғына ул Полтаванан ҡасҡан Швеция короле Карл XII ҡабул итә һәм уның инаныуҙары йоғонтоһонда Рәсәйгә ҡаршы һуғыш башлай. Был ваҡытҡа ғосмандарҙың хакимлыҡ итеүсе даирәләрендә Рәсәйгә ҡаршы һуғыш түгел, ә уның менән Австрияға ҡаршы союз тураһында хыялланған бер партия бар ине; был партияға башлыҡ итеп вәзир Номан Көпрүлү тәғәйенләнгән була, һәм уның әүәлге ҡолауына Карл XII ҡыҫылышы һуғышҡа сигнал булып хеҙмәт итә. Прутта төрөк һәм татарҙарҙың 200 000—дән ашыу ғәскәре уратып алған Пётр I батшаның хәле бик ҡурҡыныс ине. Петрҙың үлеме ҡотолғоһоҙ була, ләкин бөйөк вәзир Балтажи-Меһмет, батша Пётр I-нең Азов буйынса сағыштырмаса бик аҙ ғына ташламаһына алданып (1711), уны сығара. Һуғыш партияһы Балтажи-Меһметты ҡолата һәм Лемносҡа һөргөнгә ебәрә, ләкин Рәсәй консуллыҡ юлы менән Ғосман империяһынан Карл XII алып сығыуға өлгәшә, бының өсөн уға көс ҡулланырға тура килә. Ғосмандар 1714-1718 йылдарҙа Венеция һәм 1716-1718 йылдарҙа Австрия менән һуғыш алып бара. Пассаровицкий тыныслыҡ килешеүе (1718 йыл) буйынса Ғосман империяһы Мореяны кире ҡайтара, әммә Сербияның күпселек өлөшө, Банат, Валахияның бер өлөшө менән бергә Белградты Австрияға бирә. 1722 йылда, династияны туҡтауы һәм һуңынан Фарсы болаларынан файҙаланып, Европала юғалтҡандары өсөн үҙҙәрен бүләкләргә өмөтләнеп, ғосмандар шиғыйҙарға ҡаршы дини һуғыш башлай. Был һуғышта бер нисә тапҡыр еңелеүе һәм фарсыларҙың Ғосман биләмәһенә баҫып инеүе Константинополдә яңы ихтилалға сәбәпсе була: Әхмәт ҡолатыла, һәм тәхеткә уның ағаһы Мостафа II-нең улы Мәхмүт I ултыра. === Мәхмүт I хакимлығы === Йомшаҡлығы һәм кешелеклелеге менән ғосман солтандары араһында айырылып торған Мәхмүт I (1730—1754) (ул ҡолатылған солтанды һәм уның улдарын үлтермәй һәм ғөмүмән язалау ҡулланмай) дәүерендә Фарсы иленә ҡаршы мәғәнәһеҙ һуғыш дауам иткән. Австрия менән һуғыш Белград тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана (1739), уға ярашлы төрөктәр Белград һәм Орсова менән Сербияны кире ҡайтара. Рәсәй ғосмандарға ҡаршы уңышлы эш итә, әммә австрийҙарҙың сепарат килешеү төҙөүе урыҫтарҙы ла юл ҡуйырға мәжбүр итә; Рәсәй яулағандарынан, нығытмаларҙы йәшереү йөкләмәләрен алып, Азовты ғына һаҡлап ҡала. Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ибраһим Басмажи беренсе төрөк типографияһын ойоштора. Мөфтөй бер ни тиклем икеләнгәндән һуң, мәғрифәтселек мәнфәғәте өсөн был башланғысҡа фатихаһын раҫлап, фәтүә бирә, ә солтан ғәтти-шәриф менән рөхсәт итә. Ҡөрьән һәм башҡа изге китаптарҙы баҫтырыу ғына тыйылған. Типографияның тәүге осоронда унда 15 китап (ғәрәп һәм фарсы һүҙлектәре, Ғосман дәүләте тарихы һәм дөйөм география буйынса бер нисә китап, хәрби сәнғәт, сәйәси экономия һ. б.) баҫыла. Ибраһим Басмажи үлгәндән һуң, типография ябыла, яңыһы [[1784 йыл]]да ғына барлыҡҡа килә. Мәхмүт I йәше еткәс донъянан китә, уны энеһе һәм вариҫы Ғосман III (1754—1757) алмаштыра. Ғосман III-нөң идаралыҡ йылдары тыныс үткән һәм хоҙай биргән ғүмерен йәшәп вафат булған. == Реформаларға ынтылыш (1757—1839) == Ғосман III солтан урынына Әхмәт III-нөң улы Мостафа III (1757-74) тәхет вариҫы була. Ул Ғосман империяһы сәйәсәтен үҙгәртергә һәм уның ҡоралының көсөн ҡайтарырға теләүен белдерә. Ул ярайһы уҡ ҙур реформалар (Суэц муйыны һәм Кесе Азия аша каналдар ҡаҙыу) башҡарырға ниәт итә, асыҡтан-асыҡ ҡоллоҡто күрә алмай һәм байтаҡ әсирҙе иреккә сығара. Элек Ғосман империяһында ғүмерҙә булмаған ике осраҡ дөйөм ризаһыҙлыҡты айырыуса арттыра: Мәккәнән ҡайтҡан хаҡ диндарҙарҙың каруаны талана һәм юҡ ителә, һәм грек милләтле диңгеҙ юлбаҫарҙары төрөк адмирал карабын баҫып ала. Былар барыһы ла дәүләт власының сиктән тыш көсһөҙ булыуын раҫлай. Финанстарҙы көйләү өсөн, Мостафа III үҙенең һарайында экономиянан башлай, ләкин шуның менән бергә тәңкәнең боҙолоуына ла юл ҡуя. Мостафа ҡурсалауында Константинополдә тәүге асыҡ китапхана, бер нисә мәктәп һәм дауахана асыла. 1761 йылда ул Пруссия менән бик теләп килешеү төҙөй, уға ярашлы прус сауҙа караптарына ғосман һыуҙарында иркен йөҙөргә мөмкинлек бирелә; Ғосман империяһындағы прус подданныйҙары үҙ консулдарының юрисдикцияларына буйһона. Рәсәй һәм Австрия Мостафаға Пруссия бирелгән хоҡуҡтарҙы ғәмәлдән сығарғаны өсөн 100 000 дукат тәҡдим итә, әммә һөҙөмтәһе булмай: Мостафа үҙ дәүләтен Европа цивилизацияһы менән яҡынайтырға теләгән. Реформалар ниәттән ары китмәгән, башланмаған да. 1768 йылда солтан 6 йыл дауам иткән һәм 1774 йылда Көсөк-Кайнаржи тыныслыҡ килешеү менән тамамланған 1768-1774 йылдарҙағы Рус-төрөк һуғышын иғлан итергә тейеш була. Тыныслыҡ килешеүе Мостафаның энеһе һәм вариҫы Абдулхәмит I осоронда (1774-1789) төҙөлә. === Абдулхәмит I хакимлығы === Империя бөтә биләмәһендә лә ризаһыҙлыҡ хөкөм һөрә ине. Орлов ҡуҙғытҡан гректар тулҡынланған, әммә, урыҫтар ярҙамһыҙ ҡалдырғанлыҡтан, сағыштырмаса тиҙ һәм еңел тынысландырыла һәм аяуһыҙ язалана. Бағдад Әхмәт-пашаһы үҙен бойондороҡһоҙ тип иғлан итә; Ғәрәп күсмә халыҡтары хуплаған Таһер Галилея һәм Акра шәйехе дәрәжәһен алған; Мөхәммәт Бей Әбү әл-Даһаб хакимлығы аҫтында торған [[Мысыр]] яһаҡ түләргә уйламаған да; Бушатлия Мәхмүт, Скутарий пашаһы идара иткән Төньяҡ Албания ҡаты ихтилал хәлендә; Али, Янинский пашаһы, үҙ аллы батшалыҡ төҙөүгә ныҡ ынтылған. Абдулхәмит I бөтә батшалыҡ итеү дәүерендә был ихтилалдарҙы тынысландырыу менән мәшғүл була, әммә Ғосман хөкүмәтенең ихтилалдарҙы йүгәнләрлек аҡсаһы һәм тәртипле ғәскәре лә булмай. Етмәһә, быға төрөктәргә уңышһыҙлыҡ килтергән Рәсәй һәм Австрия менән яңы һуғыш (1787-1791) ҡушыла. Ул Рәсәй менән Яссы килешеүе (1792) менән тамамлана. Был тыныслыҡ килешеүе буйынса Ҡырым ярымутрауы һәм Буг менән Днестр араһындағы биләмәләр бөтөнләйгә Рәсәйгә бирелә. Шулай уҡ Төркиә Австрия менән Систов килешеүен (1791) төҙөй. Һуңғыһы Ғосман империяһы өсөн сағыштырмаса уңайлы булған, сөнки уның төп дошманы Изге Рим империяһы императоры Иосиф II вафат була, ә Леопольд үҙенең бөтә иғтибарын Францияға йүнәлткән. Австрия һуғышта яулаған биләмәләренең күп өлөшөн ғосмандарға кире ҡайтарған. Тыныслыҡ килешеүе Абдулхәмидтең бер туғанының улы Сәлим III менән төҙөлгән (1789-1807). Территориаль юғалтыуҙарҙан тыш, һуғыш Ғосман дәүләте тормошона тағы бер етди үҙгәреш индерә: ул башланыр алдынан (1785) империя үҙенең дәүләт килемдәре менән гарантияланған беренсе (тәүҙә эске) дәүләт бурысы буйынса килешеү төҙөй. === Сәлим III хакимлығы === Солтан [[Сәлим III]] тәүгеләрҙән булып Ғосман империяһының тәрән көрсөктә икәнен аңлай һәм илдең хәрби һәм дәүләт ойошмаһын реформалаштырыуға тотона. Хөкүмәт көслө саралар менән Эгей диңгеҙен пираттарҙан таҙарта; ул сауҙа һәм халыҡ мәғарифын ҡурсалай. Уның төп иғтибары армияға йүнәлтелә. Янычарҙар һуғышта үҙҙәренең файҙаһыҙ булғанын, шул уҡ ваҡытта илде тыныслыҡ осоронда илде анархия хәлендә тотоуын иҫбатлай. Янычар формированиеларын солтан Европа өлгөһөндәге армия менән алмаштырырға ниәтләнгән ләкин шул арала ғына иҫке системаны алмаштырып булмаясағы билдәле булғанлыҡтан, реформаторҙар традицион формированиеларҙың торошон яҡшыртыуға айырым иғтибар бүлгән. Башҡа реформаларҙа солтан артиллерия һәм флоттың һуғышҡа һәләтлеген көсәйтеү буйынса саралар була. Хөкүмәт тактика һәм фортификация буйынса иң яҡшы сит ил әҫәрҙәрен ғосман теленә тәржемә итеүҙе хәстәрләй; француз офицерҙарын артиллерия һәм диңгеҙ училищеларында уҡытыусы урындарына саҡыра; тәүгеһендә хәрби фәндәр буйынса сит ил әҫәрҙәре китапханаһын аса. Туп ҡойоу оҫтаханалары яҡшыртыла; яңы өлгөләге хәрби судноларға Францияла заказ бирелә. Былар барыһы ла яҡынса саралар ине. [[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|Солтан [[Сәлим III]]]] Солтан армияның эске ҡоролошон үҙгәртеп ҡороуға күсергә теләгән; армияла яңы форма һәм ҡәтғиерәк тәртип индерә башлаған; яңылыҡ янычарҙарға ҡағылмаған. Шул арала Порта алдына ике етди һынау килеп баҫа: беренсенән, хөкүмәт биргән бойороҡтарҙы кире ҡағыусы видин пашаһы Пасван-Оғлу ихтилалы (1797), икенсенән - Наполеон I-нең Мысыр экспедицияһы. Көсөк-Хөсәйен Пасван-Оғлуға ҡаршы хәрәкәт итә һәм уның менән асыҡ һөҙөмтәһе булмаған ысын һуғыш алып бара. Хөкүмәт, ниһайәт, фетнәсе наместник менән һөйләшеүҙәргә тотона һәм уның тулыһынса тиерлек бойондороҡһоҙлоҡ нигеҙендә Видин пашалығы менән идара итеүгә ғүмерлек хоҡуҡтарын таный. 1798 йылда Франция генерал Бонапарт етәкселегендә Мысырға, артабан Сүриәгә һөжүм итә башлай. Бөйөк Британия Абукир янындағы һуғышта (1798) француз флотын юҡ итеп, Ғосман империяһын яҡлай. Экспедиция ғосмандар өсөн етди һөҙөмтәгә эйә булмай. Формаль яҡтан, Мысыр - Ғосман империяһы, ысынында иһә мәмлүктәр ҡулында ҡала. Француздарға ҡаршы һуғыш бөтөүгә (1801), Белградта армияла барған реформаларға риза булмаған янычарҙар ихтилалы башлана. Сербияла янычарҙар яғынан ҡыҫырыҡлауҙарҙан тамам йонсоу Карагеоргий етәкселегендәге халыҡ хәрәкәте (1804) башланыуға сәбәпсе була. Хөкүмәт тәүҙә хәрәкәтте яҡлап сыға, ләкин тиҙҙән ул ысын халыҡ ихтилалы формаһына әүерелә һәм Ғосман империяһына һуғыш хәрәкәттәрен башларға тура килә (ҡара: Иванковац эргәһендәге һуғыш). Рәсәй башлаған урыҫ-төрөк һуғышы (1806-1812) хәлде ҡатмарлаштыра. Бөйөк вәзир һәм башҡа юғары чиновниктар, хәрбиҙәр һуғыш хәрәкәттәре театрында булғанлыҡтан, реформаларға тотоноу артҡы планға ҡалдырыла. ==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ==== Истанбулда ҡаймаҡам (бөйөк вәзир ярҙамсыһы) һәм министр урынбаҫарҙары ғына ҡалған була. Шәйех-үл-ислам был мәл менән файҙаланып, солтанға ҡаршы фетнә ҡорорға була. Заговорҙа солтандың янычарҙарҙы регуляр армия полктарына бүлеп таратырға ниәтләүе тураһында имеш-мимештәргә ышанған имләмдәр һәм янычарҙар башлай. Заговорға ҡаймаҡам да ҡушыла. Билдәләнгән көндө янычар отряды көтмәгәндә баш ҡалалағы даими ғәскәрҙең гарнизонына һөжүм итә һәм һуйыш ойоштора. Янычарҙарҙың икенсе өлөшө Сәлимдең һарайын уратып алған һәм унан күрә алмаған кешеләрен язаға тарттырыуҙы талап иткән. Сәлим был талапты тормошҡа ашырыуға ҡыйыу ҡаршы тора. Ул ҡулға алына һәм һаҡ аҫтына ултыртыла. Солтан итеп Абдулхәмиттең улы, Мостафа IV (1807-1808) иғлан ителә. Ҡалала һуйыш ике көн дауам итә. Көсһөҙ Мостафа исеменән Шәйех-үл-ислам һәм ҡаймаҡам идара иткән. Әммә Сәлим яҡлылар ҙа ҡалған була. Ҡабаҡсы Мостафа түңкәрелеше ваҡытында Әлимдәр Мостафа паша Байраҡтар (Болгар ҡалаһы Рущук пашаһы) һәм уның яҡлылар солтан Сәлим III-нө тәхеткә ҡайтарыу тураһында һөйләшеүҙәр башлай. Ниһайәт, 16 меңлек армия менән Мостафа Байраҡтар Истанбулға юллана. Башта ул Хажи Али Ағаны алдан ебәрә, һәм (1808 йылдың 19 июлендә) Ҡабаҡсы Мостафа үлтерелә. Мостафа Байраҡтар армияһы менән, байтаҡ фетнәселәрҙе тар-мар итеп, Юғары Портаға килеп етә. Солтан Мостафа IV, Мостафа тәхеткә Сәлим III солтанды улының ҡайтарырға теләүен белгәс, Сәлимде һәм шаһзаданың энеһе Мәхмүтте үлтерергә бойора. Солтан шунда уҡ үлтерелә, ә шаһзада Мәхмүт үҙенең ҡолдары һәм хеҙмәтселәре ярҙамында иреккә сығарыла. Мостафа Байраҡтар Мостафа IV-не тәхеттән ҡолата һәм Мәхмүт II-не солтан итеп иғлан итә. Һуңғыһы уны бөйөк вәзир - садр-и-азам тип иғлан итә. === Мәхмүт II идаралығы === Мәхмүт II энергия кимәле һәм реформалар кәрәклеген аңлауы яғынан Сәлим III солтандан ҡалышмаған, Сәлимгә ҡарағанда уҫалыраҡ һәм үс алыусан кеше булған. Күп осраҡта илдең именлегенә ынтылыуға ҡарағанда, сәйәси алдан күреүсәнлеге менән үлсәнгән шәхси теләктәренә таянған. Яңылыҡтар өсөн бер ни тиклем әҙерлек була, аҡса өҫтөндә уйламау һәләте лә Мәхмүткә ярҙам иткәндер. Шуға күрә уның эшмәкәрлеге Сәлим эшмәкәрлегенә ҡарағанда нығыраҡ эҙ ҡалдырған. Үҙенең бөйөк вәзире итеп ул Сәлимгә һәм башҡа сәйәси дошмандарға ҡаршы фетнә күтәреүҙә ҡатнашҡандарҙы туҡмарға ҡушҡан Байраҡтарҙы тәғәйенләгән. Мостафаның ғүмере ваҡытлыса аялып торған. Янычар корпусын үҙгәртеп ҡороуҙы Байраҡтар иң тәүге реформаларҙың береһе итеп билдәләгән, ләкин ул һаҡһыҙлығы арҡаһында, 7000 һалдаты ғына ҡалған ғәскәренең бер өлөшөн хәрби хәрәкәттәр театрына ебәреп, яңылыша. 6000 янычар көтмәгәндә һөжүм итә һәм Мостафа IV-не азат итеү маҡсатында һарайға йүнәлә. Байраҡтар, бәләкәй генә отряды менән һарайға бикләнеп, уларға Мостафаның мәйетен сығарып ташлай, һарайҙың бер өлөшөн шартлата һәм үҙе лә емереклектәр эсендә һәләк була. Бер нисә сәғәттән башында Рәмимз паша торған хөкүмәткә тоғро өс меңлек ғәскәр килеп етә, янычарҙарҙы тар-мар итә һәм уларҙың байтаҡ өлөшөн юҡ итә. Мәхмүт, 1812 йылда Бухарест килешеүе менән тамамланған Рәсәй менән һуғыш бөткәнгә тиклем, реформаларын кисектереп торорға ҡарар итә. Вена конгресы Ғосман империяһының хәленә ҡайһы бер үҙгәрештәр индерә йәки, дөрөҫөрәге, ғәмәлдә булғанды теорияла һәм географик карталарҙа нығыта. Далмация менән Иллирия Австрия составына, Рәсәйгә Бессарабия раҫлана; ете Ионик утрауы инглиз протектораты аҫтында үҙидаралыҡҡа эйә була; инглиз суднолары Дарданелл боғаҙы аша ирекле үтеү хоҡуғына эйә була. Хатта империяның үҙендә ҡалған ерҙәрҙә лә хөкүмәт үҙен ышаныслы тоймаған. 1817 йылда Сербияла ихтилал башлана, ул, 1829 йылда үҙ кенәзе идаралығына эйә Сербияны Адрианополь килешеүе буйынса танығандан һуң ғына, тамамлана. 1820 йылда Али паша Янинский ихтилалы башлана. Үҙ улдарының хыянаты арҡаһында уның ғәскәре еңелә, үҙе әсирлеккә алына һәм язалап үлтерелә; ләкин армияһының байтаҡ өлөшө грек баш күтәреүселәре кадрҙарын барлыҡҡа килтерә. 1821 йылда бойондороҡһоҙлоҡ өсөн һуғышҡа әйләнгән Греция ихтилалы башлана. Рәсәй, Франция һәм Англияның ҡыҫылғанлыҡтан, Төркиә һәм Мысыр флоты һәләк булған Ғосман империяһы өсөн бәхетһеҙ Наварин диңгеҙ алышынан (1827) һуң, ғосмандар Грецияны юғалтҡан. ==== Хәрби юғалтыуҙар ==== Янычарҙарҙан һәм дәрүиштәрҙән ҡотолоу ҙа (1826) төрөктәрҙе сербтар менән һуғышта ла, гректар менән һуғышта ла еңелеүҙән ҡотҡара алмай. Ошо ике һуғыш һәм уларға бәйле 1829 йылда Адрианополь килешеүе менән тамамланған урыҫ-төрөк һуғышы (1828-1829) башлана. Ғосман империяһы бөтә Сербияны тиерлек, Молдавияны, Валахияны, Грецияны, Ҡара диңгеҙҙең көнсығыш ярын юғалта. Унан һуң Ғосман империяһынан Мысыр хедивы (вице-солтаны) Мөхәммәт Али 1831-1833 һәм 1839) айырымлана. Мысырға ҡаршы көрәштә шундай һөжүмдәр кисерә, Ғосман империяһына бөтөнләй юҡҡа сығыу янаған; ләкин уны ике тапҡыр (1833 һәм 1839), батша Николай I Ғосман дәүләтенең тарҡалыуы арҡаһында яңы Европа һуғышы хәүефен һиҙенгәнгәлер, моғайын, Рәсәйҙең көтөлмәгән яҡлауы ҡотҡара. Хәйер, Төркиә яҡлы булыуы Рәсәйгә реаль файҙа килтерә: Гункьяр Скелесси килешеүе буйынса (1833), Ғосман империяһы, Дарданелл боғаҙы аша юлды Англия өсөн ябып, рус судноларына үтеү рөхсәтен бирә. Бер үк ваҡытта француздар ғосмандарҙан элек тә империяға номиналь бәйлелектә генә йөрөгән (1830 йылдан) Алжирҙы тартып алырға булған. ==== Гражданлыҡ реформалары ==== [[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Мәхмүт II]] 1839 йылда яңыртыуын башлай.]] Һуғыштар Мәхмүттең реформаторлыҡ ниәтен туҡтатмай; уның батшалыҡ итеү осоронда армияла шәхси үҙгәртеп ҡороуҙар дауам иткән. Ул шулай уҡ халыҡтың белем кимәлен күтәреү хаҡында хәстәрлек күрә; уның ҡарамағында (1831) француз телендә Ғосман империяһында рәсми характерҙағы тәүге гәзит («Moniteur ottoman») сыға башлай. 1831 йылдың аҙағынан төрөк телендә «Таквим-и векаи» тигән исем аҫтында тәүге рәсми гәзит сыға башлай. Бөйөк Петр кеүек, бәлки, аңлы рәүештә унан өлгө алып, Мәхмүт халыҡҡа Европа йолаларын индерергә ынтылған; үҙе лә Европа костюмын кейгән һәм чиновниктарын дәртләндергән, Константинополдә һәм Европа музыкаһы менән бергә башҡа ҡалаларҙа байрамдар ойошторған. Ул уйланған гражданлыҡ ҡоролошоноң мөһим реформаларына тиклем йәшәй алманы; улар инде вариҫының эше булды. Әммә ул эшләгәндең бәләкәйе лә мосолман халҡының дини тойғоларына ҡаршы килә. Ул үҙенең һүрәттәре төшөрөлгән тин аҡсаны һуҡҡылай башлаған (элекке солтандарҙың да портреттарын төшөрөүҙәре тураһында хәбәрҙәр ҙур шик тыуҙыра). Подобно Петру Великому, быть может, даже сознательно подражая ему, Махмуд стремился ввести европейские нравы в народе; он сам носил европейский костюм и поощрял к тому своих чиновников, запрещал ношение [[тюрбан]]а, устраивал празднества в Константинополе и в других городах с [[фейерверк]]ами, с европейской музыкой и вообще по европейскому образцу. До важнейших реформ гражданского строя, задуманных им, он не дожил; они были уже делом его наследника. Но и то немногое, что он сделал, шло вразрез с религиозными чувствами мусульманского населения. Он стал чеканить монету со своим изображением, что прямо запрещено в Коране (известия о том, будто и предыдущие султаны снимали с себя портреты, подлежит большому сомнению). Уның батшалығы осоронда дәүләттең төрлө тарафтарында, бигерәк тә Константинополдә, бер туҡтауһыҙ мосолмандарҙың дини тойғолар тыуҙырған баш күтәреүҙәре була; хөкүмәт уларҙы аяуһыҙ үлтерә: ҡайһы берҙә бер нисә көндә Босфорға 4000-әр мәйет ташлана. Мәхмүт, ғөмүмән, үҙенең аяуһыҙ дошмандарын үлтерергә оялманы. Мәхмүт батшалығында Истанбулда янғындар айырыуса күп булған, уларҙың бер өлөшө яндырыу арҡаһында сыҡҡан; халыҡ уларға солтандың гонаһтары өсөн Алла тарафынан яза бирелеүе тураһында аңлатҡан. В течение всего его царствования в разных частях государства, особенно в Константинополе, беспрестанно происходили бунты мусульман, вызванные религиозными чувствами; правительство расправлялось с ними крайне жестоко: иногда в несколько дней в Босфор бросалось по 4000 трупов. При этом Махмуд не стеснялся подвергать казни даже [[улем]]ов и [[дервиш]]ей, которые вообще были его ожесточёнными врагами. В царствование Махмуда было особенно много пожаров в Стамбуле, частью происходивших от поджогов; народ объяснял их Божьим наказанием за грехи султана. ==== Хакимлығы һөҙөмтәләре ==== Истребление [[янычары|янычар]], сначала повредившее Османской империи, лишив её хотя и плохого, но все-таки не бесполезного войска, по прошествии нескольких лет оказалось в высшей степени благодетельным: вооруженные силы Порты почти сравнялись с европейскими регулярными армиями, что было наглядно доказано в [[Крымская война|Крымскую кампанию]] и ещё более во время русско-турецкой войны 1877—1878 годов, а также в войне с Грецией 1897 года. Территориальное сокращение, в особенности потеря Греции, оказалось для империи тоже скорее выгодным, чем вредным. Исторически османы никогда не допускали к военной службе христиан; между тем, области со сплошным христианским населением ([[Греция]] и [[Сербия]]), не увеличивая турецкой армии, в то же время требовали от неё значительных военных гарнизонов, которые не могли быть пущены в ход в случае острой необходимости. В особенности это применимо к Греции, которая ввиду растянутой морской границы не представляла даже стратегических выгод для Османской империи, более сильной на суше, чем на море. Потеря территорий сократила государственные доходы империи, но в царствование Махмуда несколько оживилась торговля Османской империи с европейскими государствами, несколько поднялась производительность страны ([[хлеб]], [[табак]], [[Виноград культурный|виноград]], [[розовое масло]] и др.). Таким образом, несмотря на все внешние поражения, несмотря даже на страшную [[Битва при Незибе|битву при Низибе]], в которой [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]] уничтожил значительную османскую армию и за которой последовала потеря целого флота, Махмуд оставил Абдул-Меджиду государство скорее усиленное, чем ослабленное. Усилено оно было ещё и тем, что отныне интерес европейских держав был теснее связан с сохранением Османского государства. Необычайно поднялось значение [[Босфор]]а и Дарданелл; европейские державы чувствовали, что захват Константинополя одной из них нанесёт непоправимый удар остальным, и поэтому сохранение слабой Османской империи считали для себя более выгодным. --> == Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) == <!--Махмуду наследовал его 16-летний сын [[Абдул-Меджид]], не отличавшийся его энергией и непреклонностью, но зато бывший более культурным и мягким по своему характеру человеком. Несмотря на всё, сделанное Махмудом, битва при Низибе могла бы окончательно погубить Османскую империю, если бы Россия, Англия, Австрия и Пруссия не заключили союза для охраны целости Порты ([[1840]]); они составили трактат, в силу которого египетский вице-король сохранял на наследственном начале Египет, но обязывался немедленно очистить Сирию, а в случае отказа должен был лишиться всех своих владений. Союз этот вызвал негодование во Франции, поддерживавшей Мухаммеда Али, и Тьер сделал даже приготовления к войне; однако [[Луи-Филипп]] на неё не решился. Несмотря на неравенство сил, Мухаммед Али готов был сопротивляться; но английская эскадра бомбардировала [[Бейрут]], сожгла египетский флот и высадила в Сирию корпус в 9000 чел., который при помощи [[маронит]]ов нанёс несколько поражений египтянам. Мухаммед Али уступил; Османская империя была спасена, и Абдул-Меджид, поддерживаемый Хозревом-пашой, Решидом-пашой и другими сподвижниками отца, приступил к реформам. === Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат === 3 ноября 1839 года Абдул-Меджид издал так наз. [[Гюльханейский хатти-шериф]] (Гюльханэ — «жилище роз», название площади, где был объявлен [[Хатт-и-шериф]]) — общеимперский указ, определявший принципы, которым намеревалось следовать правительство: * обеспечение всем подданным совершенной безопасности относительно их жизни, чести и имущества; * правильный способ распределения и взимания налогов; * столь же правильный способ набора солдат. Признавалось необходимым изменить распределение податей в смысле их уравнительности и отказаться от системы сдачи их на откуп, определить расходы на сухопутные и морские силы; установлялась публичность [[судопроизводство|судопроизводства]]. Все эти льготы распространялись на всех подданных султана без различия вероисповеданий. Сам султан принёс присягу на верность хатти-шерифу. Оставалось осуществить обещание на самом деле. --> === Гумайюн === <!-- После [[Крымская война|Крымской войны]] султан опубликовал новый гатти-шериф [[гумайюн]] ([[1856]]), в котором подтверждались и подробнее развивались принципы первого; особенно настаивалось на [[Социальное равенство|равенстве]] всех подданных, без различия вероисповедания и национальности. После этого гатти-шерифа был отменён старинный закон о смертной казни за переход из ислама в другую религию. Однако большая часть этих постановлений оставалась только на бумаге. Высшее правительство частью было не в силах справиться с своеволием низших чиновников, частью и само не хотело прибегать к некоторым мерам, обещанным в гатти-шерифах, как, например, к назначению христиан на разные должности. Однажды оно сделало попытку вербовать солдат из христиан, но это вызвало недовольство и среди мусульман, и среди христиан, тем более, что правительство при производстве в офицеры не решалось отказаться от религиозных принципов ([[1847]]); скоро эта мера была отменена. Массовые убийства [[маронит]]ов в Сирии ([[1845]] и др.) подтверждали, что веротерпимость по-прежнему была чужда Османской империи. В течение царствования Абдул-Меджида были улучшены [[дорога|дороги]], построено множество [[мост]]ов, проведено несколько [[телеграф]]ных линий, [[почта]] организована по европейскому образцу. События [[1848]] г. вовсе не отозвались в Османской империи; только [[Революция 1848—1849 годов в Венгрии|венгерская революция]] побудила османское правительство сделать попытку восстановить своё господство на Дунае, но поражение венгров рассеяло его надежды. Когда [[Кошут, Лайош|Кошут]] с товарищами спаслись на турецкой территории, то Австрия и Россия обратились к султану Абдул-Меджиду с требованием их выдачи. Султан ответил, что религия запрещает ему нарушить долг гостеприимства. === Ҡырым һуғышы === [[1853]]—[[1856]] гг. были временем новой [[Восточная война|Восточной войны]], закончившейся в 1856 г. [[Парижский мирный договор (1856)|Парижским миром]]. На [[Парижский конгресс]] был на началах равноправности допущен представитель Османской империи, и этим самым империя признана членом европейского концерна. Однако это признание имело скорее формальный характер, чем действительный. Прежде всего Османская империя, участие которой в войне было весьма велико и которая доказала увеличение своей боевой способности сравнительно с первой четвертью XIX или с концом XVIII в., в действительности получила от войны очень мало; срытие русских крепостей на северном побережье Чёрного моря имело для неё ничтожное значение, а потеря Россией права держать военный флот на Чёрном море не могла быть продолжительна и была отменена уже в 1871 г. Далее, консульская юрисдикция была сохранена и доказывала, что Европа всё же смотрит на империю Османов как на государство варварское. После войны европейские державы стали заводить на территории империи свои почтовые учреждения, независимые от османских. Война не только не увеличила власти Османской империи над вассальными государствами, но ослабила её; дунайские княжества в [[1861]] г. объединились в одно государство [[Румыния|Румынию]], а в Сербии дружественные Турции [[Обреновичи]] были низвергнуты и заменены дружественными России [[Карагеоргиевичи]]; несколько позже Европа принудила империю удалить из Сербии свои гарнизоны ([[1867]]). Во время Восточной кампании Османская империя сделала заём в Англии в 7 млн [[фунт стерлингов|фунтов стерлингов]]; в 1858,1860 и 1861 гг. пришлось сделать новые займы. В то же время правительство выпустило значительное количество бумажных денег, курс которых скоро и сильно пал. В связи с другими событиями это вызвало торговый кризис [[1861]] г., тяжело отразившийся на народонаселении. --> == Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) == Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй. Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла. Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән. === Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү === Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған. Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән. Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған<ref>{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}</ref>. 1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була. Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы. === Черногориялағы һуғыш === 1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына. === Криттағы ихтилал === 1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына. Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән. === Дәүләт түңкәрелеше === 1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. <!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --> Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти». 1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла. == [[Абдулхәмит II]] == <!-- Уже в конце царствования Абдул-Азиза началось [[Боснийско-Герцеговинское восстание|восстание в Герцеговине и Боснии]], вызванное крайне тяжёлым положением населения этих областей, частью обязанного отбывать [[барщина|барщину]] на полях крупных землевладельцев-мусульман, частью лично свободного, но совершенно бесправного, угнетаемого непомерными поборами и в то же время постоянно подогреваемого в своей ненависти к туркам близким соседством свободных [[черногорцы|черногорцев]]. Весной [[1875]] г. некоторые общины обратились к султану с просьбой уменьшить налог на баранов и налог, уплачиваемый христианами взамен воинской повинности, и организовать полицию из христиан. Им даже не ответили. Тогда их жители взялись за оружие. Движение быстро охватило всю Герцеговину и распространилось на Боснию; [[Никшич]] был осаждён повстанцами. Из Черногории и Сербии на помощь повстанцам двинулись отряды добровольцев. Движение вызвало большой интерес за границей, особенно в [[Россия|России]] и в [[Австрия|Австрии]]; последняя обратилась к [[Порта|Порте]] с требованием религиозной равноправности, понижения налогов, пересмотра законов о недвижимой собственности и проч. Султан немедленно обещал всё это исполнить (февраль 1876), но повстанцы не соглашались положить оружие, пока не будут выведены османские войска из Герцеговины. Брожение перешло и на Болгарию, где османцы в виде ответа произвели страшную резню (см. [[Болгария]]), вызвавшую негодование во всей Европе (брошюра [[Гладстон, Уильям Эварт|Гладстона]] о зверствах в Болгарии), были поголовно вырезаны целые селения, до грудных детей включительно. Болгарское восстание было потоплено в крови, но герцеговинское и боснийское продолжалось и в 1876 г. и вызвало наконец вмешательство Сербии и Черногории (1876—1877 г; см. [[Сербско-турецкая война (1876—1877)|Сербо-черногорско-турецкая война]]). 6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления. В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.). [[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]] Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался. === 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков. === Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар === Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено. [[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]] В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]]. В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен. Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]<ref>{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}</ref>; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства. 14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела. [[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]] В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок. В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями. В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию. Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции. В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования. --> == XX быуат == <!-- В XX веке на окраинах империи усилились сепаратистские настроения. Османская империя начала постепенно терять свои территории, уступая технологическому превосходству Запада. === Йәш төрөктәр революцияһы === [[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|Демонстрация в районе [[Султанахмет]], Стамбул, 1908 год]] [[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Османская открытка в ознаменование младотурецкой революции]] В начале XX века в [[Османская империя|Османской империи]] появилось политическое движение [[Младотурки|младотурков]], которое было вдохновлено основанной в 1831 году подпольной организацией [[Молодая Италия]]. В 1908 году состоялась [[младотурецкая революция]], ведущую роль в которой сыграло общество «[[Единение и прогресс|Иттихад ве таракки]]» («Единение и прогресс», ''иттихадисты''). Султан [[Абдул-Хамид II]] согласился восстановить конституцию 1876 года и созвать парламент. В 1909 году абсолютная власть монарха была [[Контрпереворот 1909 года|восстановлена мятежниками]], но вскоре они потерпели поражение и парламент избрал новым султаном [[Мехмед V|Мехмеда V]] — брата Абдул-Хамида II. Будущий триумвир [[Энвер-паша|Энвер Исмаил]] принимал активное участие в революции 1908 года и был одним из лидеров «Единения и прогресса». [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] также отличился во время революции и принял участие в подавлении контрпереворота 1909 года. [[Мехмед Талаат-паша|Мехмед Талаат]] был другом Энвера Исмаила и после революции был избран депутатом парламента ''(меджлис-и умуми)'' от [[Эдирне]]. Воспользовавшись сложившейся ситуацией после революции младотурков, в октябре 1908 года [[Австро-Венгрия]] аннексировала [[Босния и Герцеговина|Боснию и Герцеговину]], что в дальнейшем привело к [[Боснийский кризис|Боснийскому кризису]]. В 1911 году началась [[Итало-турецкая война|война между Италией и Османской империей]], которая привела к потере турками [[Триполитания|Триполитании]], [[Киренаика|Киренаики]] и архипелага [[Додеканес]] в Эгейском море. Вслед за этой войной, продемонстрировавшей слабость турецкой армии, последовала война Османской империи с [[Балканский союз|Балканским союзом]]. === Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше === В октябре 1912 года началась [[Первая Балканская война]] между Османской империей и членами [[Балканский союз|Балканского союза]] — [[Третье Болгарское царство|Болгарией]], [[Королевство Сербия|Сербией]], [[Королевство Греция|Грецией]] и [[Королевство Черногория|Черногорией]]. Превосходящие по численности войска Союза добились быстрого успеха над находящимися в невыгодном стратегическом положении турками. [[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|[[Энвер-паша]] принимает иностранных представителей после [[Государственный переворот в Османской империи (1913)|переворота 1913 года.]]]] В январе 1913 года [[Единение и прогресс|иттихадист]] [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], убеждённый в том, что великий визирь [[Мехмед Камиль-паша|Камиль-паша]] и кабинет министров готовы заключить унизительный мир с Балканским союзом, устроил государственный переворот. По требованию Энвера султан [[Мехмед V]] назначил нового великого визиря, которым стал [[Махмуд Шевкет-паша]]. В новом правительстве получили портфели лишь трое умеренных представителей партии «Единение и прогресс». После истечения срока перемирия в феврале 1913 года война на Балканах возобновилась. Не имея возможности помочь своим городам в Европе, Османская империя была вынуждена наблюдать, как они постепенно переходят в руки союзников. В конце марта защитники [[Эдирне]] капитулировали и сдали город болгарам. После поражения, вызвавшего глубокий национальный кризис в стране, великий визирь немедленно объявил о готовности заключить мирный договор. В итоге Османская империя уступила членам Балканского союза 155,4 тыс. м² своей территории с 4 млн населения, потеряв почти все европейские владения. --> === Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы === <!-- Иттихадисты, которые оправдывали государственный переворот 1913 года необходимостью сохранить Эдирне в составе империи, оказались в неудобном положении и свергнутые ими либералы были полны решимости расквитаться с оппонентами. Спустя всего несколько дней после [[Лондонский мирный договор (1913)|подписания мирного договора]] великий визирь Махмуд Шевкет-паша был застрелен боевиками. Члены «Единения и прогресса» умело воспользовались ситуацией и в ходе начавшейся «чистки» устранили либералов с политической арены. В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря. Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране. === Беренсе донъя һуғышы === Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы. 2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]<ref>{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}</ref>. [[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]] Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]]. Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]]. Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года<ref>{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}</ref>. Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию<ref name="петросян">{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}</ref>. --> === Империяның тарҡалыуы === <!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции. [[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]] [[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом. [[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]]. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}} * [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]] * [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи]. {{Библиоинформация}} {{^|12px}} {{Османская империя в темах}} {{История Турции}} [[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]] [[Категория:Ғосман империяһы тарихы]] lfc49zlmezv6lrzx43hn2hyk4btn3ne 1147420 1147419 2022-07-28T16:59:35Z Akkashka 14326 /* Гражданлыҡ реформалары */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған. == Империяның барлыҡҡа килеүе == [[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]] Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= "gug_144-145"}} XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған<ref name="gug_144-145" />. XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана<ref name="gug_144-145" />. Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай. Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән. Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә. Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала. [[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]] Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән. 1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән == Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) == * 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу. * 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу. == Бөйөк империя осоро == Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә. Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған. [[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]] Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай. === Косово ҡырындағы алыш === 1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай<ref>{{книга |автор = Чиркович Сима. |заглавие = История сербов |место = М. |издательство = Весь мир |год = 2009 |страницы = 109 |isbn = 978-5-7777-0431-3 }}</ref>. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған. ==== Моратты үлтереү ==== Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан. Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға. === XV быуат башы === Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән. 1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата. Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була. Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола. Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә. [[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]] Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай. Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған. '''Константинополде алыу''' [[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]] Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән. Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған. Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә === Баҫып алыуҙары === Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған. Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән. Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән. 1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына Отрантоны ҡалдырған. Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә. === Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы === Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]] Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй. Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған. Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған. Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан. Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә. Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән. Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән. Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517). Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]] Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған. === Сөләймән I хакимлығы === [[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]] Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған. Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона. [[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]] 1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған. ==== Франция менән союз ==== Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй. 1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән. Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528). ==== Хәрби уңыштары ==== 1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була. 1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә. Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә. === Сәлим II хакимлығы === [[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]] Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай. [[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]] Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне. Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған. === Морат III һәм Меһмет III хакимлығы === Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан. Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән. Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була. == Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) == Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә. Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған. Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй. Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла. === 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === [[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]] 1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған. Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған. Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла. Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән. 1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған. Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт эшмәкәрҙәре тип танылған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан. === Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Илселәр [[Топҡапы]] һарайында]] Янычарҙар ихтилалы һөҙөмтәһендә тәхеткә ултыртылған Мостафаның ағаһы һәм вариҫы Әхмәт III (1703—1730) көтөлмәгән ҡыйыулыҡ һәм үҙаллылыҡ күрһәтә. Ул ғәскәрҙең бик күп офицерҙарын ҡулға алып, ашығыс рәүештә язалап үлтерә лә, үҙе ултыртҡан бөйөк вәзир (саҙр-азам) Әхмәт пашаны вазифаһынан бушата. Яңы бөйөк вәзир Дамадғассан паша дәүләттең төрлө урындарында ихтилалдарҙы тынысландыра, сит ил сауҙагәрҙәрен ҡурсалай, мәктәптәргә нигеҙ һала. Оҙаҡламай ул һәрәмдән сыҡҡан интрига арҡаһында ҡолатыла, һәм вәзирҙәр иҫ киткес тиҙлек менән алмашына башлай; ҡайһы берҙәре власта ике аҙнанан артыҡ ҡала алмай. Ғосман империяһы хатта Төньяҡ һуғышта Рәсәй күргән ауырлыҡтарҙы ла үҙе өсөн отошло файҙаланмай. 1709 йылда ғына ул Полтаванан ҡасҡан Швеция короле Карл XII ҡабул итә һәм уның инаныуҙары йоғонтоһонда Рәсәйгә ҡаршы һуғыш башлай. Был ваҡытҡа ғосмандарҙың хакимлыҡ итеүсе даирәләрендә Рәсәйгә ҡаршы һуғыш түгел, ә уның менән Австрияға ҡаршы союз тураһында хыялланған бер партия бар ине; был партияға башлыҡ итеп вәзир Номан Көпрүлү тәғәйенләнгән була, һәм уның әүәлге ҡолауына Карл XII ҡыҫылышы һуғышҡа сигнал булып хеҙмәт итә. Прутта төрөк һәм татарҙарҙың 200 000—дән ашыу ғәскәре уратып алған Пётр I батшаның хәле бик ҡурҡыныс ине. Петрҙың үлеме ҡотолғоһоҙ була, ләкин бөйөк вәзир Балтажи-Меһмет, батша Пётр I-нең Азов буйынса сағыштырмаса бик аҙ ғына ташламаһына алданып (1711), уны сығара. Һуғыш партияһы Балтажи-Меһметты ҡолата һәм Лемносҡа һөргөнгә ебәрә, ләкин Рәсәй консуллыҡ юлы менән Ғосман империяһынан Карл XII алып сығыуға өлгәшә, бының өсөн уға көс ҡулланырға тура килә. Ғосмандар 1714-1718 йылдарҙа Венеция һәм 1716-1718 йылдарҙа Австрия менән һуғыш алып бара. Пассаровицкий тыныслыҡ килешеүе (1718 йыл) буйынса Ғосман империяһы Мореяны кире ҡайтара, әммә Сербияның күпселек өлөшө, Банат, Валахияның бер өлөшө менән бергә Белградты Австрияға бирә. 1722 йылда, династияны туҡтауы һәм һуңынан Фарсы болаларынан файҙаланып, Европала юғалтҡандары өсөн үҙҙәрен бүләкләргә өмөтләнеп, ғосмандар шиғыйҙарға ҡаршы дини һуғыш башлай. Был һуғышта бер нисә тапҡыр еңелеүе һәм фарсыларҙың Ғосман биләмәһенә баҫып инеүе Константинополдә яңы ихтилалға сәбәпсе була: Әхмәт ҡолатыла, һәм тәхеткә уның ағаһы Мостафа II-нең улы Мәхмүт I ултыра. === Мәхмүт I хакимлығы === Йомшаҡлығы һәм кешелеклелеге менән ғосман солтандары араһында айырылып торған Мәхмүт I (1730—1754) (ул ҡолатылған солтанды һәм уның улдарын үлтермәй һәм ғөмүмән язалау ҡулланмай) дәүерендә Фарсы иленә ҡаршы мәғәнәһеҙ һуғыш дауам иткән. Австрия менән һуғыш Белград тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана (1739), уға ярашлы төрөктәр Белград һәм Орсова менән Сербияны кире ҡайтара. Рәсәй ғосмандарға ҡаршы уңышлы эш итә, әммә австрийҙарҙың сепарат килешеү төҙөүе урыҫтарҙы ла юл ҡуйырға мәжбүр итә; Рәсәй яулағандарынан, нығытмаларҙы йәшереү йөкләмәләрен алып, Азовты ғына һаҡлап ҡала. Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ибраһим Басмажи беренсе төрөк типографияһын ойоштора. Мөфтөй бер ни тиклем икеләнгәндән һуң, мәғрифәтселек мәнфәғәте өсөн был башланғысҡа фатихаһын раҫлап, фәтүә бирә, ә солтан ғәтти-шәриф менән рөхсәт итә. Ҡөрьән һәм башҡа изге китаптарҙы баҫтырыу ғына тыйылған. Типографияның тәүге осоронда унда 15 китап (ғәрәп һәм фарсы һүҙлектәре, Ғосман дәүләте тарихы һәм дөйөм география буйынса бер нисә китап, хәрби сәнғәт, сәйәси экономия һ. б.) баҫыла. Ибраһим Басмажи үлгәндән һуң, типография ябыла, яңыһы [[1784 йыл]]да ғына барлыҡҡа килә. Мәхмүт I йәше еткәс донъянан китә, уны энеһе һәм вариҫы Ғосман III (1754—1757) алмаштыра. Ғосман III-нөң идаралыҡ йылдары тыныс үткән һәм хоҙай биргән ғүмерен йәшәп вафат булған. == Реформаларға ынтылыш (1757—1839) == Ғосман III солтан урынына Әхмәт III-нөң улы Мостафа III (1757-74) тәхет вариҫы була. Ул Ғосман империяһы сәйәсәтен үҙгәртергә һәм уның ҡоралының көсөн ҡайтарырға теләүен белдерә. Ул ярайһы уҡ ҙур реформалар (Суэц муйыны һәм Кесе Азия аша каналдар ҡаҙыу) башҡарырға ниәт итә, асыҡтан-асыҡ ҡоллоҡто күрә алмай һәм байтаҡ әсирҙе иреккә сығара. Элек Ғосман империяһында ғүмерҙә булмаған ике осраҡ дөйөм ризаһыҙлыҡты айырыуса арттыра: Мәккәнән ҡайтҡан хаҡ диндарҙарҙың каруаны талана һәм юҡ ителә, һәм грек милләтле диңгеҙ юлбаҫарҙары төрөк адмирал карабын баҫып ала. Былар барыһы ла дәүләт власының сиктән тыш көсһөҙ булыуын раҫлай. Финанстарҙы көйләү өсөн, Мостафа III үҙенең һарайында экономиянан башлай, ләкин шуның менән бергә тәңкәнең боҙолоуына ла юл ҡуя. Мостафа ҡурсалауында Константинополдә тәүге асыҡ китапхана, бер нисә мәктәп һәм дауахана асыла. 1761 йылда ул Пруссия менән бик теләп килешеү төҙөй, уға ярашлы прус сауҙа караптарына ғосман һыуҙарында иркен йөҙөргә мөмкинлек бирелә; Ғосман империяһындағы прус подданныйҙары үҙ консулдарының юрисдикцияларына буйһона. Рәсәй һәм Австрия Мостафаға Пруссия бирелгән хоҡуҡтарҙы ғәмәлдән сығарғаны өсөн 100 000 дукат тәҡдим итә, әммә һөҙөмтәһе булмай: Мостафа үҙ дәүләтен Европа цивилизацияһы менән яҡынайтырға теләгән. Реформалар ниәттән ары китмәгән, башланмаған да. 1768 йылда солтан 6 йыл дауам иткән һәм 1774 йылда Көсөк-Кайнаржи тыныслыҡ килешеү менән тамамланған 1768-1774 йылдарҙағы Рус-төрөк һуғышын иғлан итергә тейеш була. Тыныслыҡ килешеүе Мостафаның энеһе һәм вариҫы Абдулхәмит I осоронда (1774-1789) төҙөлә. === Абдулхәмит I хакимлығы === Империя бөтә биләмәһендә лә ризаһыҙлыҡ хөкөм һөрә ине. Орлов ҡуҙғытҡан гректар тулҡынланған, әммә, урыҫтар ярҙамһыҙ ҡалдырғанлыҡтан, сағыштырмаса тиҙ һәм еңел тынысландырыла һәм аяуһыҙ язалана. Бағдад Әхмәт-пашаһы үҙен бойондороҡһоҙ тип иғлан итә; Ғәрәп күсмә халыҡтары хуплаған Таһер Галилея һәм Акра шәйехе дәрәжәһен алған; Мөхәммәт Бей Әбү әл-Даһаб хакимлығы аҫтында торған [[Мысыр]] яһаҡ түләргә уйламаған да; Бушатлия Мәхмүт, Скутарий пашаһы идара иткән Төньяҡ Албания ҡаты ихтилал хәлендә; Али, Янинский пашаһы, үҙ аллы батшалыҡ төҙөүгә ныҡ ынтылған. Абдулхәмит I бөтә батшалыҡ итеү дәүерендә был ихтилалдарҙы тынысландырыу менән мәшғүл була, әммә Ғосман хөкүмәтенең ихтилалдарҙы йүгәнләрлек аҡсаһы һәм тәртипле ғәскәре лә булмай. Етмәһә, быға төрөктәргә уңышһыҙлыҡ килтергән Рәсәй һәм Австрия менән яңы һуғыш (1787-1791) ҡушыла. Ул Рәсәй менән Яссы килешеүе (1792) менән тамамлана. Был тыныслыҡ килешеүе буйынса Ҡырым ярымутрауы һәм Буг менән Днестр араһындағы биләмәләр бөтөнләйгә Рәсәйгә бирелә. Шулай уҡ Төркиә Австрия менән Систов килешеүен (1791) төҙөй. Һуңғыһы Ғосман империяһы өсөн сағыштырмаса уңайлы булған, сөнки уның төп дошманы Изге Рим империяһы императоры Иосиф II вафат була, ә Леопольд үҙенең бөтә иғтибарын Францияға йүнәлткән. Австрия һуғышта яулаған биләмәләренең күп өлөшөн ғосмандарға кире ҡайтарған. Тыныслыҡ килешеүе Абдулхәмидтең бер туғанының улы Сәлим III менән төҙөлгән (1789-1807). Территориаль юғалтыуҙарҙан тыш, һуғыш Ғосман дәүләте тормошона тағы бер етди үҙгәреш индерә: ул башланыр алдынан (1785) империя үҙенең дәүләт килемдәре менән гарантияланған беренсе (тәүҙә эске) дәүләт бурысы буйынса килешеү төҙөй. === Сәлим III хакимлығы === Солтан [[Сәлим III]] тәүгеләрҙән булып Ғосман империяһының тәрән көрсөктә икәнен аңлай һәм илдең хәрби һәм дәүләт ойошмаһын реформалаштырыуға тотона. Хөкүмәт көслө саралар менән Эгей диңгеҙен пираттарҙан таҙарта; ул сауҙа һәм халыҡ мәғарифын ҡурсалай. Уның төп иғтибары армияға йүнәлтелә. Янычарҙар һуғышта үҙҙәренең файҙаһыҙ булғанын, шул уҡ ваҡытта илде тыныслыҡ осоронда илде анархия хәлендә тотоуын иҫбатлай. Янычар формированиеларын солтан Европа өлгөһөндәге армия менән алмаштырырға ниәтләнгән ләкин шул арала ғына иҫке системаны алмаштырып булмаясағы билдәле булғанлыҡтан, реформаторҙар традицион формированиеларҙың торошон яҡшыртыуға айырым иғтибар бүлгән. Башҡа реформаларҙа солтан артиллерия һәм флоттың һуғышҡа һәләтлеген көсәйтеү буйынса саралар була. Хөкүмәт тактика һәм фортификация буйынса иң яҡшы сит ил әҫәрҙәрен ғосман теленә тәржемә итеүҙе хәстәрләй; француз офицерҙарын артиллерия һәм диңгеҙ училищеларында уҡытыусы урындарына саҡыра; тәүгеһендә хәрби фәндәр буйынса сит ил әҫәрҙәре китапханаһын аса. Туп ҡойоу оҫтаханалары яҡшыртыла; яңы өлгөләге хәрби судноларға Францияла заказ бирелә. Былар барыһы ла яҡынса саралар ине. [[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|Солтан [[Сәлим III]]]] Солтан армияның эске ҡоролошон үҙгәртеп ҡороуға күсергә теләгән; армияла яңы форма һәм ҡәтғиерәк тәртип индерә башлаған; яңылыҡ янычарҙарға ҡағылмаған. Шул арала Порта алдына ике етди һынау килеп баҫа: беренсенән, хөкүмәт биргән бойороҡтарҙы кире ҡағыусы видин пашаһы Пасван-Оғлу ихтилалы (1797), икенсенән - Наполеон I-нең Мысыр экспедицияһы. Көсөк-Хөсәйен Пасван-Оғлуға ҡаршы хәрәкәт итә һәм уның менән асыҡ һөҙөмтәһе булмаған ысын һуғыш алып бара. Хөкүмәт, ниһайәт, фетнәсе наместник менән һөйләшеүҙәргә тотона һәм уның тулыһынса тиерлек бойондороҡһоҙлоҡ нигеҙендә Видин пашалығы менән идара итеүгә ғүмерлек хоҡуҡтарын таный. 1798 йылда Франция генерал Бонапарт етәкселегендә Мысырға, артабан Сүриәгә һөжүм итә башлай. Бөйөк Британия Абукир янындағы һуғышта (1798) француз флотын юҡ итеп, Ғосман империяһын яҡлай. Экспедиция ғосмандар өсөн етди һөҙөмтәгә эйә булмай. Формаль яҡтан, Мысыр - Ғосман империяһы, ысынында иһә мәмлүктәр ҡулында ҡала. Француздарға ҡаршы һуғыш бөтөүгә (1801), Белградта армияла барған реформаларға риза булмаған янычарҙар ихтилалы башлана. Сербияла янычарҙар яғынан ҡыҫырыҡлауҙарҙан тамам йонсоу Карагеоргий етәкселегендәге халыҡ хәрәкәте (1804) башланыуға сәбәпсе була. Хөкүмәт тәүҙә хәрәкәтте яҡлап сыға, ләкин тиҙҙән ул ысын халыҡ ихтилалы формаһына әүерелә һәм Ғосман империяһына һуғыш хәрәкәттәрен башларға тура килә (ҡара: Иванковац эргәһендәге һуғыш). Рәсәй башлаған урыҫ-төрөк һуғышы (1806-1812) хәлде ҡатмарлаштыра. Бөйөк вәзир һәм башҡа юғары чиновниктар, хәрбиҙәр һуғыш хәрәкәттәре театрында булғанлыҡтан, реформаларға тотоноу артҡы планға ҡалдырыла. ==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ==== Истанбулда ҡаймаҡам (бөйөк вәзир ярҙамсыһы) һәм министр урынбаҫарҙары ғына ҡалған була. Шәйех-үл-ислам был мәл менән файҙаланып, солтанға ҡаршы фетнә ҡорорға була. Заговорҙа солтандың янычарҙарҙы регуляр армия полктарына бүлеп таратырға ниәтләүе тураһында имеш-мимештәргә ышанған имләмдәр һәм янычарҙар башлай. Заговорға ҡаймаҡам да ҡушыла. Билдәләнгән көндө янычар отряды көтмәгәндә баш ҡалалағы даими ғәскәрҙең гарнизонына һөжүм итә һәм һуйыш ойоштора. Янычарҙарҙың икенсе өлөшө Сәлимдең һарайын уратып алған һәм унан күрә алмаған кешеләрен язаға тарттырыуҙы талап иткән. Сәлим был талапты тормошҡа ашырыуға ҡыйыу ҡаршы тора. Ул ҡулға алына һәм һаҡ аҫтына ултыртыла. Солтан итеп Абдулхәмиттең улы, Мостафа IV (1807-1808) иғлан ителә. Ҡалала һуйыш ике көн дауам итә. Көсһөҙ Мостафа исеменән Шәйех-үл-ислам һәм ҡаймаҡам идара иткән. Әммә Сәлим яҡлылар ҙа ҡалған була. Ҡабаҡсы Мостафа түңкәрелеше ваҡытында Әлимдәр Мостафа паша Байраҡтар (Болгар ҡалаһы Рущук пашаһы) һәм уның яҡлылар солтан Сәлим III-нө тәхеткә ҡайтарыу тураһында һөйләшеүҙәр башлай. Ниһайәт, 16 меңлек армия менән Мостафа Байраҡтар Истанбулға юллана. Башта ул Хажи Али Ағаны алдан ебәрә, һәм (1808 йылдың 19 июлендә) Ҡабаҡсы Мостафа үлтерелә. Мостафа Байраҡтар армияһы менән, байтаҡ фетнәселәрҙе тар-мар итеп, Юғары Портаға килеп етә. Солтан Мостафа IV, Мостафа тәхеткә Сәлим III солтанды улының ҡайтарырға теләүен белгәс, Сәлимде һәм шаһзаданың энеһе Мәхмүтте үлтерергә бойора. Солтан шунда уҡ үлтерелә, ә шаһзада Мәхмүт үҙенең ҡолдары һәм хеҙмәтселәре ярҙамында иреккә сығарыла. Мостафа Байраҡтар Мостафа IV-не тәхеттән ҡолата һәм Мәхмүт II-не солтан итеп иғлан итә. Һуңғыһы уны бөйөк вәзир - садр-и-азам тип иғлан итә. === Мәхмүт II идаралығы === Мәхмүт II энергия кимәле һәм реформалар кәрәклеген аңлауы яғынан Сәлим III солтандан ҡалышмаған, Сәлимгә ҡарағанда уҫалыраҡ һәм үс алыусан кеше булған. Күп осраҡта илдең именлегенә ынтылыуға ҡарағанда, сәйәси алдан күреүсәнлеге менән үлсәнгән шәхси теләктәренә таянған. Яңылыҡтар өсөн бер ни тиклем әҙерлек була, аҡса өҫтөндә уйламау һәләте лә Мәхмүткә ярҙам иткәндер. Шуға күрә уның эшмәкәрлеге Сәлим эшмәкәрлегенә ҡарағанда нығыраҡ эҙ ҡалдырған. Үҙенең бөйөк вәзире итеп ул Сәлимгә һәм башҡа сәйәси дошмандарға ҡаршы фетнә күтәреүҙә ҡатнашҡандарҙы туҡмарға ҡушҡан Байраҡтарҙы тәғәйенләгән. Мостафаның ғүмере ваҡытлыса аялып торған. Янычар корпусын үҙгәртеп ҡороуҙы Байраҡтар иң тәүге реформаларҙың береһе итеп билдәләгән, ләкин ул һаҡһыҙлығы арҡаһында, 7000 һалдаты ғына ҡалған ғәскәренең бер өлөшөн хәрби хәрәкәттәр театрына ебәреп, яңылыша. 6000 янычар көтмәгәндә һөжүм итә һәм Мостафа IV-не азат итеү маҡсатында һарайға йүнәлә. Байраҡтар, бәләкәй генә отряды менән һарайға бикләнеп, уларға Мостафаның мәйетен сығарып ташлай, һарайҙың бер өлөшөн шартлата һәм үҙе лә емереклектәр эсендә һәләк була. Бер нисә сәғәттән башында Рәмимз паша торған хөкүмәткә тоғро өс меңлек ғәскәр килеп етә, янычарҙарҙы тар-мар итә һәм уларҙың байтаҡ өлөшөн юҡ итә. Мәхмүт, 1812 йылда Бухарест килешеүе менән тамамланған Рәсәй менән һуғыш бөткәнгә тиклем, реформаларын кисектереп торорға ҡарар итә. Вена конгресы Ғосман империяһының хәленә ҡайһы бер үҙгәрештәр индерә йәки, дөрөҫөрәге, ғәмәлдә булғанды теорияла һәм географик карталарҙа нығыта. Далмация менән Иллирия Австрия составына, Рәсәйгә Бессарабия раҫлана; ете Ионик утрауы инглиз протектораты аҫтында үҙидаралыҡҡа эйә була; инглиз суднолары Дарданелл боғаҙы аша ирекле үтеү хоҡуғына эйә була. Хатта империяның үҙендә ҡалған ерҙәрҙә лә хөкүмәт үҙен ышаныслы тоймаған. 1817 йылда Сербияла ихтилал башлана, ул, 1829 йылда үҙ кенәзе идаралығына эйә Сербияны Адрианополь килешеүе буйынса танығандан һуң ғына, тамамлана. 1820 йылда Али паша Янинский ихтилалы башлана. Үҙ улдарының хыянаты арҡаһында уның ғәскәре еңелә, үҙе әсирлеккә алына һәм язалап үлтерелә; ләкин армияһының байтаҡ өлөшө грек баш күтәреүселәре кадрҙарын барлыҡҡа килтерә. 1821 йылда бойондороҡһоҙлоҡ өсөн һуғышҡа әйләнгән Греция ихтилалы башлана. Рәсәй, Франция һәм Англияның ҡыҫылғанлыҡтан, Төркиә һәм Мысыр флоты һәләк булған Ғосман империяһы өсөн бәхетһеҙ Наварин диңгеҙ алышынан (1827) һуң, ғосмандар Грецияны юғалтҡан. ==== Хәрби юғалтыуҙар ==== Янычарҙарҙан һәм дәрүиштәрҙән ҡотолоу ҙа (1826) төрөктәрҙе сербтар менән һуғышта ла, гректар менән һуғышта ла еңелеүҙән ҡотҡара алмай. Ошо ике һуғыш һәм уларға бәйле 1829 йылда Адрианополь килешеүе менән тамамланған урыҫ-төрөк һуғышы (1828-1829) башлана. Ғосман империяһы бөтә Сербияны тиерлек, Молдавияны, Валахияны, Грецияны, Ҡара диңгеҙҙең көнсығыш ярын юғалта. Унан һуң Ғосман империяһынан Мысыр хедивы (вице-солтаны) Мөхәммәт Али 1831-1833 һәм 1839) айырымлана. Мысырға ҡаршы көрәштә шундай һөжүмдәр кисерә, Ғосман империяһына бөтөнләй юҡҡа сығыу янаған; ләкин уны ике тапҡыр (1833 һәм 1839), батша Николай I Ғосман дәүләтенең тарҡалыуы арҡаһында яңы Европа һуғышы хәүефен һиҙенгәнгәлер, моғайын, Рәсәйҙең көтөлмәгән яҡлауы ҡотҡара. Хәйер, Төркиә яҡлы булыуы Рәсәйгә реаль файҙа килтерә: Гункьяр Скелесси килешеүе буйынса (1833), Ғосман империяһы, Дарданелл боғаҙы аша юлды Англия өсөн ябып, рус судноларына үтеү рөхсәтен бирә. Бер үк ваҡытта француздар ғосмандарҙан элек тә империяға номиналь бәйлелектә генә йөрөгән (1830 йылдан) Алжирҙы тартып алырға булған. ==== Гражданлыҡ реформалары ==== [[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Мәхмүт II]] 1839 йылда яңыртыуын башлай.]] Һуғыштар Мәхмүттең реформаторлыҡ ниәтен туҡтатмай; уның батшалыҡ итеү осоронда армияла шәхси үҙгәртеп ҡороуҙар дауам иткән. Ул шулай уҡ халыҡтың белем кимәлен күтәреү хаҡында хәстәрлек күрә; уның ҡарамағында (1831) француз телендә Ғосман империяһында рәсми характерҙағы тәүге гәзит («Moniteur ottoman») сыға башлай. 1831 йылдың аҙағынан төрөк телендә «Таквим-и векаи» тигән исем аҫтында тәүге рәсми гәзит сыға башлай. Бөйөк Пётр кеүек, бәлки, аңлы рәүештә унан өлгө алып, Мәхмүт халыҡты Европа йолаларына яҡынайтырға ынтылған; үҙе лә Европа костюмын кейгән һәм чиновниктарынан да талап иткән, сәллә кейеүҙе тыйған Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа фейерверклы, европа музыкаһын яңғыратып, европа өлгөһөндә байрамдар ойошторған. Үҙе ниәт иткән гражданлыҡ ҡоролошоноң мөһим реформаларына тиклем йәшәй алмай; уларын вариҫы тормошҡа ашырырға тейеш була. Әммә ул эшләгәндең бәләкәй генә өлөшө лә мосолман халҡының дини тойғоларына ҡаршы килгән. Ул Ҡөрьән рөхсәт итмәгән аҙым яһаған: үҙенең һүрәте төшөрөлгән тәңкә сүкеткән (элекке солтандар ҙа портреттарын эшләткән тигән хәбәрҙәр ҙә ҙур шик тыуҙыра). Уның батшалығы осоронда дәүләттең төрлө тарафтарында, бигерәк тә Константинополдә, бер туҡтауһыҙ мосолмандарҙың дини тойғолар тыуҙырған баш күтәреүҙәре була; хөкүмәт уларҙы аяуһыҙ үлтерә: ҡайһы берҙә бер нисә көндә Босфорға 4000-әр мәйет ташлана. Мәхмүт, ғөмүмән, үҙенең аяуһыҙ дошмандарын үлтерергә оялманы. Мәхмүт батшалығында Истанбулда янғындар айырыуса күп булған, уларҙың бер өлөшө яндырыу арҡаһында сыҡҡан; халыҡ уларға солтандың гонаһтары өсөн Алла тарафынан яза бирелеүе тураһында аңлатҡан. В течение всего его царствования в разных частях государства, особенно в Константинополе, беспрестанно происходили бунты мусульман, вызванные религиозными чувствами; правительство расправлялось с ними крайне жестоко: иногда в несколько дней в Босфор бросалось по 4000 трупов. При этом Махмуд не стеснялся подвергать казни даже [[улем]]ов и [[дервиш]]ей, которые вообще были его ожесточёнными врагами. В царствование Махмуда было особенно много пожаров в Стамбуле, частью происходивших от поджогов; народ объяснял их Божьим наказанием за грехи султана. ==== Хакимлығы һөҙөмтәләре ==== Истребление [[янычары|янычар]], сначала повредившее Османской империи, лишив её хотя и плохого, но все-таки не бесполезного войска, по прошествии нескольких лет оказалось в высшей степени благодетельным: вооруженные силы Порты почти сравнялись с европейскими регулярными армиями, что было наглядно доказано в [[Крымская война|Крымскую кампанию]] и ещё более во время русско-турецкой войны 1877—1878 годов, а также в войне с Грецией 1897 года. Территориальное сокращение, в особенности потеря Греции, оказалось для империи тоже скорее выгодным, чем вредным. Исторически османы никогда не допускали к военной службе христиан; между тем, области со сплошным христианским населением ([[Греция]] и [[Сербия]]), не увеличивая турецкой армии, в то же время требовали от неё значительных военных гарнизонов, которые не могли быть пущены в ход в случае острой необходимости. В особенности это применимо к Греции, которая ввиду растянутой морской границы не представляла даже стратегических выгод для Османской империи, более сильной на суше, чем на море. Потеря территорий сократила государственные доходы империи, но в царствование Махмуда несколько оживилась торговля Османской империи с европейскими государствами, несколько поднялась производительность страны ([[хлеб]], [[табак]], [[Виноград культурный|виноград]], [[розовое масло]] и др.). Таким образом, несмотря на все внешние поражения, несмотря даже на страшную [[Битва при Незибе|битву при Низибе]], в которой [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]] уничтожил значительную османскую армию и за которой последовала потеря целого флота, Махмуд оставил Абдул-Меджиду государство скорее усиленное, чем ослабленное. Усилено оно было ещё и тем, что отныне интерес европейских держав был теснее связан с сохранением Османского государства. Необычайно поднялось значение [[Босфор]]а и Дарданелл; европейские державы чувствовали, что захват Константинополя одной из них нанесёт непоправимый удар остальным, и поэтому сохранение слабой Османской империи считали для себя более выгодным. --> == Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) == <!--Махмуду наследовал его 16-летний сын [[Абдул-Меджид]], не отличавшийся его энергией и непреклонностью, но зато бывший более культурным и мягким по своему характеру человеком. Несмотря на всё, сделанное Махмудом, битва при Низибе могла бы окончательно погубить Османскую империю, если бы Россия, Англия, Австрия и Пруссия не заключили союза для охраны целости Порты ([[1840]]); они составили трактат, в силу которого египетский вице-король сохранял на наследственном начале Египет, но обязывался немедленно очистить Сирию, а в случае отказа должен был лишиться всех своих владений. Союз этот вызвал негодование во Франции, поддерживавшей Мухаммеда Али, и Тьер сделал даже приготовления к войне; однако [[Луи-Филипп]] на неё не решился. Несмотря на неравенство сил, Мухаммед Али готов был сопротивляться; но английская эскадра бомбардировала [[Бейрут]], сожгла египетский флот и высадила в Сирию корпус в 9000 чел., который при помощи [[маронит]]ов нанёс несколько поражений египтянам. Мухаммед Али уступил; Османская империя была спасена, и Абдул-Меджид, поддерживаемый Хозревом-пашой, Решидом-пашой и другими сподвижниками отца, приступил к реформам. === Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат === 3 ноября 1839 года Абдул-Меджид издал так наз. [[Гюльханейский хатти-шериф]] (Гюльханэ — «жилище роз», название площади, где был объявлен [[Хатт-и-шериф]]) — общеимперский указ, определявший принципы, которым намеревалось следовать правительство: * обеспечение всем подданным совершенной безопасности относительно их жизни, чести и имущества; * правильный способ распределения и взимания налогов; * столь же правильный способ набора солдат. Признавалось необходимым изменить распределение податей в смысле их уравнительности и отказаться от системы сдачи их на откуп, определить расходы на сухопутные и морские силы; установлялась публичность [[судопроизводство|судопроизводства]]. Все эти льготы распространялись на всех подданных султана без различия вероисповеданий. Сам султан принёс присягу на верность хатти-шерифу. Оставалось осуществить обещание на самом деле. --> === Гумайюн === <!-- После [[Крымская война|Крымской войны]] султан опубликовал новый гатти-шериф [[гумайюн]] ([[1856]]), в котором подтверждались и подробнее развивались принципы первого; особенно настаивалось на [[Социальное равенство|равенстве]] всех подданных, без различия вероисповедания и национальности. После этого гатти-шерифа был отменён старинный закон о смертной казни за переход из ислама в другую религию. Однако большая часть этих постановлений оставалась только на бумаге. Высшее правительство частью было не в силах справиться с своеволием низших чиновников, частью и само не хотело прибегать к некоторым мерам, обещанным в гатти-шерифах, как, например, к назначению христиан на разные должности. Однажды оно сделало попытку вербовать солдат из христиан, но это вызвало недовольство и среди мусульман, и среди христиан, тем более, что правительство при производстве в офицеры не решалось отказаться от религиозных принципов ([[1847]]); скоро эта мера была отменена. Массовые убийства [[маронит]]ов в Сирии ([[1845]] и др.) подтверждали, что веротерпимость по-прежнему была чужда Османской империи. В течение царствования Абдул-Меджида были улучшены [[дорога|дороги]], построено множество [[мост]]ов, проведено несколько [[телеграф]]ных линий, [[почта]] организована по европейскому образцу. События [[1848]] г. вовсе не отозвались в Османской империи; только [[Революция 1848—1849 годов в Венгрии|венгерская революция]] побудила османское правительство сделать попытку восстановить своё господство на Дунае, но поражение венгров рассеяло его надежды. Когда [[Кошут, Лайош|Кошут]] с товарищами спаслись на турецкой территории, то Австрия и Россия обратились к султану Абдул-Меджиду с требованием их выдачи. Султан ответил, что религия запрещает ему нарушить долг гостеприимства. === Ҡырым һуғышы === [[1853]]—[[1856]] гг. были временем новой [[Восточная война|Восточной войны]], закончившейся в 1856 г. [[Парижский мирный договор (1856)|Парижским миром]]. На [[Парижский конгресс]] был на началах равноправности допущен представитель Османской империи, и этим самым империя признана членом европейского концерна. Однако это признание имело скорее формальный характер, чем действительный. Прежде всего Османская империя, участие которой в войне было весьма велико и которая доказала увеличение своей боевой способности сравнительно с первой четвертью XIX или с концом XVIII в., в действительности получила от войны очень мало; срытие русских крепостей на северном побережье Чёрного моря имело для неё ничтожное значение, а потеря Россией права держать военный флот на Чёрном море не могла быть продолжительна и была отменена уже в 1871 г. Далее, консульская юрисдикция была сохранена и доказывала, что Европа всё же смотрит на империю Османов как на государство варварское. После войны европейские державы стали заводить на территории империи свои почтовые учреждения, независимые от османских. Война не только не увеличила власти Османской империи над вассальными государствами, но ослабила её; дунайские княжества в [[1861]] г. объединились в одно государство [[Румыния|Румынию]], а в Сербии дружественные Турции [[Обреновичи]] были низвергнуты и заменены дружественными России [[Карагеоргиевичи]]; несколько позже Европа принудила империю удалить из Сербии свои гарнизоны ([[1867]]). Во время Восточной кампании Османская империя сделала заём в Англии в 7 млн [[фунт стерлингов|фунтов стерлингов]]; в 1858,1860 и 1861 гг. пришлось сделать новые займы. В то же время правительство выпустило значительное количество бумажных денег, курс которых скоро и сильно пал. В связи с другими событиями это вызвало торговый кризис [[1861]] г., тяжело отразившийся на народонаселении. --> == Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) == Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй. Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла. Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән. === Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү === Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған. Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән. Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған<ref>{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}</ref>. 1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була. Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы. === Черногориялағы һуғыш === 1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына. === Криттағы ихтилал === 1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына. Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән. === Дәүләт түңкәрелеше === 1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. <!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --> Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти». 1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла. == [[Абдулхәмит II]] == <!-- Уже в конце царствования Абдул-Азиза началось [[Боснийско-Герцеговинское восстание|восстание в Герцеговине и Боснии]], вызванное крайне тяжёлым положением населения этих областей, частью обязанного отбывать [[барщина|барщину]] на полях крупных землевладельцев-мусульман, частью лично свободного, но совершенно бесправного, угнетаемого непомерными поборами и в то же время постоянно подогреваемого в своей ненависти к туркам близким соседством свободных [[черногорцы|черногорцев]]. Весной [[1875]] г. некоторые общины обратились к султану с просьбой уменьшить налог на баранов и налог, уплачиваемый христианами взамен воинской повинности, и организовать полицию из христиан. Им даже не ответили. Тогда их жители взялись за оружие. Движение быстро охватило всю Герцеговину и распространилось на Боснию; [[Никшич]] был осаждён повстанцами. Из Черногории и Сербии на помощь повстанцам двинулись отряды добровольцев. Движение вызвало большой интерес за границей, особенно в [[Россия|России]] и в [[Австрия|Австрии]]; последняя обратилась к [[Порта|Порте]] с требованием религиозной равноправности, понижения налогов, пересмотра законов о недвижимой собственности и проч. Султан немедленно обещал всё это исполнить (февраль 1876), но повстанцы не соглашались положить оружие, пока не будут выведены османские войска из Герцеговины. Брожение перешло и на Болгарию, где османцы в виде ответа произвели страшную резню (см. [[Болгария]]), вызвавшую негодование во всей Европе (брошюра [[Гладстон, Уильям Эварт|Гладстона]] о зверствах в Болгарии), были поголовно вырезаны целые селения, до грудных детей включительно. Болгарское восстание было потоплено в крови, но герцеговинское и боснийское продолжалось и в 1876 г. и вызвало наконец вмешательство Сербии и Черногории (1876—1877 г; см. [[Сербско-турецкая война (1876—1877)|Сербо-черногорско-турецкая война]]). 6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления. В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.). [[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]] Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался. === 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков. === Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар === Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено. [[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]] В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]]. В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен. Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]<ref>{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}</ref>; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства. 14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела. [[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]] В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок. В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями. В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию. Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции. В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования. --> == XX быуат == <!-- В XX веке на окраинах империи усилились сепаратистские настроения. Османская империя начала постепенно терять свои территории, уступая технологическому превосходству Запада. === Йәш төрөктәр революцияһы === [[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|Демонстрация в районе [[Султанахмет]], Стамбул, 1908 год]] [[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Османская открытка в ознаменование младотурецкой революции]] В начале XX века в [[Османская империя|Османской империи]] появилось политическое движение [[Младотурки|младотурков]], которое было вдохновлено основанной в 1831 году подпольной организацией [[Молодая Италия]]. В 1908 году состоялась [[младотурецкая революция]], ведущую роль в которой сыграло общество «[[Единение и прогресс|Иттихад ве таракки]]» («Единение и прогресс», ''иттихадисты''). Султан [[Абдул-Хамид II]] согласился восстановить конституцию 1876 года и созвать парламент. В 1909 году абсолютная власть монарха была [[Контрпереворот 1909 года|восстановлена мятежниками]], но вскоре они потерпели поражение и парламент избрал новым султаном [[Мехмед V|Мехмеда V]] — брата Абдул-Хамида II. Будущий триумвир [[Энвер-паша|Энвер Исмаил]] принимал активное участие в революции 1908 года и был одним из лидеров «Единения и прогресса». [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] также отличился во время революции и принял участие в подавлении контрпереворота 1909 года. [[Мехмед Талаат-паша|Мехмед Талаат]] был другом Энвера Исмаила и после революции был избран депутатом парламента ''(меджлис-и умуми)'' от [[Эдирне]]. Воспользовавшись сложившейся ситуацией после революции младотурков, в октябре 1908 года [[Австро-Венгрия]] аннексировала [[Босния и Герцеговина|Боснию и Герцеговину]], что в дальнейшем привело к [[Боснийский кризис|Боснийскому кризису]]. В 1911 году началась [[Итало-турецкая война|война между Италией и Османской империей]], которая привела к потере турками [[Триполитания|Триполитании]], [[Киренаика|Киренаики]] и архипелага [[Додеканес]] в Эгейском море. Вслед за этой войной, продемонстрировавшей слабость турецкой армии, последовала война Османской империи с [[Балканский союз|Балканским союзом]]. === Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше === В октябре 1912 года началась [[Первая Балканская война]] между Османской империей и членами [[Балканский союз|Балканского союза]] — [[Третье Болгарское царство|Болгарией]], [[Королевство Сербия|Сербией]], [[Королевство Греция|Грецией]] и [[Королевство Черногория|Черногорией]]. Превосходящие по численности войска Союза добились быстрого успеха над находящимися в невыгодном стратегическом положении турками. [[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|[[Энвер-паша]] принимает иностранных представителей после [[Государственный переворот в Османской империи (1913)|переворота 1913 года.]]]] В январе 1913 года [[Единение и прогресс|иттихадист]] [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], убеждённый в том, что великий визирь [[Мехмед Камиль-паша|Камиль-паша]] и кабинет министров готовы заключить унизительный мир с Балканским союзом, устроил государственный переворот. По требованию Энвера султан [[Мехмед V]] назначил нового великого визиря, которым стал [[Махмуд Шевкет-паша]]. В новом правительстве получили портфели лишь трое умеренных представителей партии «Единение и прогресс». После истечения срока перемирия в феврале 1913 года война на Балканах возобновилась. Не имея возможности помочь своим городам в Европе, Османская империя была вынуждена наблюдать, как они постепенно переходят в руки союзников. В конце марта защитники [[Эдирне]] капитулировали и сдали город болгарам. После поражения, вызвавшего глубокий национальный кризис в стране, великий визирь немедленно объявил о готовности заключить мирный договор. В итоге Османская империя уступила членам Балканского союза 155,4 тыс. м² своей территории с 4 млн населения, потеряв почти все европейские владения. --> === Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы === <!-- Иттихадисты, которые оправдывали государственный переворот 1913 года необходимостью сохранить Эдирне в составе империи, оказались в неудобном положении и свергнутые ими либералы были полны решимости расквитаться с оппонентами. Спустя всего несколько дней после [[Лондонский мирный договор (1913)|подписания мирного договора]] великий визирь Махмуд Шевкет-паша был застрелен боевиками. Члены «Единения и прогресса» умело воспользовались ситуацией и в ходе начавшейся «чистки» устранили либералов с политической арены. В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря. Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране. === Беренсе донъя һуғышы === Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы. 2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]<ref>{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}</ref>. [[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]] Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]]. Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]]. Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года<ref>{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}</ref>. Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию<ref name="петросян">{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}</ref>. --> === Империяның тарҡалыуы === <!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции. [[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]] [[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом. [[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]]. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}} * [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]] * [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи]. {{Библиоинформация}} {{^|12px}} {{Османская империя в темах}} {{История Турции}} [[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]] [[Категория:Ғосман империяһы тарихы]] migw2jetzqj5qy97lcee5pqpnm61fdn 1147422 1147420 2022-07-28T17:10:01Z Akkashka 14326 /* Гражданлыҡ реформалары */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған. == Империяның барлыҡҡа килеүе == [[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]] Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= "gug_144-145"}} XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған<ref name="gug_144-145" />. XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана<ref name="gug_144-145" />. Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай. Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән. Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә. Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала. [[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]] Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән. 1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән == Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) == * 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу. * 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу. == Бөйөк империя осоро == Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә. Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған. [[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]] Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай. === Косово ҡырындағы алыш === 1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай<ref>{{книга |автор = Чиркович Сима. |заглавие = История сербов |место = М. |издательство = Весь мир |год = 2009 |страницы = 109 |isbn = 978-5-7777-0431-3 }}</ref>. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған. ==== Моратты үлтереү ==== Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан. Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға. === XV быуат башы === Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән. 1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата. Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була. Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола. Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә. [[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]] Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай. Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған. '''Константинополде алыу''' [[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]] Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән. Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған. Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә === Баҫып алыуҙары === Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған. Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән. Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән. 1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына Отрантоны ҡалдырған. Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә. === Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы === Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]] Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй. Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған. Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған. Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан. Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә. Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән. Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән. Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517). Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]] Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған. === Сөләймән I хакимлығы === [[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]] Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған. Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона. [[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]] 1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған. ==== Франция менән союз ==== Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй. 1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән. Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528). ==== Хәрби уңыштары ==== 1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була. 1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә. Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә. === Сәлим II хакимлығы === [[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]] Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай. [[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]] Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне. Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған. === Морат III һәм Меһмет III хакимлығы === Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан. Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән. Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була. == Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) == Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә. Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған. Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй. Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла. === 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === [[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]] 1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған. Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған. Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла. Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән. 1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған. Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт эшмәкәрҙәре тип танылған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан. === Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Илселәр [[Топҡапы]] һарайында]] Янычарҙар ихтилалы һөҙөмтәһендә тәхеткә ултыртылған Мостафаның ағаһы һәм вариҫы Әхмәт III (1703—1730) көтөлмәгән ҡыйыулыҡ һәм үҙаллылыҡ күрһәтә. Ул ғәскәрҙең бик күп офицерҙарын ҡулға алып, ашығыс рәүештә язалап үлтерә лә, үҙе ултыртҡан бөйөк вәзир (саҙр-азам) Әхмәт пашаны вазифаһынан бушата. Яңы бөйөк вәзир Дамадғассан паша дәүләттең төрлө урындарында ихтилалдарҙы тынысландыра, сит ил сауҙагәрҙәрен ҡурсалай, мәктәптәргә нигеҙ һала. Оҙаҡламай ул һәрәмдән сыҡҡан интрига арҡаһында ҡолатыла, һәм вәзирҙәр иҫ киткес тиҙлек менән алмашына башлай; ҡайһы берҙәре власта ике аҙнанан артыҡ ҡала алмай. Ғосман империяһы хатта Төньяҡ һуғышта Рәсәй күргән ауырлыҡтарҙы ла үҙе өсөн отошло файҙаланмай. 1709 йылда ғына ул Полтаванан ҡасҡан Швеция короле Карл XII ҡабул итә һәм уның инаныуҙары йоғонтоһонда Рәсәйгә ҡаршы һуғыш башлай. Был ваҡытҡа ғосмандарҙың хакимлыҡ итеүсе даирәләрендә Рәсәйгә ҡаршы һуғыш түгел, ә уның менән Австрияға ҡаршы союз тураһында хыялланған бер партия бар ине; был партияға башлыҡ итеп вәзир Номан Көпрүлү тәғәйенләнгән була, һәм уның әүәлге ҡолауына Карл XII ҡыҫылышы һуғышҡа сигнал булып хеҙмәт итә. Прутта төрөк һәм татарҙарҙың 200 000—дән ашыу ғәскәре уратып алған Пётр I батшаның хәле бик ҡурҡыныс ине. Петрҙың үлеме ҡотолғоһоҙ була, ләкин бөйөк вәзир Балтажи-Меһмет, батша Пётр I-нең Азов буйынса сағыштырмаса бик аҙ ғына ташламаһына алданып (1711), уны сығара. Һуғыш партияһы Балтажи-Меһметты ҡолата һәм Лемносҡа һөргөнгә ебәрә, ләкин Рәсәй консуллыҡ юлы менән Ғосман империяһынан Карл XII алып сығыуға өлгәшә, бының өсөн уға көс ҡулланырға тура килә. Ғосмандар 1714-1718 йылдарҙа Венеция һәм 1716-1718 йылдарҙа Австрия менән һуғыш алып бара. Пассаровицкий тыныслыҡ килешеүе (1718 йыл) буйынса Ғосман империяһы Мореяны кире ҡайтара, әммә Сербияның күпселек өлөшө, Банат, Валахияның бер өлөшө менән бергә Белградты Австрияға бирә. 1722 йылда, династияны туҡтауы һәм һуңынан Фарсы болаларынан файҙаланып, Европала юғалтҡандары өсөн үҙҙәрен бүләкләргә өмөтләнеп, ғосмандар шиғыйҙарға ҡаршы дини һуғыш башлай. Был һуғышта бер нисә тапҡыр еңелеүе һәм фарсыларҙың Ғосман биләмәһенә баҫып инеүе Константинополдә яңы ихтилалға сәбәпсе була: Әхмәт ҡолатыла, һәм тәхеткә уның ағаһы Мостафа II-нең улы Мәхмүт I ултыра. === Мәхмүт I хакимлығы === Йомшаҡлығы һәм кешелеклелеге менән ғосман солтандары араһында айырылып торған Мәхмүт I (1730—1754) (ул ҡолатылған солтанды һәм уның улдарын үлтермәй һәм ғөмүмән язалау ҡулланмай) дәүерендә Фарсы иленә ҡаршы мәғәнәһеҙ һуғыш дауам иткән. Австрия менән һуғыш Белград тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана (1739), уға ярашлы төрөктәр Белград һәм Орсова менән Сербияны кире ҡайтара. Рәсәй ғосмандарға ҡаршы уңышлы эш итә, әммә австрийҙарҙың сепарат килешеү төҙөүе урыҫтарҙы ла юл ҡуйырға мәжбүр итә; Рәсәй яулағандарынан, нығытмаларҙы йәшереү йөкләмәләрен алып, Азовты ғына һаҡлап ҡала. Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ибраһим Басмажи беренсе төрөк типографияһын ойоштора. Мөфтөй бер ни тиклем икеләнгәндән һуң, мәғрифәтселек мәнфәғәте өсөн был башланғысҡа фатихаһын раҫлап, фәтүә бирә, ә солтан ғәтти-шәриф менән рөхсәт итә. Ҡөрьән һәм башҡа изге китаптарҙы баҫтырыу ғына тыйылған. Типографияның тәүге осоронда унда 15 китап (ғәрәп һәм фарсы һүҙлектәре, Ғосман дәүләте тарихы һәм дөйөм география буйынса бер нисә китап, хәрби сәнғәт, сәйәси экономия һ. б.) баҫыла. Ибраһим Басмажи үлгәндән һуң, типография ябыла, яңыһы [[1784 йыл]]да ғына барлыҡҡа килә. Мәхмүт I йәше еткәс донъянан китә, уны энеһе һәм вариҫы Ғосман III (1754—1757) алмаштыра. Ғосман III-нөң идаралыҡ йылдары тыныс үткән һәм хоҙай биргән ғүмерен йәшәп вафат булған. == Реформаларға ынтылыш (1757—1839) == Ғосман III солтан урынына Әхмәт III-нөң улы Мостафа III (1757-74) тәхет вариҫы була. Ул Ғосман империяһы сәйәсәтен үҙгәртергә һәм уның ҡоралының көсөн ҡайтарырға теләүен белдерә. Ул ярайһы уҡ ҙур реформалар (Суэц муйыны һәм Кесе Азия аша каналдар ҡаҙыу) башҡарырға ниәт итә, асыҡтан-асыҡ ҡоллоҡто күрә алмай һәм байтаҡ әсирҙе иреккә сығара. Элек Ғосман империяһында ғүмерҙә булмаған ике осраҡ дөйөм ризаһыҙлыҡты айырыуса арттыра: Мәккәнән ҡайтҡан хаҡ диндарҙарҙың каруаны талана һәм юҡ ителә, һәм грек милләтле диңгеҙ юлбаҫарҙары төрөк адмирал карабын баҫып ала. Былар барыһы ла дәүләт власының сиктән тыш көсһөҙ булыуын раҫлай. Финанстарҙы көйләү өсөн, Мостафа III үҙенең һарайында экономиянан башлай, ләкин шуның менән бергә тәңкәнең боҙолоуына ла юл ҡуя. Мостафа ҡурсалауында Константинополдә тәүге асыҡ китапхана, бер нисә мәктәп һәм дауахана асыла. 1761 йылда ул Пруссия менән бик теләп килешеү төҙөй, уға ярашлы прус сауҙа караптарына ғосман һыуҙарында иркен йөҙөргә мөмкинлек бирелә; Ғосман империяһындағы прус подданныйҙары үҙ консулдарының юрисдикцияларына буйһона. Рәсәй һәм Австрия Мостафаға Пруссия бирелгән хоҡуҡтарҙы ғәмәлдән сығарғаны өсөн 100 000 дукат тәҡдим итә, әммә һөҙөмтәһе булмай: Мостафа үҙ дәүләтен Европа цивилизацияһы менән яҡынайтырға теләгән. Реформалар ниәттән ары китмәгән, башланмаған да. 1768 йылда солтан 6 йыл дауам иткән һәм 1774 йылда Көсөк-Кайнаржи тыныслыҡ килешеү менән тамамланған 1768-1774 йылдарҙағы Рус-төрөк һуғышын иғлан итергә тейеш була. Тыныслыҡ килешеүе Мостафаның энеһе һәм вариҫы Абдулхәмит I осоронда (1774-1789) төҙөлә. === Абдулхәмит I хакимлығы === Империя бөтә биләмәһендә лә ризаһыҙлыҡ хөкөм һөрә ине. Орлов ҡуҙғытҡан гректар тулҡынланған, әммә, урыҫтар ярҙамһыҙ ҡалдырғанлыҡтан, сағыштырмаса тиҙ һәм еңел тынысландырыла һәм аяуһыҙ язалана. Бағдад Әхмәт-пашаһы үҙен бойондороҡһоҙ тип иғлан итә; Ғәрәп күсмә халыҡтары хуплаған Таһер Галилея һәм Акра шәйехе дәрәжәһен алған; Мөхәммәт Бей Әбү әл-Даһаб хакимлығы аҫтында торған [[Мысыр]] яһаҡ түләргә уйламаған да; Бушатлия Мәхмүт, Скутарий пашаһы идара иткән Төньяҡ Албания ҡаты ихтилал хәлендә; Али, Янинский пашаһы, үҙ аллы батшалыҡ төҙөүгә ныҡ ынтылған. Абдулхәмит I бөтә батшалыҡ итеү дәүерендә был ихтилалдарҙы тынысландырыу менән мәшғүл була, әммә Ғосман хөкүмәтенең ихтилалдарҙы йүгәнләрлек аҡсаһы һәм тәртипле ғәскәре лә булмай. Етмәһә, быға төрөктәргә уңышһыҙлыҡ килтергән Рәсәй һәм Австрия менән яңы һуғыш (1787-1791) ҡушыла. Ул Рәсәй менән Яссы килешеүе (1792) менән тамамлана. Был тыныслыҡ килешеүе буйынса Ҡырым ярымутрауы һәм Буг менән Днестр араһындағы биләмәләр бөтөнләйгә Рәсәйгә бирелә. Шулай уҡ Төркиә Австрия менән Систов килешеүен (1791) төҙөй. Һуңғыһы Ғосман империяһы өсөн сағыштырмаса уңайлы булған, сөнки уның төп дошманы Изге Рим империяһы императоры Иосиф II вафат була, ә Леопольд үҙенең бөтә иғтибарын Францияға йүнәлткән. Австрия һуғышта яулаған биләмәләренең күп өлөшөн ғосмандарға кире ҡайтарған. Тыныслыҡ килешеүе Абдулхәмидтең бер туғанының улы Сәлим III менән төҙөлгән (1789-1807). Территориаль юғалтыуҙарҙан тыш, һуғыш Ғосман дәүләте тормошона тағы бер етди үҙгәреш индерә: ул башланыр алдынан (1785) империя үҙенең дәүләт килемдәре менән гарантияланған беренсе (тәүҙә эске) дәүләт бурысы буйынса килешеү төҙөй. === Сәлим III хакимлығы === Солтан [[Сәлим III]] тәүгеләрҙән булып Ғосман империяһының тәрән көрсөктә икәнен аңлай һәм илдең хәрби һәм дәүләт ойошмаһын реформалаштырыуға тотона. Хөкүмәт көслө саралар менән Эгей диңгеҙен пираттарҙан таҙарта; ул сауҙа һәм халыҡ мәғарифын ҡурсалай. Уның төп иғтибары армияға йүнәлтелә. Янычарҙар һуғышта үҙҙәренең файҙаһыҙ булғанын, шул уҡ ваҡытта илде тыныслыҡ осоронда илде анархия хәлендә тотоуын иҫбатлай. Янычар формированиеларын солтан Европа өлгөһөндәге армия менән алмаштырырға ниәтләнгән ләкин шул арала ғына иҫке системаны алмаштырып булмаясағы билдәле булғанлыҡтан, реформаторҙар традицион формированиеларҙың торошон яҡшыртыуға айырым иғтибар бүлгән. Башҡа реформаларҙа солтан артиллерия һәм флоттың һуғышҡа һәләтлеген көсәйтеү буйынса саралар була. Хөкүмәт тактика һәм фортификация буйынса иң яҡшы сит ил әҫәрҙәрен ғосман теленә тәржемә итеүҙе хәстәрләй; француз офицерҙарын артиллерия һәм диңгеҙ училищеларында уҡытыусы урындарына саҡыра; тәүгеһендә хәрби фәндәр буйынса сит ил әҫәрҙәре китапханаһын аса. Туп ҡойоу оҫтаханалары яҡшыртыла; яңы өлгөләге хәрби судноларға Францияла заказ бирелә. Былар барыһы ла яҡынса саралар ине. [[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|Солтан [[Сәлим III]]]] Солтан армияның эске ҡоролошон үҙгәртеп ҡороуға күсергә теләгән; армияла яңы форма һәм ҡәтғиерәк тәртип индерә башлаған; яңылыҡ янычарҙарға ҡағылмаған. Шул арала Порта алдына ике етди һынау килеп баҫа: беренсенән, хөкүмәт биргән бойороҡтарҙы кире ҡағыусы видин пашаһы Пасван-Оғлу ихтилалы (1797), икенсенән - Наполеон I-нең Мысыр экспедицияһы. Көсөк-Хөсәйен Пасван-Оғлуға ҡаршы хәрәкәт итә һәм уның менән асыҡ һөҙөмтәһе булмаған ысын һуғыш алып бара. Хөкүмәт, ниһайәт, фетнәсе наместник менән һөйләшеүҙәргә тотона һәм уның тулыһынса тиерлек бойондороҡһоҙлоҡ нигеҙендә Видин пашалығы менән идара итеүгә ғүмерлек хоҡуҡтарын таный. 1798 йылда Франция генерал Бонапарт етәкселегендә Мысырға, артабан Сүриәгә һөжүм итә башлай. Бөйөк Британия Абукир янындағы һуғышта (1798) француз флотын юҡ итеп, Ғосман империяһын яҡлай. Экспедиция ғосмандар өсөн етди һөҙөмтәгә эйә булмай. Формаль яҡтан, Мысыр - Ғосман империяһы, ысынында иһә мәмлүктәр ҡулында ҡала. Француздарға ҡаршы һуғыш бөтөүгә (1801), Белградта армияла барған реформаларға риза булмаған янычарҙар ихтилалы башлана. Сербияла янычарҙар яғынан ҡыҫырыҡлауҙарҙан тамам йонсоу Карагеоргий етәкселегендәге халыҡ хәрәкәте (1804) башланыуға сәбәпсе була. Хөкүмәт тәүҙә хәрәкәтте яҡлап сыға, ләкин тиҙҙән ул ысын халыҡ ихтилалы формаһына әүерелә һәм Ғосман империяһына һуғыш хәрәкәттәрен башларға тура килә (ҡара: Иванковац эргәһендәге һуғыш). Рәсәй башлаған урыҫ-төрөк һуғышы (1806-1812) хәлде ҡатмарлаштыра. Бөйөк вәзир һәм башҡа юғары чиновниктар, хәрбиҙәр һуғыш хәрәкәттәре театрында булғанлыҡтан, реформаларға тотоноу артҡы планға ҡалдырыла. ==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ==== Истанбулда ҡаймаҡам (бөйөк вәзир ярҙамсыһы) һәм министр урынбаҫарҙары ғына ҡалған була. Шәйех-үл-ислам был мәл менән файҙаланып, солтанға ҡаршы фетнә ҡорорға була. Заговорҙа солтандың янычарҙарҙы регуляр армия полктарына бүлеп таратырға ниәтләүе тураһында имеш-мимештәргә ышанған имләмдәр һәм янычарҙар башлай. Заговорға ҡаймаҡам да ҡушыла. Билдәләнгән көндө янычар отряды көтмәгәндә баш ҡалалағы даими ғәскәрҙең гарнизонына һөжүм итә һәм һуйыш ойоштора. Янычарҙарҙың икенсе өлөшө Сәлимдең һарайын уратып алған һәм унан күрә алмаған кешеләрен язаға тарттырыуҙы талап иткән. Сәлим был талапты тормошҡа ашырыуға ҡыйыу ҡаршы тора. Ул ҡулға алына һәм һаҡ аҫтына ултыртыла. Солтан итеп Абдулхәмиттең улы, Мостафа IV (1807-1808) иғлан ителә. Ҡалала һуйыш ике көн дауам итә. Көсһөҙ Мостафа исеменән Шәйех-үл-ислам һәм ҡаймаҡам идара иткән. Әммә Сәлим яҡлылар ҙа ҡалған була. Ҡабаҡсы Мостафа түңкәрелеше ваҡытында Әлимдәр Мостафа паша Байраҡтар (Болгар ҡалаһы Рущук пашаһы) һәм уның яҡлылар солтан Сәлим III-нө тәхеткә ҡайтарыу тураһында һөйләшеүҙәр башлай. Ниһайәт, 16 меңлек армия менән Мостафа Байраҡтар Истанбулға юллана. Башта ул Хажи Али Ағаны алдан ебәрә, һәм (1808 йылдың 19 июлендә) Ҡабаҡсы Мостафа үлтерелә. Мостафа Байраҡтар армияһы менән, байтаҡ фетнәселәрҙе тар-мар итеп, Юғары Портаға килеп етә. Солтан Мостафа IV, Мостафа тәхеткә Сәлим III солтанды улының ҡайтарырға теләүен белгәс, Сәлимде һәм шаһзаданың энеһе Мәхмүтте үлтерергә бойора. Солтан шунда уҡ үлтерелә, ә шаһзада Мәхмүт үҙенең ҡолдары һәм хеҙмәтселәре ярҙамында иреккә сығарыла. Мостафа Байраҡтар Мостафа IV-не тәхеттән ҡолата һәм Мәхмүт II-не солтан итеп иғлан итә. Һуңғыһы уны бөйөк вәзир - садр-и-азам тип иғлан итә. === Мәхмүт II идаралығы === Мәхмүт II энергия кимәле һәм реформалар кәрәклеген аңлауы яғынан Сәлим III солтандан ҡалышмаған, Сәлимгә ҡарағанда уҫалыраҡ һәм үс алыусан кеше булған. Күп осраҡта илдең именлегенә ынтылыуға ҡарағанда, сәйәси алдан күреүсәнлеге менән үлсәнгән шәхси теләктәренә таянған. Яңылыҡтар өсөн бер ни тиклем әҙерлек була, аҡса өҫтөндә уйламау һәләте лә Мәхмүткә ярҙам иткәндер. Шуға күрә уның эшмәкәрлеге Сәлим эшмәкәрлегенә ҡарағанда нығыраҡ эҙ ҡалдырған. Үҙенең бөйөк вәзире итеп ул Сәлимгә һәм башҡа сәйәси дошмандарға ҡаршы фетнә күтәреүҙә ҡатнашҡандарҙы туҡмарға ҡушҡан Байраҡтарҙы тәғәйенләгән. Мостафаның ғүмере ваҡытлыса аялып торған. Янычар корпусын үҙгәртеп ҡороуҙы Байраҡтар иң тәүге реформаларҙың береһе итеп билдәләгән, ләкин ул һаҡһыҙлығы арҡаһында, 7000 һалдаты ғына ҡалған ғәскәренең бер өлөшөн хәрби хәрәкәттәр театрына ебәреп, яңылыша. 6000 янычар көтмәгәндә һөжүм итә һәм Мостафа IV-не азат итеү маҡсатында һарайға йүнәлә. Байраҡтар, бәләкәй генә отряды менән һарайға бикләнеп, уларға Мостафаның мәйетен сығарып ташлай, һарайҙың бер өлөшөн шартлата һәм үҙе лә емереклектәр эсендә һәләк була. Бер нисә сәғәттән башында Рәмимз паша торған хөкүмәткә тоғро өс меңлек ғәскәр килеп етә, янычарҙарҙы тар-мар итә һәм уларҙың байтаҡ өлөшөн юҡ итә. Мәхмүт, 1812 йылда Бухарест килешеүе менән тамамланған Рәсәй менән һуғыш бөткәнгә тиклем, реформаларын кисектереп торорға ҡарар итә. Вена конгресы Ғосман империяһының хәленә ҡайһы бер үҙгәрештәр индерә йәки, дөрөҫөрәге, ғәмәлдә булғанды теорияла һәм географик карталарҙа нығыта. Далмация менән Иллирия Австрия составына, Рәсәйгә Бессарабия раҫлана; ете Ионик утрауы инглиз протектораты аҫтында үҙидаралыҡҡа эйә була; инглиз суднолары Дарданелл боғаҙы аша ирекле үтеү хоҡуғына эйә була. Хатта империяның үҙендә ҡалған ерҙәрҙә лә хөкүмәт үҙен ышаныслы тоймаған. 1817 йылда Сербияла ихтилал башлана, ул, 1829 йылда үҙ кенәзе идаралығына эйә Сербияны Адрианополь килешеүе буйынса танығандан һуң ғына, тамамлана. 1820 йылда Али паша Янинский ихтилалы башлана. Үҙ улдарының хыянаты арҡаһында уның ғәскәре еңелә, үҙе әсирлеккә алына һәм язалап үлтерелә; ләкин армияһының байтаҡ өлөшө грек баш күтәреүселәре кадрҙарын барлыҡҡа килтерә. 1821 йылда бойондороҡһоҙлоҡ өсөн һуғышҡа әйләнгән Греция ихтилалы башлана. Рәсәй, Франция һәм Англияның ҡыҫылғанлыҡтан, Төркиә һәм Мысыр флоты һәләк булған Ғосман империяһы өсөн бәхетһеҙ Наварин диңгеҙ алышынан (1827) һуң, ғосмандар Грецияны юғалтҡан. ==== Хәрби юғалтыуҙар ==== Янычарҙарҙан һәм дәрүиштәрҙән ҡотолоу ҙа (1826) төрөктәрҙе сербтар менән һуғышта ла, гректар менән һуғышта ла еңелеүҙән ҡотҡара алмай. Ошо ике һуғыш һәм уларға бәйле 1829 йылда Адрианополь килешеүе менән тамамланған урыҫ-төрөк һуғышы (1828-1829) башлана. Ғосман империяһы бөтә Сербияны тиерлек, Молдавияны, Валахияны, Грецияны, Ҡара диңгеҙҙең көнсығыш ярын юғалта. Унан һуң Ғосман империяһынан Мысыр хедивы (вице-солтаны) Мөхәммәт Али 1831-1833 һәм 1839) айырымлана. Мысырға ҡаршы көрәштә шундай һөжүмдәр кисерә, Ғосман империяһына бөтөнләй юҡҡа сығыу янаған; ләкин уны ике тапҡыр (1833 һәм 1839), батша Николай I Ғосман дәүләтенең тарҡалыуы арҡаһында яңы Европа һуғышы хәүефен һиҙенгәнгәлер, моғайын, Рәсәйҙең көтөлмәгән яҡлауы ҡотҡара. Хәйер, Төркиә яҡлы булыуы Рәсәйгә реаль файҙа килтерә: Гункьяр Скелесси килешеүе буйынса (1833), Ғосман империяһы, Дарданелл боғаҙы аша юлды Англия өсөн ябып, рус судноларына үтеү рөхсәтен бирә. Бер үк ваҡытта француздар ғосмандарҙан элек тә империяға номиналь бәйлелектә генә йөрөгән (1830 йылдан) Алжирҙы тартып алырға булған. ==== Гражданлыҡ реформалары ==== [[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Мәхмүт II]] 1839 йылда яңыртыуын башлай.]] Һуғыштар Мәхмүттең реформаторлыҡ ниәтен туҡтатмай; уның батшалыҡ итеү осоронда армияла шәхси үҙгәртеп ҡороуҙар дауам иткән. Ул шулай уҡ халыҡтың белем кимәлен күтәреү хаҡында хәстәрлек күрә; уның ҡарамағында (1831) француз телендә Ғосман империяһында рәсми характерҙағы тәүге гәзит («Moniteur ottoman») сыға башлай. 1831 йылдың аҙағынан төрөк телендә «Таквим-и векаи» тигән исем аҫтында тәүге рәсми гәзит сыға башлай. Бөйөк Пётр кеүек, бәлки, аңлы рәүештә унан өлгө алып, Мәхмүт халыҡты Европа йолаларына яҡынайтырға ынтылған; үҙе лә Европа костюмын кейгән һәм чиновниктарынан да талап иткән, сәллә кейеүҙе тыйған Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа фейерверклы, европа музыкаһын яңғыратып, европа өлгөһөндә байрамдар ойошторған. Үҙе ниәт иткән гражданлыҡ ҡоролошоноң мөһим реформаларына тиклем йәшәй алмай; уларын вариҫы тормошҡа ашырырға тейеш була. Әммә ул эшләгәндең бәләкәй генә өлөшө лә мосолман халҡының дини тойғоларына ҡаршы килгән. Ул Ҡөрьән рөхсәт итмәгән аҙым яһаған: үҙенең һүрәте төшөрөлгән тәңкә сүкеткән (элекке солтандар ҙа портреттарын эшләткән тигән хәбәрҙәр ҙә ҙур шик тыуҙыра). Уның батшалығы осоронда дәүләттең төрлө тарафтарында, бигерәк тә Константинополдә, мосолмандарҙың дини тойғолары ниеҙендә башланған баш күтәреүҙәр бер туҡтауһыҙ барған; хөкүмәт уларҙы аяуһыҙ баҫтырған: ҡайһы берҙә бер нисә көндә Босфорға 4000-әр мәйет ташланған. Шул уҡ ваҡытта, Мәхмүт үҙенең аяуһыҙ дошмандарын, [[ғөләмә]]ләрҙе һәм [[дәрүиш]]тәрҙе, үлтерергә лә оялмаған. Мәхмүт батшалығы осоронда Истанбулда йыш ҡына махсус ут төртөү арҡаһында тоҡанған янғындар айырыуса күп булған; халыҡ уларҙы солтандың гонаһтары өсөн Алла тарафынан ебәрелгән яза тип аңлатҡан. ==== Хакимлығы һөҙөмтәләре ==== Истребление [[янычары|янычар]], сначала повредившее Османской империи, лишив её хотя и плохого, но все-таки не бесполезного войска, по прошествии нескольких лет оказалось в высшей степени благодетельным: вооруженные силы Порты почти сравнялись с европейскими регулярными армиями, что было наглядно доказано в [[Крымская война|Крымскую кампанию]] и ещё более во время русско-турецкой войны 1877—1878 годов, а также в войне с Грецией 1897 года. Территориальное сокращение, в особенности потеря Греции, оказалось для империи тоже скорее выгодным, чем вредным. Исторически османы никогда не допускали к военной службе христиан; между тем, области со сплошным христианским населением ([[Греция]] и [[Сербия]]), не увеличивая турецкой армии, в то же время требовали от неё значительных военных гарнизонов, которые не могли быть пущены в ход в случае острой необходимости. В особенности это применимо к Греции, которая ввиду растянутой морской границы не представляла даже стратегических выгод для Османской империи, более сильной на суше, чем на море. Потеря территорий сократила государственные доходы империи, но в царствование Махмуда несколько оживилась торговля Османской империи с европейскими государствами, несколько поднялась производительность страны ([[хлеб]], [[табак]], [[Виноград культурный|виноград]], [[розовое масло]] и др.). Таким образом, несмотря на все внешние поражения, несмотря даже на страшную [[Битва при Незибе|битву при Низибе]], в которой [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]] уничтожил значительную османскую армию и за которой последовала потеря целого флота, Махмуд оставил Абдул-Меджиду государство скорее усиленное, чем ослабленное. Усилено оно было ещё и тем, что отныне интерес европейских держав был теснее связан с сохранением Османского государства. Необычайно поднялось значение [[Босфор]]а и Дарданелл; европейские державы чувствовали, что захват Константинополя одной из них нанесёт непоправимый удар остальным, и поэтому сохранение слабой Османской империи считали для себя более выгодным. --> == Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) == <!--Махмуду наследовал его 16-летний сын [[Абдул-Меджид]], не отличавшийся его энергией и непреклонностью, но зато бывший более культурным и мягким по своему характеру человеком. Несмотря на всё, сделанное Махмудом, битва при Низибе могла бы окончательно погубить Османскую империю, если бы Россия, Англия, Австрия и Пруссия не заключили союза для охраны целости Порты ([[1840]]); они составили трактат, в силу которого египетский вице-король сохранял на наследственном начале Египет, но обязывался немедленно очистить Сирию, а в случае отказа должен был лишиться всех своих владений. Союз этот вызвал негодование во Франции, поддерживавшей Мухаммеда Али, и Тьер сделал даже приготовления к войне; однако [[Луи-Филипп]] на неё не решился. Несмотря на неравенство сил, Мухаммед Али готов был сопротивляться; но английская эскадра бомбардировала [[Бейрут]], сожгла египетский флот и высадила в Сирию корпус в 9000 чел., который при помощи [[маронит]]ов нанёс несколько поражений египтянам. Мухаммед Али уступил; Османская империя была спасена, и Абдул-Меджид, поддерживаемый Хозревом-пашой, Решидом-пашой и другими сподвижниками отца, приступил к реформам. === Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат === 3 ноября 1839 года Абдул-Меджид издал так наз. [[Гюльханейский хатти-шериф]] (Гюльханэ — «жилище роз», название площади, где был объявлен [[Хатт-и-шериф]]) — общеимперский указ, определявший принципы, которым намеревалось следовать правительство: * обеспечение всем подданным совершенной безопасности относительно их жизни, чести и имущества; * правильный способ распределения и взимания налогов; * столь же правильный способ набора солдат. Признавалось необходимым изменить распределение податей в смысле их уравнительности и отказаться от системы сдачи их на откуп, определить расходы на сухопутные и морские силы; установлялась публичность [[судопроизводство|судопроизводства]]. Все эти льготы распространялись на всех подданных султана без различия вероисповеданий. Сам султан принёс присягу на верность хатти-шерифу. Оставалось осуществить обещание на самом деле. --> === Гумайюн === <!-- После [[Крымская война|Крымской войны]] султан опубликовал новый гатти-шериф [[гумайюн]] ([[1856]]), в котором подтверждались и подробнее развивались принципы первого; особенно настаивалось на [[Социальное равенство|равенстве]] всех подданных, без различия вероисповедания и национальности. После этого гатти-шерифа был отменён старинный закон о смертной казни за переход из ислама в другую религию. Однако большая часть этих постановлений оставалась только на бумаге. Высшее правительство частью было не в силах справиться с своеволием низших чиновников, частью и само не хотело прибегать к некоторым мерам, обещанным в гатти-шерифах, как, например, к назначению христиан на разные должности. Однажды оно сделало попытку вербовать солдат из христиан, но это вызвало недовольство и среди мусульман, и среди христиан, тем более, что правительство при производстве в офицеры не решалось отказаться от религиозных принципов ([[1847]]); скоро эта мера была отменена. Массовые убийства [[маронит]]ов в Сирии ([[1845]] и др.) подтверждали, что веротерпимость по-прежнему была чужда Османской империи. В течение царствования Абдул-Меджида были улучшены [[дорога|дороги]], построено множество [[мост]]ов, проведено несколько [[телеграф]]ных линий, [[почта]] организована по европейскому образцу. События [[1848]] г. вовсе не отозвались в Османской империи; только [[Революция 1848—1849 годов в Венгрии|венгерская революция]] побудила османское правительство сделать попытку восстановить своё господство на Дунае, но поражение венгров рассеяло его надежды. Когда [[Кошут, Лайош|Кошут]] с товарищами спаслись на турецкой территории, то Австрия и Россия обратились к султану Абдул-Меджиду с требованием их выдачи. Султан ответил, что религия запрещает ему нарушить долг гостеприимства. === Ҡырым һуғышы === [[1853]]—[[1856]] гг. были временем новой [[Восточная война|Восточной войны]], закончившейся в 1856 г. [[Парижский мирный договор (1856)|Парижским миром]]. На [[Парижский конгресс]] был на началах равноправности допущен представитель Османской империи, и этим самым империя признана членом европейского концерна. Однако это признание имело скорее формальный характер, чем действительный. Прежде всего Османская империя, участие которой в войне было весьма велико и которая доказала увеличение своей боевой способности сравнительно с первой четвертью XIX или с концом XVIII в., в действительности получила от войны очень мало; срытие русских крепостей на северном побережье Чёрного моря имело для неё ничтожное значение, а потеря Россией права держать военный флот на Чёрном море не могла быть продолжительна и была отменена уже в 1871 г. Далее, консульская юрисдикция была сохранена и доказывала, что Европа всё же смотрит на империю Османов как на государство варварское. После войны европейские державы стали заводить на территории империи свои почтовые учреждения, независимые от османских. Война не только не увеличила власти Османской империи над вассальными государствами, но ослабила её; дунайские княжества в [[1861]] г. объединились в одно государство [[Румыния|Румынию]], а в Сербии дружественные Турции [[Обреновичи]] были низвергнуты и заменены дружественными России [[Карагеоргиевичи]]; несколько позже Европа принудила империю удалить из Сербии свои гарнизоны ([[1867]]). Во время Восточной кампании Османская империя сделала заём в Англии в 7 млн [[фунт стерлингов|фунтов стерлингов]]; в 1858,1860 и 1861 гг. пришлось сделать новые займы. В то же время правительство выпустило значительное количество бумажных денег, курс которых скоро и сильно пал. В связи с другими событиями это вызвало торговый кризис [[1861]] г., тяжело отразившийся на народонаселении. --> == Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) == Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй. Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла. Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән. === Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү === Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған. Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән. Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған<ref>{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}</ref>. 1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була. Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы. === Черногориялағы һуғыш === 1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына. === Криттағы ихтилал === 1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына. Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән. === Дәүләт түңкәрелеше === 1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. <!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --> Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти». 1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла. == [[Абдулхәмит II]] == <!-- Уже в конце царствования Абдул-Азиза началось [[Боснийско-Герцеговинское восстание|восстание в Герцеговине и Боснии]], вызванное крайне тяжёлым положением населения этих областей, частью обязанного отбывать [[барщина|барщину]] на полях крупных землевладельцев-мусульман, частью лично свободного, но совершенно бесправного, угнетаемого непомерными поборами и в то же время постоянно подогреваемого в своей ненависти к туркам близким соседством свободных [[черногорцы|черногорцев]]. Весной [[1875]] г. некоторые общины обратились к султану с просьбой уменьшить налог на баранов и налог, уплачиваемый христианами взамен воинской повинности, и организовать полицию из христиан. Им даже не ответили. Тогда их жители взялись за оружие. Движение быстро охватило всю Герцеговину и распространилось на Боснию; [[Никшич]] был осаждён повстанцами. Из Черногории и Сербии на помощь повстанцам двинулись отряды добровольцев. Движение вызвало большой интерес за границей, особенно в [[Россия|России]] и в [[Австрия|Австрии]]; последняя обратилась к [[Порта|Порте]] с требованием религиозной равноправности, понижения налогов, пересмотра законов о недвижимой собственности и проч. Султан немедленно обещал всё это исполнить (февраль 1876), но повстанцы не соглашались положить оружие, пока не будут выведены османские войска из Герцеговины. Брожение перешло и на Болгарию, где османцы в виде ответа произвели страшную резню (см. [[Болгария]]), вызвавшую негодование во всей Европе (брошюра [[Гладстон, Уильям Эварт|Гладстона]] о зверствах в Болгарии), были поголовно вырезаны целые селения, до грудных детей включительно. Болгарское восстание было потоплено в крови, но герцеговинское и боснийское продолжалось и в 1876 г. и вызвало наконец вмешательство Сербии и Черногории (1876—1877 г; см. [[Сербско-турецкая война (1876—1877)|Сербо-черногорско-турецкая война]]). 6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления. В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.). [[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]] Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался. === 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков. === Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар === Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено. [[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]] В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]]. В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен. Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]<ref>{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}</ref>; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства. 14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела. [[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]] В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок. В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями. В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию. Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции. В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования. --> == XX быуат == <!-- В XX веке на окраинах империи усилились сепаратистские настроения. Османская империя начала постепенно терять свои территории, уступая технологическому превосходству Запада. === Йәш төрөктәр революцияһы === [[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|Демонстрация в районе [[Султанахмет]], Стамбул, 1908 год]] [[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Османская открытка в ознаменование младотурецкой революции]] В начале XX века в [[Османская империя|Османской империи]] появилось политическое движение [[Младотурки|младотурков]], которое было вдохновлено основанной в 1831 году подпольной организацией [[Молодая Италия]]. В 1908 году состоялась [[младотурецкая революция]], ведущую роль в которой сыграло общество «[[Единение и прогресс|Иттихад ве таракки]]» («Единение и прогресс», ''иттихадисты''). Султан [[Абдул-Хамид II]] согласился восстановить конституцию 1876 года и созвать парламент. В 1909 году абсолютная власть монарха была [[Контрпереворот 1909 года|восстановлена мятежниками]], но вскоре они потерпели поражение и парламент избрал новым султаном [[Мехмед V|Мехмеда V]] — брата Абдул-Хамида II. Будущий триумвир [[Энвер-паша|Энвер Исмаил]] принимал активное участие в революции 1908 года и был одним из лидеров «Единения и прогресса». [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] также отличился во время революции и принял участие в подавлении контрпереворота 1909 года. [[Мехмед Талаат-паша|Мехмед Талаат]] был другом Энвера Исмаила и после революции был избран депутатом парламента ''(меджлис-и умуми)'' от [[Эдирне]]. Воспользовавшись сложившейся ситуацией после революции младотурков, в октябре 1908 года [[Австро-Венгрия]] аннексировала [[Босния и Герцеговина|Боснию и Герцеговину]], что в дальнейшем привело к [[Боснийский кризис|Боснийскому кризису]]. В 1911 году началась [[Итало-турецкая война|война между Италией и Османской империей]], которая привела к потере турками [[Триполитания|Триполитании]], [[Киренаика|Киренаики]] и архипелага [[Додеканес]] в Эгейском море. Вслед за этой войной, продемонстрировавшей слабость турецкой армии, последовала война Османской империи с [[Балканский союз|Балканским союзом]]. === Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше === В октябре 1912 года началась [[Первая Балканская война]] между Османской империей и членами [[Балканский союз|Балканского союза]] — [[Третье Болгарское царство|Болгарией]], [[Королевство Сербия|Сербией]], [[Королевство Греция|Грецией]] и [[Королевство Черногория|Черногорией]]. Превосходящие по численности войска Союза добились быстрого успеха над находящимися в невыгодном стратегическом положении турками. [[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|[[Энвер-паша]] принимает иностранных представителей после [[Государственный переворот в Османской империи (1913)|переворота 1913 года.]]]] В январе 1913 года [[Единение и прогресс|иттихадист]] [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], убеждённый в том, что великий визирь [[Мехмед Камиль-паша|Камиль-паша]] и кабинет министров готовы заключить унизительный мир с Балканским союзом, устроил государственный переворот. По требованию Энвера султан [[Мехмед V]] назначил нового великого визиря, которым стал [[Махмуд Шевкет-паша]]. В новом правительстве получили портфели лишь трое умеренных представителей партии «Единение и прогресс». После истечения срока перемирия в феврале 1913 года война на Балканах возобновилась. Не имея возможности помочь своим городам в Европе, Османская империя была вынуждена наблюдать, как они постепенно переходят в руки союзников. В конце марта защитники [[Эдирне]] капитулировали и сдали город болгарам. После поражения, вызвавшего глубокий национальный кризис в стране, великий визирь немедленно объявил о готовности заключить мирный договор. В итоге Османская империя уступила членам Балканского союза 155,4 тыс. м² своей территории с 4 млн населения, потеряв почти все европейские владения. --> === Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы === <!-- Иттихадисты, которые оправдывали государственный переворот 1913 года необходимостью сохранить Эдирне в составе империи, оказались в неудобном положении и свергнутые ими либералы были полны решимости расквитаться с оппонентами. Спустя всего несколько дней после [[Лондонский мирный договор (1913)|подписания мирного договора]] великий визирь Махмуд Шевкет-паша был застрелен боевиками. Члены «Единения и прогресса» умело воспользовались ситуацией и в ходе начавшейся «чистки» устранили либералов с политической арены. В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря. Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране. === Беренсе донъя һуғышы === Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы. 2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]<ref>{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}</ref>. [[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]] Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]]. Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]]. Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года<ref>{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}</ref>. Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию<ref name="петросян">{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}</ref>. --> === Империяның тарҡалыуы === <!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции. [[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]] [[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом. [[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]]. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}} * [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]] * [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи]. {{Библиоинформация}} {{^|12px}} {{Османская империя в темах}} {{История Турции}} [[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]] [[Категория:Ғосман империяһы тарихы]] 2c4czmq4im3lg82a2kgqu62xkifnlx5 1147468 1147422 2022-07-28T19:17:25Z Akkashka 14326 /* Хакимлығы һөҙөмтәләре */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған. == Империяның барлыҡҡа килеүе == [[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]] Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= "gug_144-145"}} XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған<ref name="gug_144-145" />. XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана<ref name="gug_144-145" />. Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай. Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән. Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә. Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала. [[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]] Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән. 1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән == Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) == * 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу. * 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу. == Бөйөк империя осоро == Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә. Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған. [[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]] Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай. === Косово ҡырындағы алыш === 1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай<ref>{{книга |автор = Чиркович Сима. |заглавие = История сербов |место = М. |издательство = Весь мир |год = 2009 |страницы = 109 |isbn = 978-5-7777-0431-3 }}</ref>. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған. ==== Моратты үлтереү ==== Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан. Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға. === XV быуат башы === Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән. 1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата. Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була. Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола. Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә. [[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]] Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай. Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған. '''Константинополде алыу''' [[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]] Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән. Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған. Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә === Баҫып алыуҙары === Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған. Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән. Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән. 1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына Отрантоны ҡалдырған. Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә. === Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы === Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]] Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй. Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған. Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған. Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан. Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә. Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән. Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән. Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517). Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]] Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған. === Сөләймән I хакимлығы === [[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]] Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған. Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона. [[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]] 1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған. ==== Франция менән союз ==== Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй. 1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән. Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528). ==== Хәрби уңыштары ==== 1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була. 1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә. Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә. === Сәлим II хакимлығы === [[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]] Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай. [[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]] Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне. Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған. === Морат III һәм Меһмет III хакимлығы === Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан. Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән. Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була. == Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) == Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә. Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған. Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй. Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла. === 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === [[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]] 1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған. Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған. Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла. Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән. 1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған. Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт эшмәкәрҙәре тип танылған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан. === Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Илселәр [[Топҡапы]] һарайында]] Янычарҙар ихтилалы һөҙөмтәһендә тәхеткә ултыртылған Мостафаның ағаһы һәм вариҫы Әхмәт III (1703—1730) көтөлмәгән ҡыйыулыҡ һәм үҙаллылыҡ күрһәтә. Ул ғәскәрҙең бик күп офицерҙарын ҡулға алып, ашығыс рәүештә язалап үлтерә лә, үҙе ултыртҡан бөйөк вәзир (саҙр-азам) Әхмәт пашаны вазифаһынан бушата. Яңы бөйөк вәзир Дамадғассан паша дәүләттең төрлө урындарында ихтилалдарҙы тынысландыра, сит ил сауҙагәрҙәрен ҡурсалай, мәктәптәргә нигеҙ һала. Оҙаҡламай ул һәрәмдән сыҡҡан интрига арҡаһында ҡолатыла, һәм вәзирҙәр иҫ киткес тиҙлек менән алмашына башлай; ҡайһы берҙәре власта ике аҙнанан артыҡ ҡала алмай. Ғосман империяһы хатта Төньяҡ һуғышта Рәсәй күргән ауырлыҡтарҙы ла үҙе өсөн отошло файҙаланмай. 1709 йылда ғына ул Полтаванан ҡасҡан Швеция короле Карл XII ҡабул итә һәм уның инаныуҙары йоғонтоһонда Рәсәйгә ҡаршы һуғыш башлай. Был ваҡытҡа ғосмандарҙың хакимлыҡ итеүсе даирәләрендә Рәсәйгә ҡаршы һуғыш түгел, ә уның менән Австрияға ҡаршы союз тураһында хыялланған бер партия бар ине; был партияға башлыҡ итеп вәзир Номан Көпрүлү тәғәйенләнгән була, һәм уның әүәлге ҡолауына Карл XII ҡыҫылышы һуғышҡа сигнал булып хеҙмәт итә. Прутта төрөк һәм татарҙарҙың 200 000—дән ашыу ғәскәре уратып алған Пётр I батшаның хәле бик ҡурҡыныс ине. Петрҙың үлеме ҡотолғоһоҙ була, ләкин бөйөк вәзир Балтажи-Меһмет, батша Пётр I-нең Азов буйынса сағыштырмаса бик аҙ ғына ташламаһына алданып (1711), уны сығара. Һуғыш партияһы Балтажи-Меһметты ҡолата һәм Лемносҡа һөргөнгә ебәрә, ләкин Рәсәй консуллыҡ юлы менән Ғосман империяһынан Карл XII алып сығыуға өлгәшә, бының өсөн уға көс ҡулланырға тура килә. Ғосмандар 1714-1718 йылдарҙа Венеция һәм 1716-1718 йылдарҙа Австрия менән һуғыш алып бара. Пассаровицкий тыныслыҡ килешеүе (1718 йыл) буйынса Ғосман империяһы Мореяны кире ҡайтара, әммә Сербияның күпселек өлөшө, Банат, Валахияның бер өлөшө менән бергә Белградты Австрияға бирә. 1722 йылда, династияны туҡтауы һәм һуңынан Фарсы болаларынан файҙаланып, Европала юғалтҡандары өсөн үҙҙәрен бүләкләргә өмөтләнеп, ғосмандар шиғыйҙарға ҡаршы дини һуғыш башлай. Был һуғышта бер нисә тапҡыр еңелеүе һәм фарсыларҙың Ғосман биләмәһенә баҫып инеүе Константинополдә яңы ихтилалға сәбәпсе була: Әхмәт ҡолатыла, һәм тәхеткә уның ағаһы Мостафа II-нең улы Мәхмүт I ултыра. === Мәхмүт I хакимлығы === Йомшаҡлығы һәм кешелеклелеге менән ғосман солтандары араһында айырылып торған Мәхмүт I (1730—1754) (ул ҡолатылған солтанды һәм уның улдарын үлтермәй һәм ғөмүмән язалау ҡулланмай) дәүерендә Фарсы иленә ҡаршы мәғәнәһеҙ һуғыш дауам иткән. Австрия менән һуғыш Белград тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана (1739), уға ярашлы төрөктәр Белград һәм Орсова менән Сербияны кире ҡайтара. Рәсәй ғосмандарға ҡаршы уңышлы эш итә, әммә австрийҙарҙың сепарат килешеү төҙөүе урыҫтарҙы ла юл ҡуйырға мәжбүр итә; Рәсәй яулағандарынан, нығытмаларҙы йәшереү йөкләмәләрен алып, Азовты ғына һаҡлап ҡала. Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ибраһим Басмажи беренсе төрөк типографияһын ойоштора. Мөфтөй бер ни тиклем икеләнгәндән һуң, мәғрифәтселек мәнфәғәте өсөн был башланғысҡа фатихаһын раҫлап, фәтүә бирә, ә солтан ғәтти-шәриф менән рөхсәт итә. Ҡөрьән һәм башҡа изге китаптарҙы баҫтырыу ғына тыйылған. Типографияның тәүге осоронда унда 15 китап (ғәрәп һәм фарсы һүҙлектәре, Ғосман дәүләте тарихы һәм дөйөм география буйынса бер нисә китап, хәрби сәнғәт, сәйәси экономия һ. б.) баҫыла. Ибраһим Басмажи үлгәндән һуң, типография ябыла, яңыһы [[1784 йыл]]да ғына барлыҡҡа килә. Мәхмүт I йәше еткәс донъянан китә, уны энеһе һәм вариҫы Ғосман III (1754—1757) алмаштыра. Ғосман III-нөң идаралыҡ йылдары тыныс үткән һәм хоҙай биргән ғүмерен йәшәп вафат булған. == Реформаларға ынтылыш (1757—1839) == Ғосман III солтан урынына Әхмәт III-нөң улы Мостафа III (1757-74) тәхет вариҫы була. Ул Ғосман империяһы сәйәсәтен үҙгәртергә һәм уның ҡоралының көсөн ҡайтарырға теләүен белдерә. Ул ярайһы уҡ ҙур реформалар (Суэц муйыны һәм Кесе Азия аша каналдар ҡаҙыу) башҡарырға ниәт итә, асыҡтан-асыҡ ҡоллоҡто күрә алмай һәм байтаҡ әсирҙе иреккә сығара. Элек Ғосман империяһында ғүмерҙә булмаған ике осраҡ дөйөм ризаһыҙлыҡты айырыуса арттыра: Мәккәнән ҡайтҡан хаҡ диндарҙарҙың каруаны талана һәм юҡ ителә, һәм грек милләтле диңгеҙ юлбаҫарҙары төрөк адмирал карабын баҫып ала. Былар барыһы ла дәүләт власының сиктән тыш көсһөҙ булыуын раҫлай. Финанстарҙы көйләү өсөн, Мостафа III үҙенең һарайында экономиянан башлай, ләкин шуның менән бергә тәңкәнең боҙолоуына ла юл ҡуя. Мостафа ҡурсалауында Константинополдә тәүге асыҡ китапхана, бер нисә мәктәп һәм дауахана асыла. 1761 йылда ул Пруссия менән бик теләп килешеү төҙөй, уға ярашлы прус сауҙа караптарына ғосман һыуҙарында иркен йөҙөргә мөмкинлек бирелә; Ғосман империяһындағы прус подданныйҙары үҙ консулдарының юрисдикцияларына буйһона. Рәсәй һәм Австрия Мостафаға Пруссия бирелгән хоҡуҡтарҙы ғәмәлдән сығарғаны өсөн 100 000 дукат тәҡдим итә, әммә һөҙөмтәһе булмай: Мостафа үҙ дәүләтен Европа цивилизацияһы менән яҡынайтырға теләгән. Реформалар ниәттән ары китмәгән, башланмаған да. 1768 йылда солтан 6 йыл дауам иткән һәм 1774 йылда Көсөк-Кайнаржи тыныслыҡ килешеү менән тамамланған 1768-1774 йылдарҙағы Рус-төрөк һуғышын иғлан итергә тейеш була. Тыныслыҡ килешеүе Мостафаның энеһе һәм вариҫы Абдулхәмит I осоронда (1774-1789) төҙөлә. === Абдулхәмит I хакимлығы === Империя бөтә биләмәһендә лә ризаһыҙлыҡ хөкөм һөрә ине. Орлов ҡуҙғытҡан гректар тулҡынланған, әммә, урыҫтар ярҙамһыҙ ҡалдырғанлыҡтан, сағыштырмаса тиҙ һәм еңел тынысландырыла һәм аяуһыҙ язалана. Бағдад Әхмәт-пашаһы үҙен бойондороҡһоҙ тип иғлан итә; Ғәрәп күсмә халыҡтары хуплаған Таһер Галилея һәм Акра шәйехе дәрәжәһен алған; Мөхәммәт Бей Әбү әл-Даһаб хакимлығы аҫтында торған [[Мысыр]] яһаҡ түләргә уйламаған да; Бушатлия Мәхмүт, Скутарий пашаһы идара иткән Төньяҡ Албания ҡаты ихтилал хәлендә; Али, Янинский пашаһы, үҙ аллы батшалыҡ төҙөүгә ныҡ ынтылған. Абдулхәмит I бөтә батшалыҡ итеү дәүерендә был ихтилалдарҙы тынысландырыу менән мәшғүл була, әммә Ғосман хөкүмәтенең ихтилалдарҙы йүгәнләрлек аҡсаһы һәм тәртипле ғәскәре лә булмай. Етмәһә, быға төрөктәргә уңышһыҙлыҡ килтергән Рәсәй һәм Австрия менән яңы һуғыш (1787-1791) ҡушыла. Ул Рәсәй менән Яссы килешеүе (1792) менән тамамлана. Был тыныслыҡ килешеүе буйынса Ҡырым ярымутрауы һәм Буг менән Днестр араһындағы биләмәләр бөтөнләйгә Рәсәйгә бирелә. Шулай уҡ Төркиә Австрия менән Систов килешеүен (1791) төҙөй. Һуңғыһы Ғосман империяһы өсөн сағыштырмаса уңайлы булған, сөнки уның төп дошманы Изге Рим империяһы императоры Иосиф II вафат була, ә Леопольд үҙенең бөтә иғтибарын Францияға йүнәлткән. Австрия һуғышта яулаған биләмәләренең күп өлөшөн ғосмандарға кире ҡайтарған. Тыныслыҡ килешеүе Абдулхәмидтең бер туғанының улы Сәлим III менән төҙөлгән (1789-1807). Территориаль юғалтыуҙарҙан тыш, һуғыш Ғосман дәүләте тормошона тағы бер етди үҙгәреш индерә: ул башланыр алдынан (1785) империя үҙенең дәүләт килемдәре менән гарантияланған беренсе (тәүҙә эске) дәүләт бурысы буйынса килешеү төҙөй. === Сәлим III хакимлығы === Солтан [[Сәлим III]] тәүгеләрҙән булып Ғосман империяһының тәрән көрсөктә икәнен аңлай һәм илдең хәрби һәм дәүләт ойошмаһын реформалаштырыуға тотона. Хөкүмәт көслө саралар менән Эгей диңгеҙен пираттарҙан таҙарта; ул сауҙа һәм халыҡ мәғарифын ҡурсалай. Уның төп иғтибары армияға йүнәлтелә. Янычарҙар һуғышта үҙҙәренең файҙаһыҙ булғанын, шул уҡ ваҡытта илде тыныслыҡ осоронда илде анархия хәлендә тотоуын иҫбатлай. Янычар формированиеларын солтан Европа өлгөһөндәге армия менән алмаштырырға ниәтләнгән ләкин шул арала ғына иҫке системаны алмаштырып булмаясағы билдәле булғанлыҡтан, реформаторҙар традицион формированиеларҙың торошон яҡшыртыуға айырым иғтибар бүлгән. Башҡа реформаларҙа солтан артиллерия һәм флоттың һуғышҡа һәләтлеген көсәйтеү буйынса саралар була. Хөкүмәт тактика һәм фортификация буйынса иң яҡшы сит ил әҫәрҙәрен ғосман теленә тәржемә итеүҙе хәстәрләй; француз офицерҙарын артиллерия һәм диңгеҙ училищеларында уҡытыусы урындарына саҡыра; тәүгеһендә хәрби фәндәр буйынса сит ил әҫәрҙәре китапханаһын аса. Туп ҡойоу оҫтаханалары яҡшыртыла; яңы өлгөләге хәрби судноларға Францияла заказ бирелә. Былар барыһы ла яҡынса саралар ине. [[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|Солтан [[Сәлим III]]]] Солтан армияның эске ҡоролошон үҙгәртеп ҡороуға күсергә теләгән; армияла яңы форма һәм ҡәтғиерәк тәртип индерә башлаған; яңылыҡ янычарҙарға ҡағылмаған. Шул арала Порта алдына ике етди һынау килеп баҫа: беренсенән, хөкүмәт биргән бойороҡтарҙы кире ҡағыусы видин пашаһы Пасван-Оғлу ихтилалы (1797), икенсенән - Наполеон I-нең Мысыр экспедицияһы. Көсөк-Хөсәйен Пасван-Оғлуға ҡаршы хәрәкәт итә һәм уның менән асыҡ һөҙөмтәһе булмаған ысын һуғыш алып бара. Хөкүмәт, ниһайәт, фетнәсе наместник менән һөйләшеүҙәргә тотона һәм уның тулыһынса тиерлек бойондороҡһоҙлоҡ нигеҙендә Видин пашалығы менән идара итеүгә ғүмерлек хоҡуҡтарын таный. 1798 йылда Франция генерал Бонапарт етәкселегендә Мысырға, артабан Сүриәгә һөжүм итә башлай. Бөйөк Британия Абукир янындағы һуғышта (1798) француз флотын юҡ итеп, Ғосман империяһын яҡлай. Экспедиция ғосмандар өсөн етди һөҙөмтәгә эйә булмай. Формаль яҡтан, Мысыр - Ғосман империяһы, ысынында иһә мәмлүктәр ҡулында ҡала. Француздарға ҡаршы һуғыш бөтөүгә (1801), Белградта армияла барған реформаларға риза булмаған янычарҙар ихтилалы башлана. Сербияла янычарҙар яғынан ҡыҫырыҡлауҙарҙан тамам йонсоу Карагеоргий етәкселегендәге халыҡ хәрәкәте (1804) башланыуға сәбәпсе була. Хөкүмәт тәүҙә хәрәкәтте яҡлап сыға, ләкин тиҙҙән ул ысын халыҡ ихтилалы формаһына әүерелә һәм Ғосман империяһына һуғыш хәрәкәттәрен башларға тура килә (ҡара: Иванковац эргәһендәге һуғыш). Рәсәй башлаған урыҫ-төрөк һуғышы (1806-1812) хәлде ҡатмарлаштыра. Бөйөк вәзир һәм башҡа юғары чиновниктар, хәрбиҙәр һуғыш хәрәкәттәре театрында булғанлыҡтан, реформаларға тотоноу артҡы планға ҡалдырыла. ==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ==== Истанбулда ҡаймаҡам (бөйөк вәзир ярҙамсыһы) һәм министр урынбаҫарҙары ғына ҡалған була. Шәйех-үл-ислам был мәл менән файҙаланып, солтанға ҡаршы фетнә ҡорорға була. Заговорҙа солтандың янычарҙарҙы регуляр армия полктарына бүлеп таратырға ниәтләүе тураһында имеш-мимештәргә ышанған имләмдәр һәм янычарҙар башлай. Заговорға ҡаймаҡам да ҡушыла. Билдәләнгән көндө янычар отряды көтмәгәндә баш ҡалалағы даими ғәскәрҙең гарнизонына һөжүм итә һәм һуйыш ойоштора. Янычарҙарҙың икенсе өлөшө Сәлимдең һарайын уратып алған һәм унан күрә алмаған кешеләрен язаға тарттырыуҙы талап иткән. Сәлим был талапты тормошҡа ашырыуға ҡыйыу ҡаршы тора. Ул ҡулға алына һәм һаҡ аҫтына ултыртыла. Солтан итеп Абдулхәмиттең улы, Мостафа IV (1807-1808) иғлан ителә. Ҡалала һуйыш ике көн дауам итә. Көсһөҙ Мостафа исеменән Шәйех-үл-ислам һәм ҡаймаҡам идара иткән. Әммә Сәлим яҡлылар ҙа ҡалған була. Ҡабаҡсы Мостафа түңкәрелеше ваҡытында Әлимдәр Мостафа паша Байраҡтар (Болгар ҡалаһы Рущук пашаһы) һәм уның яҡлылар солтан Сәлим III-нө тәхеткә ҡайтарыу тураһында һөйләшеүҙәр башлай. Ниһайәт, 16 меңлек армия менән Мостафа Байраҡтар Истанбулға юллана. Башта ул Хажи Али Ағаны алдан ебәрә, һәм (1808 йылдың 19 июлендә) Ҡабаҡсы Мостафа үлтерелә. Мостафа Байраҡтар армияһы менән, байтаҡ фетнәселәрҙе тар-мар итеп, Юғары Портаға килеп етә. Солтан Мостафа IV, Мостафа тәхеткә Сәлим III солтанды улының ҡайтарырға теләүен белгәс, Сәлимде һәм шаһзаданың энеһе Мәхмүтте үлтерергә бойора. Солтан шунда уҡ үлтерелә, ә шаһзада Мәхмүт үҙенең ҡолдары һәм хеҙмәтселәре ярҙамында иреккә сығарыла. Мостафа Байраҡтар Мостафа IV-не тәхеттән ҡолата һәм Мәхмүт II-не солтан итеп иғлан итә. Һуңғыһы уны бөйөк вәзир - садр-и-азам тип иғлан итә. === Мәхмүт II идаралығы === Мәхмүт II энергия кимәле һәм реформалар кәрәклеген аңлауы яғынан Сәлим III солтандан ҡалышмаған, Сәлимгә ҡарағанда уҫалыраҡ һәм үс алыусан кеше булған. Күп осраҡта илдең именлегенә ынтылыуға ҡарағанда, сәйәси алдан күреүсәнлеге менән үлсәнгән шәхси теләктәренә таянған. Яңылыҡтар өсөн бер ни тиклем әҙерлек була, аҡса өҫтөндә уйламау һәләте лә Мәхмүткә ярҙам иткәндер. Шуға күрә уның эшмәкәрлеге Сәлим эшмәкәрлегенә ҡарағанда нығыраҡ эҙ ҡалдырған. Үҙенең бөйөк вәзире итеп ул Сәлимгә һәм башҡа сәйәси дошмандарға ҡаршы фетнә күтәреүҙә ҡатнашҡандарҙы туҡмарға ҡушҡан Байраҡтарҙы тәғәйенләгән. Мостафаның ғүмере ваҡытлыса аялып торған. Янычар корпусын үҙгәртеп ҡороуҙы Байраҡтар иң тәүге реформаларҙың береһе итеп билдәләгән, ләкин ул һаҡһыҙлығы арҡаһында, 7000 һалдаты ғына ҡалған ғәскәренең бер өлөшөн хәрби хәрәкәттәр театрына ебәреп, яңылыша. 6000 янычар көтмәгәндә һөжүм итә һәм Мостафа IV-не азат итеү маҡсатында һарайға йүнәлә. Байраҡтар, бәләкәй генә отряды менән һарайға бикләнеп, уларға Мостафаның мәйетен сығарып ташлай, һарайҙың бер өлөшөн шартлата һәм үҙе лә емереклектәр эсендә һәләк була. Бер нисә сәғәттән башында Рәмимз паша торған хөкүмәткә тоғро өс меңлек ғәскәр килеп етә, янычарҙарҙы тар-мар итә һәм уларҙың байтаҡ өлөшөн юҡ итә. Мәхмүт, 1812 йылда Бухарест килешеүе менән тамамланған Рәсәй менән һуғыш бөткәнгә тиклем, реформаларын кисектереп торорға ҡарар итә. Вена конгресы Ғосман империяһының хәленә ҡайһы бер үҙгәрештәр индерә йәки, дөрөҫөрәге, ғәмәлдә булғанды теорияла һәм географик карталарҙа нығыта. Далмация менән Иллирия Австрия составына, Рәсәйгә Бессарабия раҫлана; ете Ионик утрауы инглиз протектораты аҫтында үҙидаралыҡҡа эйә була; инглиз суднолары Дарданелл боғаҙы аша ирекле үтеү хоҡуғына эйә була. Хатта империяның үҙендә ҡалған ерҙәрҙә лә хөкүмәт үҙен ышаныслы тоймаған. 1817 йылда Сербияла ихтилал башлана, ул, 1829 йылда үҙ кенәзе идаралығына эйә Сербияны Адрианополь килешеүе буйынса танығандан һуң ғына, тамамлана. 1820 йылда Али паша Янинский ихтилалы башлана. Үҙ улдарының хыянаты арҡаһында уның ғәскәре еңелә, үҙе әсирлеккә алына һәм язалап үлтерелә; ләкин армияһының байтаҡ өлөшө грек баш күтәреүселәре кадрҙарын барлыҡҡа килтерә. 1821 йылда бойондороҡһоҙлоҡ өсөн һуғышҡа әйләнгән Греция ихтилалы башлана. Рәсәй, Франция һәм Англияның ҡыҫылғанлыҡтан, Төркиә һәм Мысыр флоты һәләк булған Ғосман империяһы өсөн бәхетһеҙ Наварин диңгеҙ алышынан (1827) һуң, ғосмандар Грецияны юғалтҡан. ==== Хәрби юғалтыуҙар ==== Янычарҙарҙан һәм дәрүиштәрҙән ҡотолоу ҙа (1826) төрөктәрҙе сербтар менән һуғышта ла, гректар менән һуғышта ла еңелеүҙән ҡотҡара алмай. Ошо ике һуғыш һәм уларға бәйле 1829 йылда Адрианополь килешеүе менән тамамланған урыҫ-төрөк һуғышы (1828-1829) башлана. Ғосман империяһы бөтә Сербияны тиерлек, Молдавияны, Валахияны, Грецияны, Ҡара диңгеҙҙең көнсығыш ярын юғалта. Унан һуң Ғосман империяһынан Мысыр хедивы (вице-солтаны) Мөхәммәт Али 1831-1833 һәм 1839) айырымлана. Мысырға ҡаршы көрәштә шундай һөжүмдәр кисерә, Ғосман империяһына бөтөнләй юҡҡа сығыу янаған; ләкин уны ике тапҡыр (1833 һәм 1839), батша Николай I Ғосман дәүләтенең тарҡалыуы арҡаһында яңы Европа һуғышы хәүефен һиҙенгәнгәлер, моғайын, Рәсәйҙең көтөлмәгән яҡлауы ҡотҡара. Хәйер, Төркиә яҡлы булыуы Рәсәйгә реаль файҙа килтерә: Гункьяр Скелесси килешеүе буйынса (1833), Ғосман империяһы, Дарданелл боғаҙы аша юлды Англия өсөн ябып, рус судноларына үтеү рөхсәтен бирә. Бер үк ваҡытта француздар ғосмандарҙан элек тә империяға номиналь бәйлелектә генә йөрөгән (1830 йылдан) Алжирҙы тартып алырға булған. ==== Гражданлыҡ реформалары ==== [[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Мәхмүт II]] 1839 йылда яңыртыуын башлай.]] Һуғыштар Мәхмүттең реформаторлыҡ ниәтен туҡтатмай; уның батшалыҡ итеү осоронда армияла шәхси үҙгәртеп ҡороуҙар дауам иткән. Ул шулай уҡ халыҡтың белем кимәлен күтәреү хаҡында хәстәрлек күрә; уның ҡарамағында (1831) француз телендә Ғосман империяһында рәсми характерҙағы тәүге гәзит («Moniteur ottoman») сыға башлай. 1831 йылдың аҙағынан төрөк телендә «Таквим-и векаи» тигән исем аҫтында тәүге рәсми гәзит сыға башлай. Бөйөк Пётр кеүек, бәлки, аңлы рәүештә унан өлгө алып, Мәхмүт халыҡты Европа йолаларына яҡынайтырға ынтылған; үҙе лә Европа костюмын кейгән һәм чиновниктарынан да талап иткән, сәллә кейеүҙе тыйған Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа фейерверклы, европа музыкаһын яңғыратып, европа өлгөһөндә байрамдар ойошторған. Үҙе ниәт иткән гражданлыҡ ҡоролошоноң мөһим реформаларына тиклем йәшәй алмай; уларын вариҫы тормошҡа ашырырға тейеш була. Әммә ул эшләгәндең бәләкәй генә өлөшө лә мосолман халҡының дини тойғоларына ҡаршы килгән. Ул Ҡөрьән рөхсәт итмәгән аҙым яһаған: үҙенең һүрәте төшөрөлгән тәңкә сүкеткән (элекке солтандар ҙа портреттарын эшләткән тигән хәбәрҙәр ҙә ҙур шик тыуҙыра). Уның батшалығы осоронда дәүләттең төрлө тарафтарында, бигерәк тә Константинополдә, мосолмандарҙың дини тойғолары ниеҙендә башланған баш күтәреүҙәр бер туҡтауһыҙ барған; хөкүмәт уларҙы аяуһыҙ баҫтырған: ҡайһы берҙә бер нисә көндә Босфорға 4000-әр мәйет ташланған. Шул уҡ ваҡытта, Мәхмүт үҙенең аяуһыҙ дошмандарын, [[ғөләмә]]ләрҙе һәм [[дәрүиш]]тәрҙе, үлтерергә лә оялмаған. Мәхмүт батшалығы осоронда Истанбулда йыш ҡына махсус ут төртөү арҡаһында тоҡанған янғындар айырыуса күп булған; халыҡ уларҙы солтандың гонаһтары өсөн Алла тарафынан ебәрелгән яза тип аңлатҡан. ==== Хакимлығы йомғаҡтары ==== Янычарҙарҙы юҡ итеү башта Ғосман империяһына зыян килтергән, насар булһа ла, кәрәкле ғәскәрҙән мәхрүм иткән. Бер нисә йыл үткәндән һуң был үҙгәрештең ыңғай яғы ла беленгән: Порта ҡораллы көстәре Европаның регуляр армиялары менән тиңләшкәнлеге 1877—1878 йылдарҙа урыҫ-төрөк һуғышында һәм 1897 йылда Греция менән һуғышта ла асыҡ иҫбатлаған. Грецияны юғалтыу йәки биләмәне ҡыҫҡартыу империя өсөн зыянлыға ҡарағанда отошло булды. Тарихи яҡтан ғосмандар христиандарҙы хәрби хеҙмәткә бер ҡасан да алмаған; ә тотош христиан халҡы йәшәгән өлкәләр (Греция һәм Сербия) төрөк армияһын арттырмаһа ла, шул уҡ ваҡытта унан үтә ныҡ кәрәк булған осраҡта файҙалана алырлыҡ әһәмиәтле хәрби гарнизондарҙы талап иткән. Был бигерәк тә диңгеҙ сиктәре ныҡ һуҙылған булыуы арҡаһында диңгеҙгә ҡарағанда ҡоро ерҙә көслөрәк Ғосман империяһына стратегик отошло түгел Грецияға ҡарата ҡулланырлыҡ. Территорияларын юғалтыу сократила государственные доходы империяның дәүләт килемен ҡыҫҡартты, ләкин Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ғосман империяһының европа дәүләттәре менән сауҙаһы йәнләнә, илдең етештереүсәнлеге ([[икмәк]], [[тәмәке]], [[виноград]], [[рауза майы]] һ. б.) күтәрелә. Таким образом, несмотря на все внешние поражения, несмотря даже на страшную [[Битва при Незибе|битву при Низибе]], в которой [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммед Али]] уничтожил значительную османскую армию и за которой последовала потеря целого флота, Махмуд оставил Абдул-Меджиду государство скорее усиленное, чем ослабленное. Усилено оно было ещё и тем, что отныне интерес европейских держав был теснее связан с сохранением Османского государства. Необычайно поднялось значение [[Босфор]]а и Дарданелл; европейские державы чувствовали, что захват Константинополя одной из них нанесёт непоправимый удар остальным, и поэтому сохранение слабой Османской империи считали для себя более выгодным. == Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) == <!--Махмуду наследовал его 16-летний сын [[Абдул-Меджид]], не отличавшийся его энергией и непреклонностью, но зато бывший более культурным и мягким по своему характеру человеком. Несмотря на всё, сделанное Махмудом, битва при Низибе могла бы окончательно погубить Османскую империю, если бы Россия, Англия, Австрия и Пруссия не заключили союза для охраны целости Порты ([[1840]]); они составили трактат, в силу которого египетский вице-король сохранял на наследственном начале Египет, но обязывался немедленно очистить Сирию, а в случае отказа должен был лишиться всех своих владений. Союз этот вызвал негодование во Франции, поддерживавшей Мухаммеда Али, и Тьер сделал даже приготовления к войне; однако [[Луи-Филипп]] на неё не решился. Несмотря на неравенство сил, Мухаммед Али готов был сопротивляться; но английская эскадра бомбардировала [[Бейрут]], сожгла египетский флот и высадила в Сирию корпус в 9000 чел., который при помощи [[маронит]]ов нанёс несколько поражений египтянам. Мухаммед Али уступил; Османская империя была спасена, и Абдул-Меджид, поддерживаемый Хозревом-пашой, Решидом-пашой и другими сподвижниками отца, приступил к реформам. === Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат === 3 ноября 1839 года Абдул-Меджид издал так наз. [[Гюльханейский хатти-шериф]] (Гюльханэ — «жилище роз», название площади, где был объявлен [[Хатт-и-шериф]]) — общеимперский указ, определявший принципы, которым намеревалось следовать правительство: * обеспечение всем подданным совершенной безопасности относительно их жизни, чести и имущества; * правильный способ распределения и взимания налогов; * столь же правильный способ набора солдат. Признавалось необходимым изменить распределение податей в смысле их уравнительности и отказаться от системы сдачи их на откуп, определить расходы на сухопутные и морские силы; установлялась публичность [[судопроизводство|судопроизводства]]. Все эти льготы распространялись на всех подданных султана без различия вероисповеданий. Сам султан принёс присягу на верность хатти-шерифу. Оставалось осуществить обещание на самом деле. --> === Гумайюн === <!-- После [[Крымская война|Крымской войны]] султан опубликовал новый гатти-шериф [[гумайюн]] ([[1856]]), в котором подтверждались и подробнее развивались принципы первого; особенно настаивалось на [[Социальное равенство|равенстве]] всех подданных, без различия вероисповедания и национальности. После этого гатти-шерифа был отменён старинный закон о смертной казни за переход из ислама в другую религию. Однако большая часть этих постановлений оставалась только на бумаге. Высшее правительство частью было не в силах справиться с своеволием низших чиновников, частью и само не хотело прибегать к некоторым мерам, обещанным в гатти-шерифах, как, например, к назначению христиан на разные должности. Однажды оно сделало попытку вербовать солдат из христиан, но это вызвало недовольство и среди мусульман, и среди христиан, тем более, что правительство при производстве в офицеры не решалось отказаться от религиозных принципов ([[1847]]); скоро эта мера была отменена. Массовые убийства [[маронит]]ов в Сирии ([[1845]] и др.) подтверждали, что веротерпимость по-прежнему была чужда Османской империи. В течение царствования Абдул-Меджида были улучшены [[дорога|дороги]], построено множество [[мост]]ов, проведено несколько [[телеграф]]ных линий, [[почта]] организована по европейскому образцу. События [[1848]] г. вовсе не отозвались в Османской империи; только [[Революция 1848—1849 годов в Венгрии|венгерская революция]] побудила османское правительство сделать попытку восстановить своё господство на Дунае, но поражение венгров рассеяло его надежды. Когда [[Кошут, Лайош|Кошут]] с товарищами спаслись на турецкой территории, то Австрия и Россия обратились к султану Абдул-Меджиду с требованием их выдачи. Султан ответил, что религия запрещает ему нарушить долг гостеприимства. === Ҡырым һуғышы === [[1853]]—[[1856]] гг. были временем новой [[Восточная война|Восточной войны]], закончившейся в 1856 г. [[Парижский мирный договор (1856)|Парижским миром]]. На [[Парижский конгресс]] был на началах равноправности допущен представитель Османской империи, и этим самым империя признана членом европейского концерна. Однако это признание имело скорее формальный характер, чем действительный. Прежде всего Османская империя, участие которой в войне было весьма велико и которая доказала увеличение своей боевой способности сравнительно с первой четвертью XIX или с концом XVIII в., в действительности получила от войны очень мало; срытие русских крепостей на северном побережье Чёрного моря имело для неё ничтожное значение, а потеря Россией права держать военный флот на Чёрном море не могла быть продолжительна и была отменена уже в 1871 г. Далее, консульская юрисдикция была сохранена и доказывала, что Европа всё же смотрит на империю Османов как на государство варварское. После войны европейские державы стали заводить на территории империи свои почтовые учреждения, независимые от османских. Война не только не увеличила власти Османской империи над вассальными государствами, но ослабила её; дунайские княжества в [[1861]] г. объединились в одно государство [[Румыния|Румынию]], а в Сербии дружественные Турции [[Обреновичи]] были низвергнуты и заменены дружественными России [[Карагеоргиевичи]]; несколько позже Европа принудила империю удалить из Сербии свои гарнизоны ([[1867]]). Во время Восточной кампании Османская империя сделала заём в Англии в 7 млн [[фунт стерлингов|фунтов стерлингов]]; в 1858,1860 и 1861 гг. пришлось сделать новые займы. В то же время правительство выпустило значительное количество бумажных денег, курс которых скоро и сильно пал. В связи с другими событиями это вызвало торговый кризис [[1861]] г., тяжело отразившийся на народонаселении. --> == Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) == Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй. Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла. Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән. === Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү === Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған. Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән. Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған<ref>{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}</ref>. 1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була. Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы. === Черногориялағы һуғыш === 1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына. === Криттағы ихтилал === 1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына. Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән. === Дәүләт түңкәрелеше === 1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. <!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --> Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти». 1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла. == [[Абдулхәмит II]] == <!-- Уже в конце царствования Абдул-Азиза началось [[Боснийско-Герцеговинское восстание|восстание в Герцеговине и Боснии]], вызванное крайне тяжёлым положением населения этих областей, частью обязанного отбывать [[барщина|барщину]] на полях крупных землевладельцев-мусульман, частью лично свободного, но совершенно бесправного, угнетаемого непомерными поборами и в то же время постоянно подогреваемого в своей ненависти к туркам близким соседством свободных [[черногорцы|черногорцев]]. Весной [[1875]] г. некоторые общины обратились к султану с просьбой уменьшить налог на баранов и налог, уплачиваемый христианами взамен воинской повинности, и организовать полицию из христиан. Им даже не ответили. Тогда их жители взялись за оружие. Движение быстро охватило всю Герцеговину и распространилось на Боснию; [[Никшич]] был осаждён повстанцами. Из Черногории и Сербии на помощь повстанцам двинулись отряды добровольцев. Движение вызвало большой интерес за границей, особенно в [[Россия|России]] и в [[Австрия|Австрии]]; последняя обратилась к [[Порта|Порте]] с требованием религиозной равноправности, понижения налогов, пересмотра законов о недвижимой собственности и проч. Султан немедленно обещал всё это исполнить (февраль 1876), но повстанцы не соглашались положить оружие, пока не будут выведены османские войска из Герцеговины. Брожение перешло и на Болгарию, где османцы в виде ответа произвели страшную резню (см. [[Болгария]]), вызвавшую негодование во всей Европе (брошюра [[Гладстон, Уильям Эварт|Гладстона]] о зверствах в Болгарии), были поголовно вырезаны целые селения, до грудных детей включительно. Болгарское восстание было потоплено в крови, но герцеговинское и боснийское продолжалось и в 1876 г. и вызвало наконец вмешательство Сербии и Черногории (1876—1877 г; см. [[Сербско-турецкая война (1876—1877)|Сербо-черногорско-турецкая война]]). 6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления. В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.). [[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]] Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался. === 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков. === Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар === Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено. [[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]] В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]]. В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен. Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]<ref>{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}</ref>; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства. 14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела. [[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]] В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок. В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями. В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию. Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции. В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования. --> == XX быуат == <!-- В XX веке на окраинах империи усилились сепаратистские настроения. Османская империя начала постепенно терять свои территории, уступая технологическому превосходству Запада. === Йәш төрөктәр революцияһы === [[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|Демонстрация в районе [[Султанахмет]], Стамбул, 1908 год]] [[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Османская открытка в ознаменование младотурецкой революции]] В начале XX века в [[Османская империя|Османской империи]] появилось политическое движение [[Младотурки|младотурков]], которое было вдохновлено основанной в 1831 году подпольной организацией [[Молодая Италия]]. В 1908 году состоялась [[младотурецкая революция]], ведущую роль в которой сыграло общество «[[Единение и прогресс|Иттихад ве таракки]]» («Единение и прогресс», ''иттихадисты''). Султан [[Абдул-Хамид II]] согласился восстановить конституцию 1876 года и созвать парламент. В 1909 году абсолютная власть монарха была [[Контрпереворот 1909 года|восстановлена мятежниками]], но вскоре они потерпели поражение и парламент избрал новым султаном [[Мехмед V|Мехмеда V]] — брата Абдул-Хамида II. Будущий триумвир [[Энвер-паша|Энвер Исмаил]] принимал активное участие в революции 1908 года и был одним из лидеров «Единения и прогресса». [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] также отличился во время революции и принял участие в подавлении контрпереворота 1909 года. [[Мехмед Талаат-паша|Мехмед Талаат]] был другом Энвера Исмаила и после революции был избран депутатом парламента ''(меджлис-и умуми)'' от [[Эдирне]]. Воспользовавшись сложившейся ситуацией после революции младотурков, в октябре 1908 года [[Австро-Венгрия]] аннексировала [[Босния и Герцеговина|Боснию и Герцеговину]], что в дальнейшем привело к [[Боснийский кризис|Боснийскому кризису]]. В 1911 году началась [[Итало-турецкая война|война между Италией и Османской империей]], которая привела к потере турками [[Триполитания|Триполитании]], [[Киренаика|Киренаики]] и архипелага [[Додеканес]] в Эгейском море. Вслед за этой войной, продемонстрировавшей слабость турецкой армии, последовала война Османской империи с [[Балканский союз|Балканским союзом]]. === Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше === В октябре 1912 года началась [[Первая Балканская война]] между Османской империей и членами [[Балканский союз|Балканского союза]] — [[Третье Болгарское царство|Болгарией]], [[Королевство Сербия|Сербией]], [[Королевство Греция|Грецией]] и [[Королевство Черногория|Черногорией]]. Превосходящие по численности войска Союза добились быстрого успеха над находящимися в невыгодном стратегическом положении турками. [[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|[[Энвер-паша]] принимает иностранных представителей после [[Государственный переворот в Османской империи (1913)|переворота 1913 года.]]]] В январе 1913 года [[Единение и прогресс|иттихадист]] [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], убеждённый в том, что великий визирь [[Мехмед Камиль-паша|Камиль-паша]] и кабинет министров готовы заключить унизительный мир с Балканским союзом, устроил государственный переворот. По требованию Энвера султан [[Мехмед V]] назначил нового великого визиря, которым стал [[Махмуд Шевкет-паша]]. В новом правительстве получили портфели лишь трое умеренных представителей партии «Единение и прогресс». После истечения срока перемирия в феврале 1913 года война на Балканах возобновилась. Не имея возможности помочь своим городам в Европе, Османская империя была вынуждена наблюдать, как они постепенно переходят в руки союзников. В конце марта защитники [[Эдирне]] капитулировали и сдали город болгарам. После поражения, вызвавшего глубокий национальный кризис в стране, великий визирь немедленно объявил о готовности заключить мирный договор. В итоге Османская империя уступила членам Балканского союза 155,4 тыс. м² своей территории с 4 млн населения, потеряв почти все европейские владения. --> === Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы === <!-- Иттихадисты, которые оправдывали государственный переворот 1913 года необходимостью сохранить Эдирне в составе империи, оказались в неудобном положении и свергнутые ими либералы были полны решимости расквитаться с оппонентами. Спустя всего несколько дней после [[Лондонский мирный договор (1913)|подписания мирного договора]] великий визирь Махмуд Шевкет-паша был застрелен боевиками. Члены «Единения и прогресса» умело воспользовались ситуацией и в ходе начавшейся «чистки» устранили либералов с политической арены. В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря. Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране. === Беренсе донъя һуғышы === Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы. 2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]<ref>{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}</ref>. [[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]] Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]]. Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]]. Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года<ref>{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}</ref>. Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию<ref name="петросян">{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}</ref>. --> === Империяның тарҡалыуы === <!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции. [[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]] [[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом. [[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]]. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}} * [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]] * [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи]. {{Библиоинформация}} {{^|12px}} {{Османская империя в темах}} {{История Турции}} [[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]] [[Категория:Ғосман империяһы тарихы]] e64aqdkuhqurylf4qy4vprv24k9o9lv 1147495 1147468 2022-07-29T08:17:22Z Akkashka 14326 /* Хакимлығы йомғаҡтары */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған. == Империяның барлыҡҡа килеүе == [[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]] Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= "gug_144-145"}} XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған<ref name="gug_144-145" />. XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана<ref name="gug_144-145" />. Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай. Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән. Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә. Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала. [[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]] Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән. 1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән == Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) == * 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу. * 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу. == Бөйөк империя осоро == Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә. Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған. [[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]] Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай. === Косово ҡырындағы алыш === 1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай<ref>{{книга |автор = Чиркович Сима. |заглавие = История сербов |место = М. |издательство = Весь мир |год = 2009 |страницы = 109 |isbn = 978-5-7777-0431-3 }}</ref>. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған. ==== Моратты үлтереү ==== Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан. Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға. === XV быуат башы === Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән. 1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата. Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була. Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола. Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә. [[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]] Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай. Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған. '''Константинополде алыу''' [[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]] Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән. Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған. Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә === Баҫып алыуҙары === Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған. Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән. Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән. 1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына Отрантоны ҡалдырған. Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә. === Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы === Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]] Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй. Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған. Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған. Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан. Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә. Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән. Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән. Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517). Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]] Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған. === Сөләймән I хакимлығы === [[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]] Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған. Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона. [[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]] 1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған. ==== Франция менән союз ==== Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй. 1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән. Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528). ==== Хәрби уңыштары ==== 1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була. 1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә. Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә. === Сәлим II хакимлығы === [[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]] Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай. [[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]] Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне. Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған. === Морат III һәм Меһмет III хакимлығы === Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан. Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән. Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була. == Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) == Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә. Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған. Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй. Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла. === 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === [[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]] 1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған. Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған. Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла. Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән. 1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған. Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт эшмәкәрҙәре тип танылған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан. === Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Илселәр [[Топҡапы]] һарайында]] Янычарҙар ихтилалы һөҙөмтәһендә тәхеткә ултыртылған Мостафаның ағаһы һәм вариҫы Әхмәт III (1703—1730) көтөлмәгән ҡыйыулыҡ һәм үҙаллылыҡ күрһәтә. Ул ғәскәрҙең бик күп офицерҙарын ҡулға алып, ашығыс рәүештә язалап үлтерә лә, үҙе ултыртҡан бөйөк вәзир (саҙр-азам) Әхмәт пашаны вазифаһынан бушата. Яңы бөйөк вәзир Дамадғассан паша дәүләттең төрлө урындарында ихтилалдарҙы тынысландыра, сит ил сауҙагәрҙәрен ҡурсалай, мәктәптәргә нигеҙ һала. Оҙаҡламай ул һәрәмдән сыҡҡан интрига арҡаһында ҡолатыла, һәм вәзирҙәр иҫ киткес тиҙлек менән алмашына башлай; ҡайһы берҙәре власта ике аҙнанан артыҡ ҡала алмай. Ғосман империяһы хатта Төньяҡ һуғышта Рәсәй күргән ауырлыҡтарҙы ла үҙе өсөн отошло файҙаланмай. 1709 йылда ғына ул Полтаванан ҡасҡан Швеция короле Карл XII ҡабул итә һәм уның инаныуҙары йоғонтоһонда Рәсәйгә ҡаршы һуғыш башлай. Был ваҡытҡа ғосмандарҙың хакимлыҡ итеүсе даирәләрендә Рәсәйгә ҡаршы һуғыш түгел, ә уның менән Австрияға ҡаршы союз тураһында хыялланған бер партия бар ине; был партияға башлыҡ итеп вәзир Номан Көпрүлү тәғәйенләнгән була, һәм уның әүәлге ҡолауына Карл XII ҡыҫылышы һуғышҡа сигнал булып хеҙмәт итә. Прутта төрөк һәм татарҙарҙың 200 000—дән ашыу ғәскәре уратып алған Пётр I батшаның хәле бик ҡурҡыныс ине. Петрҙың үлеме ҡотолғоһоҙ була, ләкин бөйөк вәзир Балтажи-Меһмет, батша Пётр I-нең Азов буйынса сағыштырмаса бик аҙ ғына ташламаһына алданып (1711), уны сығара. Һуғыш партияһы Балтажи-Меһметты ҡолата һәм Лемносҡа һөргөнгә ебәрә, ләкин Рәсәй консуллыҡ юлы менән Ғосман империяһынан Карл XII алып сығыуға өлгәшә, бының өсөн уға көс ҡулланырға тура килә. Ғосмандар 1714-1718 йылдарҙа Венеция һәм 1716-1718 йылдарҙа Австрия менән һуғыш алып бара. Пассаровицкий тыныслыҡ килешеүе (1718 йыл) буйынса Ғосман империяһы Мореяны кире ҡайтара, әммә Сербияның күпселек өлөшө, Банат, Валахияның бер өлөшө менән бергә Белградты Австрияға бирә. 1722 йылда, династияны туҡтауы һәм һуңынан Фарсы болаларынан файҙаланып, Европала юғалтҡандары өсөн үҙҙәрен бүләкләргә өмөтләнеп, ғосмандар шиғыйҙарға ҡаршы дини һуғыш башлай. Был һуғышта бер нисә тапҡыр еңелеүе һәм фарсыларҙың Ғосман биләмәһенә баҫып инеүе Константинополдә яңы ихтилалға сәбәпсе була: Әхмәт ҡолатыла, һәм тәхеткә уның ағаһы Мостафа II-нең улы Мәхмүт I ултыра. === Мәхмүт I хакимлығы === Йомшаҡлығы һәм кешелеклелеге менән ғосман солтандары араһында айырылып торған Мәхмүт I (1730—1754) (ул ҡолатылған солтанды һәм уның улдарын үлтермәй һәм ғөмүмән язалау ҡулланмай) дәүерендә Фарсы иленә ҡаршы мәғәнәһеҙ һуғыш дауам иткән. Австрия менән һуғыш Белград тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана (1739), уға ярашлы төрөктәр Белград һәм Орсова менән Сербияны кире ҡайтара. Рәсәй ғосмандарға ҡаршы уңышлы эш итә, әммә австрийҙарҙың сепарат килешеү төҙөүе урыҫтарҙы ла юл ҡуйырға мәжбүр итә; Рәсәй яулағандарынан, нығытмаларҙы йәшереү йөкләмәләрен алып, Азовты ғына һаҡлап ҡала. Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ибраһим Басмажи беренсе төрөк типографияһын ойоштора. Мөфтөй бер ни тиклем икеләнгәндән һуң, мәғрифәтселек мәнфәғәте өсөн был башланғысҡа фатихаһын раҫлап, фәтүә бирә, ә солтан ғәтти-шәриф менән рөхсәт итә. Ҡөрьән һәм башҡа изге китаптарҙы баҫтырыу ғына тыйылған. Типографияның тәүге осоронда унда 15 китап (ғәрәп һәм фарсы һүҙлектәре, Ғосман дәүләте тарихы һәм дөйөм география буйынса бер нисә китап, хәрби сәнғәт, сәйәси экономия һ. б.) баҫыла. Ибраһим Басмажи үлгәндән һуң, типография ябыла, яңыһы [[1784 йыл]]да ғына барлыҡҡа килә. Мәхмүт I йәше еткәс донъянан китә, уны энеһе һәм вариҫы Ғосман III (1754—1757) алмаштыра. Ғосман III-нөң идаралыҡ йылдары тыныс үткән һәм хоҙай биргән ғүмерен йәшәп вафат булған. == Реформаларға ынтылыш (1757—1839) == Ғосман III солтан урынына Әхмәт III-нөң улы Мостафа III (1757-74) тәхет вариҫы була. Ул Ғосман империяһы сәйәсәтен үҙгәртергә һәм уның ҡоралының көсөн ҡайтарырға теләүен белдерә. Ул ярайһы уҡ ҙур реформалар (Суэц муйыны һәм Кесе Азия аша каналдар ҡаҙыу) башҡарырға ниәт итә, асыҡтан-асыҡ ҡоллоҡто күрә алмай һәм байтаҡ әсирҙе иреккә сығара. Элек Ғосман империяһында ғүмерҙә булмаған ике осраҡ дөйөм ризаһыҙлыҡты айырыуса арттыра: Мәккәнән ҡайтҡан хаҡ диндарҙарҙың каруаны талана һәм юҡ ителә, һәм грек милләтле диңгеҙ юлбаҫарҙары төрөк адмирал карабын баҫып ала. Былар барыһы ла дәүләт власының сиктән тыш көсһөҙ булыуын раҫлай. Финанстарҙы көйләү өсөн, Мостафа III үҙенең һарайында экономиянан башлай, ләкин шуның менән бергә тәңкәнең боҙолоуына ла юл ҡуя. Мостафа ҡурсалауында Константинополдә тәүге асыҡ китапхана, бер нисә мәктәп һәм дауахана асыла. 1761 йылда ул Пруссия менән бик теләп килешеү төҙөй, уға ярашлы прус сауҙа караптарына ғосман һыуҙарында иркен йөҙөргә мөмкинлек бирелә; Ғосман империяһындағы прус подданныйҙары үҙ консулдарының юрисдикцияларына буйһона. Рәсәй һәм Австрия Мостафаға Пруссия бирелгән хоҡуҡтарҙы ғәмәлдән сығарғаны өсөн 100 000 дукат тәҡдим итә, әммә һөҙөмтәһе булмай: Мостафа үҙ дәүләтен Европа цивилизацияһы менән яҡынайтырға теләгән. Реформалар ниәттән ары китмәгән, башланмаған да. 1768 йылда солтан 6 йыл дауам иткән һәм 1774 йылда Көсөк-Кайнаржи тыныслыҡ килешеү менән тамамланған 1768-1774 йылдарҙағы Рус-төрөк һуғышын иғлан итергә тейеш була. Тыныслыҡ килешеүе Мостафаның энеһе һәм вариҫы Абдулхәмит I осоронда (1774-1789) төҙөлә. === Абдулхәмит I хакимлығы === Империя бөтә биләмәһендә лә ризаһыҙлыҡ хөкөм һөрә ине. Орлов ҡуҙғытҡан гректар тулҡынланған, әммә, урыҫтар ярҙамһыҙ ҡалдырғанлыҡтан, сағыштырмаса тиҙ һәм еңел тынысландырыла һәм аяуһыҙ язалана. Бағдад Әхмәт-пашаһы үҙен бойондороҡһоҙ тип иғлан итә; Ғәрәп күсмә халыҡтары хуплаған Таһер Галилея һәм Акра шәйехе дәрәжәһен алған; Мөхәммәт Бей Әбү әл-Даһаб хакимлығы аҫтында торған [[Мысыр]] яһаҡ түләргә уйламаған да; Бушатлия Мәхмүт, Скутарий пашаһы идара иткән Төньяҡ Албания ҡаты ихтилал хәлендә; Али, Янинский пашаһы, үҙ аллы батшалыҡ төҙөүгә ныҡ ынтылған. Абдулхәмит I бөтә батшалыҡ итеү дәүерендә был ихтилалдарҙы тынысландырыу менән мәшғүл була, әммә Ғосман хөкүмәтенең ихтилалдарҙы йүгәнләрлек аҡсаһы һәм тәртипле ғәскәре лә булмай. Етмәһә, быға төрөктәргә уңышһыҙлыҡ килтергән Рәсәй һәм Австрия менән яңы һуғыш (1787-1791) ҡушыла. Ул Рәсәй менән Яссы килешеүе (1792) менән тамамлана. Был тыныслыҡ килешеүе буйынса Ҡырым ярымутрауы һәм Буг менән Днестр араһындағы биләмәләр бөтөнләйгә Рәсәйгә бирелә. Шулай уҡ Төркиә Австрия менән Систов килешеүен (1791) төҙөй. Һуңғыһы Ғосман империяһы өсөн сағыштырмаса уңайлы булған, сөнки уның төп дошманы Изге Рим империяһы императоры Иосиф II вафат була, ә Леопольд үҙенең бөтә иғтибарын Францияға йүнәлткән. Австрия һуғышта яулаған биләмәләренең күп өлөшөн ғосмандарға кире ҡайтарған. Тыныслыҡ килешеүе Абдулхәмидтең бер туғанының улы Сәлим III менән төҙөлгән (1789-1807). Территориаль юғалтыуҙарҙан тыш, һуғыш Ғосман дәүләте тормошона тағы бер етди үҙгәреш индерә: ул башланыр алдынан (1785) империя үҙенең дәүләт килемдәре менән гарантияланған беренсе (тәүҙә эске) дәүләт бурысы буйынса килешеү төҙөй. === Сәлим III хакимлығы === Солтан [[Сәлим III]] тәүгеләрҙән булып Ғосман империяһының тәрән көрсөктә икәнен аңлай һәм илдең хәрби һәм дәүләт ойошмаһын реформалаштырыуға тотона. Хөкүмәт көслө саралар менән Эгей диңгеҙен пираттарҙан таҙарта; ул сауҙа һәм халыҡ мәғарифын ҡурсалай. Уның төп иғтибары армияға йүнәлтелә. Янычарҙар һуғышта үҙҙәренең файҙаһыҙ булғанын, шул уҡ ваҡытта илде тыныслыҡ осоронда илде анархия хәлендә тотоуын иҫбатлай. Янычар формированиеларын солтан Европа өлгөһөндәге армия менән алмаштырырға ниәтләнгән ләкин шул арала ғына иҫке системаны алмаштырып булмаясағы билдәле булғанлыҡтан, реформаторҙар традицион формированиеларҙың торошон яҡшыртыуға айырым иғтибар бүлгән. Башҡа реформаларҙа солтан артиллерия һәм флоттың һуғышҡа һәләтлеген көсәйтеү буйынса саралар була. Хөкүмәт тактика һәм фортификация буйынса иң яҡшы сит ил әҫәрҙәрен ғосман теленә тәржемә итеүҙе хәстәрләй; француз офицерҙарын артиллерия һәм диңгеҙ училищеларында уҡытыусы урындарына саҡыра; тәүгеһендә хәрби фәндәр буйынса сит ил әҫәрҙәре китапханаһын аса. Туп ҡойоу оҫтаханалары яҡшыртыла; яңы өлгөләге хәрби судноларға Францияла заказ бирелә. Былар барыһы ла яҡынса саралар ине. [[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|Солтан [[Сәлим III]]]] Солтан армияның эске ҡоролошон үҙгәртеп ҡороуға күсергә теләгән; армияла яңы форма һәм ҡәтғиерәк тәртип индерә башлаған; яңылыҡ янычарҙарға ҡағылмаған. Шул арала Порта алдына ике етди һынау килеп баҫа: беренсенән, хөкүмәт биргән бойороҡтарҙы кире ҡағыусы видин пашаһы Пасван-Оғлу ихтилалы (1797), икенсенән - Наполеон I-нең Мысыр экспедицияһы. Көсөк-Хөсәйен Пасван-Оғлуға ҡаршы хәрәкәт итә һәм уның менән асыҡ һөҙөмтәһе булмаған ысын һуғыш алып бара. Хөкүмәт, ниһайәт, фетнәсе наместник менән һөйләшеүҙәргә тотона һәм уның тулыһынса тиерлек бойондороҡһоҙлоҡ нигеҙендә Видин пашалығы менән идара итеүгә ғүмерлек хоҡуҡтарын таный. 1798 йылда Франция генерал Бонапарт етәкселегендә Мысырға, артабан Сүриәгә һөжүм итә башлай. Бөйөк Британия Абукир янындағы һуғышта (1798) француз флотын юҡ итеп, Ғосман империяһын яҡлай. Экспедиция ғосмандар өсөн етди һөҙөмтәгә эйә булмай. Формаль яҡтан, Мысыр - Ғосман империяһы, ысынында иһә мәмлүктәр ҡулында ҡала. Француздарға ҡаршы һуғыш бөтөүгә (1801), Белградта армияла барған реформаларға риза булмаған янычарҙар ихтилалы башлана. Сербияла янычарҙар яғынан ҡыҫырыҡлауҙарҙан тамам йонсоу Карагеоргий етәкселегендәге халыҡ хәрәкәте (1804) башланыуға сәбәпсе була. Хөкүмәт тәүҙә хәрәкәтте яҡлап сыға, ләкин тиҙҙән ул ысын халыҡ ихтилалы формаһына әүерелә һәм Ғосман империяһына һуғыш хәрәкәттәрен башларға тура килә (ҡара: Иванковац эргәһендәге һуғыш). Рәсәй башлаған урыҫ-төрөк һуғышы (1806-1812) хәлде ҡатмарлаштыра. Бөйөк вәзир һәм башҡа юғары чиновниктар, хәрбиҙәр һуғыш хәрәкәттәре театрында булғанлыҡтан, реформаларға тотоноу артҡы планға ҡалдырыла. ==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ==== Истанбулда ҡаймаҡам (бөйөк вәзир ярҙамсыһы) һәм министр урынбаҫарҙары ғына ҡалған була. Шәйех-үл-ислам был мәл менән файҙаланып, солтанға ҡаршы фетнә ҡорорға була. Заговорҙа солтандың янычарҙарҙы регуляр армия полктарына бүлеп таратырға ниәтләүе тураһында имеш-мимештәргә ышанған имләмдәр һәм янычарҙар башлай. Заговорға ҡаймаҡам да ҡушыла. Билдәләнгән көндө янычар отряды көтмәгәндә баш ҡалалағы даими ғәскәрҙең гарнизонына һөжүм итә һәм һуйыш ойоштора. Янычарҙарҙың икенсе өлөшө Сәлимдең һарайын уратып алған һәм унан күрә алмаған кешеләрен язаға тарттырыуҙы талап иткән. Сәлим был талапты тормошҡа ашырыуға ҡыйыу ҡаршы тора. Ул ҡулға алына һәм һаҡ аҫтына ултыртыла. Солтан итеп Абдулхәмиттең улы, Мостафа IV (1807-1808) иғлан ителә. Ҡалала һуйыш ике көн дауам итә. Көсһөҙ Мостафа исеменән Шәйех-үл-ислам һәм ҡаймаҡам идара иткән. Әммә Сәлим яҡлылар ҙа ҡалған була. Ҡабаҡсы Мостафа түңкәрелеше ваҡытында Әлимдәр Мостафа паша Байраҡтар (Болгар ҡалаһы Рущук пашаһы) һәм уның яҡлылар солтан Сәлим III-нө тәхеткә ҡайтарыу тураһында һөйләшеүҙәр башлай. Ниһайәт, 16 меңлек армия менән Мостафа Байраҡтар Истанбулға юллана. Башта ул Хажи Али Ағаны алдан ебәрә, һәм (1808 йылдың 19 июлендә) Ҡабаҡсы Мостафа үлтерелә. Мостафа Байраҡтар армияһы менән, байтаҡ фетнәселәрҙе тар-мар итеп, Юғары Портаға килеп етә. Солтан Мостафа IV, Мостафа тәхеткә Сәлим III солтанды улының ҡайтарырға теләүен белгәс, Сәлимде һәм шаһзаданың энеһе Мәхмүтте үлтерергә бойора. Солтан шунда уҡ үлтерелә, ә шаһзада Мәхмүт үҙенең ҡолдары һәм хеҙмәтселәре ярҙамында иреккә сығарыла. Мостафа Байраҡтар Мостафа IV-не тәхеттән ҡолата һәм Мәхмүт II-не солтан итеп иғлан итә. Һуңғыһы уны бөйөк вәзир - садр-и-азам тип иғлан итә. === Мәхмүт II идаралығы === Мәхмүт II энергия кимәле һәм реформалар кәрәклеген аңлауы яғынан Сәлим III солтандан ҡалышмаған, Сәлимгә ҡарағанда уҫалыраҡ һәм үс алыусан кеше булған. Күп осраҡта илдең именлегенә ынтылыуға ҡарағанда, сәйәси алдан күреүсәнлеге менән үлсәнгән шәхси теләктәренә таянған. Яңылыҡтар өсөн бер ни тиклем әҙерлек була, аҡса өҫтөндә уйламау һәләте лә Мәхмүткә ярҙам иткәндер. Шуға күрә уның эшмәкәрлеге Сәлим эшмәкәрлегенә ҡарағанда нығыраҡ эҙ ҡалдырған. Үҙенең бөйөк вәзире итеп ул Сәлимгә һәм башҡа сәйәси дошмандарға ҡаршы фетнә күтәреүҙә ҡатнашҡандарҙы туҡмарға ҡушҡан Байраҡтарҙы тәғәйенләгән. Мостафаның ғүмере ваҡытлыса аялып торған. Янычар корпусын үҙгәртеп ҡороуҙы Байраҡтар иң тәүге реформаларҙың береһе итеп билдәләгән, ләкин ул һаҡһыҙлығы арҡаһында, 7000 һалдаты ғына ҡалған ғәскәренең бер өлөшөн хәрби хәрәкәттәр театрына ебәреп, яңылыша. 6000 янычар көтмәгәндә һөжүм итә һәм Мостафа IV-не азат итеү маҡсатында һарайға йүнәлә. Байраҡтар, бәләкәй генә отряды менән һарайға бикләнеп, уларға Мостафаның мәйетен сығарып ташлай, һарайҙың бер өлөшөн шартлата һәм үҙе лә емереклектәр эсендә һәләк була. Бер нисә сәғәттән башында Рәмимз паша торған хөкүмәткә тоғро өс меңлек ғәскәр килеп етә, янычарҙарҙы тар-мар итә һәм уларҙың байтаҡ өлөшөн юҡ итә. Мәхмүт, 1812 йылда Бухарест килешеүе менән тамамланған Рәсәй менән һуғыш бөткәнгә тиклем, реформаларын кисектереп торорға ҡарар итә. Вена конгресы Ғосман империяһының хәленә ҡайһы бер үҙгәрештәр индерә йәки, дөрөҫөрәге, ғәмәлдә булғанды теорияла һәм географик карталарҙа нығыта. Далмация менән Иллирия Австрия составына, Рәсәйгә Бессарабия раҫлана; ете Ионик утрауы инглиз протектораты аҫтында үҙидаралыҡҡа эйә була; инглиз суднолары Дарданелл боғаҙы аша ирекле үтеү хоҡуғына эйә була. Хатта империяның үҙендә ҡалған ерҙәрҙә лә хөкүмәт үҙен ышаныслы тоймаған. 1817 йылда Сербияла ихтилал башлана, ул, 1829 йылда үҙ кенәзе идаралығына эйә Сербияны Адрианополь килешеүе буйынса танығандан һуң ғына, тамамлана. 1820 йылда Али паша Янинский ихтилалы башлана. Үҙ улдарының хыянаты арҡаһында уның ғәскәре еңелә, үҙе әсирлеккә алына һәм язалап үлтерелә; ләкин армияһының байтаҡ өлөшө грек баш күтәреүселәре кадрҙарын барлыҡҡа килтерә. 1821 йылда бойондороҡһоҙлоҡ өсөн һуғышҡа әйләнгән Греция ихтилалы башлана. Рәсәй, Франция һәм Англияның ҡыҫылғанлыҡтан, Төркиә һәм Мысыр флоты һәләк булған Ғосман империяһы өсөн бәхетһеҙ Наварин диңгеҙ алышынан (1827) һуң, ғосмандар Грецияны юғалтҡан. ==== Хәрби юғалтыуҙар ==== Янычарҙарҙан һәм дәрүиштәрҙән ҡотолоу ҙа (1826) төрөктәрҙе сербтар менән һуғышта ла, гректар менән һуғышта ла еңелеүҙән ҡотҡара алмай. Ошо ике һуғыш һәм уларға бәйле 1829 йылда Адрианополь килешеүе менән тамамланған урыҫ-төрөк һуғышы (1828-1829) башлана. Ғосман империяһы бөтә Сербияны тиерлек, Молдавияны, Валахияны, Грецияны, Ҡара диңгеҙҙең көнсығыш ярын юғалта. Унан һуң Ғосман империяһынан Мысыр хедивы (вице-солтаны) Мөхәммәт Али 1831-1833 һәм 1839) айырымлана. Мысырға ҡаршы көрәштә шундай һөжүмдәр кисерә, Ғосман империяһына бөтөнләй юҡҡа сығыу янаған; ләкин уны ике тапҡыр (1833 һәм 1839), батша Николай I Ғосман дәүләтенең тарҡалыуы арҡаһында яңы Европа һуғышы хәүефен һиҙенгәнгәлер, моғайын, Рәсәйҙең көтөлмәгән яҡлауы ҡотҡара. Хәйер, Төркиә яҡлы булыуы Рәсәйгә реаль файҙа килтерә: Гункьяр Скелесси килешеүе буйынса (1833), Ғосман империяһы, Дарданелл боғаҙы аша юлды Англия өсөн ябып, рус судноларына үтеү рөхсәтен бирә. Бер үк ваҡытта француздар ғосмандарҙан элек тә империяға номиналь бәйлелектә генә йөрөгән (1830 йылдан) Алжирҙы тартып алырға булған. ==== Гражданлыҡ реформалары ==== [[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Мәхмүт II]] 1839 йылда яңыртыуын башлай.]] Һуғыштар Мәхмүттең реформаторлыҡ ниәтен туҡтатмай; уның батшалыҡ итеү осоронда армияла шәхси үҙгәртеп ҡороуҙар дауам иткән. Ул шулай уҡ халыҡтың белем кимәлен күтәреү хаҡында хәстәрлек күрә; уның ҡарамағында (1831) француз телендә Ғосман империяһында рәсми характерҙағы тәүге гәзит («Moniteur ottoman») сыға башлай. 1831 йылдың аҙағынан төрөк телендә «Таквим-и векаи» тигән исем аҫтында тәүге рәсми гәзит сыға башлай. Бөйөк Пётр кеүек, бәлки, аңлы рәүештә унан өлгө алып, Мәхмүт халыҡты Европа йолаларына яҡынайтырға ынтылған; үҙе лә Европа костюмын кейгән һәм чиновниктарынан да талап иткән, сәллә кейеүҙе тыйған Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа фейерверклы, европа музыкаһын яңғыратып, европа өлгөһөндә байрамдар ойошторған. Үҙе ниәт иткән гражданлыҡ ҡоролошоноң мөһим реформаларына тиклем йәшәй алмай; уларын вариҫы тормошҡа ашырырға тейеш була. Әммә ул эшләгәндең бәләкәй генә өлөшө лә мосолман халҡының дини тойғоларына ҡаршы килгән. Ул Ҡөрьән рөхсәт итмәгән аҙым яһаған: үҙенең һүрәте төшөрөлгән тәңкә сүкеткән (элекке солтандар ҙа портреттарын эшләткән тигән хәбәрҙәр ҙә ҙур шик тыуҙыра). Уның батшалығы осоронда дәүләттең төрлө тарафтарында, бигерәк тә Константинополдә, мосолмандарҙың дини тойғолары ниеҙендә башланған баш күтәреүҙәр бер туҡтауһыҙ барған; хөкүмәт уларҙы аяуһыҙ баҫтырған: ҡайһы берҙә бер нисә көндә Босфорға 4000-әр мәйет ташланған. Шул уҡ ваҡытта, Мәхмүт үҙенең аяуһыҙ дошмандарын, [[ғөләмә]]ләрҙе һәм [[дәрүиш]]тәрҙе, үлтерергә лә оялмаған. Мәхмүт батшалығы осоронда Истанбулда йыш ҡына махсус ут төртөү арҡаһында тоҡанған янғындар айырыуса күп булған; халыҡ уларҙы солтандың гонаһтары өсөн Алла тарафынан ебәрелгән яза тип аңлатҡан. ==== Хакимлығы йомғаҡтары ==== Янычарҙарҙы юҡ итеү башта Ғосман империяһына зыян килтергән, насар булһа ла, кәрәкле ғәскәрҙән мәхрүм иткән. Бер нисә йыл үткәндән һуң был үҙгәрештең ыңғай яғы ла беленгән: Порта ҡораллы көстәре Европаның регуляр армиялары менән тиңләшкәнлеге 1877—1878 йылдарҙа урыҫ-төрөк һуғышында һәм 1897 йылда Греция менән һуғышта ла асыҡ иҫбатлаған. Грецияны юғалтыу йәки биләмәне ҡыҫҡартыу империя өсөн зыянлыға ҡарағанда отошло булды. Тарихи яҡтан ғосмандар христиандарҙы хәрби хеҙмәткә бер ҡасан да алмаған; ә тотош христиан халҡы йәшәгән өлкәләр (Греция һәм Сербия) төрөк армияһын арттырмаһа ла, шул уҡ ваҡытта унан үтә ныҡ кәрәк булған осраҡта файҙалана алырлыҡ әһәмиәтле хәрби гарнизондарҙы талап иткән. Был бигерәк тә диңгеҙ сиктәре ныҡ һуҙылған булыуы арҡаһында диңгеҙгә ҡарағанда ҡоро ерҙә көслөрәк Ғосман империяһына стратегик отошло түгел Грецияға ҡарата ҡулланырлыҡ. Территорияларын юғалтыу сократила государственные доходы империяның дәүләт килемен ҡыҫҡартты, ләкин Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ғосман империяһының европа дәүләттәре менән сауҙаһы йәнләнә, илдең етештереүсәнлеге ([[икмәк]], [[тәмәке]], [[виноград]], [[рауза майы]] һ. б.) күтәрелә. Шулай итеп, тышҡы еңелеүҙәргә, хатта Низиб янындағы ҡаты алышта Мөхәммәт Али Мысырлы ҙур ғосман армияһын юҡ итеүе һәм уның тотош флотты юғалтыуға килтереүенә ҡарамаҫтан, Мәхмүт Абдулмәжиткә көсһөҙләндерелгән түгел, дөрөҫөрәге, көсәйтелгән дәүләт ҡалдырҙы. Был ваҡыттан башлап европа державалары араһында Ғосман дәүләте һаҡланып ҡалыуына ынтылышы барлыҡҡа килгән. [[Босфор]] һәм [[Дарданелл боғаҙы|Дарданелл]]дың әһәмиәте ғәҙәттән тыш арта; европа державалары, уларҙың ҡайһыһылыр Константинополде яулаған осраҡта, был ҡалғандарына төҙәтеп булмаҫлыҡ һөжүм булырын аңлаған, һәм шуның өсөн көсһөҙ Ғосман империяһының һаҡланыуын үҙҙәре өсөн отошло тип һанаған. == Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) == <!--Махмуду наследовал его 16-летний сын [[Абдул-Меджид]], не отличавшийся его энергией и непреклонностью, но зато бывший более культурным и мягким по своему характеру человеком. Несмотря на всё, сделанное Махмудом, битва при Низибе могла бы окончательно погубить Османскую империю, если бы Россия, Англия, Австрия и Пруссия не заключили союза для охраны целости Порты ([[1840]]); они составили трактат, в силу которого египетский вице-король сохранял на наследственном начале Египет, но обязывался немедленно очистить Сирию, а в случае отказа должен был лишиться всех своих владений. Союз этот вызвал негодование во Франции, поддерживавшей Мухаммеда Али, и Тьер сделал даже приготовления к войне; однако [[Луи-Филипп]] на неё не решился. Несмотря на неравенство сил, Мухаммед Али готов был сопротивляться; но английская эскадра бомбардировала [[Бейрут]], сожгла египетский флот и высадила в Сирию корпус в 9000 чел., который при помощи [[маронит]]ов нанёс несколько поражений египтянам. Мухаммед Али уступил; Османская империя была спасена, и Абдул-Меджид, поддерживаемый Хозревом-пашой, Решидом-пашой и другими сподвижниками отца, приступил к реформам. === Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат === 3 ноября 1839 года Абдул-Меджид издал так наз. [[Гюльханейский хатти-шериф]] (Гюльханэ — «жилище роз», название площади, где был объявлен [[Хатт-и-шериф]]) — общеимперский указ, определявший принципы, которым намеревалось следовать правительство: * обеспечение всем подданным совершенной безопасности относительно их жизни, чести и имущества; * правильный способ распределения и взимания налогов; * столь же правильный способ набора солдат. Признавалось необходимым изменить распределение податей в смысле их уравнительности и отказаться от системы сдачи их на откуп, определить расходы на сухопутные и морские силы; установлялась публичность [[судопроизводство|судопроизводства]]. Все эти льготы распространялись на всех подданных султана без различия вероисповеданий. Сам султан принёс присягу на верность хатти-шерифу. Оставалось осуществить обещание на самом деле. --> === Гумайюн === <!-- После [[Крымская война|Крымской войны]] султан опубликовал новый гатти-шериф [[гумайюн]] ([[1856]]), в котором подтверждались и подробнее развивались принципы первого; особенно настаивалось на [[Социальное равенство|равенстве]] всех подданных, без различия вероисповедания и национальности. После этого гатти-шерифа был отменён старинный закон о смертной казни за переход из ислама в другую религию. Однако большая часть этих постановлений оставалась только на бумаге. Высшее правительство частью было не в силах справиться с своеволием низших чиновников, частью и само не хотело прибегать к некоторым мерам, обещанным в гатти-шерифах, как, например, к назначению христиан на разные должности. Однажды оно сделало попытку вербовать солдат из христиан, но это вызвало недовольство и среди мусульман, и среди христиан, тем более, что правительство при производстве в офицеры не решалось отказаться от религиозных принципов ([[1847]]); скоро эта мера была отменена. Массовые убийства [[маронит]]ов в Сирии ([[1845]] и др.) подтверждали, что веротерпимость по-прежнему была чужда Османской империи. В течение царствования Абдул-Меджида были улучшены [[дорога|дороги]], построено множество [[мост]]ов, проведено несколько [[телеграф]]ных линий, [[почта]] организована по европейскому образцу. События [[1848]] г. вовсе не отозвались в Османской империи; только [[Революция 1848—1849 годов в Венгрии|венгерская революция]] побудила османское правительство сделать попытку восстановить своё господство на Дунае, но поражение венгров рассеяло его надежды. Когда [[Кошут, Лайош|Кошут]] с товарищами спаслись на турецкой территории, то Австрия и Россия обратились к султану Абдул-Меджиду с требованием их выдачи. Султан ответил, что религия запрещает ему нарушить долг гостеприимства. === Ҡырым һуғышы === [[1853]]—[[1856]] гг. были временем новой [[Восточная война|Восточной войны]], закончившейся в 1856 г. [[Парижский мирный договор (1856)|Парижским миром]]. На [[Парижский конгресс]] был на началах равноправности допущен представитель Османской империи, и этим самым империя признана членом европейского концерна. Однако это признание имело скорее формальный характер, чем действительный. Прежде всего Османская империя, участие которой в войне было весьма велико и которая доказала увеличение своей боевой способности сравнительно с первой четвертью XIX или с концом XVIII в., в действительности получила от войны очень мало; срытие русских крепостей на северном побережье Чёрного моря имело для неё ничтожное значение, а потеря Россией права держать военный флот на Чёрном море не могла быть продолжительна и была отменена уже в 1871 г. Далее, консульская юрисдикция была сохранена и доказывала, что Европа всё же смотрит на империю Османов как на государство варварское. После войны европейские державы стали заводить на территории империи свои почтовые учреждения, независимые от османских. Война не только не увеличила власти Османской империи над вассальными государствами, но ослабила её; дунайские княжества в [[1861]] г. объединились в одно государство [[Румыния|Румынию]], а в Сербии дружественные Турции [[Обреновичи]] были низвергнуты и заменены дружественными России [[Карагеоргиевичи]]; несколько позже Европа принудила империю удалить из Сербии свои гарнизоны ([[1867]]). Во время Восточной кампании Османская империя сделала заём в Англии в 7 млн [[фунт стерлингов|фунтов стерлингов]]; в 1858,1860 и 1861 гг. пришлось сделать новые займы. В то же время правительство выпустило значительное количество бумажных денег, курс которых скоро и сильно пал. В связи с другими событиями это вызвало торговый кризис [[1861]] г., тяжело отразившийся на народонаселении. --> == Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) == Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй. Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла. Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән. === Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү === Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған. Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән. Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған<ref>{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}</ref>. 1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була. Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы. === Черногориялағы һуғыш === 1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына. === Криттағы ихтилал === 1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына. Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән. === Дәүләт түңкәрелеше === 1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. <!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --> Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти». 1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла. == [[Абдулхәмит II]] == <!-- Уже в конце царствования Абдул-Азиза началось [[Боснийско-Герцеговинское восстание|восстание в Герцеговине и Боснии]], вызванное крайне тяжёлым положением населения этих областей, частью обязанного отбывать [[барщина|барщину]] на полях крупных землевладельцев-мусульман, частью лично свободного, но совершенно бесправного, угнетаемого непомерными поборами и в то же время постоянно подогреваемого в своей ненависти к туркам близким соседством свободных [[черногорцы|черногорцев]]. Весной [[1875]] г. некоторые общины обратились к султану с просьбой уменьшить налог на баранов и налог, уплачиваемый христианами взамен воинской повинности, и организовать полицию из христиан. Им даже не ответили. Тогда их жители взялись за оружие. Движение быстро охватило всю Герцеговину и распространилось на Боснию; [[Никшич]] был осаждён повстанцами. Из Черногории и Сербии на помощь повстанцам двинулись отряды добровольцев. Движение вызвало большой интерес за границей, особенно в [[Россия|России]] и в [[Австрия|Австрии]]; последняя обратилась к [[Порта|Порте]] с требованием религиозной равноправности, понижения налогов, пересмотра законов о недвижимой собственности и проч. Султан немедленно обещал всё это исполнить (февраль 1876), но повстанцы не соглашались положить оружие, пока не будут выведены османские войска из Герцеговины. Брожение перешло и на Болгарию, где османцы в виде ответа произвели страшную резню (см. [[Болгария]]), вызвавшую негодование во всей Европе (брошюра [[Гладстон, Уильям Эварт|Гладстона]] о зверствах в Болгарии), были поголовно вырезаны целые селения, до грудных детей включительно. Болгарское восстание было потоплено в крови, но герцеговинское и боснийское продолжалось и в 1876 г. и вызвало наконец вмешательство Сербии и Черногории (1876—1877 г; см. [[Сербско-турецкая война (1876—1877)|Сербо-черногорско-турецкая война]]). 6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления. В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.). [[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]] Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался. === 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков. === Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар === Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено. [[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]] В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]]. В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен. Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]<ref>{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}</ref>; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства. 14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела. [[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]] В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок. В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями. В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию. Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции. В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования. --> == XX быуат == <!-- В XX веке на окраинах империи усилились сепаратистские настроения. Османская империя начала постепенно терять свои территории, уступая технологическому превосходству Запада. === Йәш төрөктәр революцияһы === [[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|Демонстрация в районе [[Султанахмет]], Стамбул, 1908 год]] [[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Османская открытка в ознаменование младотурецкой революции]] В начале XX века в [[Османская империя|Османской империи]] появилось политическое движение [[Младотурки|младотурков]], которое было вдохновлено основанной в 1831 году подпольной организацией [[Молодая Италия]]. В 1908 году состоялась [[младотурецкая революция]], ведущую роль в которой сыграло общество «[[Единение и прогресс|Иттихад ве таракки]]» («Единение и прогресс», ''иттихадисты''). Султан [[Абдул-Хамид II]] согласился восстановить конституцию 1876 года и созвать парламент. В 1909 году абсолютная власть монарха была [[Контрпереворот 1909 года|восстановлена мятежниками]], но вскоре они потерпели поражение и парламент избрал новым султаном [[Мехмед V|Мехмеда V]] — брата Абдул-Хамида II. Будущий триумвир [[Энвер-паша|Энвер Исмаил]] принимал активное участие в революции 1908 года и был одним из лидеров «Единения и прогресса». [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] также отличился во время революции и принял участие в подавлении контрпереворота 1909 года. [[Мехмед Талаат-паша|Мехмед Талаат]] был другом Энвера Исмаила и после революции был избран депутатом парламента ''(меджлис-и умуми)'' от [[Эдирне]]. Воспользовавшись сложившейся ситуацией после революции младотурков, в октябре 1908 года [[Австро-Венгрия]] аннексировала [[Босния и Герцеговина|Боснию и Герцеговину]], что в дальнейшем привело к [[Боснийский кризис|Боснийскому кризису]]. В 1911 году началась [[Итало-турецкая война|война между Италией и Османской империей]], которая привела к потере турками [[Триполитания|Триполитании]], [[Киренаика|Киренаики]] и архипелага [[Додеканес]] в Эгейском море. Вслед за этой войной, продемонстрировавшей слабость турецкой армии, последовала война Османской империи с [[Балканский союз|Балканским союзом]]. === Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше === В октябре 1912 года началась [[Первая Балканская война]] между Османской империей и членами [[Балканский союз|Балканского союза]] — [[Третье Болгарское царство|Болгарией]], [[Королевство Сербия|Сербией]], [[Королевство Греция|Грецией]] и [[Королевство Черногория|Черногорией]]. Превосходящие по численности войска Союза добились быстрого успеха над находящимися в невыгодном стратегическом положении турками. [[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|[[Энвер-паша]] принимает иностранных представителей после [[Государственный переворот в Османской империи (1913)|переворота 1913 года.]]]] В январе 1913 года [[Единение и прогресс|иттихадист]] [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], убеждённый в том, что великий визирь [[Мехмед Камиль-паша|Камиль-паша]] и кабинет министров готовы заключить унизительный мир с Балканским союзом, устроил государственный переворот. По требованию Энвера султан [[Мехмед V]] назначил нового великого визиря, которым стал [[Махмуд Шевкет-паша]]. В новом правительстве получили портфели лишь трое умеренных представителей партии «Единение и прогресс». После истечения срока перемирия в феврале 1913 года война на Балканах возобновилась. Не имея возможности помочь своим городам в Европе, Османская империя была вынуждена наблюдать, как они постепенно переходят в руки союзников. В конце марта защитники [[Эдирне]] капитулировали и сдали город болгарам. После поражения, вызвавшего глубокий национальный кризис в стране, великий визирь немедленно объявил о готовности заключить мирный договор. В итоге Османская империя уступила членам Балканского союза 155,4 тыс. м² своей территории с 4 млн населения, потеряв почти все европейские владения. --> === Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы === <!-- Иттихадисты, которые оправдывали государственный переворот 1913 года необходимостью сохранить Эдирне в составе империи, оказались в неудобном положении и свергнутые ими либералы были полны решимости расквитаться с оппонентами. Спустя всего несколько дней после [[Лондонский мирный договор (1913)|подписания мирного договора]] великий визирь Махмуд Шевкет-паша был застрелен боевиками. Члены «Единения и прогресса» умело воспользовались ситуацией и в ходе начавшейся «чистки» устранили либералов с политической арены. В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря. Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране. === Беренсе донъя һуғышы === Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы. 2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]<ref>{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}</ref>. [[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]] Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]]. Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]]. Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года<ref>{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}</ref>. Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию<ref name="петросян">{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}</ref>. --> === Империяның тарҡалыуы === <!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции. [[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]] [[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом. [[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]]. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}} * [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]] * [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи]. {{Библиоинформация}} {{^|12px}} {{Османская империя в темах}} {{История Турции}} [[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]] [[Категория:Ғосман империяһы тарихы]] npx0bzu8wce5qmbp6vg41lcedu7mj39 1147496 1147495 2022-07-29T08:18:45Z Akkashka 14326 /* Хакимлығы йомғаҡтары */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған. == Империяның барлыҡҡа килеүе == [[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]] Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= "gug_144-145"}} XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған<ref name="gug_144-145" />. XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана<ref name="gug_144-145" />. Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай. Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән. Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә. Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала. [[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]] Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән. 1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән == Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) == * 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу. * 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу. == Бөйөк империя осоро == Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә. Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған. [[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]] Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай. === Косово ҡырындағы алыш === 1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай<ref>{{книга |автор = Чиркович Сима. |заглавие = История сербов |место = М. |издательство = Весь мир |год = 2009 |страницы = 109 |isbn = 978-5-7777-0431-3 }}</ref>. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған. ==== Моратты үлтереү ==== Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан. Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға. === XV быуат башы === Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән. 1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата. Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була. Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола. Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә. [[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]] Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай. Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған. '''Константинополде алыу''' [[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]] Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән. Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған. Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә === Баҫып алыуҙары === Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған. Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән. Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән. 1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына Отрантоны ҡалдырған. Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә. === Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы === Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]] Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй. Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған. Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған. Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан. Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә. Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән. Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән. Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517). Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]] Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған. === Сөләймән I хакимлығы === [[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]] Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған. Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона. [[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]] 1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған. ==== Франция менән союз ==== Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй. 1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән. Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528). ==== Хәрби уңыштары ==== 1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була. 1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә. Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә. === Сәлим II хакимлығы === [[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]] Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай. [[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]] Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне. Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған. === Морат III һәм Меһмет III хакимлығы === Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан. Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән. Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була. == Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) == Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә. Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған. Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй. Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла. === 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === [[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]] 1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған. Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған. Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла. Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән. 1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған. Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт эшмәкәрҙәре тип танылған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан. === Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Илселәр [[Топҡапы]] һарайында]] Янычарҙар ихтилалы һөҙөмтәһендә тәхеткә ултыртылған Мостафаның ағаһы һәм вариҫы Әхмәт III (1703—1730) көтөлмәгән ҡыйыулыҡ һәм үҙаллылыҡ күрһәтә. Ул ғәскәрҙең бик күп офицерҙарын ҡулға алып, ашығыс рәүештә язалап үлтерә лә, үҙе ултыртҡан бөйөк вәзир (саҙр-азам) Әхмәт пашаны вазифаһынан бушата. Яңы бөйөк вәзир Дамадғассан паша дәүләттең төрлө урындарында ихтилалдарҙы тынысландыра, сит ил сауҙагәрҙәрен ҡурсалай, мәктәптәргә нигеҙ һала. Оҙаҡламай ул һәрәмдән сыҡҡан интрига арҡаһында ҡолатыла, һәм вәзирҙәр иҫ киткес тиҙлек менән алмашына башлай; ҡайһы берҙәре власта ике аҙнанан артыҡ ҡала алмай. Ғосман империяһы хатта Төньяҡ һуғышта Рәсәй күргән ауырлыҡтарҙы ла үҙе өсөн отошло файҙаланмай. 1709 йылда ғына ул Полтаванан ҡасҡан Швеция короле Карл XII ҡабул итә һәм уның инаныуҙары йоғонтоһонда Рәсәйгә ҡаршы һуғыш башлай. Был ваҡытҡа ғосмандарҙың хакимлыҡ итеүсе даирәләрендә Рәсәйгә ҡаршы һуғыш түгел, ә уның менән Австрияға ҡаршы союз тураһында хыялланған бер партия бар ине; был партияға башлыҡ итеп вәзир Номан Көпрүлү тәғәйенләнгән була, һәм уның әүәлге ҡолауына Карл XII ҡыҫылышы һуғышҡа сигнал булып хеҙмәт итә. Прутта төрөк һәм татарҙарҙың 200 000—дән ашыу ғәскәре уратып алған Пётр I батшаның хәле бик ҡурҡыныс ине. Петрҙың үлеме ҡотолғоһоҙ була, ләкин бөйөк вәзир Балтажи-Меһмет, батша Пётр I-нең Азов буйынса сағыштырмаса бик аҙ ғына ташламаһына алданып (1711), уны сығара. Һуғыш партияһы Балтажи-Меһметты ҡолата һәм Лемносҡа һөргөнгә ебәрә, ләкин Рәсәй консуллыҡ юлы менән Ғосман империяһынан Карл XII алып сығыуға өлгәшә, бының өсөн уға көс ҡулланырға тура килә. Ғосмандар 1714-1718 йылдарҙа Венеция һәм 1716-1718 йылдарҙа Австрия менән һуғыш алып бара. Пассаровицкий тыныслыҡ килешеүе (1718 йыл) буйынса Ғосман империяһы Мореяны кире ҡайтара, әммә Сербияның күпселек өлөшө, Банат, Валахияның бер өлөшө менән бергә Белградты Австрияға бирә. 1722 йылда, династияны туҡтауы һәм һуңынан Фарсы болаларынан файҙаланып, Европала юғалтҡандары өсөн үҙҙәрен бүләкләргә өмөтләнеп, ғосмандар шиғыйҙарға ҡаршы дини һуғыш башлай. Был һуғышта бер нисә тапҡыр еңелеүе һәм фарсыларҙың Ғосман биләмәһенә баҫып инеүе Константинополдә яңы ихтилалға сәбәпсе була: Әхмәт ҡолатыла, һәм тәхеткә уның ағаһы Мостафа II-нең улы Мәхмүт I ултыра. === Мәхмүт I хакимлығы === Йомшаҡлығы һәм кешелеклелеге менән ғосман солтандары араһында айырылып торған Мәхмүт I (1730—1754) (ул ҡолатылған солтанды һәм уның улдарын үлтермәй һәм ғөмүмән язалау ҡулланмай) дәүерендә Фарсы иленә ҡаршы мәғәнәһеҙ һуғыш дауам иткән. Австрия менән һуғыш Белград тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана (1739), уға ярашлы төрөктәр Белград һәм Орсова менән Сербияны кире ҡайтара. Рәсәй ғосмандарға ҡаршы уңышлы эш итә, әммә австрийҙарҙың сепарат килешеү төҙөүе урыҫтарҙы ла юл ҡуйырға мәжбүр итә; Рәсәй яулағандарынан, нығытмаларҙы йәшереү йөкләмәләрен алып, Азовты ғына һаҡлап ҡала. Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ибраһим Басмажи беренсе төрөк типографияһын ойоштора. Мөфтөй бер ни тиклем икеләнгәндән һуң, мәғрифәтселек мәнфәғәте өсөн был башланғысҡа фатихаһын раҫлап, фәтүә бирә, ә солтан ғәтти-шәриф менән рөхсәт итә. Ҡөрьән һәм башҡа изге китаптарҙы баҫтырыу ғына тыйылған. Типографияның тәүге осоронда унда 15 китап (ғәрәп һәм фарсы һүҙлектәре, Ғосман дәүләте тарихы һәм дөйөм география буйынса бер нисә китап, хәрби сәнғәт, сәйәси экономия һ. б.) баҫыла. Ибраһим Басмажи үлгәндән һуң, типография ябыла, яңыһы [[1784 йыл]]да ғына барлыҡҡа килә. Мәхмүт I йәше еткәс донъянан китә, уны энеһе һәм вариҫы Ғосман III (1754—1757) алмаштыра. Ғосман III-нөң идаралыҡ йылдары тыныс үткән һәм хоҙай биргән ғүмерен йәшәп вафат булған. == Реформаларға ынтылыш (1757—1839) == Ғосман III солтан урынына Әхмәт III-нөң улы Мостафа III (1757-74) тәхет вариҫы була. Ул Ғосман империяһы сәйәсәтен үҙгәртергә һәм уның ҡоралының көсөн ҡайтарырға теләүен белдерә. Ул ярайһы уҡ ҙур реформалар (Суэц муйыны һәм Кесе Азия аша каналдар ҡаҙыу) башҡарырға ниәт итә, асыҡтан-асыҡ ҡоллоҡто күрә алмай һәм байтаҡ әсирҙе иреккә сығара. Элек Ғосман империяһында ғүмерҙә булмаған ике осраҡ дөйөм ризаһыҙлыҡты айырыуса арттыра: Мәккәнән ҡайтҡан хаҡ диндарҙарҙың каруаны талана һәм юҡ ителә, һәм грек милләтле диңгеҙ юлбаҫарҙары төрөк адмирал карабын баҫып ала. Былар барыһы ла дәүләт власының сиктән тыш көсһөҙ булыуын раҫлай. Финанстарҙы көйләү өсөн, Мостафа III үҙенең һарайында экономиянан башлай, ләкин шуның менән бергә тәңкәнең боҙолоуына ла юл ҡуя. Мостафа ҡурсалауында Константинополдә тәүге асыҡ китапхана, бер нисә мәктәп һәм дауахана асыла. 1761 йылда ул Пруссия менән бик теләп килешеү төҙөй, уға ярашлы прус сауҙа караптарына ғосман һыуҙарында иркен йөҙөргә мөмкинлек бирелә; Ғосман империяһындағы прус подданныйҙары үҙ консулдарының юрисдикцияларына буйһона. Рәсәй һәм Австрия Мостафаға Пруссия бирелгән хоҡуҡтарҙы ғәмәлдән сығарғаны өсөн 100 000 дукат тәҡдим итә, әммә һөҙөмтәһе булмай: Мостафа үҙ дәүләтен Европа цивилизацияһы менән яҡынайтырға теләгән. Реформалар ниәттән ары китмәгән, башланмаған да. 1768 йылда солтан 6 йыл дауам иткән һәм 1774 йылда Көсөк-Кайнаржи тыныслыҡ килешеү менән тамамланған 1768-1774 йылдарҙағы Рус-төрөк һуғышын иғлан итергә тейеш була. Тыныслыҡ килешеүе Мостафаның энеһе һәм вариҫы Абдулхәмит I осоронда (1774-1789) төҙөлә. === Абдулхәмит I хакимлығы === Империя бөтә биләмәһендә лә ризаһыҙлыҡ хөкөм һөрә ине. Орлов ҡуҙғытҡан гректар тулҡынланған, әммә, урыҫтар ярҙамһыҙ ҡалдырғанлыҡтан, сағыштырмаса тиҙ һәм еңел тынысландырыла һәм аяуһыҙ язалана. Бағдад Әхмәт-пашаһы үҙен бойондороҡһоҙ тип иғлан итә; Ғәрәп күсмә халыҡтары хуплаған Таһер Галилея һәм Акра шәйехе дәрәжәһен алған; Мөхәммәт Бей Әбү әл-Даһаб хакимлығы аҫтында торған [[Мысыр]] яһаҡ түләргә уйламаған да; Бушатлия Мәхмүт, Скутарий пашаһы идара иткән Төньяҡ Албания ҡаты ихтилал хәлендә; Али, Янинский пашаһы, үҙ аллы батшалыҡ төҙөүгә ныҡ ынтылған. Абдулхәмит I бөтә батшалыҡ итеү дәүерендә был ихтилалдарҙы тынысландырыу менән мәшғүл була, әммә Ғосман хөкүмәтенең ихтилалдарҙы йүгәнләрлек аҡсаһы һәм тәртипле ғәскәре лә булмай. Етмәһә, быға төрөктәргә уңышһыҙлыҡ килтергән Рәсәй һәм Австрия менән яңы һуғыш (1787-1791) ҡушыла. Ул Рәсәй менән Яссы килешеүе (1792) менән тамамлана. Был тыныслыҡ килешеүе буйынса Ҡырым ярымутрауы һәм Буг менән Днестр араһындағы биләмәләр бөтөнләйгә Рәсәйгә бирелә. Шулай уҡ Төркиә Австрия менән Систов килешеүен (1791) төҙөй. Һуңғыһы Ғосман империяһы өсөн сағыштырмаса уңайлы булған, сөнки уның төп дошманы Изге Рим империяһы императоры Иосиф II вафат була, ә Леопольд үҙенең бөтә иғтибарын Францияға йүнәлткән. Австрия һуғышта яулаған биләмәләренең күп өлөшөн ғосмандарға кире ҡайтарған. Тыныслыҡ килешеүе Абдулхәмидтең бер туғанының улы Сәлим III менән төҙөлгән (1789-1807). Территориаль юғалтыуҙарҙан тыш, һуғыш Ғосман дәүләте тормошона тағы бер етди үҙгәреш индерә: ул башланыр алдынан (1785) империя үҙенең дәүләт килемдәре менән гарантияланған беренсе (тәүҙә эске) дәүләт бурысы буйынса килешеү төҙөй. === Сәлим III хакимлығы === Солтан [[Сәлим III]] тәүгеләрҙән булып Ғосман империяһының тәрән көрсөктә икәнен аңлай һәм илдең хәрби һәм дәүләт ойошмаһын реформалаштырыуға тотона. Хөкүмәт көслө саралар менән Эгей диңгеҙен пираттарҙан таҙарта; ул сауҙа һәм халыҡ мәғарифын ҡурсалай. Уның төп иғтибары армияға йүнәлтелә. Янычарҙар һуғышта үҙҙәренең файҙаһыҙ булғанын, шул уҡ ваҡытта илде тыныслыҡ осоронда илде анархия хәлендә тотоуын иҫбатлай. Янычар формированиеларын солтан Европа өлгөһөндәге армия менән алмаштырырға ниәтләнгән ләкин шул арала ғына иҫке системаны алмаштырып булмаясағы билдәле булғанлыҡтан, реформаторҙар традицион формированиеларҙың торошон яҡшыртыуға айырым иғтибар бүлгән. Башҡа реформаларҙа солтан артиллерия һәм флоттың һуғышҡа һәләтлеген көсәйтеү буйынса саралар була. Хөкүмәт тактика һәм фортификация буйынса иң яҡшы сит ил әҫәрҙәрен ғосман теленә тәржемә итеүҙе хәстәрләй; француз офицерҙарын артиллерия һәм диңгеҙ училищеларында уҡытыусы урындарына саҡыра; тәүгеһендә хәрби фәндәр буйынса сит ил әҫәрҙәре китапханаһын аса. Туп ҡойоу оҫтаханалары яҡшыртыла; яңы өлгөләге хәрби судноларға Францияла заказ бирелә. Былар барыһы ла яҡынса саралар ине. [[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|Солтан [[Сәлим III]]]] Солтан армияның эске ҡоролошон үҙгәртеп ҡороуға күсергә теләгән; армияла яңы форма һәм ҡәтғиерәк тәртип индерә башлаған; яңылыҡ янычарҙарға ҡағылмаған. Шул арала Порта алдына ике етди һынау килеп баҫа: беренсенән, хөкүмәт биргән бойороҡтарҙы кире ҡағыусы видин пашаһы Пасван-Оғлу ихтилалы (1797), икенсенән - Наполеон I-нең Мысыр экспедицияһы. Көсөк-Хөсәйен Пасван-Оғлуға ҡаршы хәрәкәт итә һәм уның менән асыҡ һөҙөмтәһе булмаған ысын һуғыш алып бара. Хөкүмәт, ниһайәт, фетнәсе наместник менән һөйләшеүҙәргә тотона һәм уның тулыһынса тиерлек бойондороҡһоҙлоҡ нигеҙендә Видин пашалығы менән идара итеүгә ғүмерлек хоҡуҡтарын таный. 1798 йылда Франция генерал Бонапарт етәкселегендә Мысырға, артабан Сүриәгә һөжүм итә башлай. Бөйөк Британия Абукир янындағы һуғышта (1798) француз флотын юҡ итеп, Ғосман империяһын яҡлай. Экспедиция ғосмандар өсөн етди һөҙөмтәгә эйә булмай. Формаль яҡтан, Мысыр - Ғосман империяһы, ысынында иһә мәмлүктәр ҡулында ҡала. Француздарға ҡаршы һуғыш бөтөүгә (1801), Белградта армияла барған реформаларға риза булмаған янычарҙар ихтилалы башлана. Сербияла янычарҙар яғынан ҡыҫырыҡлауҙарҙан тамам йонсоу Карагеоргий етәкселегендәге халыҡ хәрәкәте (1804) башланыуға сәбәпсе була. Хөкүмәт тәүҙә хәрәкәтте яҡлап сыға, ләкин тиҙҙән ул ысын халыҡ ихтилалы формаһына әүерелә һәм Ғосман империяһына һуғыш хәрәкәттәрен башларға тура килә (ҡара: Иванковац эргәһендәге һуғыш). Рәсәй башлаған урыҫ-төрөк һуғышы (1806-1812) хәлде ҡатмарлаштыра. Бөйөк вәзир һәм башҡа юғары чиновниктар, хәрбиҙәр һуғыш хәрәкәттәре театрында булғанлыҡтан, реформаларға тотоноу артҡы планға ҡалдырыла. ==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ==== Истанбулда ҡаймаҡам (бөйөк вәзир ярҙамсыһы) һәм министр урынбаҫарҙары ғына ҡалған була. Шәйех-үл-ислам был мәл менән файҙаланып, солтанға ҡаршы фетнә ҡорорға була. Заговорҙа солтандың янычарҙарҙы регуляр армия полктарына бүлеп таратырға ниәтләүе тураһында имеш-мимештәргә ышанған имләмдәр һәм янычарҙар башлай. Заговорға ҡаймаҡам да ҡушыла. Билдәләнгән көндө янычар отряды көтмәгәндә баш ҡалалағы даими ғәскәрҙең гарнизонына һөжүм итә һәм һуйыш ойоштора. Янычарҙарҙың икенсе өлөшө Сәлимдең һарайын уратып алған һәм унан күрә алмаған кешеләрен язаға тарттырыуҙы талап иткән. Сәлим был талапты тормошҡа ашырыуға ҡыйыу ҡаршы тора. Ул ҡулға алына һәм һаҡ аҫтына ултыртыла. Солтан итеп Абдулхәмиттең улы, Мостафа IV (1807-1808) иғлан ителә. Ҡалала һуйыш ике көн дауам итә. Көсһөҙ Мостафа исеменән Шәйех-үл-ислам һәм ҡаймаҡам идара иткән. Әммә Сәлим яҡлылар ҙа ҡалған була. Ҡабаҡсы Мостафа түңкәрелеше ваҡытында Әлимдәр Мостафа паша Байраҡтар (Болгар ҡалаһы Рущук пашаһы) һәм уның яҡлылар солтан Сәлим III-нө тәхеткә ҡайтарыу тураһында һөйләшеүҙәр башлай. Ниһайәт, 16 меңлек армия менән Мостафа Байраҡтар Истанбулға юллана. Башта ул Хажи Али Ағаны алдан ебәрә, һәм (1808 йылдың 19 июлендә) Ҡабаҡсы Мостафа үлтерелә. Мостафа Байраҡтар армияһы менән, байтаҡ фетнәселәрҙе тар-мар итеп, Юғары Портаға килеп етә. Солтан Мостафа IV, Мостафа тәхеткә Сәлим III солтанды улының ҡайтарырға теләүен белгәс, Сәлимде һәм шаһзаданың энеһе Мәхмүтте үлтерергә бойора. Солтан шунда уҡ үлтерелә, ә шаһзада Мәхмүт үҙенең ҡолдары һәм хеҙмәтселәре ярҙамында иреккә сығарыла. Мостафа Байраҡтар Мостафа IV-не тәхеттән ҡолата һәм Мәхмүт II-не солтан итеп иғлан итә. Һуңғыһы уны бөйөк вәзир - садр-и-азам тип иғлан итә. === Мәхмүт II идаралығы === Мәхмүт II энергия кимәле һәм реформалар кәрәклеген аңлауы яғынан Сәлим III солтандан ҡалышмаған, Сәлимгә ҡарағанда уҫалыраҡ һәм үс алыусан кеше булған. Күп осраҡта илдең именлегенә ынтылыуға ҡарағанда, сәйәси алдан күреүсәнлеге менән үлсәнгән шәхси теләктәренә таянған. Яңылыҡтар өсөн бер ни тиклем әҙерлек була, аҡса өҫтөндә уйламау һәләте лә Мәхмүткә ярҙам иткәндер. Шуға күрә уның эшмәкәрлеге Сәлим эшмәкәрлегенә ҡарағанда нығыраҡ эҙ ҡалдырған. Үҙенең бөйөк вәзире итеп ул Сәлимгә һәм башҡа сәйәси дошмандарға ҡаршы фетнә күтәреүҙә ҡатнашҡандарҙы туҡмарға ҡушҡан Байраҡтарҙы тәғәйенләгән. Мостафаның ғүмере ваҡытлыса аялып торған. Янычар корпусын үҙгәртеп ҡороуҙы Байраҡтар иң тәүге реформаларҙың береһе итеп билдәләгән, ләкин ул һаҡһыҙлығы арҡаһында, 7000 һалдаты ғына ҡалған ғәскәренең бер өлөшөн хәрби хәрәкәттәр театрына ебәреп, яңылыша. 6000 янычар көтмәгәндә һөжүм итә һәм Мостафа IV-не азат итеү маҡсатында һарайға йүнәлә. Байраҡтар, бәләкәй генә отряды менән һарайға бикләнеп, уларға Мостафаның мәйетен сығарып ташлай, һарайҙың бер өлөшөн шартлата һәм үҙе лә емереклектәр эсендә һәләк була. Бер нисә сәғәттән башында Рәмимз паша торған хөкүмәткә тоғро өс меңлек ғәскәр килеп етә, янычарҙарҙы тар-мар итә һәм уларҙың байтаҡ өлөшөн юҡ итә. Мәхмүт, 1812 йылда Бухарест килешеүе менән тамамланған Рәсәй менән һуғыш бөткәнгә тиклем, реформаларын кисектереп торорға ҡарар итә. Вена конгресы Ғосман империяһының хәленә ҡайһы бер үҙгәрештәр индерә йәки, дөрөҫөрәге, ғәмәлдә булғанды теорияла һәм географик карталарҙа нығыта. Далмация менән Иллирия Австрия составына, Рәсәйгә Бессарабия раҫлана; ете Ионик утрауы инглиз протектораты аҫтында үҙидаралыҡҡа эйә була; инглиз суднолары Дарданелл боғаҙы аша ирекле үтеү хоҡуғына эйә була. Хатта империяның үҙендә ҡалған ерҙәрҙә лә хөкүмәт үҙен ышаныслы тоймаған. 1817 йылда Сербияла ихтилал башлана, ул, 1829 йылда үҙ кенәзе идаралығына эйә Сербияны Адрианополь килешеүе буйынса танығандан һуң ғына, тамамлана. 1820 йылда Али паша Янинский ихтилалы башлана. Үҙ улдарының хыянаты арҡаһында уның ғәскәре еңелә, үҙе әсирлеккә алына һәм язалап үлтерелә; ләкин армияһының байтаҡ өлөшө грек баш күтәреүселәре кадрҙарын барлыҡҡа килтерә. 1821 йылда бойондороҡһоҙлоҡ өсөн һуғышҡа әйләнгән Греция ихтилалы башлана. Рәсәй, Франция һәм Англияның ҡыҫылғанлыҡтан, Төркиә һәм Мысыр флоты һәләк булған Ғосман империяһы өсөн бәхетһеҙ Наварин диңгеҙ алышынан (1827) һуң, ғосмандар Грецияны юғалтҡан. ==== Хәрби юғалтыуҙар ==== Янычарҙарҙан һәм дәрүиштәрҙән ҡотолоу ҙа (1826) төрөктәрҙе сербтар менән һуғышта ла, гректар менән һуғышта ла еңелеүҙән ҡотҡара алмай. Ошо ике һуғыш һәм уларға бәйле 1829 йылда Адрианополь килешеүе менән тамамланған урыҫ-төрөк һуғышы (1828-1829) башлана. Ғосман империяһы бөтә Сербияны тиерлек, Молдавияны, Валахияны, Грецияны, Ҡара диңгеҙҙең көнсығыш ярын юғалта. Унан һуң Ғосман империяһынан Мысыр хедивы (вице-солтаны) Мөхәммәт Али 1831-1833 һәм 1839) айырымлана. Мысырға ҡаршы көрәштә шундай һөжүмдәр кисерә, Ғосман империяһына бөтөнләй юҡҡа сығыу янаған; ләкин уны ике тапҡыр (1833 һәм 1839), батша Николай I Ғосман дәүләтенең тарҡалыуы арҡаһында яңы Европа һуғышы хәүефен һиҙенгәнгәлер, моғайын, Рәсәйҙең көтөлмәгән яҡлауы ҡотҡара. Хәйер, Төркиә яҡлы булыуы Рәсәйгә реаль файҙа килтерә: Гункьяр Скелесси килешеүе буйынса (1833), Ғосман империяһы, Дарданелл боғаҙы аша юлды Англия өсөн ябып, рус судноларына үтеү рөхсәтен бирә. Бер үк ваҡытта француздар ғосмандарҙан элек тә империяға номиналь бәйлелектә генә йөрөгән (1830 йылдан) Алжирҙы тартып алырға булған. ==== Гражданлыҡ реформалары ==== [[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Мәхмүт II]] 1839 йылда яңыртыуын башлай.]] Һуғыштар Мәхмүттең реформаторлыҡ ниәтен туҡтатмай; уның батшалыҡ итеү осоронда армияла шәхси үҙгәртеп ҡороуҙар дауам иткән. Ул шулай уҡ халыҡтың белем кимәлен күтәреү хаҡында хәстәрлек күрә; уның ҡарамағында (1831) француз телендә Ғосман империяһында рәсми характерҙағы тәүге гәзит («Moniteur ottoman») сыға башлай. 1831 йылдың аҙағынан төрөк телендә «Таквим-и векаи» тигән исем аҫтында тәүге рәсми гәзит сыға башлай. Бөйөк Пётр кеүек, бәлки, аңлы рәүештә унан өлгө алып, Мәхмүт халыҡты Европа йолаларына яҡынайтырға ынтылған; үҙе лә Европа костюмын кейгән һәм чиновниктарынан да талап иткән, сәллә кейеүҙе тыйған Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа фейерверклы, европа музыкаһын яңғыратып, европа өлгөһөндә байрамдар ойошторған. Үҙе ниәт иткән гражданлыҡ ҡоролошоноң мөһим реформаларына тиклем йәшәй алмай; уларын вариҫы тормошҡа ашырырға тейеш була. Әммә ул эшләгәндең бәләкәй генә өлөшө лә мосолман халҡының дини тойғоларына ҡаршы килгән. Ул Ҡөрьән рөхсәт итмәгән аҙым яһаған: үҙенең һүрәте төшөрөлгән тәңкә сүкеткән (элекке солтандар ҙа портреттарын эшләткән тигән хәбәрҙәр ҙә ҙур шик тыуҙыра). Уның батшалығы осоронда дәүләттең төрлө тарафтарында, бигерәк тә Константинополдә, мосолмандарҙың дини тойғолары ниеҙендә башланған баш күтәреүҙәр бер туҡтауһыҙ барған; хөкүмәт уларҙы аяуһыҙ баҫтырған: ҡайһы берҙә бер нисә көндә Босфорға 4000-әр мәйет ташланған. Шул уҡ ваҡытта, Мәхмүт үҙенең аяуһыҙ дошмандарын, [[ғөләмә]]ләрҙе һәм [[дәрүиш]]тәрҙе, үлтерергә лә оялмаған. Мәхмүт батшалығы осоронда Истанбулда йыш ҡына махсус ут төртөү арҡаһында тоҡанған янғындар айырыуса күп булған; халыҡ уларҙы солтандың гонаһтары өсөн Алла тарафынан ебәрелгән яза тип аңлатҡан. ==== Хакимлығы йомғаҡтары ==== Янычарҙарҙы юҡ итеү башта Ғосман империяһына зыян килтергән, насар булһа ла, кәрәкле ғәскәрҙән мәхрүм иткән. Бер нисә йыл үткәндән һуң был үҙгәрештең ыңғай яғы ла беленгән: Порта ҡораллы көстәре Европаның регуляр армиялары менән тиңләшкәнлеге 1877—1878 йылдарҙа урыҫ-төрөк һуғышында һәм 1897 йылда Греция менән һуғышта ла асыҡ иҫбатлаған. Грецияны юғалтыу йәки биләмәне ҡыҫҡартыу империя өсөн зыянлыға ҡарағанда отошло булды. Тарихи яҡтан ғосмандар христиандарҙы хәрби хеҙмәткә бер ҡасан да алмаған; ә тотош христиан халҡы йәшәгән өлкәләр (Греция һәм Сербия) төрөк армияһын арттырмаһа ла, шул уҡ ваҡытта унан үтә ныҡ кәрәк булған осраҡта файҙалана алырлыҡ әһәмиәтле хәрби гарнизондарҙы талап иткән. Был бигерәк тә диңгеҙ сиктәре ныҡ һуҙылған булыуы арҡаһында диңгеҙгә ҡарағанда ҡоро ерҙә көслөрәк Ғосман империяһына стратегик отошло түгел Грецияға ҡарата ҡулланырлыҡ. Территорияларын юғалтыу сократила государственные доходы империяның дәүләт килемен ҡыҫҡартты, ләкин Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ғосман империяһының европа дәүләттәре менән сауҙаһы йәнләнә, илдең етештереүсәнлеге ([[икмәк]], [[тәмәке]], [[виноград]], [[рауза майы]] һ. б.) күтәрелә. Шулай итеп, тышҡы еңелеүҙәргә, хатта Низиб янындағы ҡаты алышта Мөхәммәт Али Мысырлы ҙур ғосман армияһын һәм тотош флотын юғалтыуына ҡарамаҫтан, Мәхмүт Абдулмәжиткә көсһөҙләндерелгән түгел, дөрөҫөрәге, көсәйтелгән дәүләт ҡалдырҙы. Был ваҡыттан башлап европа державалары араһында Ғосман дәүләте һаҡланып ҡалыуына ынтылышы барлыҡҡа килгән. [[Босфор]] һәм [[Дарданелл боғаҙы|Дарданелл]]дың әһәмиәте ғәҙәттән тыш арта; европа державалары, уларҙың ҡайһыһылыр Константинополде яулаған осраҡта, был ҡалғандарына төҙәтеп булмаҫлыҡ һөжүм булырын аңлаған, һәм шуның өсөн көсһөҙ Ғосман империяһының һаҡланыуын үҙҙәре өсөн отошло тип һанаған. == Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) == <!--Махмуду наследовал его 16-летний сын [[Абдул-Меджид]], не отличавшийся его энергией и непреклонностью, но зато бывший более культурным и мягким по своему характеру человеком. Несмотря на всё, сделанное Махмудом, битва при Низибе могла бы окончательно погубить Османскую империю, если бы Россия, Англия, Австрия и Пруссия не заключили союза для охраны целости Порты ([[1840]]); они составили трактат, в силу которого египетский вице-король сохранял на наследственном начале Египет, но обязывался немедленно очистить Сирию, а в случае отказа должен был лишиться всех своих владений. Союз этот вызвал негодование во Франции, поддерживавшей Мухаммеда Али, и Тьер сделал даже приготовления к войне; однако [[Луи-Филипп]] на неё не решился. Несмотря на неравенство сил, Мухаммед Али готов был сопротивляться; но английская эскадра бомбардировала [[Бейрут]], сожгла египетский флот и высадила в Сирию корпус в 9000 чел., который при помощи [[маронит]]ов нанёс несколько поражений египтянам. Мухаммед Али уступил; Османская империя была спасена, и Абдул-Меджид, поддерживаемый Хозревом-пашой, Решидом-пашой и другими сподвижниками отца, приступил к реформам. === Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат === 3 ноября 1839 года Абдул-Меджид издал так наз. [[Гюльханейский хатти-шериф]] (Гюльханэ — «жилище роз», название площади, где был объявлен [[Хатт-и-шериф]]) — общеимперский указ, определявший принципы, которым намеревалось следовать правительство: * обеспечение всем подданным совершенной безопасности относительно их жизни, чести и имущества; * правильный способ распределения и взимания налогов; * столь же правильный способ набора солдат. Признавалось необходимым изменить распределение податей в смысле их уравнительности и отказаться от системы сдачи их на откуп, определить расходы на сухопутные и морские силы; установлялась публичность [[судопроизводство|судопроизводства]]. Все эти льготы распространялись на всех подданных султана без различия вероисповеданий. Сам султан принёс присягу на верность хатти-шерифу. Оставалось осуществить обещание на самом деле. --> === Гумайюн === <!-- После [[Крымская война|Крымской войны]] султан опубликовал новый гатти-шериф [[гумайюн]] ([[1856]]), в котором подтверждались и подробнее развивались принципы первого; особенно настаивалось на [[Социальное равенство|равенстве]] всех подданных, без различия вероисповедания и национальности. После этого гатти-шерифа был отменён старинный закон о смертной казни за переход из ислама в другую религию. Однако большая часть этих постановлений оставалась только на бумаге. Высшее правительство частью было не в силах справиться с своеволием низших чиновников, частью и само не хотело прибегать к некоторым мерам, обещанным в гатти-шерифах, как, например, к назначению христиан на разные должности. Однажды оно сделало попытку вербовать солдат из христиан, но это вызвало недовольство и среди мусульман, и среди христиан, тем более, что правительство при производстве в офицеры не решалось отказаться от религиозных принципов ([[1847]]); скоро эта мера была отменена. Массовые убийства [[маронит]]ов в Сирии ([[1845]] и др.) подтверждали, что веротерпимость по-прежнему была чужда Османской империи. В течение царствования Абдул-Меджида были улучшены [[дорога|дороги]], построено множество [[мост]]ов, проведено несколько [[телеграф]]ных линий, [[почта]] организована по европейскому образцу. События [[1848]] г. вовсе не отозвались в Османской империи; только [[Революция 1848—1849 годов в Венгрии|венгерская революция]] побудила османское правительство сделать попытку восстановить своё господство на Дунае, но поражение венгров рассеяло его надежды. Когда [[Кошут, Лайош|Кошут]] с товарищами спаслись на турецкой территории, то Австрия и Россия обратились к султану Абдул-Меджиду с требованием их выдачи. Султан ответил, что религия запрещает ему нарушить долг гостеприимства. === Ҡырым һуғышы === [[1853]]—[[1856]] гг. были временем новой [[Восточная война|Восточной войны]], закончившейся в 1856 г. [[Парижский мирный договор (1856)|Парижским миром]]. На [[Парижский конгресс]] был на началах равноправности допущен представитель Османской империи, и этим самым империя признана членом европейского концерна. Однако это признание имело скорее формальный характер, чем действительный. Прежде всего Османская империя, участие которой в войне было весьма велико и которая доказала увеличение своей боевой способности сравнительно с первой четвертью XIX или с концом XVIII в., в действительности получила от войны очень мало; срытие русских крепостей на северном побережье Чёрного моря имело для неё ничтожное значение, а потеря Россией права держать военный флот на Чёрном море не могла быть продолжительна и была отменена уже в 1871 г. Далее, консульская юрисдикция была сохранена и доказывала, что Европа всё же смотрит на империю Османов как на государство варварское. После войны европейские державы стали заводить на территории империи свои почтовые учреждения, независимые от османских. Война не только не увеличила власти Османской империи над вассальными государствами, но ослабила её; дунайские княжества в [[1861]] г. объединились в одно государство [[Румыния|Румынию]], а в Сербии дружественные Турции [[Обреновичи]] были низвергнуты и заменены дружественными России [[Карагеоргиевичи]]; несколько позже Европа принудила империю удалить из Сербии свои гарнизоны ([[1867]]). Во время Восточной кампании Османская империя сделала заём в Англии в 7 млн [[фунт стерлингов|фунтов стерлингов]]; в 1858,1860 и 1861 гг. пришлось сделать новые займы. В то же время правительство выпустило значительное количество бумажных денег, курс которых скоро и сильно пал. В связи с другими событиями это вызвало торговый кризис [[1861]] г., тяжело отразившийся на народонаселении. --> == Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) == Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй. Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла. Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән. === Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү === Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған. Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән. Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған<ref>{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}</ref>. 1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була. Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы. === Черногориялағы һуғыш === 1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына. === Криттағы ихтилал === 1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына. Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән. === Дәүләт түңкәрелеше === 1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. <!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --> Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти». 1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла. == [[Абдулхәмит II]] == <!-- Уже в конце царствования Абдул-Азиза началось [[Боснийско-Герцеговинское восстание|восстание в Герцеговине и Боснии]], вызванное крайне тяжёлым положением населения этих областей, частью обязанного отбывать [[барщина|барщину]] на полях крупных землевладельцев-мусульман, частью лично свободного, но совершенно бесправного, угнетаемого непомерными поборами и в то же время постоянно подогреваемого в своей ненависти к туркам близким соседством свободных [[черногорцы|черногорцев]]. Весной [[1875]] г. некоторые общины обратились к султану с просьбой уменьшить налог на баранов и налог, уплачиваемый христианами взамен воинской повинности, и организовать полицию из христиан. Им даже не ответили. Тогда их жители взялись за оружие. Движение быстро охватило всю Герцеговину и распространилось на Боснию; [[Никшич]] был осаждён повстанцами. Из Черногории и Сербии на помощь повстанцам двинулись отряды добровольцев. Движение вызвало большой интерес за границей, особенно в [[Россия|России]] и в [[Австрия|Австрии]]; последняя обратилась к [[Порта|Порте]] с требованием религиозной равноправности, понижения налогов, пересмотра законов о недвижимой собственности и проч. Султан немедленно обещал всё это исполнить (февраль 1876), но повстанцы не соглашались положить оружие, пока не будут выведены османские войска из Герцеговины. Брожение перешло и на Болгарию, где османцы в виде ответа произвели страшную резню (см. [[Болгария]]), вызвавшую негодование во всей Европе (брошюра [[Гладстон, Уильям Эварт|Гладстона]] о зверствах в Болгарии), были поголовно вырезаны целые селения, до грудных детей включительно. Болгарское восстание было потоплено в крови, но герцеговинское и боснийское продолжалось и в 1876 г. и вызвало наконец вмешательство Сербии и Черногории (1876—1877 г; см. [[Сербско-турецкая война (1876—1877)|Сербо-черногорско-турецкая война]]). 6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления. В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.). [[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]] Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался. === 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков. === Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар === Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено. [[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]] В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]]. В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен. Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]<ref>{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}</ref>; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства. 14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела. [[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]] В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок. В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями. В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию. Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции. В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования. --> == XX быуат == <!-- В XX веке на окраинах империи усилились сепаратистские настроения. Османская империя начала постепенно терять свои территории, уступая технологическому превосходству Запада. === Йәш төрөктәр революцияһы === [[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|Демонстрация в районе [[Султанахмет]], Стамбул, 1908 год]] [[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Османская открытка в ознаменование младотурецкой революции]] В начале XX века в [[Османская империя|Османской империи]] появилось политическое движение [[Младотурки|младотурков]], которое было вдохновлено основанной в 1831 году подпольной организацией [[Молодая Италия]]. В 1908 году состоялась [[младотурецкая революция]], ведущую роль в которой сыграло общество «[[Единение и прогресс|Иттихад ве таракки]]» («Единение и прогресс», ''иттихадисты''). Султан [[Абдул-Хамид II]] согласился восстановить конституцию 1876 года и созвать парламент. В 1909 году абсолютная власть монарха была [[Контрпереворот 1909 года|восстановлена мятежниками]], но вскоре они потерпели поражение и парламент избрал новым султаном [[Мехмед V|Мехмеда V]] — брата Абдул-Хамида II. Будущий триумвир [[Энвер-паша|Энвер Исмаил]] принимал активное участие в революции 1908 года и был одним из лидеров «Единения и прогресса». [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] также отличился во время революции и принял участие в подавлении контрпереворота 1909 года. [[Мехмед Талаат-паша|Мехмед Талаат]] был другом Энвера Исмаила и после революции был избран депутатом парламента ''(меджлис-и умуми)'' от [[Эдирне]]. Воспользовавшись сложившейся ситуацией после революции младотурков, в октябре 1908 года [[Австро-Венгрия]] аннексировала [[Босния и Герцеговина|Боснию и Герцеговину]], что в дальнейшем привело к [[Боснийский кризис|Боснийскому кризису]]. В 1911 году началась [[Итало-турецкая война|война между Италией и Османской империей]], которая привела к потере турками [[Триполитания|Триполитании]], [[Киренаика|Киренаики]] и архипелага [[Додеканес]] в Эгейском море. Вслед за этой войной, продемонстрировавшей слабость турецкой армии, последовала война Османской империи с [[Балканский союз|Балканским союзом]]. === Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше === В октябре 1912 года началась [[Первая Балканская война]] между Османской империей и членами [[Балканский союз|Балканского союза]] — [[Третье Болгарское царство|Болгарией]], [[Королевство Сербия|Сербией]], [[Королевство Греция|Грецией]] и [[Королевство Черногория|Черногорией]]. Превосходящие по численности войска Союза добились быстрого успеха над находящимися в невыгодном стратегическом положении турками. [[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|[[Энвер-паша]] принимает иностранных представителей после [[Государственный переворот в Османской империи (1913)|переворота 1913 года.]]]] В январе 1913 года [[Единение и прогресс|иттихадист]] [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], убеждённый в том, что великий визирь [[Мехмед Камиль-паша|Камиль-паша]] и кабинет министров готовы заключить унизительный мир с Балканским союзом, устроил государственный переворот. По требованию Энвера султан [[Мехмед V]] назначил нового великого визиря, которым стал [[Махмуд Шевкет-паша]]. В новом правительстве получили портфели лишь трое умеренных представителей партии «Единение и прогресс». После истечения срока перемирия в феврале 1913 года война на Балканах возобновилась. Не имея возможности помочь своим городам в Европе, Османская империя была вынуждена наблюдать, как они постепенно переходят в руки союзников. В конце марта защитники [[Эдирне]] капитулировали и сдали город болгарам. После поражения, вызвавшего глубокий национальный кризис в стране, великий визирь немедленно объявил о готовности заключить мирный договор. В итоге Османская империя уступила членам Балканского союза 155,4 тыс. м² своей территории с 4 млн населения, потеряв почти все европейские владения. --> === Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы === <!-- Иттихадисты, которые оправдывали государственный переворот 1913 года необходимостью сохранить Эдирне в составе империи, оказались в неудобном положении и свергнутые ими либералы были полны решимости расквитаться с оппонентами. Спустя всего несколько дней после [[Лондонский мирный договор (1913)|подписания мирного договора]] великий визирь Махмуд Шевкет-паша был застрелен боевиками. Члены «Единения и прогресса» умело воспользовались ситуацией и в ходе начавшейся «чистки» устранили либералов с политической арены. В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря. Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране. === Беренсе донъя һуғышы === Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы. 2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]<ref>{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}</ref>. [[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]] Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]]. Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]]. Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года<ref>{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}</ref>. Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию<ref name="петросян">{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}</ref>. --> === Империяның тарҡалыуы === <!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции. [[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]] [[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом. [[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]]. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}} * [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]] * [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи]. {{Библиоинформация}} {{^|12px}} {{Османская империя в темах}} {{История Турции}} [[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]] [[Категория:Ғосман империяһы тарихы]] nkcqw48wha1kr7etmorvwmuu6wbsh0u 1147497 1147496 2022-07-29T08:28:50Z Akkashka 14326 /* Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған. == Империяның барлыҡҡа килеүе == [[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]] Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= "gug_144-145"}} XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған<ref name="gug_144-145" />. XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана<ref name="gug_144-145" />. Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай. Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән. Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә. Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала. [[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]] Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән. 1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән == Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) == * 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу. * 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу. == Бөйөк империя осоро == Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә. Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған. [[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]] Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай. === Косово ҡырындағы алыш === 1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай<ref>{{книга |автор = Чиркович Сима. |заглавие = История сербов |место = М. |издательство = Весь мир |год = 2009 |страницы = 109 |isbn = 978-5-7777-0431-3 }}</ref>. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған. ==== Моратты үлтереү ==== Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан. Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға. === XV быуат башы === Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән. 1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата. Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була. Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола. Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә. [[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]] Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай. Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған. '''Константинополде алыу''' [[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]] Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән. Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған. Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә === Баҫып алыуҙары === Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған. Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән. Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән. 1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына Отрантоны ҡалдырған. Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә. === Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы === Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]] Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй. Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған. Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған. Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан. Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә. Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән. Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән. Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517). Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]] Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған. === Сөләймән I хакимлығы === [[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]] Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған. Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона. [[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]] 1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған. ==== Франция менән союз ==== Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй. 1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән. Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528). ==== Хәрби уңыштары ==== 1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була. 1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә. Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә. === Сәлим II хакимлығы === [[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]] Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай. [[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]] Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне. Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған. === Морат III һәм Меһмет III хакимлығы === Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан. Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән. Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була. == Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) == Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә. Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған. Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй. Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла. === 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === [[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]] 1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған. Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған. Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла. Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән. 1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған. Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт эшмәкәрҙәре тип танылған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан. === Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Илселәр [[Топҡапы]] һарайында]] Янычарҙар ихтилалы һөҙөмтәһендә тәхеткә ултыртылған Мостафаның ағаһы һәм вариҫы Әхмәт III (1703—1730) көтөлмәгән ҡыйыулыҡ һәм үҙаллылыҡ күрһәтә. Ул ғәскәрҙең бик күп офицерҙарын ҡулға алып, ашығыс рәүештә язалап үлтерә лә, үҙе ултыртҡан бөйөк вәзир (саҙр-азам) Әхмәт пашаны вазифаһынан бушата. Яңы бөйөк вәзир Дамадғассан паша дәүләттең төрлө урындарында ихтилалдарҙы тынысландыра, сит ил сауҙагәрҙәрен ҡурсалай, мәктәптәргә нигеҙ һала. Оҙаҡламай ул һәрәмдән сыҡҡан интрига арҡаһында ҡолатыла, һәм вәзирҙәр иҫ киткес тиҙлек менән алмашына башлай; ҡайһы берҙәре власта ике аҙнанан артыҡ ҡала алмай. Ғосман империяһы хатта Төньяҡ һуғышта Рәсәй күргән ауырлыҡтарҙы ла үҙе өсөн отошло файҙаланмай. 1709 йылда ғына ул Полтаванан ҡасҡан Швеция короле Карл XII ҡабул итә һәм уның инаныуҙары йоғонтоһонда Рәсәйгә ҡаршы һуғыш башлай. Был ваҡытҡа ғосмандарҙың хакимлыҡ итеүсе даирәләрендә Рәсәйгә ҡаршы һуғыш түгел, ә уның менән Австрияға ҡаршы союз тураһында хыялланған бер партия бар ине; был партияға башлыҡ итеп вәзир Номан Көпрүлү тәғәйенләнгән була, һәм уның әүәлге ҡолауына Карл XII ҡыҫылышы һуғышҡа сигнал булып хеҙмәт итә. Прутта төрөк һәм татарҙарҙың 200 000—дән ашыу ғәскәре уратып алған Пётр I батшаның хәле бик ҡурҡыныс ине. Петрҙың үлеме ҡотолғоһоҙ була, ләкин бөйөк вәзир Балтажи-Меһмет, батша Пётр I-нең Азов буйынса сағыштырмаса бик аҙ ғына ташламаһына алданып (1711), уны сығара. Һуғыш партияһы Балтажи-Меһметты ҡолата һәм Лемносҡа һөргөнгә ебәрә, ләкин Рәсәй консуллыҡ юлы менән Ғосман империяһынан Карл XII алып сығыуға өлгәшә, бының өсөн уға көс ҡулланырға тура килә. Ғосмандар 1714-1718 йылдарҙа Венеция һәм 1716-1718 йылдарҙа Австрия менән һуғыш алып бара. Пассаровицкий тыныслыҡ килешеүе (1718 йыл) буйынса Ғосман империяһы Мореяны кире ҡайтара, әммә Сербияның күпселек өлөшө, Банат, Валахияның бер өлөшө менән бергә Белградты Австрияға бирә. 1722 йылда, династияны туҡтауы һәм һуңынан Фарсы болаларынан файҙаланып, Европала юғалтҡандары өсөн үҙҙәрен бүләкләргә өмөтләнеп, ғосмандар шиғыйҙарға ҡаршы дини һуғыш башлай. Был һуғышта бер нисә тапҡыр еңелеүе һәм фарсыларҙың Ғосман биләмәһенә баҫып инеүе Константинополдә яңы ихтилалға сәбәпсе була: Әхмәт ҡолатыла, һәм тәхеткә уның ағаһы Мостафа II-нең улы Мәхмүт I ултыра. === Мәхмүт I хакимлығы === Йомшаҡлығы һәм кешелеклелеге менән ғосман солтандары араһында айырылып торған Мәхмүт I (1730—1754) (ул ҡолатылған солтанды һәм уның улдарын үлтермәй һәм ғөмүмән язалау ҡулланмай) дәүерендә Фарсы иленә ҡаршы мәғәнәһеҙ һуғыш дауам иткән. Австрия менән һуғыш Белград тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана (1739), уға ярашлы төрөктәр Белград һәм Орсова менән Сербияны кире ҡайтара. Рәсәй ғосмандарға ҡаршы уңышлы эш итә, әммә австрийҙарҙың сепарат килешеү төҙөүе урыҫтарҙы ла юл ҡуйырға мәжбүр итә; Рәсәй яулағандарынан, нығытмаларҙы йәшереү йөкләмәләрен алып, Азовты ғына һаҡлап ҡала. Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ибраһим Басмажи беренсе төрөк типографияһын ойоштора. Мөфтөй бер ни тиклем икеләнгәндән һуң, мәғрифәтселек мәнфәғәте өсөн был башланғысҡа фатихаһын раҫлап, фәтүә бирә, ә солтан ғәтти-шәриф менән рөхсәт итә. Ҡөрьән һәм башҡа изге китаптарҙы баҫтырыу ғына тыйылған. Типографияның тәүге осоронда унда 15 китап (ғәрәп һәм фарсы һүҙлектәре, Ғосман дәүләте тарихы һәм дөйөм география буйынса бер нисә китап, хәрби сәнғәт, сәйәси экономия һ. б.) баҫыла. Ибраһим Басмажи үлгәндән һуң, типография ябыла, яңыһы [[1784 йыл]]да ғына барлыҡҡа килә. Мәхмүт I йәше еткәс донъянан китә, уны энеһе һәм вариҫы Ғосман III (1754—1757) алмаштыра. Ғосман III-нөң идаралыҡ йылдары тыныс үткән һәм хоҙай биргән ғүмерен йәшәп вафат булған. == Реформаларға ынтылыш (1757—1839) == Ғосман III солтан урынына Әхмәт III-нөң улы Мостафа III (1757-74) тәхет вариҫы була. Ул Ғосман империяһы сәйәсәтен үҙгәртергә һәм уның ҡоралының көсөн ҡайтарырға теләүен белдерә. Ул ярайһы уҡ ҙур реформалар (Суэц муйыны һәм Кесе Азия аша каналдар ҡаҙыу) башҡарырға ниәт итә, асыҡтан-асыҡ ҡоллоҡто күрә алмай һәм байтаҡ әсирҙе иреккә сығара. Элек Ғосман империяһында ғүмерҙә булмаған ике осраҡ дөйөм ризаһыҙлыҡты айырыуса арттыра: Мәккәнән ҡайтҡан хаҡ диндарҙарҙың каруаны талана һәм юҡ ителә, һәм грек милләтле диңгеҙ юлбаҫарҙары төрөк адмирал карабын баҫып ала. Былар барыһы ла дәүләт власының сиктән тыш көсһөҙ булыуын раҫлай. Финанстарҙы көйләү өсөн, Мостафа III үҙенең һарайында экономиянан башлай, ләкин шуның менән бергә тәңкәнең боҙолоуына ла юл ҡуя. Мостафа ҡурсалауында Константинополдә тәүге асыҡ китапхана, бер нисә мәктәп һәм дауахана асыла. 1761 йылда ул Пруссия менән бик теләп килешеү төҙөй, уға ярашлы прус сауҙа караптарына ғосман һыуҙарында иркен йөҙөргә мөмкинлек бирелә; Ғосман империяһындағы прус подданныйҙары үҙ консулдарының юрисдикцияларына буйһона. Рәсәй һәм Австрия Мостафаға Пруссия бирелгән хоҡуҡтарҙы ғәмәлдән сығарғаны өсөн 100 000 дукат тәҡдим итә, әммә һөҙөмтәһе булмай: Мостафа үҙ дәүләтен Европа цивилизацияһы менән яҡынайтырға теләгән. Реформалар ниәттән ары китмәгән, башланмаған да. 1768 йылда солтан 6 йыл дауам иткән һәм 1774 йылда Көсөк-Кайнаржи тыныслыҡ килешеү менән тамамланған 1768-1774 йылдарҙағы Рус-төрөк һуғышын иғлан итергә тейеш була. Тыныслыҡ килешеүе Мостафаның энеһе һәм вариҫы Абдулхәмит I осоронда (1774-1789) төҙөлә. === Абдулхәмит I хакимлығы === Империя бөтә биләмәһендә лә ризаһыҙлыҡ хөкөм һөрә ине. Орлов ҡуҙғытҡан гректар тулҡынланған, әммә, урыҫтар ярҙамһыҙ ҡалдырғанлыҡтан, сағыштырмаса тиҙ һәм еңел тынысландырыла һәм аяуһыҙ язалана. Бағдад Әхмәт-пашаһы үҙен бойондороҡһоҙ тип иғлан итә; Ғәрәп күсмә халыҡтары хуплаған Таһер Галилея һәм Акра шәйехе дәрәжәһен алған; Мөхәммәт Бей Әбү әл-Даһаб хакимлығы аҫтында торған [[Мысыр]] яһаҡ түләргә уйламаған да; Бушатлия Мәхмүт, Скутарий пашаһы идара иткән Төньяҡ Албания ҡаты ихтилал хәлендә; Али, Янинский пашаһы, үҙ аллы батшалыҡ төҙөүгә ныҡ ынтылған. Абдулхәмит I бөтә батшалыҡ итеү дәүерендә был ихтилалдарҙы тынысландырыу менән мәшғүл була, әммә Ғосман хөкүмәтенең ихтилалдарҙы йүгәнләрлек аҡсаһы һәм тәртипле ғәскәре лә булмай. Етмәһә, быға төрөктәргә уңышһыҙлыҡ килтергән Рәсәй һәм Австрия менән яңы һуғыш (1787-1791) ҡушыла. Ул Рәсәй менән Яссы килешеүе (1792) менән тамамлана. Был тыныслыҡ килешеүе буйынса Ҡырым ярымутрауы һәм Буг менән Днестр араһындағы биләмәләр бөтөнләйгә Рәсәйгә бирелә. Шулай уҡ Төркиә Австрия менән Систов килешеүен (1791) төҙөй. Һуңғыһы Ғосман империяһы өсөн сағыштырмаса уңайлы булған, сөнки уның төп дошманы Изге Рим империяһы императоры Иосиф II вафат була, ә Леопольд үҙенең бөтә иғтибарын Францияға йүнәлткән. Австрия һуғышта яулаған биләмәләренең күп өлөшөн ғосмандарға кире ҡайтарған. Тыныслыҡ килешеүе Абдулхәмидтең бер туғанының улы Сәлим III менән төҙөлгән (1789-1807). Территориаль юғалтыуҙарҙан тыш, һуғыш Ғосман дәүләте тормошона тағы бер етди үҙгәреш индерә: ул башланыр алдынан (1785) империя үҙенең дәүләт килемдәре менән гарантияланған беренсе (тәүҙә эске) дәүләт бурысы буйынса килешеү төҙөй. === Сәлим III хакимлығы === Солтан [[Сәлим III]] тәүгеләрҙән булып Ғосман империяһының тәрән көрсөктә икәнен аңлай һәм илдең хәрби һәм дәүләт ойошмаһын реформалаштырыуға тотона. Хөкүмәт көслө саралар менән Эгей диңгеҙен пираттарҙан таҙарта; ул сауҙа һәм халыҡ мәғарифын ҡурсалай. Уның төп иғтибары армияға йүнәлтелә. Янычарҙар һуғышта үҙҙәренең файҙаһыҙ булғанын, шул уҡ ваҡытта илде тыныслыҡ осоронда илде анархия хәлендә тотоуын иҫбатлай. Янычар формированиеларын солтан Европа өлгөһөндәге армия менән алмаштырырға ниәтләнгән ләкин шул арала ғына иҫке системаны алмаштырып булмаясағы билдәле булғанлыҡтан, реформаторҙар традицион формированиеларҙың торошон яҡшыртыуға айырым иғтибар бүлгән. Башҡа реформаларҙа солтан артиллерия һәм флоттың һуғышҡа һәләтлеген көсәйтеү буйынса саралар була. Хөкүмәт тактика һәм фортификация буйынса иң яҡшы сит ил әҫәрҙәрен ғосман теленә тәржемә итеүҙе хәстәрләй; француз офицерҙарын артиллерия һәм диңгеҙ училищеларында уҡытыусы урындарына саҡыра; тәүгеһендә хәрби фәндәр буйынса сит ил әҫәрҙәре китапханаһын аса. Туп ҡойоу оҫтаханалары яҡшыртыла; яңы өлгөләге хәрби судноларға Францияла заказ бирелә. Былар барыһы ла яҡынса саралар ине. [[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|Солтан [[Сәлим III]]]] Солтан армияның эске ҡоролошон үҙгәртеп ҡороуға күсергә теләгән; армияла яңы форма һәм ҡәтғиерәк тәртип индерә башлаған; яңылыҡ янычарҙарға ҡағылмаған. Шул арала Порта алдына ике етди һынау килеп баҫа: беренсенән, хөкүмәт биргән бойороҡтарҙы кире ҡағыусы видин пашаһы Пасван-Оғлу ихтилалы (1797), икенсенән - Наполеон I-нең Мысыр экспедицияһы. Көсөк-Хөсәйен Пасван-Оғлуға ҡаршы хәрәкәт итә һәм уның менән асыҡ һөҙөмтәһе булмаған ысын һуғыш алып бара. Хөкүмәт, ниһайәт, фетнәсе наместник менән һөйләшеүҙәргә тотона һәм уның тулыһынса тиерлек бойондороҡһоҙлоҡ нигеҙендә Видин пашалығы менән идара итеүгә ғүмерлек хоҡуҡтарын таный. 1798 йылда Франция генерал Бонапарт етәкселегендә Мысырға, артабан Сүриәгә һөжүм итә башлай. Бөйөк Британия Абукир янындағы һуғышта (1798) француз флотын юҡ итеп, Ғосман империяһын яҡлай. Экспедиция ғосмандар өсөн етди һөҙөмтәгә эйә булмай. Формаль яҡтан, Мысыр - Ғосман империяһы, ысынында иһә мәмлүктәр ҡулында ҡала. Француздарға ҡаршы һуғыш бөтөүгә (1801), Белградта армияла барған реформаларға риза булмаған янычарҙар ихтилалы башлана. Сербияла янычарҙар яғынан ҡыҫырыҡлауҙарҙан тамам йонсоу Карагеоргий етәкселегендәге халыҡ хәрәкәте (1804) башланыуға сәбәпсе була. Хөкүмәт тәүҙә хәрәкәтте яҡлап сыға, ләкин тиҙҙән ул ысын халыҡ ихтилалы формаһына әүерелә һәм Ғосман империяһына һуғыш хәрәкәттәрен башларға тура килә (ҡара: Иванковац эргәһендәге һуғыш). Рәсәй башлаған урыҫ-төрөк һуғышы (1806-1812) хәлде ҡатмарлаштыра. Бөйөк вәзир һәм башҡа юғары чиновниктар, хәрбиҙәр һуғыш хәрәкәттәре театрында булғанлыҡтан, реформаларға тотоноу артҡы планға ҡалдырыла. ==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ==== Истанбулда ҡаймаҡам (бөйөк вәзир ярҙамсыһы) һәм министр урынбаҫарҙары ғына ҡалған була. Шәйех-үл-ислам был мәл менән файҙаланып, солтанға ҡаршы фетнә ҡорорға була. Заговорҙа солтандың янычарҙарҙы регуляр армия полктарына бүлеп таратырға ниәтләүе тураһында имеш-мимештәргә ышанған имләмдәр һәм янычарҙар башлай. Заговорға ҡаймаҡам да ҡушыла. Билдәләнгән көндө янычар отряды көтмәгәндә баш ҡалалағы даими ғәскәрҙең гарнизонына һөжүм итә һәм һуйыш ойоштора. Янычарҙарҙың икенсе өлөшө Сәлимдең һарайын уратып алған һәм унан күрә алмаған кешеләрен язаға тарттырыуҙы талап иткән. Сәлим был талапты тормошҡа ашырыуға ҡыйыу ҡаршы тора. Ул ҡулға алына һәм һаҡ аҫтына ултыртыла. Солтан итеп Абдулхәмиттең улы, Мостафа IV (1807-1808) иғлан ителә. Ҡалала һуйыш ике көн дауам итә. Көсһөҙ Мостафа исеменән Шәйех-үл-ислам һәм ҡаймаҡам идара иткән. Әммә Сәлим яҡлылар ҙа ҡалған була. Ҡабаҡсы Мостафа түңкәрелеше ваҡытында Әлимдәр Мостафа паша Байраҡтар (Болгар ҡалаһы Рущук пашаһы) һәм уның яҡлылар солтан Сәлим III-нө тәхеткә ҡайтарыу тураһында һөйләшеүҙәр башлай. Ниһайәт, 16 меңлек армия менән Мостафа Байраҡтар Истанбулға юллана. Башта ул Хажи Али Ағаны алдан ебәрә, һәм (1808 йылдың 19 июлендә) Ҡабаҡсы Мостафа үлтерелә. Мостафа Байраҡтар армияһы менән, байтаҡ фетнәселәрҙе тар-мар итеп, Юғары Портаға килеп етә. Солтан Мостафа IV, Мостафа тәхеткә Сәлим III солтанды улының ҡайтарырға теләүен белгәс, Сәлимде һәм шаһзаданың энеһе Мәхмүтте үлтерергә бойора. Солтан шунда уҡ үлтерелә, ә шаһзада Мәхмүт үҙенең ҡолдары һәм хеҙмәтселәре ярҙамында иреккә сығарыла. Мостафа Байраҡтар Мостафа IV-не тәхеттән ҡолата һәм Мәхмүт II-не солтан итеп иғлан итә. Һуңғыһы уны бөйөк вәзир - садр-и-азам тип иғлан итә. === Мәхмүт II идаралығы === Мәхмүт II энергия кимәле һәм реформалар кәрәклеген аңлауы яғынан Сәлим III солтандан ҡалышмаған, Сәлимгә ҡарағанда уҫалыраҡ һәм үс алыусан кеше булған. Күп осраҡта илдең именлегенә ынтылыуға ҡарағанда, сәйәси алдан күреүсәнлеге менән үлсәнгән шәхси теләктәренә таянған. Яңылыҡтар өсөн бер ни тиклем әҙерлек була, аҡса өҫтөндә уйламау һәләте лә Мәхмүткә ярҙам иткәндер. Шуға күрә уның эшмәкәрлеге Сәлим эшмәкәрлегенә ҡарағанда нығыраҡ эҙ ҡалдырған. Үҙенең бөйөк вәзире итеп ул Сәлимгә һәм башҡа сәйәси дошмандарға ҡаршы фетнә күтәреүҙә ҡатнашҡандарҙы туҡмарға ҡушҡан Байраҡтарҙы тәғәйенләгән. Мостафаның ғүмере ваҡытлыса аялып торған. Янычар корпусын үҙгәртеп ҡороуҙы Байраҡтар иң тәүге реформаларҙың береһе итеп билдәләгән, ләкин ул һаҡһыҙлығы арҡаһында, 7000 һалдаты ғына ҡалған ғәскәренең бер өлөшөн хәрби хәрәкәттәр театрына ебәреп, яңылыша. 6000 янычар көтмәгәндә һөжүм итә һәм Мостафа IV-не азат итеү маҡсатында һарайға йүнәлә. Байраҡтар, бәләкәй генә отряды менән һарайға бикләнеп, уларға Мостафаның мәйетен сығарып ташлай, һарайҙың бер өлөшөн шартлата һәм үҙе лә емереклектәр эсендә һәләк була. Бер нисә сәғәттән башында Рәмимз паша торған хөкүмәткә тоғро өс меңлек ғәскәр килеп етә, янычарҙарҙы тар-мар итә һәм уларҙың байтаҡ өлөшөн юҡ итә. Мәхмүт, 1812 йылда Бухарест килешеүе менән тамамланған Рәсәй менән һуғыш бөткәнгә тиклем, реформаларын кисектереп торорға ҡарар итә. Вена конгресы Ғосман империяһының хәленә ҡайһы бер үҙгәрештәр индерә йәки, дөрөҫөрәге, ғәмәлдә булғанды теорияла һәм географик карталарҙа нығыта. Далмация менән Иллирия Австрия составына, Рәсәйгә Бессарабия раҫлана; ете Ионик утрауы инглиз протектораты аҫтында үҙидаралыҡҡа эйә була; инглиз суднолары Дарданелл боғаҙы аша ирекле үтеү хоҡуғына эйә була. Хатта империяның үҙендә ҡалған ерҙәрҙә лә хөкүмәт үҙен ышаныслы тоймаған. 1817 йылда Сербияла ихтилал башлана, ул, 1829 йылда үҙ кенәзе идаралығына эйә Сербияны Адрианополь килешеүе буйынса танығандан һуң ғына, тамамлана. 1820 йылда Али паша Янинский ихтилалы башлана. Үҙ улдарының хыянаты арҡаһында уның ғәскәре еңелә, үҙе әсирлеккә алына һәм язалап үлтерелә; ләкин армияһының байтаҡ өлөшө грек баш күтәреүселәре кадрҙарын барлыҡҡа килтерә. 1821 йылда бойондороҡһоҙлоҡ өсөн һуғышҡа әйләнгән Греция ихтилалы башлана. Рәсәй, Франция һәм Англияның ҡыҫылғанлыҡтан, Төркиә һәм Мысыр флоты һәләк булған Ғосман империяһы өсөн бәхетһеҙ Наварин диңгеҙ алышынан (1827) һуң, ғосмандар Грецияны юғалтҡан. ==== Хәрби юғалтыуҙар ==== Янычарҙарҙан һәм дәрүиштәрҙән ҡотолоу ҙа (1826) төрөктәрҙе сербтар менән һуғышта ла, гректар менән һуғышта ла еңелеүҙән ҡотҡара алмай. Ошо ике һуғыш һәм уларға бәйле 1829 йылда Адрианополь килешеүе менән тамамланған урыҫ-төрөк һуғышы (1828-1829) башлана. Ғосман империяһы бөтә Сербияны тиерлек, Молдавияны, Валахияны, Грецияны, Ҡара диңгеҙҙең көнсығыш ярын юғалта. Унан һуң Ғосман империяһынан Мысыр хедивы (вице-солтаны) Мөхәммәт Али 1831-1833 һәм 1839) айырымлана. Мысырға ҡаршы көрәштә шундай һөжүмдәр кисерә, Ғосман империяһына бөтөнләй юҡҡа сығыу янаған; ләкин уны ике тапҡыр (1833 һәм 1839), батша Николай I Ғосман дәүләтенең тарҡалыуы арҡаһында яңы Европа һуғышы хәүефен һиҙенгәнгәлер, моғайын, Рәсәйҙең көтөлмәгән яҡлауы ҡотҡара. Хәйер, Төркиә яҡлы булыуы Рәсәйгә реаль файҙа килтерә: Гункьяр Скелесси килешеүе буйынса (1833), Ғосман империяһы, Дарданелл боғаҙы аша юлды Англия өсөн ябып, рус судноларына үтеү рөхсәтен бирә. Бер үк ваҡытта француздар ғосмандарҙан элек тә империяға номиналь бәйлелектә генә йөрөгән (1830 йылдан) Алжирҙы тартып алырға булған. ==== Гражданлыҡ реформалары ==== [[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Мәхмүт II]] 1839 йылда яңыртыуын башлай.]] Һуғыштар Мәхмүттең реформаторлыҡ ниәтен туҡтатмай; уның батшалыҡ итеү осоронда армияла шәхси үҙгәртеп ҡороуҙар дауам иткән. Ул шулай уҡ халыҡтың белем кимәлен күтәреү хаҡында хәстәрлек күрә; уның ҡарамағында (1831) француз телендә Ғосман империяһында рәсми характерҙағы тәүге гәзит («Moniteur ottoman») сыға башлай. 1831 йылдың аҙағынан төрөк телендә «Таквим-и векаи» тигән исем аҫтында тәүге рәсми гәзит сыға башлай. Бөйөк Пётр кеүек, бәлки, аңлы рәүештә унан өлгө алып, Мәхмүт халыҡты Европа йолаларына яҡынайтырға ынтылған; үҙе лә Европа костюмын кейгән һәм чиновниктарынан да талап иткән, сәллә кейеүҙе тыйған Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа фейерверклы, европа музыкаһын яңғыратып, европа өлгөһөндә байрамдар ойошторған. Үҙе ниәт иткән гражданлыҡ ҡоролошоноң мөһим реформаларына тиклем йәшәй алмай; уларын вариҫы тормошҡа ашырырға тейеш була. Әммә ул эшләгәндең бәләкәй генә өлөшө лә мосолман халҡының дини тойғоларына ҡаршы килгән. Ул Ҡөрьән рөхсәт итмәгән аҙым яһаған: үҙенең һүрәте төшөрөлгән тәңкә сүкеткән (элекке солтандар ҙа портреттарын эшләткән тигән хәбәрҙәр ҙә ҙур шик тыуҙыра). Уның батшалығы осоронда дәүләттең төрлө тарафтарында, бигерәк тә Константинополдә, мосолмандарҙың дини тойғолары ниеҙендә башланған баш күтәреүҙәр бер туҡтауһыҙ барған; хөкүмәт уларҙы аяуһыҙ баҫтырған: ҡайһы берҙә бер нисә көндә Босфорға 4000-әр мәйет ташланған. Шул уҡ ваҡытта, Мәхмүт үҙенең аяуһыҙ дошмандарын, [[ғөләмә]]ләрҙе һәм [[дәрүиш]]тәрҙе, үлтерергә лә оялмаған. Мәхмүт батшалығы осоронда Истанбулда йыш ҡына махсус ут төртөү арҡаһында тоҡанған янғындар айырыуса күп булған; халыҡ уларҙы солтандың гонаһтары өсөн Алла тарафынан ебәрелгән яза тип аңлатҡан. ==== Хакимлығы йомғаҡтары ==== Янычарҙарҙы юҡ итеү башта Ғосман империяһына зыян килтергән, насар булһа ла, кәрәкле ғәскәрҙән мәхрүм иткән. Бер нисә йыл үткәндән һуң был үҙгәрештең ыңғай яғы ла беленгән: Порта ҡораллы көстәре Европаның регуляр армиялары менән тиңләшкәнлеге 1877—1878 йылдарҙа урыҫ-төрөк һуғышында һәм 1897 йылда Греция менән һуғышта ла асыҡ иҫбатлаған. Грецияны юғалтыу йәки биләмәне ҡыҫҡартыу империя өсөн зыянлыға ҡарағанда отошло булды. Тарихи яҡтан ғосмандар христиандарҙы хәрби хеҙмәткә бер ҡасан да алмаған; ә тотош христиан халҡы йәшәгән өлкәләр (Греция һәм Сербия) төрөк армияһын арттырмаһа ла, шул уҡ ваҡытта унан үтә ныҡ кәрәк булған осраҡта файҙалана алырлыҡ әһәмиәтле хәрби гарнизондарҙы талап иткән. Был бигерәк тә диңгеҙ сиктәре ныҡ һуҙылған булыуы арҡаһында диңгеҙгә ҡарағанда ҡоро ерҙә көслөрәк Ғосман империяһына стратегик отошло түгел Грецияға ҡарата ҡулланырлыҡ. Территорияларын юғалтыу сократила государственные доходы империяның дәүләт килемен ҡыҫҡартты, ләкин Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ғосман империяһының европа дәүләттәре менән сауҙаһы йәнләнә, илдең етештереүсәнлеге ([[икмәк]], [[тәмәке]], [[виноград]], [[рауза майы]] һ. б.) күтәрелә. Шулай итеп, тышҡы еңелеүҙәргә, хатта Низиб янындағы ҡаты алышта Мөхәммәт Али Мысырлы ҙур ғосман армияһын һәм тотош флотын юғалтыуына ҡарамаҫтан, Мәхмүт Абдулмәжиткә көсһөҙләндерелгән түгел, дөрөҫөрәге, көсәйтелгән дәүләт ҡалдырҙы. Был ваҡыттан башлап европа державалары араһында Ғосман дәүләте һаҡланып ҡалыуына ынтылышы барлыҡҡа килгән. [[Босфор]] һәм [[Дарданелл боғаҙы|Дарданелл]]дың әһәмиәте ғәҙәттән тыш арта; европа державалары, уларҙың ҡайһыһылыр Константинополде яулаған осраҡта, был ҡалғандарына төҙәтеп булмаҫлыҡ һөжүм булырын аңлаған, һәм шуның өсөн көсһөҙ Ғосман империяһының һаҡланыуын үҙҙәре өсөн отошло тип һанаған. == Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) == Мәхмүттең вариҫы, улы 16 йәшлек Абдулмәжит, атаһы кеүек энергиялы һәм ныҡлы булыуы менән айырылып тормаһа ла, мәҙәниәтле һәм холҡо буйынса йомшағыраҡ кеше була. Әгәр Рәсәй, Англия, Австрия һәм Пруссия Портаны һаҡлап ҡалыу буйынса союз төҙөмәһә ([[1840]]), Низиб янындағы алышта еңелеүе, Ғосман империяһын тамам бөлдөрөр һәм Мәхмүттең бөтә эшләгәне лә юҡҡа сығыр ине; они составили трактат, в силу которого египетский вице-король сохранял на наследственном начале Египет, но обязывался немедленно очистить Сирию, а в случае отказа должен был лишиться всех своих владений. Союз этот вызвал негодование во Франции, поддерживавшей Мухаммеда Али, и Тьер сделал даже приготовления к войне; однако [[Луи-Филипп]] на неё не решился. Несмотря на неравенство сил, Мухаммед Али готов был сопротивляться; но английская эскадра бомбардировала [[Бейрут]], сожгла египетский флот и высадила в Сирию корпус в 9000 чел., который при помощи [[маронит]]ов нанёс несколько поражений египтянам. Мухаммед Али уступил; Османская империя была спасена, и Абдул-Меджид, поддерживаемый Хозревом-пашой, Решидом-пашой и другими сподвижниками отца, приступил к реформам. === Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат === 3 ноября 1839 года Абдул-Меджид издал так наз. [[Гюльханейский хатти-шериф]] (Гюльханэ — «жилище роз», название площади, где был объявлен [[Хатт-и-шериф]]) — общеимперский указ, определявший принципы, которым намеревалось следовать правительство: * обеспечение всем подданным совершенной безопасности относительно их жизни, чести и имущества; * правильный способ распределения и взимания налогов; * столь же правильный способ набора солдат. Признавалось необходимым изменить распределение податей в смысле их уравнительности и отказаться от системы сдачи их на откуп, определить расходы на сухопутные и морские силы; установлялась публичность [[судопроизводство|судопроизводства]]. Все эти льготы распространялись на всех подданных султана без различия вероисповеданий. Сам султан принёс присягу на верность хатти-шерифу. Оставалось осуществить обещание на самом деле. --> === Гумайюн === <!-- После [[Крымская война|Крымской войны]] султан опубликовал новый гатти-шериф [[гумайюн]] ([[1856]]), в котором подтверждались и подробнее развивались принципы первого; особенно настаивалось на [[Социальное равенство|равенстве]] всех подданных, без различия вероисповедания и национальности. После этого гатти-шерифа был отменён старинный закон о смертной казни за переход из ислама в другую религию. Однако большая часть этих постановлений оставалась только на бумаге. Высшее правительство частью было не в силах справиться с своеволием низших чиновников, частью и само не хотело прибегать к некоторым мерам, обещанным в гатти-шерифах, как, например, к назначению христиан на разные должности. Однажды оно сделало попытку вербовать солдат из христиан, но это вызвало недовольство и среди мусульман, и среди христиан, тем более, что правительство при производстве в офицеры не решалось отказаться от религиозных принципов ([[1847]]); скоро эта мера была отменена. Массовые убийства [[маронит]]ов в Сирии ([[1845]] и др.) подтверждали, что веротерпимость по-прежнему была чужда Османской империи. В течение царствования Абдул-Меджида были улучшены [[дорога|дороги]], построено множество [[мост]]ов, проведено несколько [[телеграф]]ных линий, [[почта]] организована по европейскому образцу. События [[1848]] г. вовсе не отозвались в Османской империи; только [[Революция 1848—1849 годов в Венгрии|венгерская революция]] побудила османское правительство сделать попытку восстановить своё господство на Дунае, но поражение венгров рассеяло его надежды. Когда [[Кошут, Лайош|Кошут]] с товарищами спаслись на турецкой территории, то Австрия и Россия обратились к султану Абдул-Меджиду с требованием их выдачи. Султан ответил, что религия запрещает ему нарушить долг гостеприимства. === Ҡырым һуғышы === [[1853]]—[[1856]] гг. были временем новой [[Восточная война|Восточной войны]], закончившейся в 1856 г. [[Парижский мирный договор (1856)|Парижским миром]]. На [[Парижский конгресс]] был на началах равноправности допущен представитель Османской империи, и этим самым империя признана членом европейского концерна. Однако это признание имело скорее формальный характер, чем действительный. Прежде всего Османская империя, участие которой в войне было весьма велико и которая доказала увеличение своей боевой способности сравнительно с первой четвертью XIX или с концом XVIII в., в действительности получила от войны очень мало; срытие русских крепостей на северном побережье Чёрного моря имело для неё ничтожное значение, а потеря Россией права держать военный флот на Чёрном море не могла быть продолжительна и была отменена уже в 1871 г. Далее, консульская юрисдикция была сохранена и доказывала, что Европа всё же смотрит на империю Османов как на государство варварское. После войны европейские державы стали заводить на территории империи свои почтовые учреждения, независимые от османских. Война не только не увеличила власти Османской империи над вассальными государствами, но ослабила её; дунайские княжества в [[1861]] г. объединились в одно государство [[Румыния|Румынию]], а в Сербии дружественные Турции [[Обреновичи]] были низвергнуты и заменены дружественными России [[Карагеоргиевичи]]; несколько позже Европа принудила империю удалить из Сербии свои гарнизоны ([[1867]]). Во время Восточной кампании Османская империя сделала заём в Англии в 7 млн [[фунт стерлингов|фунтов стерлингов]]; в 1858,1860 и 1861 гг. пришлось сделать новые займы. В то же время правительство выпустило значительное количество бумажных денег, курс которых скоро и сильно пал. В связи с другими событиями это вызвало торговый кризис [[1861]] г., тяжело отразившийся на народонаселении. --> == Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) == Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй. Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла. Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән. === Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү === Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған. Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән. Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған<ref>{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}</ref>. 1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була. Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы. === Черногориялағы һуғыш === 1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына. === Криттағы ихтилал === 1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына. Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән. === Дәүләт түңкәрелеше === 1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. <!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --> Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти». 1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла. == [[Абдулхәмит II]] == <!-- Уже в конце царствования Абдул-Азиза началось [[Боснийско-Герцеговинское восстание|восстание в Герцеговине и Боснии]], вызванное крайне тяжёлым положением населения этих областей, частью обязанного отбывать [[барщина|барщину]] на полях крупных землевладельцев-мусульман, частью лично свободного, но совершенно бесправного, угнетаемого непомерными поборами и в то же время постоянно подогреваемого в своей ненависти к туркам близким соседством свободных [[черногорцы|черногорцев]]. Весной [[1875]] г. некоторые общины обратились к султану с просьбой уменьшить налог на баранов и налог, уплачиваемый христианами взамен воинской повинности, и организовать полицию из христиан. Им даже не ответили. Тогда их жители взялись за оружие. Движение быстро охватило всю Герцеговину и распространилось на Боснию; [[Никшич]] был осаждён повстанцами. Из Черногории и Сербии на помощь повстанцам двинулись отряды добровольцев. Движение вызвало большой интерес за границей, особенно в [[Россия|России]] и в [[Австрия|Австрии]]; последняя обратилась к [[Порта|Порте]] с требованием религиозной равноправности, понижения налогов, пересмотра законов о недвижимой собственности и проч. Султан немедленно обещал всё это исполнить (февраль 1876), но повстанцы не соглашались положить оружие, пока не будут выведены османские войска из Герцеговины. Брожение перешло и на Болгарию, где османцы в виде ответа произвели страшную резню (см. [[Болгария]]), вызвавшую негодование во всей Европе (брошюра [[Гладстон, Уильям Эварт|Гладстона]] о зверствах в Болгарии), были поголовно вырезаны целые селения, до грудных детей включительно. Болгарское восстание было потоплено в крови, но герцеговинское и боснийское продолжалось и в 1876 г. и вызвало наконец вмешательство Сербии и Черногории (1876—1877 г; см. [[Сербско-турецкая война (1876—1877)|Сербо-черногорско-турецкая война]]). 6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления. В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.). [[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]] Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался. === 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков. === Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар === Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено. [[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]] В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]]. В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен. Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]<ref>{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}</ref>; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства. 14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела. [[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]] В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок. В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями. В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию. Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции. В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования. --> == XX быуат == <!-- В XX веке на окраинах империи усилились сепаратистские настроения. Османская империя начала постепенно терять свои территории, уступая технологическому превосходству Запада. === Йәш төрөктәр революцияһы === [[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|Демонстрация в районе [[Султанахмет]], Стамбул, 1908 год]] [[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Османская открытка в ознаменование младотурецкой революции]] В начале XX века в [[Османская империя|Османской империи]] появилось политическое движение [[Младотурки|младотурков]], которое было вдохновлено основанной в 1831 году подпольной организацией [[Молодая Италия]]. В 1908 году состоялась [[младотурецкая революция]], ведущую роль в которой сыграло общество «[[Единение и прогресс|Иттихад ве таракки]]» («Единение и прогресс», ''иттихадисты''). Султан [[Абдул-Хамид II]] согласился восстановить конституцию 1876 года и созвать парламент. В 1909 году абсолютная власть монарха была [[Контрпереворот 1909 года|восстановлена мятежниками]], но вскоре они потерпели поражение и парламент избрал новым султаном [[Мехмед V|Мехмеда V]] — брата Абдул-Хамида II. Будущий триумвир [[Энвер-паша|Энвер Исмаил]] принимал активное участие в революции 1908 года и был одним из лидеров «Единения и прогресса». [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] также отличился во время революции и принял участие в подавлении контрпереворота 1909 года. [[Мехмед Талаат-паша|Мехмед Талаат]] был другом Энвера Исмаила и после революции был избран депутатом парламента ''(меджлис-и умуми)'' от [[Эдирне]]. Воспользовавшись сложившейся ситуацией после революции младотурков, в октябре 1908 года [[Австро-Венгрия]] аннексировала [[Босния и Герцеговина|Боснию и Герцеговину]], что в дальнейшем привело к [[Боснийский кризис|Боснийскому кризису]]. В 1911 году началась [[Итало-турецкая война|война между Италией и Османской империей]], которая привела к потере турками [[Триполитания|Триполитании]], [[Киренаика|Киренаики]] и архипелага [[Додеканес]] в Эгейском море. Вслед за этой войной, продемонстрировавшей слабость турецкой армии, последовала война Османской империи с [[Балканский союз|Балканским союзом]]. === Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше === В октябре 1912 года началась [[Первая Балканская война]] между Османской империей и членами [[Балканский союз|Балканского союза]] — [[Третье Болгарское царство|Болгарией]], [[Королевство Сербия|Сербией]], [[Королевство Греция|Грецией]] и [[Королевство Черногория|Черногорией]]. Превосходящие по численности войска Союза добились быстрого успеха над находящимися в невыгодном стратегическом положении турками. [[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|[[Энвер-паша]] принимает иностранных представителей после [[Государственный переворот в Османской империи (1913)|переворота 1913 года.]]]] В январе 1913 года [[Единение и прогресс|иттихадист]] [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], убеждённый в том, что великий визирь [[Мехмед Камиль-паша|Камиль-паша]] и кабинет министров готовы заключить унизительный мир с Балканским союзом, устроил государственный переворот. По требованию Энвера султан [[Мехмед V]] назначил нового великого визиря, которым стал [[Махмуд Шевкет-паша]]. В новом правительстве получили портфели лишь трое умеренных представителей партии «Единение и прогресс». После истечения срока перемирия в феврале 1913 года война на Балканах возобновилась. Не имея возможности помочь своим городам в Европе, Османская империя была вынуждена наблюдать, как они постепенно переходят в руки союзников. В конце марта защитники [[Эдирне]] капитулировали и сдали город болгарам. После поражения, вызвавшего глубокий национальный кризис в стране, великий визирь немедленно объявил о готовности заключить мирный договор. В итоге Османская империя уступила членам Балканского союза 155,4 тыс. м² своей территории с 4 млн населения, потеряв почти все европейские владения. --> === Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы === <!-- Иттихадисты, которые оправдывали государственный переворот 1913 года необходимостью сохранить Эдирне в составе империи, оказались в неудобном положении и свергнутые ими либералы были полны решимости расквитаться с оппонентами. Спустя всего несколько дней после [[Лондонский мирный договор (1913)|подписания мирного договора]] великий визирь Махмуд Шевкет-паша был застрелен боевиками. Члены «Единения и прогресса» умело воспользовались ситуацией и в ходе начавшейся «чистки» устранили либералов с политической арены. В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря. Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране. === Беренсе донъя һуғышы === Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы. 2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]<ref>{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}</ref>. [[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]] Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]]. Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]]. Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года<ref>{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}</ref>. Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию<ref name="петросян">{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}</ref>. --> === Империяның тарҡалыуы === <!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции. [[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]] [[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом. [[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]]. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}} * [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]] * [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи]. {{Библиоинформация}} {{^|12px}} {{Османская империя в темах}} {{История Турции}} [[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]] [[Категория:Ғосман империяһы тарихы]] sx38dh86drfayjzukacxj1mgpps14pr 1147513 1147497 2022-07-29T10:28:35Z Akkashka 14326 /* Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған. == Империяның барлыҡҡа килеүе == [[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]] Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= "gug_144-145"}} XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған<ref name="gug_144-145" />. XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана<ref name="gug_144-145" />. Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай. Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән. Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә. Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала. [[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]] Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән. 1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән == Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) == * 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу. * 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу. == Бөйөк империя осоро == Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә. Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған. [[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]] Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай. === Косово ҡырындағы алыш === 1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай<ref>{{книга |автор = Чиркович Сима. |заглавие = История сербов |место = М. |издательство = Весь мир |год = 2009 |страницы = 109 |isbn = 978-5-7777-0431-3 }}</ref>. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған. ==== Моратты үлтереү ==== Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан. Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға. === XV быуат башы === Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән. 1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата. Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була. Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола. Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә. [[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]] Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай. Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған. '''Константинополде алыу''' [[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]] Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән. Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған. Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә === Баҫып алыуҙары === Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған. Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән. Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән. 1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына Отрантоны ҡалдырған. Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә. === Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы === Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]] Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй. Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған. Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған. Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан. Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә. Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән. Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән. Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517). Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]] Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған. === Сөләймән I хакимлығы === [[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]] Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған. Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона. [[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]] 1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған. ==== Франция менән союз ==== Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй. 1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән. Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528). ==== Хәрби уңыштары ==== 1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була. 1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә. Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә. === Сәлим II хакимлығы === [[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]] Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай. [[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]] Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне. Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған. === Морат III һәм Меһмет III хакимлығы === Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан. Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән. Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була. == Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) == Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә. Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған. Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй. Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла. === 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === [[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]] 1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған. Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған. Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла. Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән. 1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған. Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт эшмәкәрҙәре тип танылған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан. === Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Илселәр [[Топҡапы]] һарайында]] Янычарҙар ихтилалы һөҙөмтәһендә тәхеткә ултыртылған Мостафаның ағаһы һәм вариҫы Әхмәт III (1703—1730) көтөлмәгән ҡыйыулыҡ һәм үҙаллылыҡ күрһәтә. Ул ғәскәрҙең бик күп офицерҙарын ҡулға алып, ашығыс рәүештә язалап үлтерә лә, үҙе ултыртҡан бөйөк вәзир (саҙр-азам) Әхмәт пашаны вазифаһынан бушата. Яңы бөйөк вәзир Дамадғассан паша дәүләттең төрлө урындарында ихтилалдарҙы тынысландыра, сит ил сауҙагәрҙәрен ҡурсалай, мәктәптәргә нигеҙ һала. Оҙаҡламай ул һәрәмдән сыҡҡан интрига арҡаһында ҡолатыла, һәм вәзирҙәр иҫ киткес тиҙлек менән алмашына башлай; ҡайһы берҙәре власта ике аҙнанан артыҡ ҡала алмай. Ғосман империяһы хатта Төньяҡ һуғышта Рәсәй күргән ауырлыҡтарҙы ла үҙе өсөн отошло файҙаланмай. 1709 йылда ғына ул Полтаванан ҡасҡан Швеция короле Карл XII ҡабул итә һәм уның инаныуҙары йоғонтоһонда Рәсәйгә ҡаршы һуғыш башлай. Был ваҡытҡа ғосмандарҙың хакимлыҡ итеүсе даирәләрендә Рәсәйгә ҡаршы һуғыш түгел, ә уның менән Австрияға ҡаршы союз тураһында хыялланған бер партия бар ине; был партияға башлыҡ итеп вәзир Номан Көпрүлү тәғәйенләнгән була, һәм уның әүәлге ҡолауына Карл XII ҡыҫылышы һуғышҡа сигнал булып хеҙмәт итә. Прутта төрөк һәм татарҙарҙың 200 000—дән ашыу ғәскәре уратып алған Пётр I батшаның хәле бик ҡурҡыныс ине. Петрҙың үлеме ҡотолғоһоҙ була, ләкин бөйөк вәзир Балтажи-Меһмет, батша Пётр I-нең Азов буйынса сағыштырмаса бик аҙ ғына ташламаһына алданып (1711), уны сығара. Һуғыш партияһы Балтажи-Меһметты ҡолата һәм Лемносҡа һөргөнгә ебәрә, ләкин Рәсәй консуллыҡ юлы менән Ғосман империяһынан Карл XII алып сығыуға өлгәшә, бының өсөн уға көс ҡулланырға тура килә. Ғосмандар 1714-1718 йылдарҙа Венеция һәм 1716-1718 йылдарҙа Австрия менән һуғыш алып бара. Пассаровицкий тыныслыҡ килешеүе (1718 йыл) буйынса Ғосман империяһы Мореяны кире ҡайтара, әммә Сербияның күпселек өлөшө, Банат, Валахияның бер өлөшө менән бергә Белградты Австрияға бирә. 1722 йылда, династияны туҡтауы һәм һуңынан Фарсы болаларынан файҙаланып, Европала юғалтҡандары өсөн үҙҙәрен бүләкләргә өмөтләнеп, ғосмандар шиғыйҙарға ҡаршы дини һуғыш башлай. Был һуғышта бер нисә тапҡыр еңелеүе һәм фарсыларҙың Ғосман биләмәһенә баҫып инеүе Константинополдә яңы ихтилалға сәбәпсе була: Әхмәт ҡолатыла, һәм тәхеткә уның ағаһы Мостафа II-нең улы Мәхмүт I ултыра. === Мәхмүт I хакимлығы === Йомшаҡлығы һәм кешелеклелеге менән ғосман солтандары араһында айырылып торған Мәхмүт I (1730—1754) (ул ҡолатылған солтанды һәм уның улдарын үлтермәй һәм ғөмүмән язалау ҡулланмай) дәүерендә Фарсы иленә ҡаршы мәғәнәһеҙ һуғыш дауам иткән. Австрия менән һуғыш Белград тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана (1739), уға ярашлы төрөктәр Белград һәм Орсова менән Сербияны кире ҡайтара. Рәсәй ғосмандарға ҡаршы уңышлы эш итә, әммә австрийҙарҙың сепарат килешеү төҙөүе урыҫтарҙы ла юл ҡуйырға мәжбүр итә; Рәсәй яулағандарынан, нығытмаларҙы йәшереү йөкләмәләрен алып, Азовты ғына һаҡлап ҡала. Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ибраһим Басмажи беренсе төрөк типографияһын ойоштора. Мөфтөй бер ни тиклем икеләнгәндән һуң, мәғрифәтселек мәнфәғәте өсөн был башланғысҡа фатихаһын раҫлап, фәтүә бирә, ә солтан ғәтти-шәриф менән рөхсәт итә. Ҡөрьән һәм башҡа изге китаптарҙы баҫтырыу ғына тыйылған. Типографияның тәүге осоронда унда 15 китап (ғәрәп һәм фарсы һүҙлектәре, Ғосман дәүләте тарихы һәм дөйөм география буйынса бер нисә китап, хәрби сәнғәт, сәйәси экономия һ. б.) баҫыла. Ибраһим Басмажи үлгәндән һуң, типография ябыла, яңыһы [[1784 йыл]]да ғына барлыҡҡа килә. Мәхмүт I йәше еткәс донъянан китә, уны энеһе һәм вариҫы Ғосман III (1754—1757) алмаштыра. Ғосман III-нөң идаралыҡ йылдары тыныс үткән һәм хоҙай биргән ғүмерен йәшәп вафат булған. == Реформаларға ынтылыш (1757—1839) == Ғосман III солтан урынына Әхмәт III-нөң улы Мостафа III (1757-74) тәхет вариҫы була. Ул Ғосман империяһы сәйәсәтен үҙгәртергә һәм уның ҡоралының көсөн ҡайтарырға теләүен белдерә. Ул ярайһы уҡ ҙур реформалар (Суэц муйыны һәм Кесе Азия аша каналдар ҡаҙыу) башҡарырға ниәт итә, асыҡтан-асыҡ ҡоллоҡто күрә алмай һәм байтаҡ әсирҙе иреккә сығара. Элек Ғосман империяһында ғүмерҙә булмаған ике осраҡ дөйөм ризаһыҙлыҡты айырыуса арттыра: Мәккәнән ҡайтҡан хаҡ диндарҙарҙың каруаны талана һәм юҡ ителә, һәм грек милләтле диңгеҙ юлбаҫарҙары төрөк адмирал карабын баҫып ала. Былар барыһы ла дәүләт власының сиктән тыш көсһөҙ булыуын раҫлай. Финанстарҙы көйләү өсөн, Мостафа III үҙенең һарайында экономиянан башлай, ләкин шуның менән бергә тәңкәнең боҙолоуына ла юл ҡуя. Мостафа ҡурсалауында Константинополдә тәүге асыҡ китапхана, бер нисә мәктәп һәм дауахана асыла. 1761 йылда ул Пруссия менән бик теләп килешеү төҙөй, уға ярашлы прус сауҙа караптарына ғосман һыуҙарында иркен йөҙөргә мөмкинлек бирелә; Ғосман империяһындағы прус подданныйҙары үҙ консулдарының юрисдикцияларына буйһона. Рәсәй һәм Австрия Мостафаға Пруссия бирелгән хоҡуҡтарҙы ғәмәлдән сығарғаны өсөн 100 000 дукат тәҡдим итә, әммә һөҙөмтәһе булмай: Мостафа үҙ дәүләтен Европа цивилизацияһы менән яҡынайтырға теләгән. Реформалар ниәттән ары китмәгән, башланмаған да. 1768 йылда солтан 6 йыл дауам иткән һәм 1774 йылда Көсөк-Кайнаржи тыныслыҡ килешеү менән тамамланған 1768-1774 йылдарҙағы Рус-төрөк һуғышын иғлан итергә тейеш була. Тыныслыҡ килешеүе Мостафаның энеһе һәм вариҫы Абдулхәмит I осоронда (1774-1789) төҙөлә. === Абдулхәмит I хакимлығы === Империя бөтә биләмәһендә лә ризаһыҙлыҡ хөкөм һөрә ине. Орлов ҡуҙғытҡан гректар тулҡынланған, әммә, урыҫтар ярҙамһыҙ ҡалдырғанлыҡтан, сағыштырмаса тиҙ һәм еңел тынысландырыла һәм аяуһыҙ язалана. Бағдад Әхмәт-пашаһы үҙен бойондороҡһоҙ тип иғлан итә; Ғәрәп күсмә халыҡтары хуплаған Таһер Галилея һәм Акра шәйехе дәрәжәһен алған; Мөхәммәт Бей Әбү әл-Даһаб хакимлығы аҫтында торған [[Мысыр]] яһаҡ түләргә уйламаған да; Бушатлия Мәхмүт, Скутарий пашаһы идара иткән Төньяҡ Албания ҡаты ихтилал хәлендә; Али, Янинский пашаһы, үҙ аллы батшалыҡ төҙөүгә ныҡ ынтылған. Абдулхәмит I бөтә батшалыҡ итеү дәүерендә был ихтилалдарҙы тынысландырыу менән мәшғүл була, әммә Ғосман хөкүмәтенең ихтилалдарҙы йүгәнләрлек аҡсаһы һәм тәртипле ғәскәре лә булмай. Етмәһә, быға төрөктәргә уңышһыҙлыҡ килтергән Рәсәй һәм Австрия менән яңы һуғыш (1787-1791) ҡушыла. Ул Рәсәй менән Яссы килешеүе (1792) менән тамамлана. Был тыныслыҡ килешеүе буйынса Ҡырым ярымутрауы һәм Буг менән Днестр араһындағы биләмәләр бөтөнләйгә Рәсәйгә бирелә. Шулай уҡ Төркиә Австрия менән Систов килешеүен (1791) төҙөй. Һуңғыһы Ғосман империяһы өсөн сағыштырмаса уңайлы булған, сөнки уның төп дошманы Изге Рим империяһы императоры Иосиф II вафат була, ә Леопольд үҙенең бөтә иғтибарын Францияға йүнәлткән. Австрия һуғышта яулаған биләмәләренең күп өлөшөн ғосмандарға кире ҡайтарған. Тыныслыҡ килешеүе Абдулхәмидтең бер туғанының улы Сәлим III менән төҙөлгән (1789-1807). Территориаль юғалтыуҙарҙан тыш, һуғыш Ғосман дәүләте тормошона тағы бер етди үҙгәреш индерә: ул башланыр алдынан (1785) империя үҙенең дәүләт килемдәре менән гарантияланған беренсе (тәүҙә эске) дәүләт бурысы буйынса килешеү төҙөй. === Сәлим III хакимлығы === Солтан [[Сәлим III]] тәүгеләрҙән булып Ғосман империяһының тәрән көрсөктә икәнен аңлай һәм илдең хәрби һәм дәүләт ойошмаһын реформалаштырыуға тотона. Хөкүмәт көслө саралар менән Эгей диңгеҙен пираттарҙан таҙарта; ул сауҙа һәм халыҡ мәғарифын ҡурсалай. Уның төп иғтибары армияға йүнәлтелә. Янычарҙар һуғышта үҙҙәренең файҙаһыҙ булғанын, шул уҡ ваҡытта илде тыныслыҡ осоронда илде анархия хәлендә тотоуын иҫбатлай. Янычар формированиеларын солтан Европа өлгөһөндәге армия менән алмаштырырға ниәтләнгән ләкин шул арала ғына иҫке системаны алмаштырып булмаясағы билдәле булғанлыҡтан, реформаторҙар традицион формированиеларҙың торошон яҡшыртыуға айырым иғтибар бүлгән. Башҡа реформаларҙа солтан артиллерия һәм флоттың һуғышҡа һәләтлеген көсәйтеү буйынса саралар була. Хөкүмәт тактика һәм фортификация буйынса иң яҡшы сит ил әҫәрҙәрен ғосман теленә тәржемә итеүҙе хәстәрләй; француз офицерҙарын артиллерия һәм диңгеҙ училищеларында уҡытыусы урындарына саҡыра; тәүгеһендә хәрби фәндәр буйынса сит ил әҫәрҙәре китапханаһын аса. Туп ҡойоу оҫтаханалары яҡшыртыла; яңы өлгөләге хәрби судноларға Францияла заказ бирелә. Былар барыһы ла яҡынса саралар ине. [[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|Солтан [[Сәлим III]]]] Солтан армияның эске ҡоролошон үҙгәртеп ҡороуға күсергә теләгән; армияла яңы форма һәм ҡәтғиерәк тәртип индерә башлаған; яңылыҡ янычарҙарға ҡағылмаған. Шул арала Порта алдына ике етди һынау килеп баҫа: беренсенән, хөкүмәт биргән бойороҡтарҙы кире ҡағыусы видин пашаһы Пасван-Оғлу ихтилалы (1797), икенсенән - Наполеон I-нең Мысыр экспедицияһы. Көсөк-Хөсәйен Пасван-Оғлуға ҡаршы хәрәкәт итә һәм уның менән асыҡ һөҙөмтәһе булмаған ысын һуғыш алып бара. Хөкүмәт, ниһайәт, фетнәсе наместник менән һөйләшеүҙәргә тотона һәм уның тулыһынса тиерлек бойондороҡһоҙлоҡ нигеҙендә Видин пашалығы менән идара итеүгә ғүмерлек хоҡуҡтарын таный. 1798 йылда Франция генерал Бонапарт етәкселегендә Мысырға, артабан Сүриәгә һөжүм итә башлай. Бөйөк Британия Абукир янындағы һуғышта (1798) француз флотын юҡ итеп, Ғосман империяһын яҡлай. Экспедиция ғосмандар өсөн етди һөҙөмтәгә эйә булмай. Формаль яҡтан, Мысыр - Ғосман империяһы, ысынында иһә мәмлүктәр ҡулында ҡала. Француздарға ҡаршы һуғыш бөтөүгә (1801), Белградта армияла барған реформаларға риза булмаған янычарҙар ихтилалы башлана. Сербияла янычарҙар яғынан ҡыҫырыҡлауҙарҙан тамам йонсоу Карагеоргий етәкселегендәге халыҡ хәрәкәте (1804) башланыуға сәбәпсе була. Хөкүмәт тәүҙә хәрәкәтте яҡлап сыға, ләкин тиҙҙән ул ысын халыҡ ихтилалы формаһына әүерелә һәм Ғосман империяһына һуғыш хәрәкәттәрен башларға тура килә (ҡара: Иванковац эргәһендәге һуғыш). Рәсәй башлаған урыҫ-төрөк һуғышы (1806-1812) хәлде ҡатмарлаштыра. Бөйөк вәзир һәм башҡа юғары чиновниктар, хәрбиҙәр һуғыш хәрәкәттәре театрында булғанлыҡтан, реформаларға тотоноу артҡы планға ҡалдырыла. ==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ==== Истанбулда ҡаймаҡам (бөйөк вәзир ярҙамсыһы) һәм министр урынбаҫарҙары ғына ҡалған була. Шәйех-үл-ислам был мәл менән файҙаланып, солтанға ҡаршы фетнә ҡорорға була. Заговорҙа солтандың янычарҙарҙы регуляр армия полктарына бүлеп таратырға ниәтләүе тураһында имеш-мимештәргә ышанған имләмдәр һәм янычарҙар башлай. Заговорға ҡаймаҡам да ҡушыла. Билдәләнгән көндө янычар отряды көтмәгәндә баш ҡалалағы даими ғәскәрҙең гарнизонына һөжүм итә һәм һуйыш ойоштора. Янычарҙарҙың икенсе өлөшө Сәлимдең һарайын уратып алған һәм унан күрә алмаған кешеләрен язаға тарттырыуҙы талап иткән. Сәлим был талапты тормошҡа ашырыуға ҡыйыу ҡаршы тора. Ул ҡулға алына һәм һаҡ аҫтына ултыртыла. Солтан итеп Абдулхәмиттең улы, Мостафа IV (1807-1808) иғлан ителә. Ҡалала һуйыш ике көн дауам итә. Көсһөҙ Мостафа исеменән Шәйех-үл-ислам һәм ҡаймаҡам идара иткән. Әммә Сәлим яҡлылар ҙа ҡалған була. Ҡабаҡсы Мостафа түңкәрелеше ваҡытында Әлимдәр Мостафа паша Байраҡтар (Болгар ҡалаһы Рущук пашаһы) һәм уның яҡлылар солтан Сәлим III-нө тәхеткә ҡайтарыу тураһында һөйләшеүҙәр башлай. Ниһайәт, 16 меңлек армия менән Мостафа Байраҡтар Истанбулға юллана. Башта ул Хажи Али Ағаны алдан ебәрә, һәм (1808 йылдың 19 июлендә) Ҡабаҡсы Мостафа үлтерелә. Мостафа Байраҡтар армияһы менән, байтаҡ фетнәселәрҙе тар-мар итеп, Юғары Портаға килеп етә. Солтан Мостафа IV, Мостафа тәхеткә Сәлим III солтанды улының ҡайтарырға теләүен белгәс, Сәлимде һәм шаһзаданың энеһе Мәхмүтте үлтерергә бойора. Солтан шунда уҡ үлтерелә, ә шаһзада Мәхмүт үҙенең ҡолдары һәм хеҙмәтселәре ярҙамында иреккә сығарыла. Мостафа Байраҡтар Мостафа IV-не тәхеттән ҡолата һәм Мәхмүт II-не солтан итеп иғлан итә. Һуңғыһы уны бөйөк вәзир - садр-и-азам тип иғлан итә. === Мәхмүт II идаралығы === Мәхмүт II энергия кимәле һәм реформалар кәрәклеген аңлауы яғынан Сәлим III солтандан ҡалышмаған, Сәлимгә ҡарағанда уҫалыраҡ һәм үс алыусан кеше булған. Күп осраҡта илдең именлегенә ынтылыуға ҡарағанда, сәйәси алдан күреүсәнлеге менән үлсәнгән шәхси теләктәренә таянған. Яңылыҡтар өсөн бер ни тиклем әҙерлек була, аҡса өҫтөндә уйламау һәләте лә Мәхмүткә ярҙам иткәндер. Шуға күрә уның эшмәкәрлеге Сәлим эшмәкәрлегенә ҡарағанда нығыраҡ эҙ ҡалдырған. Үҙенең бөйөк вәзире итеп ул Сәлимгә һәм башҡа сәйәси дошмандарға ҡаршы фетнә күтәреүҙә ҡатнашҡандарҙы туҡмарға ҡушҡан Байраҡтарҙы тәғәйенләгән. Мостафаның ғүмере ваҡытлыса аялып торған. Янычар корпусын үҙгәртеп ҡороуҙы Байраҡтар иң тәүге реформаларҙың береһе итеп билдәләгән, ләкин ул һаҡһыҙлығы арҡаһында, 7000 һалдаты ғына ҡалған ғәскәренең бер өлөшөн хәрби хәрәкәттәр театрына ебәреп, яңылыша. 6000 янычар көтмәгәндә һөжүм итә һәм Мостафа IV-не азат итеү маҡсатында һарайға йүнәлә. Байраҡтар, бәләкәй генә отряды менән һарайға бикләнеп, уларға Мостафаның мәйетен сығарып ташлай, һарайҙың бер өлөшөн шартлата һәм үҙе лә емереклектәр эсендә һәләк була. Бер нисә сәғәттән башында Рәмимз паша торған хөкүмәткә тоғро өс меңлек ғәскәр килеп етә, янычарҙарҙы тар-мар итә һәм уларҙың байтаҡ өлөшөн юҡ итә. Мәхмүт, 1812 йылда Бухарест килешеүе менән тамамланған Рәсәй менән һуғыш бөткәнгә тиклем, реформаларын кисектереп торорға ҡарар итә. Вена конгресы Ғосман империяһының хәленә ҡайһы бер үҙгәрештәр индерә йәки, дөрөҫөрәге, ғәмәлдә булғанды теорияла һәм географик карталарҙа нығыта. Далмация менән Иллирия Австрия составына, Рәсәйгә Бессарабия раҫлана; ете Ионик утрауы инглиз протектораты аҫтында үҙидаралыҡҡа эйә була; инглиз суднолары Дарданелл боғаҙы аша ирекле үтеү хоҡуғына эйә була. Хатта империяның үҙендә ҡалған ерҙәрҙә лә хөкүмәт үҙен ышаныслы тоймаған. 1817 йылда Сербияла ихтилал башлана, ул, 1829 йылда үҙ кенәзе идаралығына эйә Сербияны Адрианополь килешеүе буйынса танығандан һуң ғына, тамамлана. 1820 йылда Али паша Янинский ихтилалы башлана. Үҙ улдарының хыянаты арҡаһында уның ғәскәре еңелә, үҙе әсирлеккә алына һәм язалап үлтерелә; ләкин армияһының байтаҡ өлөшө грек баш күтәреүселәре кадрҙарын барлыҡҡа килтерә. 1821 йылда бойондороҡһоҙлоҡ өсөн һуғышҡа әйләнгән Греция ихтилалы башлана. Рәсәй, Франция һәм Англияның ҡыҫылғанлыҡтан, Төркиә һәм Мысыр флоты һәләк булған Ғосман империяһы өсөн бәхетһеҙ Наварин диңгеҙ алышынан (1827) һуң, ғосмандар Грецияны юғалтҡан. ==== Хәрби юғалтыуҙар ==== Янычарҙарҙан һәм дәрүиштәрҙән ҡотолоу ҙа (1826) төрөктәрҙе сербтар менән һуғышта ла, гректар менән һуғышта ла еңелеүҙән ҡотҡара алмай. Ошо ике һуғыш һәм уларға бәйле 1829 йылда Адрианополь килешеүе менән тамамланған урыҫ-төрөк һуғышы (1828-1829) башлана. Ғосман империяһы бөтә Сербияны тиерлек, Молдавияны, Валахияны, Грецияны, Ҡара диңгеҙҙең көнсығыш ярын юғалта. Унан һуң Ғосман империяһынан Мысыр хедивы (вице-солтаны) Мөхәммәт Али 1831-1833 һәм 1839) айырымлана. Мысырға ҡаршы көрәштә шундай һөжүмдәр кисерә, Ғосман империяһына бөтөнләй юҡҡа сығыу янаған; ләкин уны ике тапҡыр (1833 һәм 1839), батша Николай I Ғосман дәүләтенең тарҡалыуы арҡаһында яңы Европа һуғышы хәүефен һиҙенгәнгәлер, моғайын, Рәсәйҙең көтөлмәгән яҡлауы ҡотҡара. Хәйер, Төркиә яҡлы булыуы Рәсәйгә реаль файҙа килтерә: Гункьяр Скелесси килешеүе буйынса (1833), Ғосман империяһы, Дарданелл боғаҙы аша юлды Англия өсөн ябып, рус судноларына үтеү рөхсәтен бирә. Бер үк ваҡытта француздар ғосмандарҙан элек тә империяға номиналь бәйлелектә генә йөрөгән (1830 йылдан) Алжирҙы тартып алырға булған. ==== Гражданлыҡ реформалары ==== [[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Мәхмүт II]] 1839 йылда яңыртыуын башлай.]] Һуғыштар Мәхмүттең реформаторлыҡ ниәтен туҡтатмай; уның батшалыҡ итеү осоронда армияла шәхси үҙгәртеп ҡороуҙар дауам иткән. Ул шулай уҡ халыҡтың белем кимәлен күтәреү хаҡында хәстәрлек күрә; уның ҡарамағында (1831) француз телендә Ғосман империяһында рәсми характерҙағы тәүге гәзит («Moniteur ottoman») сыға башлай. 1831 йылдың аҙағынан төрөк телендә «Таквим-и векаи» тигән исем аҫтында тәүге рәсми гәзит сыға башлай. Бөйөк Пётр кеүек, бәлки, аңлы рәүештә унан өлгө алып, Мәхмүт халыҡты Европа йолаларына яҡынайтырға ынтылған; үҙе лә Европа костюмын кейгән һәм чиновниктарынан да талап иткән, сәллә кейеүҙе тыйған Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа фейерверклы, европа музыкаһын яңғыратып, европа өлгөһөндә байрамдар ойошторған. Үҙе ниәт иткән гражданлыҡ ҡоролошоноң мөһим реформаларына тиклем йәшәй алмай; уларын вариҫы тормошҡа ашырырға тейеш була. Әммә ул эшләгәндең бәләкәй генә өлөшө лә мосолман халҡының дини тойғоларына ҡаршы килгән. Ул Ҡөрьән рөхсәт итмәгән аҙым яһаған: үҙенең һүрәте төшөрөлгән тәңкә сүкеткән (элекке солтандар ҙа портреттарын эшләткән тигән хәбәрҙәр ҙә ҙур шик тыуҙыра). Уның батшалығы осоронда дәүләттең төрлө тарафтарында, бигерәк тә Константинополдә, мосолмандарҙың дини тойғолары ниеҙендә башланған баш күтәреүҙәр бер туҡтауһыҙ барған; хөкүмәт уларҙы аяуһыҙ баҫтырған: ҡайһы берҙә бер нисә көндә Босфорға 4000-әр мәйет ташланған. Шул уҡ ваҡытта, Мәхмүт үҙенең аяуһыҙ дошмандарын, [[ғөләмә]]ләрҙе һәм [[дәрүиш]]тәрҙе, үлтерергә лә оялмаған. Мәхмүт батшалығы осоронда Истанбулда йыш ҡына махсус ут төртөү арҡаһында тоҡанған янғындар айырыуса күп булған; халыҡ уларҙы солтандың гонаһтары өсөн Алла тарафынан ебәрелгән яза тип аңлатҡан. ==== Хакимлығы йомғаҡтары ==== Янычарҙарҙы юҡ итеү башта Ғосман империяһына зыян килтергән, насар булһа ла, кәрәкле ғәскәрҙән мәхрүм иткән. Бер нисә йыл үткәндән һуң был үҙгәрештең ыңғай яғы ла беленгән: Порта ҡораллы көстәре Европаның регуляр армиялары менән тиңләшкәнлеге 1877—1878 йылдарҙа урыҫ-төрөк һуғышында һәм 1897 йылда Греция менән һуғышта ла асыҡ иҫбатлаған. Грецияны юғалтыу йәки биләмәне ҡыҫҡартыу империя өсөн зыянлыға ҡарағанда отошло булды. Тарихи яҡтан ғосмандар христиандарҙы хәрби хеҙмәткә бер ҡасан да алмаған; ә тотош христиан халҡы йәшәгән өлкәләр (Греция һәм Сербия) төрөк армияһын арттырмаһа ла, шул уҡ ваҡытта унан үтә ныҡ кәрәк булған осраҡта файҙалана алырлыҡ әһәмиәтле хәрби гарнизондарҙы талап иткән. Был бигерәк тә диңгеҙ сиктәре ныҡ һуҙылған булыуы арҡаһында диңгеҙгә ҡарағанда ҡоро ерҙә көслөрәк Ғосман империяһына стратегик отошло түгел Грецияға ҡарата ҡулланырлыҡ. Территорияларын юғалтыу сократила государственные доходы империяның дәүләт килемен ҡыҫҡартты, ләкин Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ғосман империяһының европа дәүләттәре менән сауҙаһы йәнләнә, илдең етештереүсәнлеге ([[икмәк]], [[тәмәке]], [[виноград]], [[рауза майы]] һ. б.) күтәрелә. Шулай итеп, тышҡы еңелеүҙәргә, хатта Низиб янындағы ҡаты алышта Мөхәммәт Али Мысырлы ҙур ғосман армияһын һәм тотош флотын юғалтыуына ҡарамаҫтан, Мәхмүт Абдулмәжиткә көсһөҙләндерелгән түгел, дөрөҫөрәге, көсәйтелгән дәүләт ҡалдырҙы. Был ваҡыттан башлап европа державалары араһында Ғосман дәүләте һаҡланып ҡалыуына ынтылышы барлыҡҡа килгән. [[Босфор]] һәм [[Дарданелл боғаҙы|Дарданелл]]дың әһәмиәте ғәҙәттән тыш арта; европа державалары, уларҙың ҡайһыһылыр Константинополде яулаған осраҡта, был ҡалғандарына төҙәтеп булмаҫлыҡ һөжүм булырын аңлаған, һәм шуның өсөн көсһөҙ Ғосман империяһының һаҡланыуын үҙҙәре өсөн отошло тип һанаған. == Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) == Мәхмүттең вариҫы, улы 16 йәшлек Абдулмәжит, атаһы кеүек энергиялы һәм ныҡлы булыуы менән айырылып тормаһа ла, мәҙәниәтле һәм холҡо буйынса йомшағыраҡ кеше була. Әгәр Рәсәй, Англия, Австрия һәм Пруссия Портаны һаҡлап ҡалыу буйынса союз төҙөмәһә ([[1840]]), Низиб янындағы алышта еңелеүе, Ғосман империяһын тамам бөлдөрөр һәм Мәхмүттең бөтә эшләгәне лә юҡҡа сығыр ине; мысыр вице-короле вариҫлыҡ нигеҙендә Мысырҙы һаҡлап ҡала, ләкин ашығыс рәүештә Сүриәнән китә, әгәр баш тарта ҡалһа, бөтә биләмәләренән дә баш ҡағырға тейеш була тигән трактат ҡабул итәләр. Мөхәммәт Алиҙы хуплаған Франция был союзға ризаһыҙлыҡ менән ҡарай, һәм Тьер хатта һуғышҡа әҙерләнеү эштәрен дә алып барған; әммә [[Луи-Филипп]] был тәүәккәл аҙымды яһаманы. Көстәр тигеҙ булмаһа ла, Мөхәммәт Али ҡаршы торорға әҙер була; ләкин инглиз эскадраһы [[Бейрут]]ты бомбаға тота, мысыр флотын яндыра һәм, марониттар ярҙамына таянып, Сүриәгә 9000 кешенән торған корпус төшөрә һәм мысырлыларҙы бер нисә тапҡыр тар-мар итә. Мөхәммәт Али бирешә; Ғосман империяһы ҡотҡарыла, һәм Хозрев паша, Рәшит паша һәм атаһының башҡа тарафдаштары хуплауы менән, Абдулмәжит реформаларға тотона. === Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат === 1839 йылдың 3 ноябрендә Абдулмәжит Гөлхана хат-и-шәрифе (Гөлхана — «раузалар торлағы», хат-и-шәриф иғлан ителгән майҙан исеме) тип аталған бойороҡ — хөкүмәт барырға ниәтләгән принциптарҙы билдәләүсе дөйөм империя бойороғон иғлан итә: * бөтә подданныйҙарҙы, уларҙың ғүмере, намыҫына һәм мөлкәтенә ҡағылышлы, тулыһынса хәүефһеҙлек менән тәьмин итергә; * һалым бүлеү һәм тәғәйенләүҙең дөрөҫ ысулын раҫларға; * шулай уҡ һалдатҡа алыуҙың да дөрөҫ алымын ҡулланырға. Йән башына һалымды тигеҙләү нигеҙендә бүлеүҙе үҙгәртергә һәм уларҙы йоломға биреү системаһынан баш тартырға, ер һәм диңгеҙ ғәскәрҙәренә сығымдарҙы билдәләргә; хөкөм атҡарыуҙы асыҡ башҡарырға. Дин тотоуҙағы айырымлыҡтарына ҡарамай, солтандың бөтә подданныйҙары ла был ташламалар менән файҙаланырға тейеш. Солтан үҙе лә хат-и-шәрифкә тоғро булырға ант иткән. Вәғәҙәне ысынбарлыҡта тормошҡа ашырыу шарты ғына ҡалған. === Гумайюн === [[Ҡырым һуғышы]]нан һуң, солтан, тәүгеһенең принциптары раҫланған һәм ентекле үҫтерелгән [[гумайюн]] тип аталған яңы хат-и-шәриф ([[1856]]) иғлан итә; дингә мөнәсәбәте һәм милләтенә ҡарамай, бөтә подданныйҙарҙың да социаль тигеҙлеген булдырыуға баҫым яһала. Был хат-и-шәрифтән һуң, мсламдан башҡа дингә күскән өсөн ҡаралған элекке үлем язаһы юҡҡа сығарыла. Әммә был ҡарарҙарҙың күбеһе бары тик ҡағыҙҙа ғына ҡалған. Юғары хөкүмәт өлөшләтә түбәндә торған чиновниктарҙың башбаштаҡлығына, өлөшләтә үҙе хат-и-шәрифтә вәғәҙә ителгән сараларға, мәҫәлән, христиандарҙы төрлө вазифаларға тәғәйенләүгә, күсергә теләмәгән. Однажды оно сделало попытку вербовать солдат из христиан, но это вызвало недовольство и среди мусульман, и среди христиан, тем более, что правительство при производстве в офицеры не решалось отказаться от религиозных принципов ([[1847]]); скоро эта мера была отменена. Массовые убийства [[маронит]]ов в Сирии ([[1845]] и др.) подтверждали, что веротерпимость по-прежнему была чужда Османской империи. В течение царствования Абдул-Меджида были улучшены [[дорога|дороги]], построено множество [[мост]]ов, проведено несколько [[телеграф]]ных линий, [[почта]] организована по европейскому образцу. События [[1848]] г. вовсе не отозвались в Османской империи; только [[Революция 1848—1849 годов в Венгрии|венгерская революция]] побудила османское правительство сделать попытку восстановить своё господство на Дунае, но поражение венгров рассеяло его надежды. Когда [[Кошут, Лайош|Кошут]] с товарищами спаслись на турецкой территории, то Австрия и Россия обратились к султану Абдул-Меджиду с требованием их выдачи. Султан ответил, что религия запрещает ему нарушить долг гостеприимства. === Ҡырым һуғышы === [[1853]]—[[1856]] гг. были временем новой [[Восточная война|Восточной войны]], закончившейся в 1856 г. [[Парижский мирный договор (1856)|Парижским миром]]. На [[Парижский конгресс]] был на началах равноправности допущен представитель Османской империи, и этим самым империя признана членом европейского концерна. Однако это признание имело скорее формальный характер, чем действительный. Прежде всего Османская империя, участие которой в войне было весьма велико и которая доказала увеличение своей боевой способности сравнительно с первой четвертью XIX или с концом XVIII в., в действительности получила от войны очень мало; срытие русских крепостей на северном побережье Чёрного моря имело для неё ничтожное значение, а потеря Россией права держать военный флот на Чёрном море не могла быть продолжительна и была отменена уже в 1871 г. Далее, консульская юрисдикция была сохранена и доказывала, что Европа всё же смотрит на империю Османов как на государство варварское. После войны европейские державы стали заводить на территории империи свои почтовые учреждения, независимые от османских. Война не только не увеличила власти Османской империи над вассальными государствами, но ослабила её; дунайские княжества в [[1861]] г. объединились в одно государство [[Румыния|Румынию]], а в Сербии дружественные Турции [[Обреновичи]] были низвергнуты и заменены дружественными России [[Карагеоргиевичи]]; несколько позже Европа принудила империю удалить из Сербии свои гарнизоны ([[1867]]). Во время Восточной кампании Османская империя сделала заём в Англии в 7 млн [[фунт стерлингов|фунтов стерлингов]]; в 1858,1860 и 1861 гг. пришлось сделать новые займы. В то же время правительство выпустило значительное количество бумажных денег, курс которых скоро и сильно пал. В связи с другими событиями это вызвало торговый кризис [[1861]] г., тяжело отразившийся на народонаселении. --> == Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) == Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй. Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла. Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән. === Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү === Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған. Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән. Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған<ref>{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}</ref>. 1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була. Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы. === Черногориялағы һуғыш === 1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына. === Криттағы ихтилал === 1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына. Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән. === Дәүләт түңкәрелеше === 1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. <!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --> Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти». 1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла. == [[Абдулхәмит II]] == <!-- Уже в конце царствования Абдул-Азиза началось [[Боснийско-Герцеговинское восстание|восстание в Герцеговине и Боснии]], вызванное крайне тяжёлым положением населения этих областей, частью обязанного отбывать [[барщина|барщину]] на полях крупных землевладельцев-мусульман, частью лично свободного, но совершенно бесправного, угнетаемого непомерными поборами и в то же время постоянно подогреваемого в своей ненависти к туркам близким соседством свободных [[черногорцы|черногорцев]]. Весной [[1875]] г. некоторые общины обратились к султану с просьбой уменьшить налог на баранов и налог, уплачиваемый христианами взамен воинской повинности, и организовать полицию из христиан. Им даже не ответили. Тогда их жители взялись за оружие. Движение быстро охватило всю Герцеговину и распространилось на Боснию; [[Никшич]] был осаждён повстанцами. Из Черногории и Сербии на помощь повстанцам двинулись отряды добровольцев. Движение вызвало большой интерес за границей, особенно в [[Россия|России]] и в [[Австрия|Австрии]]; последняя обратилась к [[Порта|Порте]] с требованием религиозной равноправности, понижения налогов, пересмотра законов о недвижимой собственности и проч. Султан немедленно обещал всё это исполнить (февраль 1876), но повстанцы не соглашались положить оружие, пока не будут выведены османские войска из Герцеговины. Брожение перешло и на Болгарию, где османцы в виде ответа произвели страшную резню (см. [[Болгария]]), вызвавшую негодование во всей Европе (брошюра [[Гладстон, Уильям Эварт|Гладстона]] о зверствах в Болгарии), были поголовно вырезаны целые селения, до грудных детей включительно. Болгарское восстание было потоплено в крови, но герцеговинское и боснийское продолжалось и в 1876 г. и вызвало наконец вмешательство Сербии и Черногории (1876—1877 г; см. [[Сербско-турецкая война (1876—1877)|Сербо-черногорско-турецкая война]]). 6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления. В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.). [[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]] Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался. === 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков. === Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар === Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено. [[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]] В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]]. В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен. Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]<ref>{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}</ref>; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства. 14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела. [[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]] В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок. В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями. В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию. Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции. В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования. --> == XX быуат == <!-- В XX веке на окраинах империи усилились сепаратистские настроения. Османская империя начала постепенно терять свои территории, уступая технологическому превосходству Запада. === Йәш төрөктәр революцияһы === [[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|Демонстрация в районе [[Султанахмет]], Стамбул, 1908 год]] [[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Османская открытка в ознаменование младотурецкой революции]] В начале XX века в [[Османская империя|Османской империи]] появилось политическое движение [[Младотурки|младотурков]], которое было вдохновлено основанной в 1831 году подпольной организацией [[Молодая Италия]]. В 1908 году состоялась [[младотурецкая революция]], ведущую роль в которой сыграло общество «[[Единение и прогресс|Иттихад ве таракки]]» («Единение и прогресс», ''иттихадисты''). Султан [[Абдул-Хамид II]] согласился восстановить конституцию 1876 года и созвать парламент. В 1909 году абсолютная власть монарха была [[Контрпереворот 1909 года|восстановлена мятежниками]], но вскоре они потерпели поражение и парламент избрал новым султаном [[Мехмед V|Мехмеда V]] — брата Абдул-Хамида II. Будущий триумвир [[Энвер-паша|Энвер Исмаил]] принимал активное участие в революции 1908 года и был одним из лидеров «Единения и прогресса». [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] также отличился во время революции и принял участие в подавлении контрпереворота 1909 года. [[Мехмед Талаат-паша|Мехмед Талаат]] был другом Энвера Исмаила и после революции был избран депутатом парламента ''(меджлис-и умуми)'' от [[Эдирне]]. Воспользовавшись сложившейся ситуацией после революции младотурков, в октябре 1908 года [[Австро-Венгрия]] аннексировала [[Босния и Герцеговина|Боснию и Герцеговину]], что в дальнейшем привело к [[Боснийский кризис|Боснийскому кризису]]. В 1911 году началась [[Итало-турецкая война|война между Италией и Османской империей]], которая привела к потере турками [[Триполитания|Триполитании]], [[Киренаика|Киренаики]] и архипелага [[Додеканес]] в Эгейском море. Вслед за этой войной, продемонстрировавшей слабость турецкой армии, последовала война Османской империи с [[Балканский союз|Балканским союзом]]. === Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше === В октябре 1912 года началась [[Первая Балканская война]] между Османской империей и членами [[Балканский союз|Балканского союза]] — [[Третье Болгарское царство|Болгарией]], [[Королевство Сербия|Сербией]], [[Королевство Греция|Грецией]] и [[Королевство Черногория|Черногорией]]. Превосходящие по численности войска Союза добились быстрого успеха над находящимися в невыгодном стратегическом положении турками. [[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|[[Энвер-паша]] принимает иностранных представителей после [[Государственный переворот в Османской империи (1913)|переворота 1913 года.]]]] В январе 1913 года [[Единение и прогресс|иттихадист]] [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], убеждённый в том, что великий визирь [[Мехмед Камиль-паша|Камиль-паша]] и кабинет министров готовы заключить унизительный мир с Балканским союзом, устроил государственный переворот. По требованию Энвера султан [[Мехмед V]] назначил нового великого визиря, которым стал [[Махмуд Шевкет-паша]]. В новом правительстве получили портфели лишь трое умеренных представителей партии «Единение и прогресс». После истечения срока перемирия в феврале 1913 года война на Балканах возобновилась. Не имея возможности помочь своим городам в Европе, Османская империя была вынуждена наблюдать, как они постепенно переходят в руки союзников. В конце марта защитники [[Эдирне]] капитулировали и сдали город болгарам. После поражения, вызвавшего глубокий национальный кризис в стране, великий визирь немедленно объявил о готовности заключить мирный договор. В итоге Османская империя уступила членам Балканского союза 155,4 тыс. м² своей территории с 4 млн населения, потеряв почти все европейские владения. --> === Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы === <!-- Иттихадисты, которые оправдывали государственный переворот 1913 года необходимостью сохранить Эдирне в составе империи, оказались в неудобном положении и свергнутые ими либералы были полны решимости расквитаться с оппонентами. Спустя всего несколько дней после [[Лондонский мирный договор (1913)|подписания мирного договора]] великий визирь Махмуд Шевкет-паша был застрелен боевиками. Члены «Единения и прогресса» умело воспользовались ситуацией и в ходе начавшейся «чистки» устранили либералов с политической арены. В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря. Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране. === Беренсе донъя һуғышы === Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы. 2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]<ref>{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}</ref>. [[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]] Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]]. Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]]. Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года<ref>{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}</ref>. Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию<ref name="петросян">{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}</ref>. --> === Империяның тарҡалыуы === <!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции. [[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]] [[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом. [[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]]. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}} * [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]] * [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи]. {{Библиоинформация}} {{^|12px}} {{Османская империя в темах}} {{История Турции}} [[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]] [[Категория:Ғосман империяһы тарихы]] 7lif2amgg92be5u0y6tdwip1nwkz3u1 0 184288 1147423 2022-07-28T17:44:26Z Ryanag 5488 "'''Бунин урманы''' — дәүләт тәбиғи ландшафт заказнигы. [[Башҡортостан]]дың [[Бәләбәй районы]]нда урынлашҡан. Майҙаны — 1200 гектар<ref>Кадастровые сведения об особо охраняемых природных территориях регионального и местного значения Республики Б..." исемле яңы бит булдырылған wikitext text/x-wiki '''Бунин урманы''' — дәүләт тәбиғи ландшафт заказнигы. [[Башҡортостан]]дың [[Бәләбәй районы]]нда урынлашҡан. Майҙаны — 1200 гектар<ref>Кадастровые сведения об особо охраняемых природных территориях регионального и местного значения Республики Башкортостан по состоянию на 01.01.2020 г.</ref>. == Тасуирлама == Заказник [[Башҡортостан Республикаһы Министрҙар Кабинеты]]ның 1997 йылдың 12 февралендәге 124-р ҡарарына ярашлы булдырылған<ref>Решение кабинета Министров Республики Башкортостан от 12.02.1997 №124-р</ref>. Һыу айырғыс ҡарт йәштәге ҡарағайлыҡтар, йүкәлектәр һәм имәнлектәрҙе ҡурсалау маҡсатында ойошторолған. [[Башҡортостан]]дың [[Бәләбәй районы]]нда, [[Бөгөлмә-Бәләбәй ҡалҡыулығы]]ның үҙәк өлөшөндәге боронғо эрозиялы платола һәм материк битләүҙәрендә, [[Парафеевка]] ауылынан төньяҡҡа табан 0,5 км һәм [[Рассвет (Бәләбәй районы)|Рассвет]] ауылынан көньяҡ-көнсығышҡа табан 2 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Көньяҡтан — [[Рә]] йылғаһы, көнбайыштан — [[Көтәмәле]] йылғаһының үҙәне, көнсығыштан — [[Малиновка (Бәләбәй районы)|Малиновка]]—[[Яңы Көс]]—[[Бәләбәй]] автомобиль трассаһы менән сикләнгән. Бәләбәй участка урмансылығының 85-93-сө кварталдарын үҙ эсенә ала. Заказниктың иң мөһим объекттары — төп реликт ҡарағай урмандары. Уларҙың бер өлөшө «Бәләбәй урман хужалығындағы тәбиғи ҡарағайлыҡтар» тәбиғәт ҡомартҡыһы статусына эйә. Көтәмәле һәм Рә йылғаларына ҡарай битләүҙәреҙә ҡарағайлыҡтар һирәгәйә, ваҡ ағаслыҡта селек һәм сейә ҡыуаҡлыҡтары бар. Икенсе участкала улар киң япраҡлы-ҡарағай урмандарынан ғибәрәт, уларҙа май ынйы сәскәһе осрай. Айырым массивтар менән имәнлектәр осрай. Заказниктың байтаҡ майҙандарын йүкәлектәр, ҡайынлыҡтар һәм уҫаҡлыҡтар биләй. Рә йылғаһы үҙәнендә ерек-муйыл ағаслыҡтары һәм таллыҡ (аҡ тал һәм башҡалар) таралған. Болонлоҡтар һәм далалар, шишмә үҙәненең риофил берләшмәләре киң таралған. Заказниктың төньяҡ өлөшөндә уникаль берләшмә — битләүҙәге мүкле шишмә һаҙлығы урынлашҡан<ref>[http://oopt.aari.ru/oopt/%D0%91%D1%83%D0%BD%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9-%D0%BB%D0%B5%D1%81 Государственный природный заказник республиканского значения "Бунинский лес"] // ООПТ России.</ref>. Заказниктың өстән бер өлөштән ашыуын төрлө йәштәге урман культуралары, башлыса ҡарағайҙар биләй. Шулай уҡ дала үҫемлектәре (ташлы һәм болонло далалар) айырым һаҡланырға тейеш. Заказник территорияһында үҫемлектәрҙең һирәк һәм юғалыу хәүефе янаған (шул иҫәптән [[Башҡортостандың Ҡыҙыл китабы]]на индерелгән) төрҙәре үҫә: ике башаҡлы эфедра, дөйә ҡылғаны, Урал етене, Ипполит ҡыйыҡтажы, Урал төймәбашы, һипкелле йомрогөл, һипкелле глобулярия, эре тәңкәғуҙаҡ. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга| автор= Позднякова Э. П., Богдан Е. А.| заглавие = Бунинский лес // [http://oopt.aari.ru/ref/1000 Реестр особо охраняемых природных территорий Республики Башкортостан]. – Изд.2-е, перераб| место = Уфа| издательство = Издательский центр «МедиаПринт» | год = 2010| страниц = 414 | страницы =79—80 | isbn= | ref =Позднякова Э. П., Богдан Е. А.}} == Норматив-хоҡуҡи документтар == * Решение кабинета Министров Республики Башкортостан от 12.02.1997 №124-р * Постановление правительства Республики Башкортостан от 31.10.2011 №385 «Об утверждении положений о государственных природных заказниках республиканского значения» * Распоряжение правительства Республики Башкортостан от 20.11.2014 № 1254-р «О реорганизации ГБУ Природный парк „Кандры-Куль“, ГБУ Природный парк „Аслы-Куль“, ГБУ Природный парк „Иремель“, ГБУ Природный парк „Мурадымовское ущелье“» == Һылтанмалар == * {{БЭ|82026|автор=[[Мулдашев Альберт Әкрәм улы|Мулдашев А. Ә.]]}} * [http://oopt.aari.ru/oopt/%D0%91%D1%83%D0%BD%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9-%D0%BB%D0%B5%D1%81 Государственный природный заказник республиканского значения "Бунинский лес"] // ООПТ России. [[Категория:Башҡортостан заказниктары]] [[Категория:Башҡортостандың һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре]] m37laissx8s0z7xi0drb3rmwkxpbwpd 1147424 1147423 2022-07-28T17:44:49Z Ryanag 5488 /* Норматив-хоҡуҡи документтар */ wikitext text/x-wiki '''Бунин урманы''' — дәүләт тәбиғи ландшафт заказнигы. [[Башҡортостан]]дың [[Бәләбәй районы]]нда урынлашҡан. Майҙаны — 1200 гектар<ref>Кадастровые сведения об особо охраняемых природных территориях регионального и местного значения Республики Башкортостан по состоянию на 01.01.2020 г.</ref>. == Тасуирлама == Заказник [[Башҡортостан Республикаһы Министрҙар Кабинеты]]ның 1997 йылдың 12 февралендәге 124-р ҡарарына ярашлы булдырылған<ref>Решение кабинета Министров Республики Башкортостан от 12.02.1997 №124-р</ref>. Һыу айырғыс ҡарт йәштәге ҡарағайлыҡтар, йүкәлектәр һәм имәнлектәрҙе ҡурсалау маҡсатында ойошторолған. [[Башҡортостан]]дың [[Бәләбәй районы]]нда, [[Бөгөлмә-Бәләбәй ҡалҡыулығы]]ның үҙәк өлөшөндәге боронғо эрозиялы платола һәм материк битләүҙәрендә, [[Парафеевка]] ауылынан төньяҡҡа табан 0,5 км һәм [[Рассвет (Бәләбәй районы)|Рассвет]] ауылынан көньяҡ-көнсығышҡа табан 2 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Көньяҡтан — [[Рә]] йылғаһы, көнбайыштан — [[Көтәмәле]] йылғаһының үҙәне, көнсығыштан — [[Малиновка (Бәләбәй районы)|Малиновка]]—[[Яңы Көс]]—[[Бәләбәй]] автомобиль трассаһы менән сикләнгән. Бәләбәй участка урмансылығының 85-93-сө кварталдарын үҙ эсенә ала. Заказниктың иң мөһим объекттары — төп реликт ҡарағай урмандары. Уларҙың бер өлөшө «Бәләбәй урман хужалығындағы тәбиғи ҡарағайлыҡтар» тәбиғәт ҡомартҡыһы статусына эйә. Көтәмәле һәм Рә йылғаларына ҡарай битләүҙәреҙә ҡарағайлыҡтар һирәгәйә, ваҡ ағаслыҡта селек һәм сейә ҡыуаҡлыҡтары бар. Икенсе участкала улар киң япраҡлы-ҡарағай урмандарынан ғибәрәт, уларҙа май ынйы сәскәһе осрай. Айырым массивтар менән имәнлектәр осрай. Заказниктың байтаҡ майҙандарын йүкәлектәр, ҡайынлыҡтар һәм уҫаҡлыҡтар биләй. Рә йылғаһы үҙәнендә ерек-муйыл ағаслыҡтары һәм таллыҡ (аҡ тал һәм башҡалар) таралған. Болонлоҡтар һәм далалар, шишмә үҙәненең риофил берләшмәләре киң таралған. Заказниктың төньяҡ өлөшөндә уникаль берләшмә — битләүҙәге мүкле шишмә һаҙлығы урынлашҡан<ref>[http://oopt.aari.ru/oopt/%D0%91%D1%83%D0%BD%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9-%D0%BB%D0%B5%D1%81 Государственный природный заказник республиканского значения "Бунинский лес"] // ООПТ России.</ref>. Заказниктың өстән бер өлөштән ашыуын төрлө йәштәге урман культуралары, башлыса ҡарағайҙар биләй. Шулай уҡ дала үҫемлектәре (ташлы һәм болонло далалар) айырым һаҡланырға тейеш. Заказник территорияһында үҫемлектәрҙең һирәк һәм юғалыу хәүефе янаған (шул иҫәптән [[Башҡортостандың Ҡыҙыл китабы]]на индерелгән) төрҙәре үҫә: ике башаҡлы эфедра, дөйә ҡылғаны, Урал етене, Ипполит ҡыйыҡтажы, Урал төймәбашы, һипкелле йомрогөл, һипкелле глобулярия, эре тәңкәғуҙаҡ. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга| автор= Позднякова Э. П., Богдан Е. А.| заглавие = Бунинский лес // [http://oopt.aari.ru/ref/1000 Реестр особо охраняемых природных территорий Республики Башкортостан]. – Изд.2-е, перераб| место = Уфа| издательство = Издательский центр «МедиаПринт» | год = 2010| страниц = 414 | страницы =79—80 | isbn= | ref =Позднякова Э. П., Богдан Е. А.}} == Норматив-хоҡуҡи документтар == * Решение кабинета Министров Республики Башкортостан от 12.02.1997 №124-р * Постановление правительства Республики Башкортостан от 31.10.2011 №385 «Об утверждении положений о государственных природных заказниках республиканского значения» == Һылтанмалар == * {{БЭ|82026|автор=[[Мулдашев Альберт Әкрәм улы|Мулдашев А. Ә.]]}} * [http://oopt.aari.ru/oopt/%D0%91%D1%83%D0%BD%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9-%D0%BB%D0%B5%D1%81 Государственный природный заказник республиканского значения "Бунинский лес"] // ООПТ России. [[Категория:Башҡортостан заказниктары]] [[Категория:Башҡортостандың һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре]] szgbqkb58mgxbajpatpm85k9h24v189 1147425 1147424 2022-07-28T17:49:31Z Ryanag 5488 added [[Category:Бәләбәй районы географияһы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki '''Бунин урманы''' — дәүләт тәбиғи ландшафт заказнигы. [[Башҡортостан]]дың [[Бәләбәй районы]]нда урынлашҡан. Майҙаны — 1200 гектар<ref>Кадастровые сведения об особо охраняемых природных территориях регионального и местного значения Республики Башкортостан по состоянию на 01.01.2020 г.</ref>. == Тасуирлама == Заказник [[Башҡортостан Республикаһы Министрҙар Кабинеты]]ның 1997 йылдың 12 февралендәге 124-р ҡарарына ярашлы булдырылған<ref>Решение кабинета Министров Республики Башкортостан от 12.02.1997 №124-р</ref>. Һыу айырғыс ҡарт йәштәге ҡарағайлыҡтар, йүкәлектәр һәм имәнлектәрҙе ҡурсалау маҡсатында ойошторолған. [[Башҡортостан]]дың [[Бәләбәй районы]]нда, [[Бөгөлмә-Бәләбәй ҡалҡыулығы]]ның үҙәк өлөшөндәге боронғо эрозиялы платола һәм материк битләүҙәрендә, [[Парафеевка]] ауылынан төньяҡҡа табан 0,5 км һәм [[Рассвет (Бәләбәй районы)|Рассвет]] ауылынан көньяҡ-көнсығышҡа табан 2 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Көньяҡтан — [[Рә]] йылғаһы, көнбайыштан — [[Көтәмәле]] йылғаһының үҙәне, көнсығыштан — [[Малиновка (Бәләбәй районы)|Малиновка]]—[[Яңы Көс]]—[[Бәләбәй]] автомобиль трассаһы менән сикләнгән. Бәләбәй участка урмансылығының 85-93-сө кварталдарын үҙ эсенә ала. Заказниктың иң мөһим объекттары — төп реликт ҡарағай урмандары. Уларҙың бер өлөшө «Бәләбәй урман хужалығындағы тәбиғи ҡарағайлыҡтар» тәбиғәт ҡомартҡыһы статусына эйә. Көтәмәле һәм Рә йылғаларына ҡарай битләүҙәреҙә ҡарағайлыҡтар һирәгәйә, ваҡ ағаслыҡта селек һәм сейә ҡыуаҡлыҡтары бар. Икенсе участкала улар киң япраҡлы-ҡарағай урмандарынан ғибәрәт, уларҙа май ынйы сәскәһе осрай. Айырым массивтар менән имәнлектәр осрай. Заказниктың байтаҡ майҙандарын йүкәлектәр, ҡайынлыҡтар һәм уҫаҡлыҡтар биләй. Рә йылғаһы үҙәнендә ерек-муйыл ағаслыҡтары һәм таллыҡ (аҡ тал һәм башҡалар) таралған. Болонлоҡтар һәм далалар, шишмә үҙәненең риофил берләшмәләре киң таралған. Заказниктың төньяҡ өлөшөндә уникаль берләшмә — битләүҙәге мүкле шишмә һаҙлығы урынлашҡан<ref>[http://oopt.aari.ru/oopt/%D0%91%D1%83%D0%BD%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9-%D0%BB%D0%B5%D1%81 Государственный природный заказник республиканского значения "Бунинский лес"] // ООПТ России.</ref>. Заказниктың өстән бер өлөштән ашыуын төрлө йәштәге урман культуралары, башлыса ҡарағайҙар биләй. Шулай уҡ дала үҫемлектәре (ташлы һәм болонло далалар) айырым һаҡланырға тейеш. Заказник территорияһында үҫемлектәрҙең һирәк һәм юғалыу хәүефе янаған (шул иҫәптән [[Башҡортостандың Ҡыҙыл китабы]]на индерелгән) төрҙәре үҫә: ике башаҡлы эфедра, дөйә ҡылғаны, Урал етене, Ипполит ҡыйыҡтажы, Урал төймәбашы, һипкелле йомрогөл, һипкелле глобулярия, эре тәңкәғуҙаҡ. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга| автор= Позднякова Э. П., Богдан Е. А.| заглавие = Бунинский лес // [http://oopt.aari.ru/ref/1000 Реестр особо охраняемых природных территорий Республики Башкортостан]. – Изд.2-е, перераб| место = Уфа| издательство = Издательский центр «МедиаПринт» | год = 2010| страниц = 414 | страницы =79—80 | isbn= | ref =Позднякова Э. П., Богдан Е. А.}} == Норматив-хоҡуҡи документтар == * Решение кабинета Министров Республики Башкортостан от 12.02.1997 №124-р * Постановление правительства Республики Башкортостан от 31.10.2011 №385 «Об утверждении положений о государственных природных заказниках республиканского значения» == Һылтанмалар == * {{БЭ|82026|автор=[[Мулдашев Альберт Әкрәм улы|Мулдашев А. Ә.]]}} * [http://oopt.aari.ru/oopt/%D0%91%D1%83%D0%BD%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9-%D0%BB%D0%B5%D1%81 Государственный природный заказник республиканского значения "Бунинский лес"] // ООПТ России. [[Категория:Башҡортостан заказниктары]] [[Категория:Башҡортостандың һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре]] [[Категория:Бәләбәй районы географияһы]] 2om7nesqjqe5bfqfycx2qyjrdfrod52 1147443 1147425 2022-07-28T18:49:11Z Ryanag 5488 /* Һылтанмалар */ wikitext text/x-wiki '''Бунин урманы''' — дәүләт тәбиғи ландшафт заказнигы. [[Башҡортостан]]дың [[Бәләбәй районы]]нда урынлашҡан. Майҙаны — 1200 гектар<ref>Кадастровые сведения об особо охраняемых природных территориях регионального и местного значения Республики Башкортостан по состоянию на 01.01.2020 г.</ref>. == Тасуирлама == Заказник [[Башҡортостан Республикаһы Министрҙар Кабинеты]]ның 1997 йылдың 12 февралендәге 124-р ҡарарына ярашлы булдырылған<ref>Решение кабинета Министров Республики Башкортостан от 12.02.1997 №124-р</ref>. Һыу айырғыс ҡарт йәштәге ҡарағайлыҡтар, йүкәлектәр һәм имәнлектәрҙе ҡурсалау маҡсатында ойошторолған. [[Башҡортостан]]дың [[Бәләбәй районы]]нда, [[Бөгөлмә-Бәләбәй ҡалҡыулығы]]ның үҙәк өлөшөндәге боронғо эрозиялы платола һәм материк битләүҙәрендә, [[Парафеевка]] ауылынан төньяҡҡа табан 0,5 км һәм [[Рассвет (Бәләбәй районы)|Рассвет]] ауылынан көньяҡ-көнсығышҡа табан 2 км алыҫлыҡта урынлашҡан. Көньяҡтан — [[Рә]] йылғаһы, көнбайыштан — [[Көтәмәле]] йылғаһының үҙәне, көнсығыштан — [[Малиновка (Бәләбәй районы)|Малиновка]]—[[Яңы Көс]]—[[Бәләбәй]] автомобиль трассаһы менән сикләнгән. Бәләбәй участка урмансылығының 85-93-сө кварталдарын үҙ эсенә ала. Заказниктың иң мөһим объекттары — төп реликт ҡарағай урмандары. Уларҙың бер өлөшө «Бәләбәй урман хужалығындағы тәбиғи ҡарағайлыҡтар» тәбиғәт ҡомартҡыһы статусына эйә. Көтәмәле һәм Рә йылғаларына ҡарай битләүҙәреҙә ҡарағайлыҡтар һирәгәйә, ваҡ ағаслыҡта селек һәм сейә ҡыуаҡлыҡтары бар. Икенсе участкала улар киң япраҡлы-ҡарағай урмандарынан ғибәрәт, уларҙа май ынйы сәскәһе осрай. Айырым массивтар менән имәнлектәр осрай. Заказниктың байтаҡ майҙандарын йүкәлектәр, ҡайынлыҡтар һәм уҫаҡлыҡтар биләй. Рә йылғаһы үҙәнендә ерек-муйыл ағаслыҡтары һәм таллыҡ (аҡ тал һәм башҡалар) таралған. Болонлоҡтар һәм далалар, шишмә үҙәненең риофил берләшмәләре киң таралған. Заказниктың төньяҡ өлөшөндә уникаль берләшмә — битләүҙәге мүкле шишмә һаҙлығы урынлашҡан<ref>[http://oopt.aari.ru/oopt/%D0%91%D1%83%D0%BD%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9-%D0%BB%D0%B5%D1%81 Государственный природный заказник республиканского значения "Бунинский лес"] // ООПТ России.</ref>. Заказниктың өстән бер өлөштән ашыуын төрлө йәштәге урман культуралары, башлыса ҡарағайҙар биләй. Шулай уҡ дала үҫемлектәре (ташлы һәм болонло далалар) айырым һаҡланырға тейеш. Заказник территорияһында үҫемлектәрҙең һирәк һәм юғалыу хәүефе янаған (шул иҫәптән [[Башҡортостандың Ҡыҙыл китабы]]на индерелгән) төрҙәре үҫә: ике башаҡлы эфедра, дөйә ҡылғаны, Урал етене, Ипполит ҡыйыҡтажы, Урал төймәбашы, һипкелле йомрогөл, һипкелле глобулярия, эре тәңкәғуҙаҡ. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга| автор= Позднякова Э. П., Богдан Е. А.| заглавие = Бунинский лес // [http://oopt.aari.ru/ref/1000 Реестр особо охраняемых природных территорий Республики Башкортостан]. – Изд.2-е, перераб| место = Уфа| издательство = Издательский центр «МедиаПринт» | год = 2010| страниц = 414 | страницы =79—80 | isbn= | ref =Позднякова Э. П., Богдан Е. А.}} == Норматив-хоҡуҡи документтар == * Решение кабинета Министров Республики Башкортостан от 12.02.1997 №124-р * Постановление правительства Республики Башкортостан от 31.10.2011 №385 «Об утверждении положений о государственных природных заказниках республиканского значения» == Һылтанмалар == * {{БЭ|82026|автор=[[Мулдашев Альберт Әкрәм улы|Мулдашев А. Ә.]]}} * [http://oopt.aari.ru/oopt/%D0%91%D1%83%D0%BD%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9-%D0%BB%D0%B5%D1%81 Государственный природный заказник республиканского значения "Бунинский лес"] // ООПТ России. {{ООПТ Башкортостана}} [[Категория:Башҡортостан заказниктары]] [[Категория:Башҡортостандың һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре]] [[Категория:Бәләбәй районы географияһы]] 884jprzc8znnlht25fld6bkbfzmq9ko 0 184290 1147438 2022-07-28T18:46:13Z Ryanag 5488 Ryanag [[Алтын солоҡ]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Алтын Солоҡ]] wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Алтын Солоҡ]] qoecgikrwpsk8m5c13lugldifsgeb0w 1 184291 1147440 2022-07-28T18:46:13Z Ryanag 5488 Ryanag [[Фекерләшеү:Алтын солоҡ]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Фекерләшеү:Алтын Солоҡ]] wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Фекерләшеү:Алтын Солоҡ]] pqofyrhhbyezyxxsldq9mglchh7rwsf 0 184292 1147478 2022-07-29T06:08:09Z З. ӘЙЛЕ 13454 "[[:ru:Special:Redirect/revision/123948320|Давыдов]]" битен тәржемә итеп төҙөлгән wikitext text/x-wiki '''Давыдов''' ('''Давыдова''') - Давид (Давыд) исеменән барлыҡҡа килгән урыҫ фамилияһы. == Билдәле кешеләр == === А === * [[Давидов, Август Юльевич|Давыдов Август Юльевич]] (1823—1885/1886) — рус математигы һәм механигы. * [[Давыдов Аким Харлампиевич]] (? — 1912 йыл тирәһе) — рус йәмәғәт эшмәкәре, монархист. * {{NL|Давыдов, Александр}} <div style="text-align:left;padding-left:25px"> * [[Давыдов, Александр (писатель)|Давыдов Александр]] (''Александр Давидович Кауфман''; 1953 йыл) — рус прозаигы, тәржемәсе, нәшриәтсе. * [[Давыдов, Александр Александрович|Давыдов Александр Александрович]] (1810 йыл —1885 йыл) — рус адмиралы. * [[Давыдов, Александр Дмитриевич|Давыдов Александр Дмитриевич]] (1910 йыл —1986 йыл) — Советтар Союзы Геройы. * <span class="dabhide">[[Давыдов, Александр Львович|Давыдов Александр Львович]]</span>: <div style="text-align:left;padding-left:25px"> * [[Давыдов, Александр Львович (генерал-майор)|Давыдов Александр Львович]] (1773 йыл —1833 йыл) — рус генерал-майоры. * [[Давыдов, Александр Львович (инженер)|Давыдов Александр Львович]] (1919 йыл —1997 йыл) — совет инженеры, Сталин премияһы лауреаты. </div> * <span class="dabhide">[[Давыдов, Александр Михайлович|Давыдов Александр Михайлович]]</span>: <div style="text-align:left;padding-left:25px"> * [[Давыдов, Александр Михайлович (певец)|Давыдов Александр Михайлович]] (''Израиль Моисеевич Левенсон''; 1872 йыл —1944 йыл) — опера һәм камера йырсыһы. * [[Давыдов, Александр Михайлович (генерал)|Давыдов Александр Михайлович]] (1899 йыл —1980 йыл) — СССР НКВД-һының генерал-лейтенанты. </div> * [[Давыдов, Александр Николаевич|Давыдов Александр Николаевич]] (1962 йыл) — полковник, Ғәскәри һауа һөжүменә ҡаршы оборона хәрби академияһы начальнигы. * [[Давыдов, Александр Петрович|Давыдов Александр Петрович]] (1838 йыл — 1885 йыл) — камергер, Болгарияла генераль консул, Япония дворында ғәҙәттән тыш илсе һәм тулы хоҡуҡлы министр. * [[Давыдов, Александр Романович|Давыдов Александр Романович]] (1937 йыл — 2012 йыл) — совет һәм Рәсәй режиссёр-мультипликаторы, рәссам-мультипликатор. * [[Давыдов, Александр Семёнович|Давыдов Александр Семёнович]] (1932 йыл — 2012 йыл) — совет һәм Рәсәй сәйәсмәне, Дәүләт Думаһы депутаты. * [[Давыдов, Александр Сергеевич|Давыдов Александр Сергеевич]] (1912 йыл — 1993 йыл) — совет физигы, Украина Фәндәр академияһы академигы, Социалистик Хеҙмәт Геройы. * [[Давыдов, Александр Степанович|Давыдов Александр Степанович]] ( 1945 йыл) — бокс буйынса совет һәм Рәсәй тренеры. * [[Давыдов, Александр Тимофеевич|Давыдов Александр Тимофеевич]] (1906 йыл — 1976 йыл) — совет Украина ғалимы, химик, профессор. * [[Давыдов, Александр Фёдорович|Давыдов Александр Фёдорович]] (1871 йыл — 1914 йыл) — рус офицеры, Беренсе донъя һуғышы геройы. </div>* {{NL|Давыдов, Василий}} <div style="text-align:left;padding-left:25px"> * <span class="dabhide">[[Давыдов, Василий Васильевич]]</span>: <div style="text-align:left;padding-left:25px"> * [[Давыдов, Василий Васильевич (Герой Социалистического Труда)|Давыдов Василий Васильевич]] (1926 йыл — 2013 йыл) — Социалистик Хеҙмәт Геройы. </div> * [[Давыдов, Василий Иннокентьевич|Давыдов Василий Иннокентьевич]] (1919 йыл — 1968 йыл) — Советтар Союзы Геройы. * [[Давыдов, Василий Кузьмич|Давыдов Василий Кузьмич]] (1917 йыл — 1992 йыл) — Советтар Союзы Геройы. </div> a61qz2pvbxrmedygrrlxh93sp2lxzut 1147479 1147478 2022-07-29T06:12:22Z З. ӘЙЛЕ 13454 wikitext text/x-wiki '''Давыдов''' ('''Давыдова''') — Давид (Давыд) исеменән барлыҡҡа килгән урыҫ фамилияһы. == Билдәле кешеләр == * [[Давыдов Владимир Петрович]] ([[1 апрель]] [[1948 йыл]]) — Рәсәй нефть сәнәғәте менеджеры һәм дәүләт эшмәкәре, 1990-сы йылдарҙың икенсе яртыһында «[[Ишембайнефть]]» НГДУ-һы етәксеһе һәм «[[Башнефть]]» идараһы ағзаһы, 2000—2003 йылдарҙа — [[Ишембай]] ҡалаһы һәм [[Ишембай районы]] хакимиәте башлығы, Ишембай ҡала Советы рәйесе, [[Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]]ҙың Вәкилдәр палатаһы депутаты. * [[Давыдов Афанасий Романович]] (1699—1764 һуң) — 1700—1721 йылдарҙағы [[Төньяҡ һуғыш]]ында, Петр I-нең Фарсы походында,1735—1739 йылғы рус-төрөк һуғышында, 17411—743 <font style="background-color: rgb(254, 252, 224);">йылғы </font>рус-швед һуғышында ҡатнаша, [[Ырымбур губернаһы|Ырымбур губернаторы]], действительный тайный советник. _____________ * [[Давыдова Эльмира Минһаж ҡыҙы]] ([[1 февраль]] [[1940 йыл]] — [[30 июль]] [[2018 йыл]]) — музыка белгесе, фән кандидаты. 1973—1976 һәм 1982—2002 йылдарҙа [[Башҡортостан]] Композиторҙар союзының яуаплы секретары, 1978—1982 йылдарҙа — [[ТТӘИ|СССР Фәндәр академияһы Башҡортостан филиалының Тарих, тел һәм әҙәбиәт институтының]] ғилми хеҙмәткәре. 1981 йылдан СССР Композиторҙар союзы ағзаһы. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1999) һәм Башҡорт АССР-ының (1989) атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре, Рәсәй Федерацияһы Президенты стипендиаты (2008). === А === * [[Давидов, Август Юльевич|Давыдов Август Юльевич]] (1823—1885/1886) — рус математигы һәм механигы. * [[Давыдов Аким Харлампиевич]] (? — 1912 йыл тирәһе) — рус йәмәғәт эшмәкәре, монархист. * {{NL|Давыдов, Александр}} <div style="text-align:left;padding-left:25px"> * [[Давыдов, Александр (писатель)|Давыдов Александр]] (''Александр Давидович Кауфман''; 1953 йыл) — рус прозаигы, тәржемәсе, нәшриәтсе. * [[Давыдов, Александр Александрович|Давыдов Александр Александрович]] (1810 йыл —1885 йыл) — рус адмиралы. * [[Давыдов, Александр Дмитриевич|Давыдов Александр Дмитриевич]] (1910 йыл —1986 йыл) — Советтар Союзы Геройы. * <span class="dabhide">[[Давыдов, Александр Львович|Давыдов Александр Львович]]</span>: <div style="text-align:left;padding-left:25px"> * [[Давыдов, Александр Львович (генерал-майор)|Давыдов Александр Львович]] (1773 йыл —1833 йыл) — рус генерал-майоры. * [[Давыдов, Александр Львович (инженер)|Давыдов Александр Львович]] (1919 йыл —1997 йыл) — совет инженеры, Сталин премияһы лауреаты. </div> * <span class="dabhide">[[Давыдов, Александр Михайлович|Давыдов Александр Михайлович]]</span>: <div style="text-align:left;padding-left:25px"> * [[Давыдов, Александр Михайлович (певец)|Давыдов Александр Михайлович]] (''Израиль Моисеевич Левенсон''; 1872 йыл —1944 йыл) — опера һәм камера йырсыһы. * [[Давыдов, Александр Михайлович (генерал)|Давыдов Александр Михайлович]] (1899 йыл —1980 йыл) — СССР НКВД-һының генерал-лейтенанты. </div> * [[Давыдов, Александр Николаевич|Давыдов Александр Николаевич]] (1962 йыл) — полковник, Ғәскәри һауа һөжүменә ҡаршы оборона хәрби академияһы начальнигы. * [[Давыдов, Александр Петрович|Давыдов Александр Петрович]] (1838 йыл — 1885 йыл) — камергер, Болгарияла генераль консул, Япония дворында ғәҙәттән тыш илсе һәм тулы хоҡуҡлы министр. * [[Давыдов, Александр Романович|Давыдов Александр Романович]] (1937 йыл — 2012 йыл) — совет һәм Рәсәй режиссёр-мультипликаторы, рәссам-мультипликатор. * [[Давыдов, Александр Семёнович|Давыдов Александр Семёнович]] (1932 йыл — 2012 йыл) — совет һәм Рәсәй сәйәсмәне, Дәүләт Думаһы депутаты. * [[Давыдов, Александр Сергеевич|Давыдов Александр Сергеевич]] (1912 йыл — 1993 йыл) — совет физигы, Украина Фәндәр академияһы академигы, Социалистик Хеҙмәт Геройы. * [[Давыдов, Александр Степанович|Давыдов Александр Степанович]] (1945 йыл) — бокс буйынса совет һәм Рәсәй тренеры. * [[Давыдов, Александр Тимофеевич|Давыдов Александр Тимофеевич]] (1906 йыл — 1976 йыл) — совет Украина ғалимы, химик, профессор. * [[Давыдов, Александр Фёдорович|Давыдов Александр Фёдорович]] (1871 йыл — 1914 йыл) — рус офицеры, Беренсе донъя һуғышы геройы. </div>* {{NL|Давыдов, Василий}} <div style="text-align:left;padding-left:25px"> * <span class="dabhide">[[Давыдов, Василий Васильевич]]</span>: <div style="text-align:left;padding-left:25px"> * [[Давыдов, Василий Васильевич (Герой Социалистического Труда)|Давыдов Василий Васильевич]] (1926 йыл — 2013 йыл) — Социалистик Хеҙмәт Геройы. </div> * [[Давыдов, Василий Иннокентьевич|Давыдов Василий Иннокентьевич]] (1919 йыл — 1968 йыл) — Советтар Союзы Геройы. * [[Давыдов, Василий Кузьмич|Давыдов Василий Кузьмич]] (1917 йыл — 1992 йыл) — Советтар Союзы Геройы. </div> 8z0o8lmmxwrhan6hkg500dhp4vgdkxy 1147484 1147479 2022-07-29T06:16:08Z З. ӘЙЛЕ 13454 wikitext text/x-wiki '''Давыдов''' ('''Давыдова''') — Давид (Давыд) исеменән барлыҡҡа килгән урыҫ фамилияһы. == Билдәле кешеләр == * [[Давыдов Владимир Петрович]] ([[1 апрель]] [[1948 йыл]]) — Рәсәй нефть сәнәғәте менеджеры һәм дәүләт эшмәкәре, 1990-сы йылдарҙың икенсе яртыһында «[[Ишембайнефть]]» НГДУ-һы етәксеһе һәм «[[Башнефть]]» идараһы ағзаһы, 2000—2003 йылдарҙа — [[Ишембай]] ҡалаһы һәм [[Ишембай районы]] хакимиәте башлығы, Ишембай ҡала Советы рәйесе, [[Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]]ҙың Вәкилдәр палатаһы депутаты. * [[Давыдов Афанасий Романович]] (1699—1764 һуң) — 1700—1721 йылдарҙағы [[Төньяҡ һуғыш]]ында, Петр I-нең Фарсы походында,1735—1739 йылғы рус-төрөк һуғышында, 17411—743 <font style="background-color: rgb(254, 252, 224);">йылғы </font>рус-швед һуғышында ҡатнаша, [[Ырымбур губернаһы|Ырымбур губернаторы]], действительный тайный советник. _____________ * [[Давыдова Эльмира Минһаж ҡыҙы]] ([[1 февраль]] [[1940 йыл]] — [[30 июль]] [[2018 йыл]]) — музыка белгесе, фән кандидаты. 1973—1976 һәм 1982—2002 йылдарҙа [[Башҡортостан]] Композиторҙар союзының яуаплы секретары, 1978—1982 йылдарҙа — [[ТТӘИ|СССР Фәндәр академияһы Башҡортостан филиалының Тарих, тел һәм әҙәбиәт институтының]] ғилми хеҙмәткәре. 1981 йылдан СССР Композиторҙар союзы ағзаһы. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1999) һәм Башҡорт АССР-ының (1989) атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре, Рәсәй Федерацияһы Президенты стипендиаты (2008). === А === * [[Давидов, Август Юльевич|Давыдов Август Юльевич]] (1823—1885/1886) — рус математигы һәм механигы. * [[Давыдов Аким Харлампиевич]] (? — 1912 йыл тирәһе) — рус йәмәғәт эшмәкәре, монархист. * {{NL|Давыдов, Александр}} <div style="text-align:left;padding-left:25px"> * [[Давыдов, Александр (писатель)|Давыдов Александр]] (''Александр Давидович Кауфман''; 1953 йыл) — рус прозаигы, тәржемәсе, нәшриәтсе. * [[Давыдов, Александр Александрович|Давыдов Александр Александрович]] (1810 йыл —1885 йыл) — рус адмиралы. * [[Давыдов, Александр Дмитриевич|Давыдов Александр Дмитриевич]] (1910 йыл —1986 йыл) — Советтар Союзы Геройы. * <span class="dabhide">[[Давыдов, Александр Львович|Давыдов Александр Львович]]</span>: <div style="text-align:left;padding-left:25px"> * [[Давыдов, Александр Львович (генерал-майор)|Давыдов Александр Львович]] (1773 йыл —1833 йыл) — рус генерал-майоры. * [[Давыдов, Александр Львович (инженер)|Давыдов Александр Львович]] (1919 йыл —1997 йыл) — совет инженеры, Сталин премияһы лауреаты. </div> * <span class="dabhide">[[Давыдов, Александр Михайлович|Давыдов Александр Михайлович]]</span>: <div style="text-align:left;padding-left:25px"> * [[Давыдов, Александр Михайлович (певец)|Давыдов Александр Михайлович]] (''Израиль Моисеевич Левенсон''; 1872 йыл —1944 йыл) — опера һәм камера йырсыһы. * [[Давыдов, Александр Михайлович (генерал)|Давыдов Александр Михайлович]] (1899 йыл —1980 йыл) — СССР НКВД-һының генерал-лейтенанты. </div> * [[Давыдов, Александр Николаевич|Давыдов Александр Николаевич]] (1962 йыл) — полковник, Ғәскәри һауа һөжүменә ҡаршы оборона хәрби академияһы начальнигы. * [[Давыдов, Александр Петрович|Давыдов Александр Петрович]] (1838 йыл — 1885 йыл) — камергер, Болгарияла генераль консул, Япония дворында ғәҙәттән тыш илсе һәм тулы хоҡуҡлы министр. * [[Давыдов, Александр Романович|Давыдов Александр Романович]] (1937 йыл — 2012 йыл) — совет һәм Рәсәй режиссёр-мультипликаторы, рәссам-мультипликатор. * [[Давыдов, Александр Семёнович|Давыдов Александр Семёнович]] (1932 йыл — 2012 йыл) — совет һәм Рәсәй сәйәсмәне, Дәүләт Думаһы депутаты. * [[Давыдов, Александр Сергеевич|Давыдов Александр Сергеевич]] (1912 йыл — 1993 йыл) — совет физигы, Украина Фәндәр академияһы академигы, Социалистик Хеҙмәт Геройы. * [[Давыдов, Александр Степанович|Давыдов Александр Степанович]] (1945 йыл) — бокс буйынса совет һәм Рәсәй тренеры. * [[Давыдов, Александр Тимофеевич|Давыдов Александр Тимофеевич]] (1906 йыл — 1976 йыл) — совет Украина ғалимы, химик, профессор. * [[Давыдов, Александр Фёдорович|Давыдов Александр Фёдорович]] (1871 йыл — 1914 йыл) — рус офицеры, Беренсе донъя һуғышы геройы. </div>* {{NL|Давыдов, Василий}} <div style="text-align:left;padding-left:25px"> * <span class="dabhide">[[Давыдов, Василий Васильевич]]</span>: <div style="text-align:left;padding-left:25px"> * [[Давыдов, Василий Васильевич (Герой Социалистического Труда)|Давыдов Василий Васильевич]] (1926 йыл — 2013 йыл) — Социалистик Хеҙмәт Геройы. </div> * [[Давыдов, Василий Иннокентьевич|Давыдов Василий Иннокентьевич]] (1919 йыл — 1968 йыл) — Советтар Союзы Геройы. * [[Давыдов, Василий Кузьмич|Давыдов Василий Кузьмич]] (1917 йыл — 1992 йыл) — Советтар Союзы Геройы. </div> == Шулай уҡ ҡарағыҙ == {{Фамилиялаштар исемлеге}} 81hcw8ktp5gs4eztk9en1bfxn3lk517 1147488 1147484 2022-07-29T07:01:18Z З. ӘЙЛЕ 13454 /* Билдәле кешеләр */ wikitext text/x-wiki '''Давыдов''' ('''Давыдова''') — Давид (Давыд) исеменән барлыҡҡа килгән урыҫ фамилияһы. == Билдәле кешеләр == * [[Давыдов Владимир Петрович]] ([[1 апрель]] [[1948 йыл]]) — Рәсәй нефть сәнәғәте менеджеры һәм дәүләт эшмәкәре, 1990-сы йылдарҙың икенсе яртыһында «[[Ишембайнефть]]» НГДУ-һы етәксеһе һәм «[[Башнефть]]» идараһы ағзаһы, 2000—2003 йылдарҙа — [[Ишембай]] ҡалаһы һәм [[Ишембай районы]] хакимиәте башлығы, Ишембай ҡала Советы рәйесе, [[Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]]ҙың Вәкилдәр палатаһы депутаты. * [[Давыдов Афанасий Романович]] (1699—1764 һуң) — 1700—1721 йылдарҙағы [[Төньяҡ һуғыш]]ында, Петр I-нең Фарсы походында,1735—1739 йылғы рус-төрөк һуғышында, 1741—1743 йылғы рус-швед һуғышында ҡатнаша, [[Ырымбур губернаһы|Ырымбур губернаторы]], действительный тайный советник. _____________ * [[Давыдова Эльмира Минһаж ҡыҙы]] ([[1 февраль]] [[1940 йыл]] — [[30 июль]] [[2018 йыл]]) — музыка белгесе, фән кандидаты. 1973—1976 һәм 1982—2002 йылдарҙа [[Башҡортостан]] Композиторҙар союзының яуаплы секретары, 1978—1982 йылдарҙа — [[ТТӘИ|СССР Фәндәр академияһы Башҡортостан филиалының Тарих, тел һәм әҙәбиәт институтының]] ғилми хеҙмәткәре. 1981 йылдан СССР Композиторҙар союзы ағзаһы. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1999) һәм Башҡорт АССР-ының (1989) атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре, Рәсәй Федерацияһы Президенты стипендиаты (2008). === А === * [[Давидов, Август Юльевич|Давыдов Август Юльевич]] (1823—1885/1886) — рус математигы һәм механигы. * [[Давыдов Аким Харлампиевич]] (? — 1912 йыл тирәһе) — рус йәмәғәт эшмәкәре, монархист. * {{NL|Давыдов, Александр}} <div style="text-align:left;padding-left:25px"> * [[Давыдов, Александр (писатель)|Давыдов Александр]] (''Александр Давидович Кауфман''; 1953 йыл) — рус прозаигы, тәржемәсе, нәшриәтсе. * [[Давыдов, Александр Александрович|Давыдов Александр Александрович]] (1810 йыл —1885 йыл) — рус адмиралы. * [[Давыдов, Александр Дмитриевич|Давыдов Александр Дмитриевич]] (1910 йыл —1986 йыл) — Советтар Союзы Геройы. * <span class="dabhide">[[Давыдов, Александр Львович|Давыдов Александр Львович]]</span>: <div style="text-align:left;padding-left:25px"> * [[Давыдов, Александр Львович (генерал-майор)|Давыдов Александр Львович]] (1773 йыл —1833 йыл) — рус генерал-майоры. * [[Давыдов, Александр Львович (инженер)|Давыдов Александр Львович]] (1919 йыл —1997 йыл) — совет инженеры, Сталин премияһы лауреаты. </div> * <span class="dabhide">[[Давыдов, Александр Михайлович|Давыдов Александр Михайлович]]</span>: <div style="text-align:left;padding-left:25px"> * [[Давыдов, Александр Михайлович (певец)|Давыдов Александр Михайлович]] (''Израиль Моисеевич Левенсон''; 1872 йыл —1944 йыл) — опера һәм камера йырсыһы. * [[Давыдов, Александр Михайлович (генерал)|Давыдов Александр Михайлович]] (1899 йыл —1980 йыл) — СССР НКВД-һының генерал-лейтенанты. </div> * [[Давыдов, Александр Николаевич|Давыдов Александр Николаевич]] (1962 йыл) — полковник, Ғәскәри һауа һөжүменә ҡаршы оборона хәрби академияһы начальнигы. * [[Давыдов, Александр Петрович|Давыдов Александр Петрович]] (1838 йыл — 1885 йыл) — камергер, Болгарияла генераль консул, Япония дворында ғәҙәттән тыш илсе һәм тулы хоҡуҡлы министр. * [[Давыдов, Александр Романович|Давыдов Александр Романович]] (1937 йыл — 2012 йыл) — совет һәм Рәсәй режиссёр-мультипликаторы, рәссам-мультипликатор. * [[Давыдов, Александр Семёнович|Давыдов Александр Семёнович]] (1932 йыл — 2012 йыл) — совет һәм Рәсәй сәйәсмәне, Дәүләт Думаһы депутаты. * [[Давыдов, Александр Сергеевич|Давыдов Александр Сергеевич]] (1912 йыл — 1993 йыл) — совет физигы, Украина Фәндәр академияһы академигы, Социалистик Хеҙмәт Геройы. * [[Давыдов, Александр Степанович|Давыдов Александр Степанович]] (1945 йыл) — бокс буйынса совет һәм Рәсәй тренеры. * [[Давыдов, Александр Тимофеевич|Давыдов Александр Тимофеевич]] (1906 йыл — 1976 йыл) — совет Украина ғалимы, химик, профессор. * [[Давыдов, Александр Фёдорович|Давыдов Александр Фёдорович]] (1871 йыл — 1914 йыл) — рус офицеры, Беренсе донъя һуғышы геройы. </div>* {{NL|Давыдов, Василий}} <div style="text-align:left;padding-left:25px"> * <span class="dabhide">[[Давыдов, Василий Васильевич]]</span>: <div style="text-align:left;padding-left:25px"> * [[Давыдов, Василий Васильевич (Герой Социалистического Труда)|Давыдов Василий Васильевич]] (1926 йыл — 2013 йыл) — Социалистик Хеҙмәт Геройы. </div> * [[Давыдов, Василий Иннокентьевич|Давыдов Василий Иннокентьевич]] (1919 йыл — 1968 йыл) — Советтар Союзы Геройы. * [[Давыдов, Василий Кузьмич|Давыдов Василий Кузьмич]] (1917 йыл — 1992 йыл) — Советтар Союзы Геройы. </div> == Шулай уҡ ҡарағыҙ == {{Фамилиялаштар исемлеге}} gz4nsev1rktzr0bk16pmv0t3gxpscdr 1147489 1147488 2022-07-29T07:01:40Z З. ӘЙЛЕ 13454 /* А */ wikitext text/x-wiki '''Давыдов''' ('''Давыдова''') — Давид (Давыд) исеменән барлыҡҡа килгән урыҫ фамилияһы. == Билдәле кешеләр == * [[Давыдов Владимир Петрович]] ([[1 апрель]] [[1948 йыл]]) — Рәсәй нефть сәнәғәте менеджеры һәм дәүләт эшмәкәре, 1990-сы йылдарҙың икенсе яртыһында «[[Ишембайнефть]]» НГДУ-һы етәксеһе һәм «[[Башнефть]]» идараһы ағзаһы, 2000—2003 йылдарҙа — [[Ишембай]] ҡалаһы һәм [[Ишембай районы]] хакимиәте башлығы, Ишембай ҡала Советы рәйесе, [[Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]]ҙың Вәкилдәр палатаһы депутаты. * [[Давыдов Афанасий Романович]] (1699—1764 һуң) — 1700—1721 йылдарҙағы [[Төньяҡ һуғыш]]ында, Петр I-нең Фарсы походында,1735—1739 йылғы рус-төрөк һуғышында, 1741—1743 йылғы рус-швед һуғышында ҡатнаша, [[Ырымбур губернаһы|Ырымбур губернаторы]], действительный тайный советник. _____________ * [[Давыдова Эльмира Минһаж ҡыҙы]] ([[1 февраль]] [[1940 йыл]] — [[30 июль]] [[2018 йыл]]) — музыка белгесе, фән кандидаты. 1973—1976 һәм 1982—2002 йылдарҙа [[Башҡортостан]] Композиторҙар союзының яуаплы секретары, 1978—1982 йылдарҙа — [[ТТӘИ|СССР Фәндәр академияһы Башҡортостан филиалының Тарих, тел һәм әҙәбиәт институтының]] ғилми хеҙмәткәре. 1981 йылдан СССР Композиторҙар союзы ағзаһы. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1999) һәм Башҡорт АССР-ының (1989) атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре, Рәсәй Федерацияһы Президенты стипендиаты (2008). === А === * [[Давидов, Август Юльевич|Давыдов Август Юльевич]] (1823—1885/1886) — рус математигы һәм механигы. * [[Давыдов Аким Харлампиевич]] (? — 1912 йыл тирәһе) — рус йәмәғәт эшмәкәре, монархист. <div style="text-align:left;padding-left:25px"> * [[Давыдов, Александр (писатель)|Давыдов Александр]] (''Александр Давидович Кауфман''; 1953 йыл) — рус прозаигы, тәржемәсе, нәшриәтсе. * [[Давыдов, Александр Александрович|Давыдов Александр Александрович]] (1810 йыл —1885 йыл) — рус адмиралы. * [[Давыдов, Александр Дмитриевич|Давыдов Александр Дмитриевич]] (1910 йыл —1986 йыл) — Советтар Союзы Геройы. * <span class="dabhide">[[Давыдов, Александр Львович|Давыдов Александр Львович]]</span>: <div style="text-align:left;padding-left:25px"> * [[Давыдов, Александр Львович (генерал-майор)|Давыдов Александр Львович]] (1773 йыл —1833 йыл) — рус генерал-майоры. * [[Давыдов, Александр Львович (инженер)|Давыдов Александр Львович]] (1919 йыл —1997 йыл) — совет инженеры, Сталин премияһы лауреаты. </div> * <span class="dabhide">[[Давыдов, Александр Михайлович|Давыдов Александр Михайлович]]</span>: <div style="text-align:left;padding-left:25px"> * [[Давыдов, Александр Михайлович (певец)|Давыдов Александр Михайлович]] (''Израиль Моисеевич Левенсон''; 1872 йыл —1944 йыл) — опера һәм камера йырсыһы. * [[Давыдов, Александр Михайлович (генерал)|Давыдов Александр Михайлович]] (1899 йыл —1980 йыл) — СССР НКВД-һының генерал-лейтенанты. </div> * [[Давыдов, Александр Николаевич|Давыдов Александр Николаевич]] (1962 йыл) — полковник, Ғәскәри һауа һөжүменә ҡаршы оборона хәрби академияһы начальнигы. * [[Давыдов, Александр Петрович|Давыдов Александр Петрович]] (1838 йыл — 1885 йыл) — камергер, Болгарияла генераль консул, Япония дворында ғәҙәттән тыш илсе һәм тулы хоҡуҡлы министр. * [[Давыдов, Александр Романович|Давыдов Александр Романович]] (1937 йыл — 2012 йыл) — совет һәм Рәсәй режиссёр-мультипликаторы, рәссам-мультипликатор. * [[Давыдов, Александр Семёнович|Давыдов Александр Семёнович]] (1932 йыл — 2012 йыл) — совет һәм Рәсәй сәйәсмәне, Дәүләт Думаһы депутаты. * [[Давыдов, Александр Сергеевич|Давыдов Александр Сергеевич]] (1912 йыл — 1993 йыл) — совет физигы, Украина Фәндәр академияһы академигы, Социалистик Хеҙмәт Геройы. * [[Давыдов, Александр Степанович|Давыдов Александр Степанович]] (1945 йыл) — бокс буйынса совет һәм Рәсәй тренеры. * [[Давыдов, Александр Тимофеевич|Давыдов Александр Тимофеевич]] (1906 йыл — 1976 йыл) — совет Украина ғалимы, химик, профессор. * [[Давыдов, Александр Фёдорович|Давыдов Александр Фёдорович]] (1871 йыл — 1914 йыл) — рус офицеры, Беренсе донъя һуғышы геройы. </div>* {{NL|Давыдов, Василий}} <div style="text-align:left;padding-left:25px"> * <span class="dabhide">[[Давыдов, Василий Васильевич]]</span>: <div style="text-align:left;padding-left:25px"> * [[Давыдов, Василий Васильевич (Герой Социалистического Труда)|Давыдов Василий Васильевич]] (1926 йыл — 2013 йыл) — Социалистик Хеҙмәт Геройы. </div> * [[Давыдов, Василий Иннокентьевич|Давыдов Василий Иннокентьевич]] (1919 йыл — 1968 йыл) — Советтар Союзы Геройы. * [[Давыдов, Василий Кузьмич|Давыдов Василий Кузьмич]] (1917 йыл — 1992 йыл) — Советтар Союзы Геройы. </div> == Шулай уҡ ҡарағыҙ == {{Фамилиялаштар исемлеге}} n2wkkun8hklgej65vm6yf18lsrla3se 1147490 1147489 2022-07-29T07:02:04Z З. ӘЙЛЕ 13454 /* А */ wikitext text/x-wiki '''Давыдов''' ('''Давыдова''') — Давид (Давыд) исеменән барлыҡҡа килгән урыҫ фамилияһы. == Билдәле кешеләр == * [[Давыдов Владимир Петрович]] ([[1 апрель]] [[1948 йыл]]) — Рәсәй нефть сәнәғәте менеджеры һәм дәүләт эшмәкәре, 1990-сы йылдарҙың икенсе яртыһында «[[Ишембайнефть]]» НГДУ-һы етәксеһе һәм «[[Башнефть]]» идараһы ағзаһы, 2000—2003 йылдарҙа — [[Ишембай]] ҡалаһы һәм [[Ишембай районы]] хакимиәте башлығы, Ишембай ҡала Советы рәйесе, [[Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]]ҙың Вәкилдәр палатаһы депутаты. * [[Давыдов Афанасий Романович]] (1699—1764 һуң) — 1700—1721 йылдарҙағы [[Төньяҡ һуғыш]]ында, Петр I-нең Фарсы походында,1735—1739 йылғы рус-төрөк һуғышында, 1741—1743 йылғы рус-швед һуғышында ҡатнаша, [[Ырымбур губернаһы|Ырымбур губернаторы]], действительный тайный советник. _____________ * [[Давыдова Эльмира Минһаж ҡыҙы]] ([[1 февраль]] [[1940 йыл]] — [[30 июль]] [[2018 йыл]]) — музыка белгесе, фән кандидаты. 1973—1976 һәм 1982—2002 йылдарҙа [[Башҡортостан]] Композиторҙар союзының яуаплы секретары, 1978—1982 йылдарҙа — [[ТТӘИ|СССР Фәндәр академияһы Башҡортостан филиалының Тарих, тел һәм әҙәбиәт институтының]] ғилми хеҙмәткәре. 1981 йылдан СССР Композиторҙар союзы ағзаһы. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1999) һәм Башҡорт АССР-ының (1989) атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре, Рәсәй Федерацияһы Президенты стипендиаты (2008). === А === * [[Давидов, Август Юльевич|Давыдов Август Юльевич]] (1823—1885/1886) — рус математигы һәм механигы. * [[Давыдов Аким Харлампиевич]] (? — 1912 йыл тирәһе) — рус йәмәғәт эшмәкәре, монархист. <div style="text-align:left;padding-left:25px"> * [[Давыдов, Александр (писатель)|Давыдов Александр]] (''Александр Давидович Кауфман''; 1953 йыл) — рус прозаигы, тәржемәсе, нәшриәтсе. * [[Давыдов, Александр Александрович|Давыдов Александр Александрович]] (1810 йыл —1885 йыл) — рус адмиралы. * [[Давыдов, Александр Дмитриевич|Давыдов Александр Дмитриевич]] (1910 йыл —1986 йыл) — Советтар Союзы Геройы. * <span class="dabhide">[[Давыдов, Александр Львович|Давыдов Александр Львович]]</span>: <div style="text-align:left;padding-left:25px"> * [[Давыдов, Александр Львович (генерал-майор)|Давыдов Александр Львович]] (1773 йыл —1833 йыл) — рус генерал-майоры. * [[Давыдов, Александр Львович (инженер)|Давыдов Александр Львович]] (1919 йыл —1997 йыл) — совет инженеры, Сталин премияһы лауреаты. </div> * <span class="dabhide">[[Давыдов, Александр Михайлович|Давыдов Александр Михайлович]]</span>: <div style="text-align:left;padding-left:25px"> * [[Давыдов, Александр Михайлович (певец)|Давыдов Александр Михайлович]] (''Израиль Моисеевич Левенсон''; 1872 йыл —1944 йыл) — опера һәм камера йырсыһы. * [[Давыдов, Александр Михайлович (генерал)|Давыдов Александр Михайлович]] (1899 йыл —1980 йыл) — СССР НКВД-һының генерал-лейтенанты. </div> * [[Давыдов, Александр Николаевич|Давыдов Александр Николаевич]] (1962 йыл) — полковник, Ғәскәри һауа һөжүменә ҡаршы оборона хәрби академияһы начальнигы. * [[Давыдов, Александр Петрович|Давыдов Александр Петрович]] (1838 йыл — 1885 йыл) — камергер, Болгарияла генераль консул, Япония дворында ғәҙәттән тыш илсе һәм тулы хоҡуҡлы министр. * [[Давыдов, Александр Романович|Давыдов Александр Романович]] (1937 йыл — 2012 йыл) — совет һәм Рәсәй режиссёр-мультипликаторы, рәссам-мультипликатор. * [[Давыдов, Александр Семёнович|Давыдов Александр Семёнович]] (1932 йыл — 2012 йыл) — совет һәм Рәсәй сәйәсмәне, Дәүләт Думаһы депутаты. * [[Давыдов, Александр Сергеевич|Давыдов Александр Сергеевич]] (1912 йыл — 1993 йыл) — совет физигы, Украина Фәндәр академияһы академигы, Социалистик Хеҙмәт Геройы. * [[Давыдов, Александр Степанович|Давыдов Александр Степанович]] (1945 йыл) — бокс буйынса совет һәм Рәсәй тренеры. * [[Давыдов, Александр Тимофеевич|Давыдов Александр Тимофеевич]] (1906 йыл — 1976 йыл) — совет Украина ғалимы, химик, профессор. * [[Давыдов, Александр Фёдорович|Давыдов Александр Фёдорович]] (1871 йыл — 1914 йыл) — рус офицеры, Беренсе донъя һуғышы геройы. <div style="text-align:left;padding-left:25px"> * <span class="dabhide">[[Давыдов, Василий Васильевич]]</span>: <div style="text-align:left;padding-left:25px"> * [[Давыдов, Василий Васильевич (Герой Социалистического Труда)|Давыдов Василий Васильевич]] (1926 йыл — 2013 йыл) — Социалистик Хеҙмәт Геройы. </div> * [[Давыдов, Василий Иннокентьевич|Давыдов Василий Иннокентьевич]] (1919 йыл — 1968 йыл) — Советтар Союзы Геройы. * [[Давыдов, Василий Кузьмич|Давыдов Василий Кузьмич]] (1917 йыл — 1992 йыл) — Советтар Союзы Геройы. </div> == Шулай уҡ ҡарағыҙ == {{Фамилиялаштар исемлеге}} 7dz9i0j08quh8vi6lxsitgvaaqinzu8 1147491 1147490 2022-07-29T07:07:31Z З. ӘЙЛЕ 13454 /* А */ wikitext text/x-wiki '''Давыдов''' ('''Давыдова''') — Давид (Давыд) исеменән барлыҡҡа килгән урыҫ фамилияһы. == Билдәле кешеләр == * [[Давыдов Владимир Петрович]] ([[1 апрель]] [[1948 йыл]]) — Рәсәй нефть сәнәғәте менеджеры һәм дәүләт эшмәкәре, 1990-сы йылдарҙың икенсе яртыһында «[[Ишембайнефть]]» НГДУ-һы етәксеһе һәм «[[Башнефть]]» идараһы ағзаһы, 2000—2003 йылдарҙа — [[Ишембай]] ҡалаһы һәм [[Ишембай районы]] хакимиәте башлығы, Ишембай ҡала Советы рәйесе, [[Башҡортостан Республикаһы Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]]ҙың Вәкилдәр палатаһы депутаты. * [[Давыдов Афанасий Романович]] (1699—1764 һуң) — 1700—1721 йылдарҙағы [[Төньяҡ һуғыш]]ында, Петр I-нең Фарсы походында,1735—1739 йылғы рус-төрөк һуғышында, 1741—1743 йылғы рус-швед һуғышында ҡатнаша, [[Ырымбур губернаһы|Ырымбур губернаторы]], действительный тайный советник. _____________ * [[Давыдова Эльмира Минһаж ҡыҙы]] ([[1 февраль]] [[1940 йыл]] — [[30 июль]] [[2018 йыл]]) — музыка белгесе, фән кандидаты. 1973—1976 һәм 1982—2002 йылдарҙа [[Башҡортостан]] Композиторҙар союзының яуаплы секретары, 1978—1982 йылдарҙа — [[ТТӘИ|СССР Фәндәр академияһы Башҡортостан филиалының Тарих, тел һәм әҙәбиәт институтының]] ғилми хеҙмәткәре. 1981 йылдан СССР Композиторҙар союзы ағзаһы. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1999) һәм Башҡорт АССР-ының (1989) атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре, Рәсәй Федерацияһы Президенты стипендиаты (2008). === А === * [[Давидов Август Юльевич|Давыдов Август Юльевич]] (1823—1885/1886) — рус математигы һәм механигы. * [[Давыдов Аким Харлампиевич]] (? — 1912 йыл тирәһе) — рус йәмәғәт эшмәкәре, монархист. <div style="text-align:left;padding-left:25px"> * [[Давыдов Александр (яҙыусы)]] (''Александр Давидович Кауфман''; 1953) — рус прозаигы, тәржемәсе, нәшриәтсе. * [[Давыдов Александр Александрович]] (1810—1885) — рус адмиралы. * [[Давыдов Александр Дмитриевич]] (1910—1986) — Советтар Союзы Геройы. * <span class="dabhide">[[Давыдов Александр Львович]]</span>: <div style="text-align:left;padding-left:25px"> * [[Давыдов Александр Львович (генерал-майор)]] (1773—1833) — рус генерал-майоры. * [[Давыдов Александр Львович (инженер)]] (1919—1997) — совет инженеры, Сталин премияһы лауреаты. </div> * <span class="dabhide">[[Давыдов Александр Михайлович]]</span>: <div style="text-align:left;padding-left:25px"> * [[Давыдов Александр Михайлович (йырсы)]] (''Израиль Моисеевич Левенсон''; 1872—1944) — опера һәм камера йырсыһы. * [[Давыдов Александр Михайлович (генерал)]] (1899—1980) — СССР НКВД-һының генерал-лейтенанты. </div> * [[Давыдов Александр Николаевич]] (1962) — полковник, Ғәскәри һауа һөжүменә ҡаршы оборона хәрби академияһы начальнигы. * [[Давыдов Александр Петрович]] (1838—1885) — камергер, Болгарияла генераль консул, Япония дворында ғәҙәттән тыш илсе һәм тулы хоҡуҡлы министр. * [[Давыдов Александр Романович]] (1937—2012) — совет һәм Рәсәй режиссёр-мультипликаторы, рәссам-мультипликатор. * [[Давыдов Александр Семёнович]] (1932—2012) — совет һәм Рәсәй сәйәсмәне, Дәүләт Думаһы депутаты. * [[Давыдов Александр Сергеевич]] (1912—1993) — совет физигы, Украина Фәндәр академияһы академигы, Социалистик Хеҙмәт Геройы. * [[Давыдов Александр Степанович]] (1945) — бокс буйынса совет һәм Рәсәй тренеры. * [[Давыдов Александр Тимофеевич]] (1906—1976) — совет Украина ғалимы, химик, профессор. * [[Давыдов Александр Фёдорович]] (1871—1914) — рус офицеры, Беренсе донъя һуғышы геройы. <div style="text-align:left;padding-left:25px"> * <span class="dabhide">[[Давыдов Василий Васильевич]]</span>: <div style="text-align:left;padding-left:25px"> * [[Давыдов Василий Васильевич (Социалистик Хеҙмәт Геройы)]] (1926—2013) — Социалистик Хеҙмәт Геройы. </div> * [[Давыдов Василий Иннокентьевич]] (1919—1968) — Советтар Союзы Геройы. * [[Давыдов Василий Кузьмич]] (1917—1992) — Советтар Союзы Геройы. </div> == Шулай уҡ ҡарағыҙ == {{Фамилиялаштар исемлеге}} ow3i4qy2j7w0fcmw0q2v7f51yzg9rlb 0 184293 1147481 2022-07-29T06:13:51Z MR973 26610 "[[:ru:Special:Redirect/revision/124295061|Европа Плюс]]" битен тәржемә итеп төҙөлгән wikitext text/x-wiki {{Радиостанция|название_радиостанции=Европа Плюс|полное_название=АО «Европа Плюс»|логотип=EuropaPlus.png|страна={{Флагификация|СССР}} (1990 — 1991)<br>{{Флагификация|Россия}} (1991 — х.в.)|слоган=''«Больше хитов! Больше музыки!»''|формат=[[Contemporary hit radio|CHR]]|время_вещания=тәүлек әйләнәһенә|зона_вещания={{Флагификация|Россия}} <br>{{Флагификация|Белоруссия}}<br>{{Флагификация|Молдавия}}<br>{{Флагификация|Казахстан}}<br>{{Флагификация|Киргизия}}<br>{{Флагификация|Таджикистан}}<br> Халыҡ-ара интернет һәм спутник тапшырыуҙар|создан=[[30 апрель]] [[1990 йыл]]|координаты=[[Мәскәү]], Станиславский урамы , 21|основатель=Жорж Полински|руководители=Президент ЕМГ — Роман Емельянов; өлкән вице-президент — Александр Полесицкий; Европы Плюс эфир директоры — Данил Литвинский|сайт=[http://www.europaplus.ru/ Europa Plus]|приложения=[https://itunes.apple.com/ru/app/evropa-plus/id445341484 iOS], [https://play.google.com/store/apps/details?id=ru.europaplus.radio Android]|частота=106,2 МГц — [[Мәскәү]] <br> 100,5 МГц — [[Санкт-Петербург]]|on-line_трансляция=[http://www.europaplus.ru/?play сайтында]|название=Европа Плюс|владелец=European Media Group}} [[Категория:Радиостанции по алфавиту]] [[Категория:Радиостанции, начавшие вещание в 1990 году]] [[Категория:Радиостанции, начавшие вещание в 1990 году]] [[Категория:Радиостанции, начавшие вещание в 1990 году]] Europa Plus (1991 йылға тиклем — Европа Плюс Мәскәү) — Рәсәйҙә беренсе дәүләткә ҡарамаған коммерция радиостанцияһы. CHR форматында эшләй. Тапшырыуҙар [[1990 йыл|1990]] йылдың [[30 апрель|30 апрелендә]] башлана. Телерадиотапшырыуҙар илдәре: [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй]], [[Ҡырғыҙстан]], [[Ҡаҙағстан]], [[Молдова|Молдавия]], шулай уҡ [[Тажикстан]]. [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй]] радиоселтәрҙәре араһында алдынғы урынды биләй. Радиостанцияның төп аудиторияһы 35 йәшкә тиклемге йәштәр һәм әүҙем кешеләр.<ref>[http://tns-global.ru/rus/data/ratings/radio/index.wbp?radio.action=search&radio.regionId=909C6B43-92B2-405B-AFB3-1A8CE5F2832A&radio.periodId=1BC4C131-A03D-4DA0-88F4-D99CB7D16647 Рейтинги московских радиостанций на сайте TNS.] {{Webarchive|url=https://archive.is/20120716083426/http://tns-global.ru/rus/data/ratings/radio/index.wbp?radio.action=search&radio.regionId=909C6B43-92B2-405B-AFB3-1A8CE5F2832A&radio.periodId=1BC4C131-A03D-4DA0-88F4-D99CB7D16647|date=2012-07-16}}</ref> Иң ҙур эфирҙан тыш проект - йыл һайын үткәрелгән күп сәғәтлек open air «Europa Plus LIVE». [[2019 йыл|2019]] йылдың [[27 июль|27 июлендә]] Лужникиҙың Көньяҡ спорт йәҙрәһе майҙанына 400 000 кеше килә, тамашасыларҙың дөйөм һаны яҡынса 1,5 миллион тәшкил итә. 7 сәғәтлек концертта асыҡ һауала 23 популяр сит ил һәм Рәсәй төркөмө ҡатнаша. == Программалары == * «Бригада У»: Джем, Вэл, Вики. * «РАШ»: Антон Комолов, Лена Абитаева. * «Week & Star»: Александр Генерозов. * «Крутой подъём»: Артур Габидуллин. * «ЕвроХит Топ 40»: Алексей Мануйлов. * «TOP CLUB CHART»: Тимур Бодров. * «DOUBLE HIT»: Денис Романов. * «RESIDANCE»: Антон Брунер. Миҙгелле: * «Летнее У»: ''(Йәйге У)'' Тимур Бодров; Артур Габидуллин. * «Летний Вайб»: ''(Йәйге Вайб)'' Саша Гордеев; Костя Фомин. == Дирекция == * Музыкаль мөхәррире — Максим Кочергин. * Иртәнге шоу продюсеры — Сергей Андреев. * Иртәнге эфир операторы — Алексей Сорокин. * Эфир директоры — Даниил Литвинский. * EMG радио форматы консультанты — Тьерри Шаму. == Тапшырыуҙар ҡалалары == Бөгөнгө көнгә радиостанцияның региональ селтәрендә 8 илдә 370 пунктлы тапшырғыстар ҡуйылған.<ref name=":0">{{Cite web|lang=ru-RU|url=http://emg.fm/asset/2|title=EMG Европейская медиагруппа|website=EMG|access-date=2021-05-26}}</ref> == Спутник тапшырыуы == [[2011 йыл|2011 йылдың]] [[5 сентябрь|5 сентябренән]] «Триколор» радиопакетында Eutelsat W7 юлдашында спутник тапшырыуҙары алып барыла. [[2010 йыл|2010 йылдың]] [[3 декабрь|3 декабрендә]] «Europa Plus» телеканалы New Media Legend пакеты составында Eutelsat W7 юлдашынан (36°E) тапшырыуҙар башлай. == Европа Плюс Online == Интернет селтәрендә 9 онлайн-канал бар: * '''«Europa Plus»''' — тура эфир. * '''«TOP 40»''' — «[http://www.europaplus.ru/index.php?go=Chart40 ЕвроХит Топ 40]» чартының актуаль музыкаһы. * '''«PARTY»''' — топ-бейеү тректары. * '''«LIGHT»''' — тынысландырыусы музыка. * '''«NEW»''' — яңы музыка. * '''«URBAN»''' — рэп һәм [[Хип-хоп (музыка жанры)|хип-хоп]] стилендәге музыка. * '''«АКУСТИКА»''' — акустика эшкәртеүендә яратҡан тректар. * '''«ResiDANCE»''' — трендлы диджейҙарҙан иң яҡшы ҡунаҡ микстары. * '''«Свежее 100%»''' ''(«Яңы 100 %»)'' — яңы рус музыкаһы. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [http://www.europaplus.ru/ Европа Плюс Рәсәй] * [http://www.europaplus.ru/live Прямая трансляция из студии Европы Плюс + Чат] [[Категория:Европа Плюс]] [[Категория:Музыкаль радиостанциялар]] [[Категория:Рәсәйҙең коммерция радиостанциялары]] d0wn5n8d09dd85v6ay4tjq5kmknr4sc 0 184294 1147485 2022-07-29T06:33:40Z MR973 26610 "[[:ru:Special:Redirect/revision/116523382|Фестиваль]]" битен тәржемә итеп төҙөлгән wikitext text/x-wiki [[Файл:2010_06_13_arne_mueseler_0680.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f5/2010_06_13_arne_mueseler_0680.jpg/220px-2010_06_13_arne_mueseler_0680.jpg|мини|Novarock 2010 музыка фестивале]] '''Фестиваль''' ({{Lang-fr|festival}} {{Lang-la|festivus}} — «байрам» ) - күмәкләп [[байрам]] итеү, музыкаль, театр, эстрада, цирк йәки кино [[Сәнғәт|сәнғәте]] ҡаҙаныштарын, шулай уҡ спорт ҡаҙаныштарын күрһәтеү (рецензия). АҠШ-та халыҡ урамдары йәрминкәләре шулай уҡ фестивалдәр тип атала, боронғо сатурналия иҫтәлегенә — төрлө йәштәге тамашасылар өсөн артистар сығыштары менән беренсе киң байрам. Ҙур ябыҡ биналарҙа ла, шулай уҡ хәҙерге форматта асыҡ һауала ла: баҫыуҙарҙа, майҙандарҙа, парктарҙа, замоктарҙың тәбиғи архитектура-тарихи интерьерҙарында һәм башҡа иҫтәлекле урындарҙа үткәрелә. XVIII быуатта [[Бөйөк Британия|Бөйөк Британияла]]<ref name="Фестиваль_БСЭ">{{Из БСЭ|заглавие=Фестиваль}}</ref> барлыҡҡа килгән тәүге фестивалдәр музыкаль була. [[XX быуат|XX]] быуаттан халыҡ-ара фестивалдәр популяр булып китә. Йәштәрҙең һәм студенттарҙың ҡайһы бер фестивалдәре «Тыныслыҡ һәм дуҫлыҡ өсөн» һәм «Теләктәшлек, тыныслыҡ һәм дуҫлыҡ өсөн» лозунгылары аҫтында үтте. СССР-ҙа музыкаль фестивалдәр тәүге тапҡыр 1930-сы йылдарҙа ойошторола.<ref name="Фестиваль_БСЭ" /><ref name="Всемирные фестивали молодёжи и студентов_БСЭ">{{Из БСЭ|заглавие=Всемирные фестивали молодёжи и студентов}}</ref><ref>{{Из БСЭ|заглавие=Музыкальный фестиваль}}</ref> == Фестиваль төрҙәре == {{Колонки|2}} <!-- Фестиваль тура эфирҙа сығыш яһау өсөн дә, телевидение өсөн дә проектлана ала (телевизион фестиваль).--> * Кинофестиваль * Сәнғәт фестивале ** Театр фестивале ** Музыкаль фестиваль ***Рок-фестиваль *** Авторҙың йыр фестивале *** Джаз фестивале ** Бейеү фестивале ** Балет фестивале ** Цирк фестивале * Велосипед фестивалдәре * Ут фестивале * Мода фестивале * Фән фестивале * Китап фестивале * Урам мәҙәниәте фестивале * Аҙыҡ-түлек фестивале * Әҙәби фестиваль * Этник мәҙәниәттәр фестивале * Халыҡ ижады фестивале * Балалар ижады фестивале * Шоукейс-фестиваль * Уйындар фестивале * Спорт фестивале **Фестиваль «Күк: Теория и практика» * Башҡа сәнғәттәр өсөн фестивалдәр конвенциялары: ** Тарихи реконструкция ** Фантастика ** Анимация ** Ролдәр уйнаусы уйындар * Дини фестивалдәр һәм башҡалар. {{Конец кол}}{{Панорама|White Mask baner.jpg|990px|[[Белгород]]та "Аҡ битлек" урам сәнғәте фестивале.}} == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} [[Категория:Фестивалдәр]] fxecms480uxikadvxf5ch71nuji14q5 1147487 1147485 2022-07-29T06:51:53Z MR973 26610 wikitext text/x-wiki [[Файл:2010_06_13_arne_mueseler_0680.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f5/2010_06_13_arne_mueseler_0680.jpg/220px-2010_06_13_arne_mueseler_0680.jpg|мини|Novarock 2010 музыка фестивале]] '''Фестиваль''' ({{Lang-fr|festival}} {{Lang-la|festivus}} — «байрам» ) - күмәкләп [[байрам]] итеү, музыкаль, театр, эстрада, цирк йәки кино [[Сәнғәт|сәнғәте]] ҡаҙаныштарын, шулай уҡ спорт ҡаҙаныштарын күрһәтеү (рецензия). АҠШ-та халыҡ урамдары йәрминкәләре шулай уҡ фестивалдәр тип атала, боронғо сатурналия иҫтәлегенә — төрлө йәштәге тамашасылар өсөн артистар сығыштары менән беренсе киң байрам. Ҙур ябыҡ биналарҙа ла, шулай уҡ хәҙерге форматта асыҡ һауала ла: баҫыуҙарҙа, майҙандарҙа, парктарҙа, замоктарҙың тәбиғи архитектура-тарихи интерьерҙарында һәм башҡа иҫтәлекле урындарҙа үткәрелә. XVIII быуатта [[Бөйөк Британия|Бөйөк Британияла]]<ref name="Фестиваль_БСЭ">{{Из БСЭ|заглавие=Фестиваль}}</ref> барлыҡҡа килгән тәүге фестивалдәр музыкаль була. [[XX быуат|XX]] быуаттан халыҡ-ара фестивалдәр популяр булып китә. Йәштәрҙең һәм студенттарҙың ҡайһы бер фестивалдәре «Тыныслыҡ һәм дуҫлыҡ өсөн» һәм «Теләктәшлек, тыныслыҡ һәм дуҫлыҡ өсөн» лозунгылары аҫтында үтте. СССР-ҙа музыкаль фестивалдәр тәүге тапҡыр 1930-сы йылдарҙа ойошторола.<ref name="Фестиваль_БСЭ" /><ref name="Всемирные фестивали молодёжи и студентов_БСЭ">{{Из БСЭ|заглавие=Всемирные фестивали молодёжи и студентов}}</ref><ref>{{Из БСЭ|заглавие=Музыкальный фестиваль}}</ref> == Фестиваль төрҙәре == {{Колонки|2}} <!-- Фестиваль тура эфирҙа сығыш яһау өсөн дә, телевидение өсөн дә проектлана ала (телевизион фестиваль).--> * Кинофестиваль * Сәнғәт фестивале ** Театр фестивале ** Музыкаль фестиваль ***Рок-фестиваль *** Авторҙың йыр фестивале *** Джаз фестивале ** Бейеү фестивале ** Балет фестивале ** Цирк фестивале * Велосипед фестивалдәре * Ут фестивале * Мода фестивале * Фән фестивале * Китап фестивале * Урам мәҙәниәте фестивале * Аҙыҡ-түлек фестивале * Әҙәби фестиваль * Этник мәҙәниәттәр фестивале * Халыҡ ижады фестивале * Балалар ижады фестивале * Шоукейс-фестиваль * Уйындар фестивале * Спорт фестивале **Фестиваль «Күк: Теория и практика» * Башҡа сәнғәттәр өсөн фестивалдәр конвенциялары: ** Тарихи реконструкция ** Фантастика ** Анимация ** Ролдәр уйнаусы уйындар * Дини фестивалдәр һәм башҡалар. {{Конец кол}} == Галерея == [[File:VI CIOFF World Folkloriada in Ufa 08.jpg|thumb|Башҡортостанда CIOFF® VI Бөтә донъя фольклориадаһы|центр]] == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} [[Категория:Фестивалдәр]] pbo3slwyh0ie0scybq2kxagu6e2b21c 10 184295 1147493 2022-07-29T07:54:18Z Guram52 5505 "{{Navbox | name = Саха Республикаһы | title =[[Саха Республикасы|<span style="color:white;">Саха Республикаһы</span>]] | titlestyle = background:#1199FF | state = сворачиваемость | йәшереү = 1 | image = [[Рәсем:Coat of Arms of Sakha (Yakutia).svg|100px]] | imageleft = [[Рәсем:Flag of Sakha.svg|140px]] | list1 = '''Ҡалалар''': '''[[Якутск]]''..." исемле яңы бит булдырылған wikitext text/x-wiki {{Navbox | name = Саха Республикаһы | title =[[Саха Республикасы|<span style="color:white;">Саха Республикаһы</span>]] | titlestyle = background:#1199FF | state = сворачиваемость | йәшереү = 1 | image = [[Рәсем:Coat of Arms of Sakha (Yakutia).svg|100px]] | imageleft = [[Рәсем:Flag of Sakha.svg|140px]] | list1 = '''Ҡалалар''': '''[[Якутск]]''' {{!}} [[Алдан (шәһәр)|Алдан]] {{!}} [[Верхоянск]] {{!}} [[Вилюйск]] {{!}} [[Ленск]] {{!}} [[Мирный (Якутия)|Мирный]] {{!}} [[Нерюнгри]] {{!}} [[Нюрба]] {{!}} [[Олёкминск]] {{!}} [[Покровск]] {{!}} [[Среднеколымск]] {{!}} [[Томмот]] {{!}} [[Удачный]] ---- '''Райондар (улустар)''': [[Абый улусы]] {{!}} [[Алдан улусы]] {{!}} [[Аллаих улусы]] {{!}} [[Амга улусы]] {{!}} [[Анабара улусы]] {{!}} [[Булуң улусы]] {{!}} [[Верхневилюйск улусы]] {{!}} [[Верхнеколымск улусы]] {{!}} [[Верхоянск улусы]] {{!}} [[Вилюй улусы]] {{!}} [[Жиганск улусы]] {{!}} [[Кобяй улусы]] {{!}} [[Ленск улусы]] {{!}} [[Мегино-Кангалас улусы]] {{!}} [[Мирный улусы]] {{!}} [[Мома улусы]] {{!}} [[Намцы улусы]] {{!}} [[Нерюнгри улусы]] {{!}} [[Нижнеколымск улусы]] {{!}} [[Нюрба улусы]] {{!}} [[Оймякон улусы]] {{!}} [[Оленёк милли улусы]] {{!}} [[Олёкминск улусы]] {{!}} [[Среднеколымск улусы]] {{!}} [[Сунтар улусы]] {{!}} [[Татта улусы]] {{!}} [[Таулы улусы]] {{!}} [[Томпо улусы]] {{!}} [[Усть-Алдан улусы]] {{!}} [[Усть-Майя улусы]] {{!}} [[Усть-Яна улусы]] {{!}} [[Хангалас улусы]] {{!}} [[Чурапча улусы]] {{!}} [[Эвен-Бытантай милли улусы]] }}<noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Рәсәйҙең федератив төҙөлөшө|Саха Республикаһы]] [[Категория:Навигация ҡалыптары:Саха Республикаһы|Саха Республикаһы]] </noinclude> 3dk8i1n6hy6urjqf2dl1uko0gajqaer 1147494 1147493 2022-07-29T07:57:01Z Guram52 5505 wikitext text/x-wiki {{Navbox | name = Саха Республикаһы | title =[[Саха Республикасы|<span style="color:white;">Саха Республикаһы</span>]] | titlestyle = background:#1199FF | state = сворачиваемость | йәшереү = 1 | image = [[Рәсем:Coat of Arms of Sakha (Yakutia).svg|100px]] | imageleft = [[Рәсем:Flag of Sakha.svg|140px]] | list1 = '''Ҡалалар''': '''[[Якутск]]''' {{!}} [[Алдан (шәһәр)|Алдан]] {{!}} [[Верхоянск]] {{!}} [[Вилюйск]] {{!}} [[Ленск]] {{!}} [[Мирный (Якутия)|Мирный]] {{!}} [[Нерюнгри]] {{!}} [[Нюрба]] {{!}} [[Олёкминск]] {{!}} [[Покровск]] {{!}} [[Среднеколымск]] {{!}} [[Томмот]] {{!}} [[Удачный]] ---- '''Райондар (улустар)''': [[Абый улусы]] {{!}} [[Алдан улусы]] {{!}} [[Аллаих улусы]] {{!}} [[Амга улусы]] {{!}} [[Анабара улусы]] {{!}} [[Булуң улусы]] {{!}} [[Верхневилюйск улусы]] {{!}} [[Верхнеколымск улусы]] {{!}} [[Верхоянск улусы]] {{!}} [[Вилюй улусы]] {{!}} [[Жиганск улусы]] {{!}} [[Кобяй улусы]] {{!}} [[Ленск улусы]] {{!}} [[Мегино-Кангалас улусы]] {{!}} [[Мирный улусы]] {{!}} [[Мома улусы]] {{!}} [[Намцы улусы]] {{!}} [[Нерюнгри улусы]] {{!}} [[Нижнеколымск улусы]] {{!}} [[Нюрба улусы]] {{!}} [[Оймякон улусы]] {{!}} [[Оленёк милли улусы]] {{!}} [[Олёкминск улусы]] {{!}} [[Среднеколымск улусы]] {{!}} [[Сунтар улусы]] {{!}} [[Татта улусы]] {{!}} [[Таулы улусы]] {{!}} [[Томпо улусы]] {{!}} [[Усть-Алдан улусы]] {{!}} [[Усть-Майя улусы]] {{!}} [[Усть-Яна улусы]] {{!}} [[Хангалас улусы]] {{!}} [[Чурапча улусы]] {{!}} [[Эвен-Бытантай милли улусы]] }}<noinclude> [[Категория:Ҡалыптар:Рәсәй Федерацияһы субъекттарының административ бүленеше|Саха Республикаһы]] [[Категория:Навигация ҡалыптары:Саха Республикаһы|Саха Республикаһы]] </noinclude> hmnotzzvetbr9v2ps3b6ac4tbwpbqzc