Википедия bawiki https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88_%D0%B1%D0%B8%D1%82 MediaWiki 1.39.0-wmf.22 first-letter Медиа Махсус Фекерләшеү Ҡатнашыусы Ҡатнашыусы менән һөйләшеү Википедия Википедия буйынса фекерләшеү Файл Файл буйынса фекерләшеү MediaWiki MediaWiki буйынса фекерләшеү Ҡалып Ҡалып буйынса фекерләшеү Белешмә Белешмә буйынса фекерләшеү Категория Категория буйынса фекерләшеү Портал Портал буйынса фекерләшеү Проект Проект буйынса фекерләшеү TimedText TimedText talk Модуль Модуль буйынса фекерләшеү Гаджет Гаджет буйынса фекерләшеү Гаджет билдәһе Гаджет билдәһе буйынса фекерләшеү 0 3969 1147518 1147512 2022-07-29T12:24:38Z Баныу 28584 преамбуланы аныҡлаштырыу wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Имән | image file = Marktræ (Quercus).JPG | image descr = Ағастың дөйөм күренеше | regnum = Үҫемлектәр | divisio = [[Ябыҡ орлоҡлолар]] | classis = [[Ике өлөшлөләр]] | ordo = [[Бук сәскәлеләр]] | familia = бук һымаҡтар | genus = '''Имән''' | latin = {{btname|Quercus|[[L.]]}} | wikispecies = Quercus | section name = Төрҙәре | section text = <center>[[#Наиболее известные виды|''Тексты ҡараҙғыҙ'']]<br>шулай уҡ '''''[[Имән төрҙәре]]'''''</center> | commons = Category:Quercus | itis = 19276 | ncbi = 3511 }} [[Файл:Illustration Quercus robur0.jpg|thumb|left|Имән]] '''Имән''' ({{lang-ru|дуб черешчатый}}, {{lang-lat|Quercus robur}}) — [[бук]] ағастары ғаиләһенә ҡараған, киртләс эре япраҡлы, сәтләүеге булған ҡаты ағас. Ырыу составында 600-гә тиклем төрө бар. Бейеклеге 40 м-ға етә ала, апрель-май айҙарында сәскә ата, емеше октябрь баштарында өлгөрә. Нигеҙҙә, Башҡортостандың көнбайыш өлөшөндә үҫә. == Сеймал әҙерләү == Дауалау өсөн йәш имәндең ҡайырыһы ҡулланыла. Уның составында ҡамаштырыу матдәләре, кверцетин, пентозон һ. б. биологик актив матдәләр бар. Имән ҡайырын яҙғыһын (ағас япраҡ ярғанға тиклем) әҙерләйҙәр. Алынған ҡайырҙың оҙонлоғо 20-30 см-ҙан артыҡ булмаһын, һыҙырылған ҡайыр көпшә рәүешендә бөгәрләнә һәм яҡшы елләтелеп торған урында киптерелә. Күгәрмәһен өсөн ҡайыры даими рәүештә әйләндереп торолһон. Ҡайырының тиҙ һынып барыуы уның яҡшы кипкәнен аңлата. == Халыҡ дауаһы == Имән ҡайырыһынан әҙерләнгән ҡайнатманы эс киткәндә, ашҡаҙан-эсәктәрҙең эшсәнлеге боҙолғанда, һейҙек ҡыуығы шешкәндә ҡулланырға кәңәш ителә. Ҡайнатманы әҙерләү: 5-6 аш ҡалағы киптереп ваҡланған имән ҡайырыһын 1 литр һыуға һалып, 30 минут талғын утта ҡайнатырға кәрәк. Ҡайнатманы көнөнә 2-3 тапҡыр, ас ҡарынға, 1 /2 стакан эсергә. Ауыҙ эсе боҙолғанда, теш ите ҡанап шешкәндә был ҡай¬натма менән ауыҙҙы сайҡау файҙалы. Геморрой шешектәре ҡанағанда ла имән ҡайыры ҡайнатмаһын ванна, примочка рәүешендә ҡулланыу ыңғай һөҙөмтә бирәсәк. Аяҡтар ныҡ тирләүсән булғанда ванна яһап була. Баш тиреһе тиҙ майланып барһа ла имән ҡайыры ҡайнатмаһы ярҙам итә ала. Ҡулланыу тәртибе: үрҙә күрһәтелгәнсә әҙерләнгән ҡайнатма шыйығайтыла — 2 аш ҡалағы ҡайнатма киптереп ваҡланған тамыр һәм тамырһабаҡ 1 стакан ҡайнар һыуға һалына. Яһалған дауаны төнгә ҡаршы 1/2 стакан эсергә. == Имән ағасы- халыҡ ижадында == [[Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]]: Йүкә шына имән яра Имән ағас — ҡаты ағас, ҡайын ағас — сырағас. Имән ағасының эйелғәне — һынғаны. Имән бик ҡаты ағас ла, уның ла япрағы һарғая. Имән күмере еҫле булыр. Имән сәтләүеге алмағас төбөнә тәгәрәмәй. == Халыҡ хужалығында имәнде ҡулланыу == Имән ҡаты ағас. Ул төҙөлөш материалы булараҡ бик ҡиммәтле. Борон-борондан нығытма өсөн ҡулланылған. Өфөнөң тәүге исеме, ғалимдар иҫбатлауынса Имәнҡала булған. [[Категория:Үҫемлектәр]] [[Категория:Евразия флораһы]] [[Категория:Африка флораһы]] [[Категория:Төньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Көньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Библияла телгә алынған үҫемлектәр]] [[Категория:Ағастар]] 1ziymgcezrfz7l5phmiee48rr1liofo 1147519 1147518 2022-07-29T12:27:25Z Баныу 28584 wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Имән | image file = Marktræ (Quercus).JPG | image descr = Ағастың дөйөм күренеше | regnum = Үҫемлектәр | divisio = [[Ябыҡ орлоҡлолар]] | classis = [[Ике өлөшлөләр]] | ordo = [[Бук сәскәлеләр]] | familia = бук һымаҡтар | genus = '''Имән''' | latin = {{btname|Quercus|[[L.]]}} | wikispecies = Quercus | section name = Төрҙәре | section text = <center>[[#Наиболее известные виды|''Тексты ҡараҙғыҙ'']]<br>шулай уҡ '''''[[Имән төрҙәре]]'''''</center> | commons = Category:Quercus | itis = 19276 | ncbi = 3511 }} [[Файл:Illustration Quercus robur0.jpg|thumb|left|справа|Имән]] '''Имән''' ({{lang-ru|дуб черешчатый}}, {{lang-lat|Quercus robur}}) — [[бук]] ағастары ғаиләһенә ҡараған, киртләс эре япраҡлы, сәтләүеге булған ҡаты ағас. Ырыу составында 600-гә тиклем төрө бар. Бейеклеге 40 м-ға етә ала, апрель-май айҙарында сәскә ата, емеше октябрь баштарында өлгөрә. Нигеҙҙә, Башҡортостандың көнбайыш өлөшөндә үҫә. == Сеймал әҙерләү == Дауалау өсөн йәш имәндең ҡайырыһы ҡулланыла. Уның составында ҡамаштырыу матдәләре, кверцетин, пентозон һ. б. биологик актив матдәләр бар. Имән ҡайырын яҙғыһын (ағас япраҡ ярғанға тиклем) әҙерләйҙәр. Алынған ҡайырҙың оҙонлоғо 20-30 см-ҙан артыҡ булмаһын, һыҙырылған ҡайыр көпшә рәүешендә бөгәрләнә һәм яҡшы елләтелеп торған урында киптерелә. Күгәрмәһен өсөн ҡайыры даими рәүештә әйләндереп торолһон. Ҡайырының тиҙ һынып барыуы уның яҡшы кипкәнен аңлата. == Халыҡ дауаһы == Имән ҡайырыһынан әҙерләнгән ҡайнатманы эс киткәндә, ашҡаҙан-эсәктәрҙең эшсәнлеге боҙолғанда, һейҙек ҡыуығы шешкәндә ҡулланырға кәңәш ителә. Ҡайнатманы әҙерләү: 5-6 аш ҡалағы киптереп ваҡланған имән ҡайырыһын 1 литр һыуға һалып, 30 минут талғын утта ҡайнатырға кәрәк. Ҡайнатманы көнөнә 2-3 тапҡыр, ас ҡарынға, 1 /2 стакан эсергә. Ауыҙ эсе боҙолғанда, теш ите ҡанап шешкәндә был ҡай¬натма менән ауыҙҙы сайҡау файҙалы. Геморрой шешектәре ҡанағанда ла имән ҡайыры ҡайнатмаһын ванна, примочка рәүешендә ҡулланыу ыңғай һөҙөмтә бирәсәк. Аяҡтар ныҡ тирләүсән булғанда ванна яһап була. Баш тиреһе тиҙ майланып барһа ла имән ҡайыры ҡайнатмаһы ярҙам итә ала. Ҡулланыу тәртибе: үрҙә күрһәтелгәнсә әҙерләнгән ҡайнатма шыйығайтыла — 2 аш ҡалағы ҡайнатма киптереп ваҡланған тамыр һәм тамырһабаҡ 1 стакан ҡайнар һыуға һалына. Яһалған дауаны төнгә ҡаршы 1/2 стакан эсергә. == Имән ағасы- халыҡ ижадында == [[Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]]: Йүкә шына имән яра Имән ағас — ҡаты ағас, ҡайын ағас — сырағас. Имән ағасының эйелғәне — һынғаны. Имән бик ҡаты ағас ла, уның ла япрағы һарғая. Имән күмере еҫле булыр. Имән сәтләүеге алмағас төбөнә тәгәрәмәй. == Халыҡ хужалығында имәнде ҡулланыу == Имән ҡаты ағас. Ул төҙөлөш материалы булараҡ бик ҡиммәтле. Борон-борондан нығытма өсөн ҡулланылған. Өфөнөң тәүге исеме, ғалимдар иҫбатлауынса Имәнҡала булған. [[Категория:Үҫемлектәр]] [[Категория:Евразия флораһы]] [[Категория:Африка флораһы]] [[Категория:Төньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Көньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Библияла телгә алынған үҫемлектәр]] [[Категория:Ағастар]] h6a3cp3h6wopz9zyz1brp3tgx5w2x49 1147520 1147519 2022-07-29T12:28:05Z Баныу 28584 wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Имән | image file = Marktræ (Quercus).JPG | image descr = Ағастың дөйөм күренеше | regnum = Үҫемлектәр | divisio = [[Ябыҡ орлоҡлолар]] | classis = [[Ике өлөшлөләр]] | ordo = [[Бук сәскәлеләр]] | familia = бук һымаҡтар | genus = '''Имән''' | latin = {{btname|Quercus|[[L.]]}} | wikispecies = Quercus | section name = Төрҙәре | section text = <center>[[#Наиболее известные виды|''Тексты ҡараҙғыҙ'']]<br>шулай уҡ '''''[[Имән төрҙәре]]'''''</center> | commons = Category:Quercus | itis = 19276 | ncbi = 3511 }} [[Файл:Illustration Quercus robur0.jpg|thumb|left|Имән]] '''Имән''' ({{lang-ru|дуб черешчатый}}, {{lang-lat|Quercus robur}}) — [[бук]] ағастары ғаиләһенә ҡараған, киртләс эре япраҡлы, сәтләүеге булған ҡаты ағас. Ырыу составында 600-гә тиклем төрө бар. Бейеклеге 40 м-ға етә ала, апрель-май айҙарында сәскә ата, емеше октябрь баштарында өлгөрә. Нигеҙҙә, Башҡортостандың көнбайыш өлөшөндә үҫә. == Сеймал әҙерләү == Дауалау өсөн йәш имәндең ҡайырыһы ҡулланыла. Уның составында ҡамаштырыу матдәләре, кверцетин, пентозон һ. б. биологик актив матдәләр бар. Имән ҡайырын яҙғыһын (ағас япраҡ ярғанға тиклем) әҙерләйҙәр. Алынған ҡайырҙың оҙонлоғо 20-30 см-ҙан артыҡ булмаһын, һыҙырылған ҡайыр көпшә рәүешендә бөгәрләнә һәм яҡшы елләтелеп торған урында киптерелә. Күгәрмәһен өсөн ҡайыры даими рәүештә әйләндереп торолһон. Ҡайырының тиҙ һынып барыуы уның яҡшы кипкәнен аңлата. == Халыҡ дауаһы == Имән ҡайырыһынан әҙерләнгән ҡайнатманы эс киткәндә, ашҡаҙан-эсәктәрҙең эшсәнлеге боҙолғанда, һейҙек ҡыуығы шешкәндә ҡулланырға кәңәш ителә. Ҡайнатманы әҙерләү: 5-6 аш ҡалағы киптереп ваҡланған имән ҡайырыһын 1 литр һыуға һалып, 30 минут талғын утта ҡайнатырға кәрәк. Ҡайнатманы көнөнә 2-3 тапҡыр, ас ҡарынға, 1 /2 стакан эсергә. Ауыҙ эсе боҙолғанда, теш ите ҡанап шешкәндә был ҡай¬натма менән ауыҙҙы сайҡау файҙалы. Геморрой шешектәре ҡанағанда ла имән ҡайыры ҡайнатмаһын ванна, примочка рәүешендә ҡулланыу ыңғай һөҙөмтә бирәсәк. Аяҡтар ныҡ тирләүсән булғанда ванна яһап була. Баш тиреһе тиҙ майланып барһа ла имән ҡайыры ҡайнатмаһы ярҙам итә ала. Ҡулланыу тәртибе: үрҙә күрһәтелгәнсә әҙерләнгән ҡайнатма шыйығайтыла — 2 аш ҡалағы ҡайнатма киптереп ваҡланған тамыр һәм тамырһабаҡ 1 стакан ҡайнар һыуға һалына. Яһалған дауаны төнгә ҡаршы 1/2 стакан эсергә. == Имән ағасы- халыҡ ижадында == [[Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]]: Йүкә шына имән яра Имән ағас — ҡаты ағас, ҡайын ағас — сырағас. Имән ағасының эйелғәне — һынғаны. Имән бик ҡаты ағас ла, уның ла япрағы һарғая. Имән күмере еҫле булыр. Имән сәтләүеге алмағас төбөнә тәгәрәмәй. == Халыҡ хужалығында имәнде ҡулланыу == Имән ҡаты ағас. Ул төҙөлөш материалы булараҡ бик ҡиммәтле. Борон-борондан нығытма өсөн ҡулланылған. Өфөнөң тәүге исеме, ғалимдар иҫбатлауынса Имәнҡала булған. [[Категория:Үҫемлектәр]] [[Категория:Евразия флораһы]] [[Категория:Африка флораһы]] [[Категория:Төньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Көньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Библияла телгә алынған үҫемлектәр]] [[Категория:Ағастар]] 1ziymgcezrfz7l5phmiee48rr1liofo 1147521 1147520 2022-07-29T12:36:21Z Баныу 28584 сығанаҡтар wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Имән | image file = Marktræ (Quercus).JPG | image descr = Ағастың дөйөм күренеше | regnum = Үҫемлектәр | divisio = [[Ябыҡ орлоҡлолар]] | classis = [[Ике өлөшлөләр]] | ordo = [[Бук сәскәлеләр]] | familia = бук һымаҡтар | genus = '''Имән''' | latin = {{btname|Quercus|[[L.]]}} | wikispecies = Quercus | section name = Төрҙәре | section text = <center>[[#Наиболее известные виды|''Тексты ҡараҙғыҙ'']]<br>шулай уҡ '''''[[Имән төрҙәре]]'''''</center> | commons = Category:Quercus | itis = 19276 | ncbi = 3511 }} [[Файл:Illustration Quercus robur0.jpg|thumb|left|Имән]] '''Имән''' ({{lang-ru|дуб черешчатый}}, {{lang-lat|Quercus robur}}) — [[бук]] ағастары ғаиләһенә ҡараған, киртләс эре япраҡлы, сәтләүеге булған ҡаты ағас. Ырыу составында 600-гә тиклем төрө бар<ref name="TPL">[[The Plant List]]: [http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ ''Quercus''] {{Wayback|url=http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ |date=20170814223228 }}</ref>. Бейеклеге 40 м-ға етә ала, апрель-май айҙарында сәскә ата, емеше октябрь баштарында өлгөрә. Нигеҙҙә, Башҡортостандың көнбайыш өлөшөндә үҫә. == Сеймал әҙерләү == Дауалау өсөн йәш имәндең ҡайырыһы ҡулланыла. Уның составында ҡамаштырыу матдәләре, кверцетин, пентозон һ. б. биологик актив матдәләр бар. Имән ҡайырын яҙғыһын (ағас япраҡ ярғанға тиклем) әҙерләйҙәр. Алынған ҡайырҙың оҙонлоғо 20-30 см-ҙан артыҡ булмаһын, һыҙырылған ҡайыр көпшә рәүешендә бөгәрләнә һәм яҡшы елләтелеп торған урында киптерелә. Күгәрмәһен өсөн ҡайыры даими рәүештә әйләндереп торолһон. Ҡайырының тиҙ һынып барыуы уның яҡшы кипкәнен аңлата. == Халыҡ дауаһы == Имән ҡайырыһынан әҙерләнгән ҡайнатманы эс киткәндә, ашҡаҙан-эсәктәрҙең эшсәнлеге боҙолғанда, һейҙек ҡыуығы шешкәндә ҡулланырға кәңәш ителә. Ҡайнатманы әҙерләү: 5-6 аш ҡалағы киптереп ваҡланған имән ҡайырыһын 1 литр һыуға һалып, 30 минут талғын утта ҡайнатырға кәрәк. Ҡайнатманы көнөнә 2-3 тапҡыр, ас ҡарынға, 1 /2 стакан эсергә. Ауыҙ эсе боҙолғанда, теш ите ҡанап шешкәндә был ҡай¬натма менән ауыҙҙы сайҡау файҙалы. Геморрой шешектәре ҡанағанда ла имән ҡайыры ҡайнатмаһын ванна, примочка рәүешендә ҡулланыу ыңғай һөҙөмтә бирәсәк. Аяҡтар ныҡ тирләүсән булғанда ванна яһап була. Баш тиреһе тиҙ майланып барһа ла имән ҡайыры ҡайнатмаһы ярҙам итә ала. Ҡулланыу тәртибе: үрҙә күрһәтелгәнсә әҙерләнгән ҡайнатма шыйығайтыла — 2 аш ҡалағы ҡайнатма киптереп ваҡланған тамыр һәм тамырһабаҡ 1 стакан ҡайнар һыуға һалына. Яһалған дауаны төнгә ҡаршы 1/2 стакан эсергә. == Имән ағасы- халыҡ ижадында == [[Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]]: Йүкә шына имән яра Имән ағас — ҡаты ағас, ҡайын ағас — сырағас. Имән ағасының эйелғәне — һынғаны. Имән бик ҡаты ағас ла, уның ла япрағы һарғая. Имән күмере еҫле булыр. Имән сәтләүеге алмағас төбөнә тәгәрәмәй. == Халыҡ хужалығында имәнде ҡулланыу == Имән ҡаты ағас. Ул төҙөлөш материалы булараҡ бик ҡиммәтле. Борон-борондан нығытма өсөн ҡулланылған. Өфөнөң тәүге исеме, ғалимдар иҫбатлауынса Имәнҡала булған. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == [[Категория:Үҫемлектәр]] [[Категория:Евразия флораһы]] [[Категория:Африка флораһы]] [[Категория:Төньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Көньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Библияла телгә алынған үҫемлектәр]] [[Категория:Ағастар]] s3tmu9laoffy5bgxzdgkctbztetwobv 1147522 1147521 2022-07-29T12:41:48Z Баныу 28584 wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Имән | image file = Marktræ (Quercus).JPG | image descr = Ағастың дөйөм күренеше | regnum = Үҫемлектәр | divisio = [[Ябыҡ орлоҡлолар]] | classis = [[Ике өлөшлөләр]] | ordo = [[Бук сәскәлеләр]] | familia = бук һымаҡтар | genus = '''Имән''' | latin = {{btname|Quercus|[[L.]]}} | wikispecies = Quercus | section name = Төрҙәре | section text = <center>[[#Наиболее известные виды|''Тексты ҡараҙғыҙ'']]<br>шулай уҡ '''''[[Имән төрҙәре]]'''''</center> | commons = Category:Quercus | itis = 19276 | ncbi = 3511 }} [[Файл:Illustration Quercus robur0.jpg|thumb|left|Имән]] '''Имән''' ({{lang-ru|дуб черешчатый}}, {{lang-lat|Quercus robur}}) — [[бук]] ағастары ғаиләһенә ҡараған, киртләс эре япраҡлы, сәтләүеге булған ҡаты ағас. Ырыу составында 600-гә тиклем төрө бар<ref name="TPL">[[The Plant List]]: [http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ ''Quercus''] {{Wayback|url=http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ |date=20170814223228 }}</ref><ref>{{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }}</ref>. == Тасуирламаһы == Бейеклеге 40 м-ға етә ала, апрель-май айҙарында сәскә ата, емеше октябрь баштарында өлгөрә. Нигеҙҙә, Башҡортостандың көнбайыш өлөшөндә үҫә. == Сеймал әҙерләү == Дауалау өсөн йәш имәндең ҡайырыһы ҡулланыла. Уның составында ҡамаштырыу матдәләре, кверцетин, пентозон һ. б. биологик актив матдәләр бар. Имән ҡайырын яҙғыһын (ағас япраҡ ярғанға тиклем) әҙерләйҙәр. Алынған ҡайырҙың оҙонлоғо 20-30 см-ҙан артыҡ булмаһын, һыҙырылған ҡайыр көпшә рәүешендә бөгәрләнә һәм яҡшы елләтелеп торған урында киптерелә. Күгәрмәһен өсөн ҡайыры даими рәүештә әйләндереп торолһон. Ҡайырының тиҙ һынып барыуы уның яҡшы кипкәнен аңлата. == Халыҡ дауаһы == Имән ҡайырыһынан әҙерләнгән ҡайнатманы эс киткәндә, ашҡаҙан-эсәктәрҙең эшсәнлеге боҙолғанда, һейҙек ҡыуығы шешкәндә ҡулланырға кәңәш ителә. Ҡайнатманы әҙерләү: 5-6 аш ҡалағы киптереп ваҡланған имән ҡайырыһын 1 литр һыуға һалып, 30 минут талғын утта ҡайнатырға кәрәк. Ҡайнатманы көнөнә 2-3 тапҡыр, ас ҡарынға, 1 /2 стакан эсергә. Ауыҙ эсе боҙолғанда, теш ите ҡанап шешкәндә был ҡай¬натма менән ауыҙҙы сайҡау файҙалы. Геморрой шешектәре ҡанағанда ла имән ҡайыры ҡайнатмаһын ванна, примочка рәүешендә ҡулланыу ыңғай һөҙөмтә бирәсәк. Аяҡтар ныҡ тирләүсән булғанда ванна яһап була. Баш тиреһе тиҙ майланып барһа ла имән ҡайыры ҡайнатмаһы ярҙам итә ала. Ҡулланыу тәртибе: үрҙә күрһәтелгәнсә әҙерләнгән ҡайнатма шыйығайтыла — 2 аш ҡалағы ҡайнатма киптереп ваҡланған тамыр һәм тамырһабаҡ 1 стакан ҡайнар һыуға һалына. Яһалған дауаны төнгә ҡаршы 1/2 стакан эсергә. == Имән ағасы- халыҡ ижадында == [[Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]]: Йүкә шына имән яра Имән ағас — ҡаты ағас, ҡайын ағас — сырағас. Имән ағасының эйелғәне — һынғаны. Имән бик ҡаты ағас ла, уның ла япрағы һарғая. Имән күмере еҫле булыр. Имән сәтләүеге алмағас төбөнә тәгәрәмәй. == Халыҡ хужалығында имәнде ҡулланыу == Имән ҡаты ағас. Ул төҙөлөш материалы булараҡ бик ҡиммәтле. Борон-борондан нығытма өсөн ҡулланылған. Өфөнөң тәүге исеме, ғалимдар иҫбатлауынса Имәнҡала булған. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == [[Категория:Үҫемлектәр]] [[Категория:Евразия флораһы]] [[Категория:Африка флораһы]] [[Категория:Төньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Көньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Библияла телгә алынған үҫемлектәр]] [[Категория:Ағастар]] f27axrbfj3pjqrkmk3w5c7htlh952ke 1147523 1147522 2022-07-29T13:03:25Z Баныу 28584 /* Тасуирламаһы */ wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Имән | image file = Marktræ (Quercus).JPG | image descr = Ағастың дөйөм күренеше | regnum = Үҫемлектәр | divisio = [[Ябыҡ орлоҡлолар]] | classis = [[Ике өлөшлөләр]] | ordo = [[Бук сәскәлеләр]] | familia = бук һымаҡтар | genus = '''Имән''' | latin = {{btname|Quercus|[[L.]]}} | wikispecies = Quercus | section name = Төрҙәре | section text = <center>[[#Наиболее известные виды|''Тексты ҡараҙғыҙ'']]<br>шулай уҡ '''''[[Имән төрҙәре]]'''''</center> | commons = Category:Quercus | itis = 19276 | ncbi = 3511 }} [[Файл:Illustration Quercus robur0.jpg|thumb|left|Имән]] '''Имән''' ({{lang-ru|дуб черешчатый}}, {{lang-lat|Quercus robur}}) — [[бук]] ағастары ғаиләһенә ҡараған, киртләс эре япраҡлы, сәтләүеге булған ҡаты ағас. Ырыу составында 600-гә тиклем төрө бар<ref name="TPL">[[The Plant List]]: [http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ ''Quercus''] {{Wayback|url=http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ |date=20170814223228 }}</ref><ref>{{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }}</ref>. == Ботаник тасуирламаһы == Бейеклеге 40 м-ға етә ала, апрель-май айҙарында сәскә ата, емеше октябрь баштарында өлгөрә. Имәндәрҙең күбеһе ҙур, тығыҙ ағастар. Был ырыуҙың күп төрҙәре мәңге йәшел үҫемлектәр иҫәбенә ҡарай. Икенселәрендә япраҡтар йыл һайын кибеп ҡойола йәки ағаста ҡала һәм яйлап емерелә. == Таралыуы == Башҡортостандың көнбайыш өлөшөндә үҫә. == Сеймал әҙерләү == Дауалау өсөн йәш имәндең ҡайырыһы ҡулланыла. Уның составында ҡамаштырыу матдәләре, кверцетин, пентозон һ. б. биологик актив матдәләр бар. Имән ҡайырын яҙғыһын (ағас япраҡ ярғанға тиклем) әҙерләйҙәр. Алынған ҡайырҙың оҙонлоғо 20-30 см-ҙан артыҡ булмаһын, һыҙырылған ҡайыр көпшә рәүешендә бөгәрләнә һәм яҡшы елләтелеп торған урында киптерелә. Күгәрмәһен өсөн ҡайыры даими рәүештә әйләндереп торолһон. Ҡайырының тиҙ һынып барыуы уның яҡшы кипкәнен аңлата. == Халыҡ дауаһы == Имән ҡайырыһынан әҙерләнгән ҡайнатманы эс киткәндә, ашҡаҙан-эсәктәрҙең эшсәнлеге боҙолғанда, һейҙек ҡыуығы шешкәндә ҡулланырға кәңәш ителә. Ҡайнатманы әҙерләү: 5-6 аш ҡалағы киптереп ваҡланған имән ҡайырыһын 1 литр һыуға һалып, 30 минут талғын утта ҡайнатырға кәрәк. Ҡайнатманы көнөнә 2-3 тапҡыр, ас ҡарынға, 1 /2 стакан эсергә. Ауыҙ эсе боҙолғанда, теш ите ҡанап шешкәндә был ҡай¬натма менән ауыҙҙы сайҡау файҙалы. Геморрой шешектәре ҡанағанда ла имән ҡайыры ҡайнатмаһын ванна, примочка рәүешендә ҡулланыу ыңғай һөҙөмтә бирәсәк. Аяҡтар ныҡ тирләүсән булғанда ванна яһап була. Баш тиреһе тиҙ майланып барһа ла имән ҡайыры ҡайнатмаһы ярҙам итә ала. Ҡулланыу тәртибе: үрҙә күрһәтелгәнсә әҙерләнгән ҡайнатма шыйығайтыла — 2 аш ҡалағы ҡайнатма киптереп ваҡланған тамыр һәм тамырһабаҡ 1 стакан ҡайнар һыуға һалына. Яһалған дауаны төнгә ҡаршы 1/2 стакан эсергә. == Имән ағасы- халыҡ ижадында == [[Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]]: Йүкә шына имән яра Имән ағас — ҡаты ағас, ҡайын ағас — сырағас. Имән ағасының эйелғәне — һынғаны. Имән бик ҡаты ағас ла, уның ла япрағы һарғая. Имән күмере еҫле булыр. Имән сәтләүеге алмағас төбөнә тәгәрәмәй. == Халыҡ хужалығында имәнде ҡулланыу == Имән ҡаты ағас. Ул төҙөлөш материалы булараҡ бик ҡиммәтле. Борон-борондан нығытма өсөн ҡулланылған. Өфөнөң тәүге исеме, ғалимдар иҫбатлауынса Имәнҡала булған. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == [[Категория:Үҫемлектәр]] [[Категория:Евразия флораһы]] [[Категория:Африка флораһы]] [[Категория:Төньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Көньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Библияла телгә алынған үҫемлектәр]] [[Категория:Ағастар]] eovzh9vlei8grd8n0k4jr72156ea88i 1147524 1147523 2022-07-29T13:16:07Z Баныу 28584 /* Таралыуы */ wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Имән | image file = Marktræ (Quercus).JPG | image descr = Ағастың дөйөм күренеше | regnum = Үҫемлектәр | divisio = [[Ябыҡ орлоҡлолар]] | classis = [[Ике өлөшлөләр]] | ordo = [[Бук сәскәлеләр]] | familia = бук һымаҡтар | genus = '''Имән''' | latin = {{btname|Quercus|[[L.]]}} | wikispecies = Quercus | section name = Төрҙәре | section text = <center>[[#Наиболее известные виды|''Тексты ҡараҙғыҙ'']]<br>шулай уҡ '''''[[Имән төрҙәре]]'''''</center> | commons = Category:Quercus | itis = 19276 | ncbi = 3511 }} [[Файл:Illustration Quercus robur0.jpg|thumb|left|Имән]] '''Имән''' ({{lang-ru|дуб черешчатый}}, {{lang-lat|Quercus robur}}) — [[бук]] ағастары ғаиләһенә ҡараған, киртләс эре япраҡлы, сәтләүеге булған ҡаты ағас. Ырыу составында 600-гә тиклем төрө бар<ref name="TPL">[[The Plant List]]: [http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ ''Quercus''] {{Wayback|url=http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ |date=20170814223228 }}</ref><ref>{{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }}</ref>. == Ботаник тасуирламаһы == Бейеклеге 40 м-ға етә ала, апрель-май айҙарында сәскә ата, емеше октябрь баштарында өлгөрә. Имәндәрҙең күбеһе ҙур, тығыҙ ағастар. Был ырыуҙың күп төрҙәре мәңге йәшел үҫемлектәр иҫәбенә ҡарай. Икенселәрендә япраҡтар йыл һайын кибеп ҡойола йәки ағаста ҡала һәм яйлап емерелә. == Таралыуы == Имәндең тәбиғи ареалы — Төньяҡ ярымшарҙың уртаса, субтропик һәм тропик климатлы өлкәләр. Таралыуының көньяҡ сиге булып тропик таулыҡтар тора. Имәндең бер нисә төрө [[Көньяҡ Америка]] һәм [[Индонезия]] утрауҙарында үҫә. [[Башҡортостан]]дың, нигеҙҙә, көнбайыш өлөшөндә үҫә. == Сеймал әҙерләү == Дауалау өсөн йәш имәндең ҡайырыһы ҡулланыла. Уның составында ҡамаштырыу матдәләре, кверцетин, пентозон һ. б. биологик актив матдәләр бар. Имән ҡайырын яҙғыһын (ағас япраҡ ярғанға тиклем) әҙерләйҙәр. Алынған ҡайырҙың оҙонлоғо 20-30 см-ҙан артыҡ булмаһын, һыҙырылған ҡайыр көпшә рәүешендә бөгәрләнә һәм яҡшы елләтелеп торған урында киптерелә. Күгәрмәһен өсөн ҡайыры даими рәүештә әйләндереп торолһон. Ҡайырының тиҙ һынып барыуы уның яҡшы кипкәнен аңлата. == Халыҡ дауаһы == Имән ҡайырыһынан әҙерләнгән ҡайнатманы эс киткәндә, ашҡаҙан-эсәктәрҙең эшсәнлеге боҙолғанда, һейҙек ҡыуығы шешкәндә ҡулланырға кәңәш ителә. Ҡайнатманы әҙерләү: 5-6 аш ҡалағы киптереп ваҡланған имән ҡайырыһын 1 литр һыуға һалып, 30 минут талғын утта ҡайнатырға кәрәк. Ҡайнатманы көнөнә 2-3 тапҡыр, ас ҡарынға, 1 /2 стакан эсергә. Ауыҙ эсе боҙолғанда, теш ите ҡанап шешкәндә был ҡай¬натма менән ауыҙҙы сайҡау файҙалы. Геморрой шешектәре ҡанағанда ла имән ҡайыры ҡайнатмаһын ванна, примочка рәүешендә ҡулланыу ыңғай һөҙөмтә бирәсәк. Аяҡтар ныҡ тирләүсән булғанда ванна яһап була. Баш тиреһе тиҙ майланып барһа ла имән ҡайыры ҡайнатмаһы ярҙам итә ала. Ҡулланыу тәртибе: үрҙә күрһәтелгәнсә әҙерләнгән ҡайнатма шыйығайтыла — 2 аш ҡалағы ҡайнатма киптереп ваҡланған тамыр һәм тамырһабаҡ 1 стакан ҡайнар һыуға һалына. Яһалған дауаны төнгә ҡаршы 1/2 стакан эсергә. == Имән ағасы- халыҡ ижадында == [[Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]]: Йүкә шына имән яра Имән ағас — ҡаты ағас, ҡайын ағас — сырағас. Имән ағасының эйелғәне — һынғаны. Имән бик ҡаты ағас ла, уның ла япрағы һарғая. Имән күмере еҫле булыр. Имән сәтләүеге алмағас төбөнә тәгәрәмәй. == Халыҡ хужалығында имәнде ҡулланыу == Имән ҡаты ағас. Ул төҙөлөш материалы булараҡ бик ҡиммәтле. Борон-борондан нығытма өсөн ҡулланылған. Өфөнөң тәүге исеме, ғалимдар иҫбатлауынса Имәнҡала булған. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == [[Категория:Үҫемлектәр]] [[Категория:Евразия флораһы]] [[Категория:Африка флораһы]] [[Категория:Төньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Көньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Библияла телгә алынған үҫемлектәр]] [[Категория:Ағастар]] 6ulkvj9hgi4kd8rw4dgwh1r6qy0w982 1147525 1147524 2022-07-29T13:25:34Z Баныу 28584 /* Ботаник тасуирламаһы */ wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Имән | image file = Marktræ (Quercus).JPG | image descr = Ағастың дөйөм күренеше | regnum = Үҫемлектәр | divisio = [[Ябыҡ орлоҡлолар]] | classis = [[Ике өлөшлөләр]] | ordo = [[Бук сәскәлеләр]] | familia = бук һымаҡтар | genus = '''Имән''' | latin = {{btname|Quercus|[[L.]]}} | wikispecies = Quercus | section name = Төрҙәре | section text = <center>[[#Наиболее известные виды|''Тексты ҡараҙғыҙ'']]<br>шулай уҡ '''''[[Имән төрҙәре]]'''''</center> | commons = Category:Quercus | itis = 19276 | ncbi = 3511 }} [[Файл:Illustration Quercus robur0.jpg|thumb|left|Имән]] '''Имән''' ({{lang-ru|дуб черешчатый}}, {{lang-lat|Quercus robur}}) — [[бук]] ағастары ғаиләһенә ҡараған, киртләс эре япраҡлы, сәтләүеге булған ҡаты ағас. Ырыу составында 600-гә тиклем төрө бар<ref name="TPL">[[The Plant List]]: [http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ ''Quercus''] {{Wayback|url=http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ |date=20170814223228 }}</ref><ref>{{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }}</ref>. == Ботаник тасуирламаһы == Бейеклеге 40 м-ға етә ала, апрель-май айҙарында сәскә ата, емеше октябрь баштарында өлгөрә. Мәңге йәшел төрҙәренең күбеһенең япраҡтары бөтөн, башҡаларының — эре киртләсле. Сәскәләре бер үк үҫемлектә ата һәм инә була. Имәндәрҙең күбеһе ҙур, тығыҙ ағастар. Был ырыуҙың күп төрҙәре мәңге йәшел үҫемлектәр иҫәбенә ҡарай. Икенселәрендә япраҡтар йыл һайын кибеп ҡойола йәки ағаста ҡала һәм яйлап емерелә. == Таралыуы == Имәндең тәбиғи ареалы — Төньяҡ ярымшарҙың уртаса, субтропик һәм тропик климатлы өлкәләр. Таралыуының көньяҡ сиге булып тропик таулыҡтар тора. Имәндең бер нисә төрө [[Көньяҡ Америка]] һәм [[Индонезия]] утрауҙарында үҫә. [[Башҡортостан]]дың, нигеҙҙә, көнбайыш өлөшөндә үҫә. == Сеймал әҙерләү == Дауалау өсөн йәш имәндең ҡайырыһы ҡулланыла. Уның составында ҡамаштырыу матдәләре, кверцетин, пентозон һ. б. биологик актив матдәләр бар. Имән ҡайырын яҙғыһын (ағас япраҡ ярғанға тиклем) әҙерләйҙәр. Алынған ҡайырҙың оҙонлоғо 20-30 см-ҙан артыҡ булмаһын, һыҙырылған ҡайыр көпшә рәүешендә бөгәрләнә һәм яҡшы елләтелеп торған урында киптерелә. Күгәрмәһен өсөн ҡайыры даими рәүештә әйләндереп торолһон. Ҡайырының тиҙ һынып барыуы уның яҡшы кипкәнен аңлата. == Халыҡ дауаһы == Имән ҡайырыһынан әҙерләнгән ҡайнатманы эс киткәндә, ашҡаҙан-эсәктәрҙең эшсәнлеге боҙолғанда, һейҙек ҡыуығы шешкәндә ҡулланырға кәңәш ителә. Ҡайнатманы әҙерләү: 5-6 аш ҡалағы киптереп ваҡланған имән ҡайырыһын 1 литр һыуға һалып, 30 минут талғын утта ҡайнатырға кәрәк. Ҡайнатманы көнөнә 2-3 тапҡыр, ас ҡарынға, 1 /2 стакан эсергә. Ауыҙ эсе боҙолғанда, теш ите ҡанап шешкәндә был ҡай¬натма менән ауыҙҙы сайҡау файҙалы. Геморрой шешектәре ҡанағанда ла имән ҡайыры ҡайнатмаһын ванна, примочка рәүешендә ҡулланыу ыңғай һөҙөмтә бирәсәк. Аяҡтар ныҡ тирләүсән булғанда ванна яһап була. Баш тиреһе тиҙ майланып барһа ла имән ҡайыры ҡайнатмаһы ярҙам итә ала. Ҡулланыу тәртибе: үрҙә күрһәтелгәнсә әҙерләнгән ҡайнатма шыйығайтыла — 2 аш ҡалағы ҡайнатма киптереп ваҡланған тамыр һәм тамырһабаҡ 1 стакан ҡайнар һыуға һалына. Яһалған дауаны төнгә ҡаршы 1/2 стакан эсергә. == Имән ағасы- халыҡ ижадында == [[Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]]: Йүкә шына имән яра Имән ағас — ҡаты ағас, ҡайын ағас — сырағас. Имән ағасының эйелғәне — һынғаны. Имән бик ҡаты ағас ла, уның ла япрағы һарғая. Имән күмере еҫле булыр. Имән сәтләүеге алмағас төбөнә тәгәрәмәй. == Халыҡ хужалығында имәнде ҡулланыу == Имән ҡаты ағас. Ул төҙөлөш материалы булараҡ бик ҡиммәтле. Борон-борондан нығытма өсөн ҡулланылған. Өфөнөң тәүге исеме, ғалимдар иҫбатлауынса Имәнҡала булған. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == [[Категория:Үҫемлектәр]] [[Категория:Евразия флораһы]] [[Категория:Африка флораһы]] [[Категория:Төньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Көньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Библияла телгә алынған үҫемлектәр]] [[Категория:Ағастар]] 45uachk3b733occ59233fq7zfhba3fb 1147526 1147525 2022-07-29T13:30:24Z Баныу 28584 /* Ботаник тасуирламаһы */ сығанаҡтар wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Имән | image file = Marktræ (Quercus).JPG | image descr = Ағастың дөйөм күренеше | regnum = Үҫемлектәр | divisio = [[Ябыҡ орлоҡлолар]] | classis = [[Ике өлөшлөләр]] | ordo = [[Бук сәскәлеләр]] | familia = бук һымаҡтар | genus = '''Имән''' | latin = {{btname|Quercus|[[L.]]}} | wikispecies = Quercus | section name = Төрҙәре | section text = <center>[[#Наиболее известные виды|''Тексты ҡараҙғыҙ'']]<br>шулай уҡ '''''[[Имән төрҙәре]]'''''</center> | commons = Category:Quercus | itis = 19276 | ncbi = 3511 }} [[Файл:Illustration Quercus robur0.jpg|thumb|left|Имән]] '''Имән''' ({{lang-ru|дуб черешчатый}}, {{lang-lat|Quercus robur}}) — [[бук]] ағастары ғаиләһенә ҡараған, киртләс эре япраҡлы, сәтләүеге булған ҡаты ағас. Ырыу составында 600-гә тиклем төрө бар<ref name="TPL">[[The Plant List]]: [http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ ''Quercus''] {{Wayback|url=http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ |date=20170814223228 }}</ref><ref>{{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }}</ref>. == Ботаник тасуирламаһы == Бейеклеге 40 м-ға етә ала, апрель-май айҙарында сәскә ата, емеше октябрь баштарында өлгөрә. Мәңге йәшел төрҙәренең күбеһенең япраҡтары бөтөн, башҡаларының — эре киртләсле. Сәскәләре бер үк үҫемлектә ата һәм инә була. Имәндәрҙең күбеһе ҙур, тығыҙ ағастар. Был ырыуҙың күп төрҙәре мәңге йәшел үҫемлектәр иҫәбенә ҡарай. Икенселәрендә япраҡтар йыл һайын кибеп ҡойола йәки ағаста ҡала һәм яйлап емерелә<ref name="Э.">{{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}}</ref>. == Таралыуы == Имәндең тәбиғи ареалы — Төньяҡ ярымшарҙың уртаса, субтропик һәм тропик климатлы өлкәләр. Таралыуының көньяҡ сиге булып тропик таулыҡтар тора. Имәндең бер нисә төрө [[Көньяҡ Америка]] һәм [[Индонезия]] утрауҙарында үҫә. [[Башҡортостан]]дың, нигеҙҙә, көнбайыш өлөшөндә үҫә. == Сеймал әҙерләү == Дауалау өсөн йәш имәндең ҡайырыһы ҡулланыла. Уның составында ҡамаштырыу матдәләре, кверцетин, пентозон һ. б. биологик актив матдәләр бар. Имән ҡайырын яҙғыһын (ағас япраҡ ярғанға тиклем) әҙерләйҙәр. Алынған ҡайырҙың оҙонлоғо 20-30 см-ҙан артыҡ булмаһын, һыҙырылған ҡайыр көпшә рәүешендә бөгәрләнә һәм яҡшы елләтелеп торған урында киптерелә. Күгәрмәһен өсөн ҡайыры даими рәүештә әйләндереп торолһон. Ҡайырының тиҙ һынып барыуы уның яҡшы кипкәнен аңлата. == Халыҡ дауаһы == Имән ҡайырыһынан әҙерләнгән ҡайнатманы эс киткәндә, ашҡаҙан-эсәктәрҙең эшсәнлеге боҙолғанда, һейҙек ҡыуығы шешкәндә ҡулланырға кәңәш ителә. Ҡайнатманы әҙерләү: 5-6 аш ҡалағы киптереп ваҡланған имән ҡайырыһын 1 литр һыуға һалып, 30 минут талғын утта ҡайнатырға кәрәк. Ҡайнатманы көнөнә 2-3 тапҡыр, ас ҡарынға, 1 /2 стакан эсергә. Ауыҙ эсе боҙолғанда, теш ите ҡанап шешкәндә был ҡай¬натма менән ауыҙҙы сайҡау файҙалы. Геморрой шешектәре ҡанағанда ла имән ҡайыры ҡайнатмаһын ванна, примочка рәүешендә ҡулланыу ыңғай һөҙөмтә бирәсәк. Аяҡтар ныҡ тирләүсән булғанда ванна яһап була. Баш тиреһе тиҙ майланып барһа ла имән ҡайыры ҡайнатмаһы ярҙам итә ала. Ҡулланыу тәртибе: үрҙә күрһәтелгәнсә әҙерләнгән ҡайнатма шыйығайтыла — 2 аш ҡалағы ҡайнатма киптереп ваҡланған тамыр һәм тамырһабаҡ 1 стакан ҡайнар һыуға һалына. Яһалған дауаны төнгә ҡаршы 1/2 стакан эсергә. == Имән ағасы- халыҡ ижадында == [[Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]]: Йүкә шына имән яра Имән ағас — ҡаты ағас, ҡайын ағас — сырағас. Имән ағасының эйелғәне — һынғаны. Имән бик ҡаты ағас ла, уның ла япрағы һарғая. Имән күмере еҫле булыр. Имән сәтләүеге алмағас төбөнә тәгәрәмәй. == Халыҡ хужалығында имәнде ҡулланыу == Имән ҡаты ағас. Ул төҙөлөш материалы булараҡ бик ҡиммәтле. Борон-борондан нығытма өсөн ҡулланылған. Өфөнөң тәүге исеме, ғалимдар иҫбатлауынса Имәнҡала булған. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == [[Категория:Үҫемлектәр]] [[Категория:Евразия флораһы]] [[Категория:Африка флораһы]] [[Категория:Төньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Көньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Библияла телгә алынған үҫемлектәр]] [[Категория:Ағастар]] sio6xt5syfvatyxzuhdnxjz4cjw2jal 1147527 1147526 2022-07-29T13:31:17Z Баныу 28584 /* Таралыуы */ wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Имән | image file = Marktræ (Quercus).JPG | image descr = Ағастың дөйөм күренеше | regnum = Үҫемлектәр | divisio = [[Ябыҡ орлоҡлолар]] | classis = [[Ике өлөшлөләр]] | ordo = [[Бук сәскәлеләр]] | familia = бук һымаҡтар | genus = '''Имән''' | latin = {{btname|Quercus|[[L.]]}} | wikispecies = Quercus | section name = Төрҙәре | section text = <center>[[#Наиболее известные виды|''Тексты ҡараҙғыҙ'']]<br>шулай уҡ '''''[[Имән төрҙәре]]'''''</center> | commons = Category:Quercus | itis = 19276 | ncbi = 3511 }} [[Файл:Illustration Quercus robur0.jpg|thumb|left|Имән]] '''Имән''' ({{lang-ru|дуб черешчатый}}, {{lang-lat|Quercus robur}}) — [[бук]] ағастары ғаиләһенә ҡараған, киртләс эре япраҡлы, сәтләүеге булған ҡаты ағас. Ырыу составында 600-гә тиклем төрө бар<ref name="TPL">[[The Plant List]]: [http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ ''Quercus''] {{Wayback|url=http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ |date=20170814223228 }}</ref><ref>{{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }}</ref>. == Ботаник тасуирламаһы == Бейеклеге 40 м-ға етә ала, апрель-май айҙарында сәскә ата, емеше октябрь баштарында өлгөрә. Мәңге йәшел төрҙәренең күбеһенең япраҡтары бөтөн, башҡаларының — эре киртләсле. Сәскәләре бер үк үҫемлектә ата һәм инә була. Имәндәрҙең күбеһе ҙур, тығыҙ ағастар. Был ырыуҙың күп төрҙәре мәңге йәшел үҫемлектәр иҫәбенә ҡарай. Икенселәрендә япраҡтар йыл һайын кибеп ҡойола йәки ағаста ҡала һәм яйлап емерелә<ref name="Э.">{{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}}</ref>. == Таралыуы == Имәндең тәбиғи ареалы — Төньяҡ ярымшарҙың уртаса, субтропик һәм тропик климатлы өлкәләр. Таралыуының көньяҡ сиге булып тропик таулыҡтар тора. Имәндең бер нисә төрө [[Көньяҡ Америка]] һәм [[Индонезия]] утрауҙарында үҫә<ref name="Э." />. [[Башҡортостан]]дың, нигеҙҙә, көнбайыш өлөшөндә үҫә. == Сеймал әҙерләү == Дауалау өсөн йәш имәндең ҡайырыһы ҡулланыла. Уның составында ҡамаштырыу матдәләре, кверцетин, пентозон һ. б. биологик актив матдәләр бар. Имән ҡайырын яҙғыһын (ағас япраҡ ярғанға тиклем) әҙерләйҙәр. Алынған ҡайырҙың оҙонлоғо 20-30 см-ҙан артыҡ булмаһын, һыҙырылған ҡайыр көпшә рәүешендә бөгәрләнә һәм яҡшы елләтелеп торған урында киптерелә. Күгәрмәһен өсөн ҡайыры даими рәүештә әйләндереп торолһон. Ҡайырының тиҙ һынып барыуы уның яҡшы кипкәнен аңлата. == Халыҡ дауаһы == Имән ҡайырыһынан әҙерләнгән ҡайнатманы эс киткәндә, ашҡаҙан-эсәктәрҙең эшсәнлеге боҙолғанда, һейҙек ҡыуығы шешкәндә ҡулланырға кәңәш ителә. Ҡайнатманы әҙерләү: 5-6 аш ҡалағы киптереп ваҡланған имән ҡайырыһын 1 литр һыуға һалып, 30 минут талғын утта ҡайнатырға кәрәк. Ҡайнатманы көнөнә 2-3 тапҡыр, ас ҡарынға, 1 /2 стакан эсергә. Ауыҙ эсе боҙолғанда, теш ите ҡанап шешкәндә был ҡай¬натма менән ауыҙҙы сайҡау файҙалы. Геморрой шешектәре ҡанағанда ла имән ҡайыры ҡайнатмаһын ванна, примочка рәүешендә ҡулланыу ыңғай һөҙөмтә бирәсәк. Аяҡтар ныҡ тирләүсән булғанда ванна яһап була. Баш тиреһе тиҙ майланып барһа ла имән ҡайыры ҡайнатмаһы ярҙам итә ала. Ҡулланыу тәртибе: үрҙә күрһәтелгәнсә әҙерләнгән ҡайнатма шыйығайтыла — 2 аш ҡалағы ҡайнатма киптереп ваҡланған тамыр һәм тамырһабаҡ 1 стакан ҡайнар һыуға һалына. Яһалған дауаны төнгә ҡаршы 1/2 стакан эсергә. == Имән ағасы- халыҡ ижадында == [[Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]]: Йүкә шына имән яра Имән ағас — ҡаты ағас, ҡайын ағас — сырағас. Имән ағасының эйелғәне — һынғаны. Имән бик ҡаты ағас ла, уның ла япрағы һарғая. Имән күмере еҫле булыр. Имән сәтләүеге алмағас төбөнә тәгәрәмәй. == Халыҡ хужалығында имәнде ҡулланыу == Имән ҡаты ағас. Ул төҙөлөш материалы булараҡ бик ҡиммәтле. Борон-борондан нығытма өсөн ҡулланылған. Өфөнөң тәүге исеме, ғалимдар иҫбатлауынса Имәнҡала булған. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == [[Категория:Үҫемлектәр]] [[Категория:Евразия флораһы]] [[Категория:Африка флораһы]] [[Категория:Төньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Көньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Библияла телгә алынған үҫемлектәр]] [[Категория:Ағастар]] jpn8u8y9pxds7p142y6mqu88vne6esl 1147528 1147527 2022-07-29T13:31:44Z Баныу 28584 /* Һылтанмалар */ wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Имән | image file = Marktræ (Quercus).JPG | image descr = Ағастың дөйөм күренеше | regnum = Үҫемлектәр | divisio = [[Ябыҡ орлоҡлолар]] | classis = [[Ике өлөшлөләр]] | ordo = [[Бук сәскәлеләр]] | familia = бук һымаҡтар | genus = '''Имән''' | latin = {{btname|Quercus|[[L.]]}} | wikispecies = Quercus | section name = Төрҙәре | section text = <center>[[#Наиболее известные виды|''Тексты ҡараҙғыҙ'']]<br>шулай уҡ '''''[[Имән төрҙәре]]'''''</center> | commons = Category:Quercus | itis = 19276 | ncbi = 3511 }} [[Файл:Illustration Quercus robur0.jpg|thumb|left|Имән]] '''Имән''' ({{lang-ru|дуб черешчатый}}, {{lang-lat|Quercus robur}}) — [[бук]] ағастары ғаиләһенә ҡараған, киртләс эре япраҡлы, сәтләүеге булған ҡаты ағас. Ырыу составында 600-гә тиклем төрө бар<ref name="TPL">[[The Plant List]]: [http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ ''Quercus''] {{Wayback|url=http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ |date=20170814223228 }}</ref><ref>{{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }}</ref>. == Ботаник тасуирламаһы == Бейеклеге 40 м-ға етә ала, апрель-май айҙарында сәскә ата, емеше октябрь баштарында өлгөрә. Мәңге йәшел төрҙәренең күбеһенең япраҡтары бөтөн, башҡаларының — эре киртләсле. Сәскәләре бер үк үҫемлектә ата һәм инә була. Имәндәрҙең күбеһе ҙур, тығыҙ ағастар. Был ырыуҙың күп төрҙәре мәңге йәшел үҫемлектәр иҫәбенә ҡарай. Икенселәрендә япраҡтар йыл һайын кибеп ҡойола йәки ағаста ҡала һәм яйлап емерелә<ref name="Э.">{{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}}</ref>. == Таралыуы == Имәндең тәбиғи ареалы — Төньяҡ ярымшарҙың уртаса, субтропик һәм тропик климатлы өлкәләр. Таралыуының көньяҡ сиге булып тропик таулыҡтар тора. Имәндең бер нисә төрө [[Көньяҡ Америка]] һәм [[Индонезия]] утрауҙарында үҫә<ref name="Э." />. [[Башҡортостан]]дың, нигеҙҙә, көнбайыш өлөшөндә үҫә. == Сеймал әҙерләү == Дауалау өсөн йәш имәндең ҡайырыһы ҡулланыла. Уның составында ҡамаштырыу матдәләре, кверцетин, пентозон һ. б. биологик актив матдәләр бар. Имән ҡайырын яҙғыһын (ағас япраҡ ярғанға тиклем) әҙерләйҙәр. Алынған ҡайырҙың оҙонлоғо 20-30 см-ҙан артыҡ булмаһын, һыҙырылған ҡайыр көпшә рәүешендә бөгәрләнә һәм яҡшы елләтелеп торған урында киптерелә. Күгәрмәһен өсөн ҡайыры даими рәүештә әйләндереп торолһон. Ҡайырының тиҙ һынып барыуы уның яҡшы кипкәнен аңлата. == Халыҡ дауаһы == Имән ҡайырыһынан әҙерләнгән ҡайнатманы эс киткәндә, ашҡаҙан-эсәктәрҙең эшсәнлеге боҙолғанда, һейҙек ҡыуығы шешкәндә ҡулланырға кәңәш ителә. Ҡайнатманы әҙерләү: 5-6 аш ҡалағы киптереп ваҡланған имән ҡайырыһын 1 литр һыуға һалып, 30 минут талғын утта ҡайнатырға кәрәк. Ҡайнатманы көнөнә 2-3 тапҡыр, ас ҡарынға, 1 /2 стакан эсергә. Ауыҙ эсе боҙолғанда, теш ите ҡанап шешкәндә был ҡай¬натма менән ауыҙҙы сайҡау файҙалы. Геморрой шешектәре ҡанағанда ла имән ҡайыры ҡайнатмаһын ванна, примочка рәүешендә ҡулланыу ыңғай һөҙөмтә бирәсәк. Аяҡтар ныҡ тирләүсән булғанда ванна яһап була. Баш тиреһе тиҙ майланып барһа ла имән ҡайыры ҡайнатмаһы ярҙам итә ала. Ҡулланыу тәртибе: үрҙә күрһәтелгәнсә әҙерләнгән ҡайнатма шыйығайтыла — 2 аш ҡалағы ҡайнатма киптереп ваҡланған тамыр һәм тамырһабаҡ 1 стакан ҡайнар һыуға һалына. Яһалған дауаны төнгә ҡаршы 1/2 стакан эсергә. == Имән ағасы- халыҡ ижадында == [[Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]]: Йүкә шына имән яра Имән ағас — ҡаты ағас, ҡайын ағас — сырағас. Имән ағасының эйелғәне — һынғаны. Имән бик ҡаты ағас ла, уның ла япрағы һарғая. Имән күмере еҫле булыр. Имән сәтләүеге алмағас төбөнә тәгәрәмәй. == Халыҡ хужалығында имәнде ҡулланыу == Имән ҡаты ағас. Ул төҙөлөш материалы булараҡ бик ҡиммәтле. Борон-борондан нығытма өсөн ҡулланылған. Өфөнөң тәүге исеме, ғалимдар иҫбатлауынса Имәнҡала булған. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}} [[Категория:Үҫемлектәр]] [[Категория:Евразия флораһы]] [[Категория:Африка флораһы]] [[Категория:Төньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Көньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Библияла телгә алынған үҫемлектәр]] [[Категория:Ағастар]] latm5iu3ti6g4fyp0s80fblr74ey5n0 1147529 1147528 2022-07-29T13:33:31Z Баныу 28584 wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Имән | image file = Marktræ (Quercus).JPG | image descr = Ағастың дөйөм күренеше | regnum = Үҫемлектәр | divisio = [[Ябыҡ орлоҡлолар]] | classis = [[Ике өлөшлөләр]] | ordo = [[Бук сәскәлеләр]] | familia = бук һымаҡтар | genus = '''Имән''' | latin = {{btname|Quercus|[[L.]]}} | wikispecies = Quercus | section name = Төрҙәре | section text = <center>[[#Наиболее известные виды|''Тексты ҡараҙғыҙ'']]<br>шулай уҡ '''''[[Имән төрҙәре]]'''''</center> | commons = Category:Quercus | itis = 19276 | ncbi = 3511 }} '''Имән''' ({{lang-ru|дуб черешчатый}}, {{lang-lat|Quercus robur}}) — [[бук]] ағастары ғаиләһенә ҡараған, киртләс эре япраҡлы, сәтләүеге булған ҡаты ағас. Ырыу составында 600-гә тиклем төрө бар<ref name="TPL">[[The Plant List]]: [http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ ''Quercus''] {{Wayback|url=http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ |date=20170814223228 }}</ref><ref>{{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }}</ref>. == Ботаник тасуирламаһы == Бейеклеге 40 м-ға етә ала, апрель-май айҙарында сәскә ата, емеше октябрь баштарында өлгөрә. Мәңге йәшел төрҙәренең күбеһенең япраҡтары бөтөн, башҡаларының — эре киртләсле. Сәскәләре бер үк үҫемлектә ата һәм инә була. Имәндәрҙең күбеһе ҙур, тығыҙ ағастар. Был ырыуҙың күп төрҙәре мәңге йәшел үҫемлектәр иҫәбенә ҡарай. Икенселәрендә япраҡтар йыл һайын кибеп ҡойола йәки ағаста ҡала һәм яйлап емерелә<ref name="Э.">{{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}}</ref>. == Таралыуы == [[Файл:Illustration Quercus robur0.jpg|справа|left|Имән]] Имәндең тәбиғи ареалы — Төньяҡ ярымшарҙың уртаса, субтропик һәм тропик климатлы өлкәләр. Таралыуының көньяҡ сиге булып тропик таулыҡтар тора. Имәндең бер нисә төрө [[Көньяҡ Америка]] һәм [[Индонезия]] утрауҙарында үҫә<ref name="Э." />. [[Башҡортостан]]дың, нигеҙҙә, көнбайыш өлөшөндә үҫә. == Сеймал әҙерләү == Дауалау өсөн йәш имәндең ҡайырыһы ҡулланыла. Уның составында ҡамаштырыу матдәләре, кверцетин, пентозон һ. б. биологик актив матдәләр бар. Имән ҡайырын яҙғыһын (ағас япраҡ ярғанға тиклем) әҙерләйҙәр. Алынған ҡайырҙың оҙонлоғо 20-30 см-ҙан артыҡ булмаһын, һыҙырылған ҡайыр көпшә рәүешендә бөгәрләнә һәм яҡшы елләтелеп торған урында киптерелә. Күгәрмәһен өсөн ҡайыры даими рәүештә әйләндереп торолһон. Ҡайырының тиҙ һынып барыуы уның яҡшы кипкәнен аңлата. == Халыҡ дауаһы == Имән ҡайырыһынан әҙерләнгән ҡайнатманы эс киткәндә, ашҡаҙан-эсәктәрҙең эшсәнлеге боҙолғанда, һейҙек ҡыуығы шешкәндә ҡулланырға кәңәш ителә. Ҡайнатманы әҙерләү: 5-6 аш ҡалағы киптереп ваҡланған имән ҡайырыһын 1 литр һыуға һалып, 30 минут талғын утта ҡайнатырға кәрәк. Ҡайнатманы көнөнә 2-3 тапҡыр, ас ҡарынға, 1 /2 стакан эсергә. Ауыҙ эсе боҙолғанда, теш ите ҡанап шешкәндә был ҡай¬натма менән ауыҙҙы сайҡау файҙалы. Геморрой шешектәре ҡанағанда ла имән ҡайыры ҡайнатмаһын ванна, примочка рәүешендә ҡулланыу ыңғай һөҙөмтә бирәсәк. Аяҡтар ныҡ тирләүсән булғанда ванна яһап була. Баш тиреһе тиҙ майланып барһа ла имән ҡайыры ҡайнатмаһы ярҙам итә ала. Ҡулланыу тәртибе: үрҙә күрһәтелгәнсә әҙерләнгән ҡайнатма шыйығайтыла — 2 аш ҡалағы ҡайнатма киптереп ваҡланған тамыр һәм тамырһабаҡ 1 стакан ҡайнар һыуға һалына. Яһалған дауаны төнгә ҡаршы 1/2 стакан эсергә. == Имән ағасы- халыҡ ижадында == [[Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]]: Йүкә шына имән яра Имән ағас — ҡаты ағас, ҡайын ағас — сырағас. Имән ағасының эйелғәне — һынғаны. Имән бик ҡаты ағас ла, уның ла япрағы һарғая. Имән күмере еҫле булыр. Имән сәтләүеге алмағас төбөнә тәгәрәмәй. == Халыҡ хужалығында имәнде ҡулланыу == Имән ҡаты ағас. Ул төҙөлөш материалы булараҡ бик ҡиммәтле. Борон-борондан нығытма өсөн ҡулланылған. Өфөнөң тәүге исеме, ғалимдар иҫбатлауынса Имәнҡала булған. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}} [[Категория:Үҫемлектәр]] [[Категория:Евразия флораһы]] [[Категория:Африка флораһы]] [[Категория:Төньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Көньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Библияла телгә алынған үҫемлектәр]] [[Категория:Ағастар]] tl33y1vr2qd4jel81i6zwqk9jkkacir 1147530 1147529 2022-07-29T13:33:51Z Баныу 28584 /* Таралыуы */ wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Имән | image file = Marktræ (Quercus).JPG | image descr = Ағастың дөйөм күренеше | regnum = Үҫемлектәр | divisio = [[Ябыҡ орлоҡлолар]] | classis = [[Ике өлөшлөләр]] | ordo = [[Бук сәскәлеләр]] | familia = бук һымаҡтар | genus = '''Имән''' | latin = {{btname|Quercus|[[L.]]}} | wikispecies = Quercus | section name = Төрҙәре | section text = <center>[[#Наиболее известные виды|''Тексты ҡараҙғыҙ'']]<br>шулай уҡ '''''[[Имән төрҙәре]]'''''</center> | commons = Category:Quercus | itis = 19276 | ncbi = 3511 }} '''Имән''' ({{lang-ru|дуб черешчатый}}, {{lang-lat|Quercus robur}}) — [[бук]] ағастары ғаиләһенә ҡараған, киртләс эре япраҡлы, сәтләүеге булған ҡаты ағас. Ырыу составында 600-гә тиклем төрө бар<ref name="TPL">[[The Plant List]]: [http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ ''Quercus''] {{Wayback|url=http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ |date=20170814223228 }}</ref><ref>{{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }}</ref>. == Ботаник тасуирламаһы == Бейеклеге 40 м-ға етә ала, апрель-май айҙарында сәскә ата, емеше октябрь баштарында өлгөрә. Мәңге йәшел төрҙәренең күбеһенең япраҡтары бөтөн, башҡаларының — эре киртләсле. Сәскәләре бер үк үҫемлектә ата һәм инә була. Имәндәрҙең күбеһе ҙур, тығыҙ ағастар. Был ырыуҙың күп төрҙәре мәңге йәшел үҫемлектәр иҫәбенә ҡарай. Икенселәрендә япраҡтар йыл һайын кибеп ҡойола йәки ағаста ҡала һәм яйлап емерелә<ref name="Э.">{{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}}</ref>. == Таралыуы == [[Файл:Illustration Quercus robur0.jpg|справа|мини|Имән]] Имәндең тәбиғи ареалы — Төньяҡ ярымшарҙың уртаса, субтропик һәм тропик климатлы өлкәләр. Таралыуының көньяҡ сиге булып тропик таулыҡтар тора. Имәндең бер нисә төрө [[Көньяҡ Америка]] һәм [[Индонезия]] утрауҙарында үҫә<ref name="Э." />. [[Башҡортостан]]дың, нигеҙҙә, көнбайыш өлөшөндә үҫә. == Сеймал әҙерләү == Дауалау өсөн йәш имәндең ҡайырыһы ҡулланыла. Уның составында ҡамаштырыу матдәләре, кверцетин, пентозон һ. б. биологик актив матдәләр бар. Имән ҡайырын яҙғыһын (ағас япраҡ ярғанға тиклем) әҙерләйҙәр. Алынған ҡайырҙың оҙонлоғо 20-30 см-ҙан артыҡ булмаһын, һыҙырылған ҡайыр көпшә рәүешендә бөгәрләнә һәм яҡшы елләтелеп торған урында киптерелә. Күгәрмәһен өсөн ҡайыры даими рәүештә әйләндереп торолһон. Ҡайырының тиҙ һынып барыуы уның яҡшы кипкәнен аңлата. == Халыҡ дауаһы == Имән ҡайырыһынан әҙерләнгән ҡайнатманы эс киткәндә, ашҡаҙан-эсәктәрҙең эшсәнлеге боҙолғанда, һейҙек ҡыуығы шешкәндә ҡулланырға кәңәш ителә. Ҡайнатманы әҙерләү: 5-6 аш ҡалағы киптереп ваҡланған имән ҡайырыһын 1 литр һыуға һалып, 30 минут талғын утта ҡайнатырға кәрәк. Ҡайнатманы көнөнә 2-3 тапҡыр, ас ҡарынға, 1 /2 стакан эсергә. Ауыҙ эсе боҙолғанда, теш ите ҡанап шешкәндә был ҡай¬натма менән ауыҙҙы сайҡау файҙалы. Геморрой шешектәре ҡанағанда ла имән ҡайыры ҡайнатмаһын ванна, примочка рәүешендә ҡулланыу ыңғай һөҙөмтә бирәсәк. Аяҡтар ныҡ тирләүсән булғанда ванна яһап була. Баш тиреһе тиҙ майланып барһа ла имән ҡайыры ҡайнатмаһы ярҙам итә ала. Ҡулланыу тәртибе: үрҙә күрһәтелгәнсә әҙерләнгән ҡайнатма шыйығайтыла — 2 аш ҡалағы ҡайнатма киптереп ваҡланған тамыр һәм тамырһабаҡ 1 стакан ҡайнар һыуға һалына. Яһалған дауаны төнгә ҡаршы 1/2 стакан эсергә. == Имән ағасы- халыҡ ижадында == [[Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]]: Йүкә шына имән яра Имән ағас — ҡаты ағас, ҡайын ағас — сырағас. Имән ағасының эйелғәне — һынғаны. Имән бик ҡаты ағас ла, уның ла япрағы һарғая. Имән күмере еҫле булыр. Имән сәтләүеге алмағас төбөнә тәгәрәмәй. == Халыҡ хужалығында имәнде ҡулланыу == Имән ҡаты ағас. Ул төҙөлөш материалы булараҡ бик ҡиммәтле. Борон-борондан нығытма өсөн ҡулланылған. Өфөнөң тәүге исеме, ғалимдар иҫбатлауынса Имәнҡала булған. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}} [[Категория:Үҫемлектәр]] [[Категория:Евразия флораһы]] [[Категория:Африка флораһы]] [[Категория:Төньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Көньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Библияла телгә алынған үҫемлектәр]] [[Категория:Ағастар]] 9qa57ppefg9l9yu2em1a2hkw0yno1z0 1147531 1147530 2022-07-29T13:34:57Z Баныу 28584 сығанаҡтар wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Имән | image file = Marktræ (Quercus).JPG | image descr = Ағастың дөйөм күренеше | regnum = Үҫемлектәр | divisio = [[Ябыҡ орлоҡлолар]] | classis = [[Ике өлөшлөләр]] | ordo = [[Бук сәскәлеләр]] | familia = бук һымаҡтар | genus = '''Имән''' | latin = {{btname|Quercus|[[L.]]}} | wikispecies = Quercus | section name = Төрҙәре | section text = <center>[[#Наиболее известные виды|''Тексты ҡараҙғыҙ'']]<br>шулай уҡ '''''[[Имән төрҙәре]]'''''</center> | commons = Category:Quercus | itis = 19276 | ncbi = 3511 }} '''Имән''' ({{lang-ru|дуб черешчатый}}, {{lang-lat|Quercus robur}}) — [[бук]] ағастары ғаиләһенә ҡараған, киртләс эре япраҡлы, сәтләүеге булған ҡаты ағас. Ырыу составында 600-гә тиклем төрө бар<ref name="TPL">[[The Plant List]]: [http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ ''Quercus''] {{Wayback|url=http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ |date=20170814223228 }}</ref><ref>{{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }}</ref>. == Ботаник тасуирламаһы == Бейеклеге 40 м-ға етә ала, апрель-май айҙарында сәскә ата, емеше октябрь баштарында өлгөрә. Мәңге йәшел төрҙәренең күбеһенең япраҡтары бөтөн, башҡаларының — эре киртләсле. Сәскәләре бер үк үҫемлектә ата һәм инә була. Имәндәрҙең күбеһе ҙур, тығыҙ ағастар. Был ырыуҙың күп төрҙәре мәңге йәшел үҫемлектәр иҫәбенә ҡарай. Икенселәрендә япраҡтар йыл һайын кибеп ҡойола йәки ағаста ҡала һәм яйлап емерелә<ref name="Э.">{{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}}</ref>. == Таралыуы == [[Файл:Illustration Quercus robur0.jpg|справа|мини|Имән]] Имәндең тәбиғи ареалы — Төньяҡ ярымшарҙың уртаса, субтропик һәм тропик климатлы өлкәләр. Таралыуының көньяҡ сиге булып тропик таулыҡтар тора. Имәндең бер нисә төрө [[Көньяҡ Америка]] һәм [[Индонезия]] утрауҙарында үҫә<ref name="Э." />. [[Башҡортостан]]дың, нигеҙҙә, көнбайыш өлөшөндә үҫә. == Сеймал әҙерләү == Дауалау өсөн йәш имәндең ҡайырыһы ҡулланыла. Уның составында ҡамаштырыу матдәләре, кверцетин, пентозон һ. б. биологик актив матдәләр бар. Имән ҡайырын яҙғыһын (ағас япраҡ ярғанға тиклем) әҙерләйҙәр. Алынған ҡайырҙың оҙонлоғо 20-30 см-ҙан артыҡ булмаһын, һыҙырылған ҡайыр көпшә рәүешендә бөгәрләнә һәм яҡшы елләтелеп торған урында киптерелә. Күгәрмәһен өсөн ҡайыры даими рәүештә әйләндереп торолһон. Ҡайырының тиҙ һынып барыуы уның яҡшы кипкәнен аңлата. == Халыҡ дауаһы == Имән ҡайырыһынан әҙерләнгән ҡайнатманы эс киткәндә, ашҡаҙан-эсәктәрҙең эшсәнлеге боҙолғанда, һейҙек ҡыуығы шешкәндә ҡулланырға кәңәш ителә. Ҡайнатманы әҙерләү: 5-6 аш ҡалағы киптереп ваҡланған имән ҡайырыһын 1 литр һыуға һалып, 30 минут талғын утта ҡайнатырға кәрәк. Ҡайнатманы көнөнә 2-3 тапҡыр, ас ҡарынға, 1 /2 стакан эсергә. Ауыҙ эсе боҙолғанда, теш ите ҡанап шешкәндә был ҡай¬натма менән ауыҙҙы сайҡау файҙалы. Геморрой шешектәре ҡанағанда ла имән ҡайыры ҡайнатмаһын ванна, примочка рәүешендә ҡулланыу ыңғай һөҙөмтә бирәсәк. Аяҡтар ныҡ тирләүсән булғанда ванна яһап була. Баш тиреһе тиҙ майланып барһа ла имән ҡайыры ҡайнатмаһы ярҙам итә ала. Ҡулланыу тәртибе: үрҙә күрһәтелгәнсә әҙерләнгән ҡайнатма шыйығайтыла — 2 аш ҡалағы ҡайнатма киптереп ваҡланған тамыр һәм тамырһабаҡ 1 стакан ҡайнар һыуға һалына. Яһалған дауаны төнгә ҡаршы 1/2 стакан эсергә. == Имән ағасы- халыҡ ижадында == [[Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]]: Йүкә шына имән яра Имән ағас — ҡаты ағас, ҡайын ағас — сырағас. Имән ағасының эйелғәне — һынғаны. Имән бик ҡаты ағас ла, уның ла япрағы һарғая. Имән күмере еҫле булыр. Имән сәтләүеге алмағас төбөнә тәгәрәмәй. == Халыҡ хужалығында имәнде ҡулланыу == Имән ҡаты ағас. Ул төҙөлөш материалы булараҡ бик ҡиммәтле. Борон-борондан нығытма өсөн ҡулланылған. Өфөнөң тәүге исеме, ғалимдар иҫбатлауынса Имәнҡала булған. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}} * {{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }} [[Категория:Үҫемлектәр]] [[Категория:Евразия флораһы]] [[Категория:Африка флораһы]] [[Категория:Төньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Көньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Библияла телгә алынған үҫемлектәр]] [[Категория:Ағастар]] frxl3fwdmxq28q6gh2kvav1te1677on 1147532 1147531 2022-07-29T13:40:40Z Баныу 28584 /* Сеймал әҙерләү */ wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Имән | image file = Marktræ (Quercus).JPG | image descr = Ағастың дөйөм күренеше | regnum = Үҫемлектәр | divisio = [[Ябыҡ орлоҡлолар]] | classis = [[Ике өлөшлөләр]] | ordo = [[Бук сәскәлеләр]] | familia = бук һымаҡтар | genus = '''Имән''' | latin = {{btname|Quercus|[[L.]]}} | wikispecies = Quercus | section name = Төрҙәре | section text = <center>[[#Наиболее известные виды|''Тексты ҡараҙғыҙ'']]<br>шулай уҡ '''''[[Имән төрҙәре]]'''''</center> | commons = Category:Quercus | itis = 19276 | ncbi = 3511 }} '''Имән''' ({{lang-ru|дуб черешчатый}}, {{lang-lat|Quercus robur}}) — [[бук]] ағастары ғаиләһенә ҡараған, киртләс эре япраҡлы, сәтләүеге булған ҡаты ағас. Ырыу составында 600-гә тиклем төрө бар<ref name="TPL">[[The Plant List]]: [http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ ''Quercus''] {{Wayback|url=http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ |date=20170814223228 }}</ref><ref>{{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }}</ref>. == Ботаник тасуирламаһы == Бейеклеге 40 м-ға етә ала, апрель-май айҙарында сәскә ата, емеше октябрь баштарында өлгөрә. Мәңге йәшел төрҙәренең күбеһенең япраҡтары бөтөн, башҡаларының — эре киртләсле. Сәскәләре бер үк үҫемлектә ата һәм инә була. Имәндәрҙең күбеһе ҙур, тығыҙ ағастар. Был ырыуҙың күп төрҙәре мәңге йәшел үҫемлектәр иҫәбенә ҡарай. Икенселәрендә япраҡтар йыл һайын кибеп ҡойола йәки ағаста ҡала һәм яйлап емерелә<ref name="Э.">{{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}}</ref>. == Таралыуы == [[Файл:Illustration Quercus robur0.jpg|справа|мини|Имән]] Имәндең тәбиғи ареалы — Төньяҡ ярымшарҙың уртаса, субтропик һәм тропик климатлы өлкәләр. Таралыуының көньяҡ сиге булып тропик таулыҡтар тора. Имәндең бер нисә төрө [[Көньяҡ Америка]] һәм [[Индонезия]] утрауҙарында үҫә<ref name="Э." />. [[Башҡортостан]]дың, нигеҙҙә, көнбайыш өлөшөндә үҫә. == Имән ҡайырыһы == Дауалау өсөн йәш имәндең ҡайырыһы ҡулланыла. Уның составында ҡамаштырыу матдәләре, кверцетин, пентозон һ. б. биологик актив матдәләр бар. Имән ҡайырын яҙғыһын (ағас япраҡ ярғанға тиклем) әҙерләйҙәр. Алынған ҡайырҙың оҙонлоғо 20-30 см-ҙан артыҡ булмаһын, һыҙырылған ҡайыр көпшә рәүешендә бөгәрләнә һәм яҡшы елләтелеп торған урында киптерелә. Күгәрмәһен өсөн ҡайыры даими рәүештә әйләндереп торолһон. Ҡайырының тиҙ һынып барыуы уның яҡшы кипкәнен аңлата. == Халыҡ дауаһы == Имән ҡайырыһынан әҙерләнгән ҡайнатманы эс киткәндә, ашҡаҙан-эсәктәрҙең эшсәнлеге боҙолғанда, һейҙек ҡыуығы шешкәндә ҡулланырға кәңәш ителә. Ҡайнатманы әҙерләү: 5-6 аш ҡалағы киптереп ваҡланған имән ҡайырыһын 1 литр һыуға һалып, 30 минут талғын утта ҡайнатырға кәрәк. Ҡайнатманы көнөнә 2-3 тапҡыр, ас ҡарынға, 1 /2 стакан эсергә. Ауыҙ эсе боҙолғанда, теш ите ҡанап шешкәндә был ҡай¬натма менән ауыҙҙы сайҡау файҙалы. Геморрой шешектәре ҡанағанда ла имән ҡайыры ҡайнатмаһын ванна, примочка рәүешендә ҡулланыу ыңғай һөҙөмтә бирәсәк. Аяҡтар ныҡ тирләүсән булғанда ванна яһап була. Баш тиреһе тиҙ майланып барһа ла имән ҡайыры ҡайнатмаһы ярҙам итә ала. Ҡулланыу тәртибе: үрҙә күрһәтелгәнсә әҙерләнгән ҡайнатма шыйығайтыла — 2 аш ҡалағы ҡайнатма киптереп ваҡланған тамыр һәм тамырһабаҡ 1 стакан ҡайнар һыуға һалына. Яһалған дауаны төнгә ҡаршы 1/2 стакан эсергә. == Имән ағасы- халыҡ ижадында == [[Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]]: Йүкә шына имән яра Имән ағас — ҡаты ағас, ҡайын ағас — сырағас. Имән ағасының эйелғәне — һынғаны. Имән бик ҡаты ағас ла, уның ла япрағы һарғая. Имән күмере еҫле булыр. Имән сәтләүеге алмағас төбөнә тәгәрәмәй. == Халыҡ хужалығында имәнде ҡулланыу == Имән ҡаты ағас. Ул төҙөлөш материалы булараҡ бик ҡиммәтле. Борон-борондан нығытма өсөн ҡулланылған. Өфөнөң тәүге исеме, ғалимдар иҫбатлауынса Имәнҡала булған. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}} * {{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }} [[Категория:Үҫемлектәр]] [[Категория:Евразия флораһы]] [[Категория:Африка флораһы]] [[Категория:Төньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Көньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Библияла телгә алынған үҫемлектәр]] [[Категория:Ағастар]] hi5zlr3ovt3schwhfc3c0ztar5y8b98 1147533 1147532 2022-07-29T13:41:35Z Баныу 28584 /* Имән ағасы- халыҡ ижадында */ wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Имән | image file = Marktræ (Quercus).JPG | image descr = Ағастың дөйөм күренеше | regnum = Үҫемлектәр | divisio = [[Ябыҡ орлоҡлолар]] | classis = [[Ике өлөшлөләр]] | ordo = [[Бук сәскәлеләр]] | familia = бук һымаҡтар | genus = '''Имән''' | latin = {{btname|Quercus|[[L.]]}} | wikispecies = Quercus | section name = Төрҙәре | section text = <center>[[#Наиболее известные виды|''Тексты ҡараҙғыҙ'']]<br>шулай уҡ '''''[[Имән төрҙәре]]'''''</center> | commons = Category:Quercus | itis = 19276 | ncbi = 3511 }} '''Имән''' ({{lang-ru|дуб черешчатый}}, {{lang-lat|Quercus robur}}) — [[бук]] ағастары ғаиләһенә ҡараған, киртләс эре япраҡлы, сәтләүеге булған ҡаты ағас. Ырыу составында 600-гә тиклем төрө бар<ref name="TPL">[[The Plant List]]: [http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ ''Quercus''] {{Wayback|url=http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ |date=20170814223228 }}</ref><ref>{{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }}</ref>. == Ботаник тасуирламаһы == Бейеклеге 40 м-ға етә ала, апрель-май айҙарында сәскә ата, емеше октябрь баштарында өлгөрә. Мәңге йәшел төрҙәренең күбеһенең япраҡтары бөтөн, башҡаларының — эре киртләсле. Сәскәләре бер үк үҫемлектә ата һәм инә була. Имәндәрҙең күбеһе ҙур, тығыҙ ағастар. Был ырыуҙың күп төрҙәре мәңге йәшел үҫемлектәр иҫәбенә ҡарай. Икенселәрендә япраҡтар йыл һайын кибеп ҡойола йәки ағаста ҡала һәм яйлап емерелә<ref name="Э.">{{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}}</ref>. == Таралыуы == [[Файл:Illustration Quercus robur0.jpg|справа|мини|Имән]] Имәндең тәбиғи ареалы — Төньяҡ ярымшарҙың уртаса, субтропик һәм тропик климатлы өлкәләр. Таралыуының көньяҡ сиге булып тропик таулыҡтар тора. Имәндең бер нисә төрө [[Көньяҡ Америка]] һәм [[Индонезия]] утрауҙарында үҫә<ref name="Э." />. [[Башҡортостан]]дың, нигеҙҙә, көнбайыш өлөшөндә үҫә. == Имән ҡайырыһы == Дауалау өсөн йәш имәндең ҡайырыһы ҡулланыла. Уның составында ҡамаштырыу матдәләре, кверцетин, пентозон һ. б. биологик актив матдәләр бар. Имән ҡайырын яҙғыһын (ағас япраҡ ярғанға тиклем) әҙерләйҙәр. Алынған ҡайырҙың оҙонлоғо 20-30 см-ҙан артыҡ булмаһын, һыҙырылған ҡайыр көпшә рәүешендә бөгәрләнә һәм яҡшы елләтелеп торған урында киптерелә. Күгәрмәһен өсөн ҡайыры даими рәүештә әйләндереп торолһон. Ҡайырының тиҙ һынып барыуы уның яҡшы кипкәнен аңлата. == Халыҡ дауаһы == Имән ҡайырыһынан әҙерләнгән ҡайнатманы эс киткәндә, ашҡаҙан-эсәктәрҙең эшсәнлеге боҙолғанда, һейҙек ҡыуығы шешкәндә ҡулланырға кәңәш ителә. Ҡайнатманы әҙерләү: 5-6 аш ҡалағы киптереп ваҡланған имән ҡайырыһын 1 литр һыуға һалып, 30 минут талғын утта ҡайнатырға кәрәк. Ҡайнатманы көнөнә 2-3 тапҡыр, ас ҡарынға, 1 /2 стакан эсергә. Ауыҙ эсе боҙолғанда, теш ите ҡанап шешкәндә был ҡай¬натма менән ауыҙҙы сайҡау файҙалы. Геморрой шешектәре ҡанағанда ла имән ҡайыры ҡайнатмаһын ванна, примочка рәүешендә ҡулланыу ыңғай һөҙөмтә бирәсәк. Аяҡтар ныҡ тирләүсән булғанда ванна яһап була. Баш тиреһе тиҙ майланып барһа ла имән ҡайыры ҡайнатмаһы ярҙам итә ала. Ҡулланыу тәртибе: үрҙә күрһәтелгәнсә әҙерләнгән ҡайнатма шыйығайтыла — 2 аш ҡалағы ҡайнатма киптереп ваҡланған тамыр һәм тамырһабаҡ 1 стакан ҡайнар һыуға һалына. Яһалған дауаны төнгә ҡаршы 1/2 стакан эсергә. == Имән ағасы- халыҡ ижадында == [[Файл:Cork oak trunk section.jpg|thumb|right|Поперечный спил ствола пробкового дуба ''[[Quercus suber]]''.]] [[Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]]: Йүкә шына имән яра Имән ағас — ҡаты ағас, ҡайын ағас — сырағас. Имән ағасының эйелғәне — һынғаны. Имән бик ҡаты ағас ла, уның ла япрағы һарғая. Имән күмере еҫле булыр. Имән сәтләүеге алмағас төбөнә тәгәрәмәй. == Халыҡ хужалығында имәнде ҡулланыу == Имән ҡаты ағас. Ул төҙөлөш материалы булараҡ бик ҡиммәтле. Борон-борондан нығытма өсөн ҡулланылған. Өфөнөң тәүге исеме, ғалимдар иҫбатлауынса Имәнҡала булған. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}} * {{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }} [[Категория:Үҫемлектәр]] [[Категория:Евразия флораһы]] [[Категория:Африка флораһы]] [[Категория:Төньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Көньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Библияла телгә алынған үҫемлектәр]] [[Категория:Ағастар]] akr57rpcyihyprkv75zx4beocwwj2e0 1147534 1147533 2022-07-29T13:43:41Z Баныу 28584 wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Имән | image file = Marktræ (Quercus).JPG | image descr = Ағастың дөйөм күренеше | regnum = Үҫемлектәр | divisio = [[Ябыҡ орлоҡлолар]] | classis = [[Ике өлөшлөләр]] | ordo = [[Бук сәскәлеләр]] | familia = бук һымаҡтар | genus = '''Имән''' | latin = {{btname|Quercus|[[L.]]}} | wikispecies = Quercus | section name = Төрҙәре | section text = <center>[[#Наиболее известные виды|''Тексты ҡараҙғыҙ'']]<br>шулай уҡ '''''[[Имән төрҙәре]]'''''</center> | commons = Category:Quercus | itis = 19276 | ncbi = 3511 }} '''Имән''' ({{lang-ru|дуб черешчатый}}, {{lang-lat|Quercus robur}}) — [[бук]] ағастары ғаиләһенә ҡараған, киртләс эре япраҡлы, сәтләүеге булған ҡаты ағас. Ырыу составында 600-гә тиклем төрө бар<ref name="TPL">[[The Plant List]]: [http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ ''Quercus''] {{Wayback|url=http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ |date=20170814223228 }}</ref><ref>{{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }}</ref>. == Ботаник тасуирламаһы == Бейеклеге 40 м-ға етә ала, апрель-май айҙарында сәскә ата, емеше октябрь баштарында өлгөрә. Мәңге йәшел төрҙәренең күбеһенең япраҡтары бөтөн, башҡаларының — эре киртләсле. Сәскәләре бер үк үҫемлектә ата һәм инә була. Имәндәрҙең күбеһе ҙур, тығыҙ ағастар. Был ырыуҙың күп төрҙәре мәңге йәшел үҫемлектәр иҫәбенә ҡарай. Икенселәрендә япраҡтар йыл һайын кибеп ҡойола йәки ағаста ҡала һәм яйлап емерелә<ref name="Э.">{{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}}</ref>. == Таралыуы == [[Файл:Illustration Quercus robur0.jpg|справа|мини|Имән]] Имәндең тәбиғи ареалы — Төньяҡ ярымшарҙың уртаса, субтропик һәм тропик климатлы өлкәләр. Таралыуының көньяҡ сиге булып тропик таулыҡтар тора. Имәндең бер нисә төрө [[Көньяҡ Америка]] һәм [[Индонезия]] утрауҙарында үҫә<ref name="Э." />. [[Башҡортостан]]дың, нигеҙҙә, көнбайыш өлөшөндә үҫә. == Билдәле төрҙәре == [[Файл:Cork oak trunk section.jpg|thumb|right|Поперечный спил ствола пробкового дуба ''[[Quercus suber]]''.]] == Имән ҡайырыһы == Дауалау өсөн йәш имәндең ҡайырыһы ҡулланыла. Уның составында ҡамаштырыу матдәләре, кверцетин, пентозон һ. б. биологик актив матдәләр бар. Имән ҡайырын яҙғыһын (ағас япраҡ ярғанға тиклем) әҙерләйҙәр. Алынған ҡайырҙың оҙонлоғо 20-30 см-ҙан артыҡ булмаһын, һыҙырылған ҡайыр көпшә рәүешендә бөгәрләнә һәм яҡшы елләтелеп торған урында киптерелә. Күгәрмәһен өсөн ҡайыры даими рәүештә әйләндереп торолһон. Ҡайырының тиҙ һынып барыуы уның яҡшы кипкәнен аңлата. == Халыҡ дауаһы == Имән ҡайырыһынан әҙерләнгән ҡайнатманы эс киткәндә, ашҡаҙан-эсәктәрҙең эшсәнлеге боҙолғанда, һейҙек ҡыуығы шешкәндә ҡулланырға кәңәш ителә. Ҡайнатманы әҙерләү: 5-6 аш ҡалағы киптереп ваҡланған имән ҡайырыһын 1 литр һыуға һалып, 30 минут талғын утта ҡайнатырға кәрәк. Ҡайнатманы көнөнә 2-3 тапҡыр, ас ҡарынға, 1 /2 стакан эсергә. Ауыҙ эсе боҙолғанда, теш ите ҡанап шешкәндә был ҡай¬натма менән ауыҙҙы сайҡау файҙалы. Геморрой шешектәре ҡанағанда ла имән ҡайыры ҡайнатмаһын ванна, примочка рәүешендә ҡулланыу ыңғай һөҙөмтә бирәсәк. Аяҡтар ныҡ тирләүсән булғанда ванна яһап була. Баш тиреһе тиҙ майланып барһа ла имән ҡайыры ҡайнатмаһы ярҙам итә ала. Ҡулланыу тәртибе: үрҙә күрһәтелгәнсә әҙерләнгән ҡайнатма шыйығайтыла — 2 аш ҡалағы ҡайнатма киптереп ваҡланған тамыр һәм тамырһабаҡ 1 стакан ҡайнар һыуға һалына. Яһалған дауаны төнгә ҡаршы 1/2 стакан эсергә. == Имән ағасы- халыҡ ижадында == [[Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]]: Йүкә шына имән яра Имән ағас — ҡаты ағас, ҡайын ағас — сырағас. Имән ағасының эйелғәне — һынғаны. Имән бик ҡаты ағас ла, уның ла япрағы һарғая. Имән күмере еҫле булыр. Имән сәтләүеге алмағас төбөнә тәгәрәмәй. == Халыҡ хужалығында имәнде ҡулланыу == Имән ҡаты ағас. Ул төҙөлөш материалы булараҡ бик ҡиммәтле. Борон-борондан нығытма өсөн ҡулланылған. Өфөнөң тәүге исеме, ғалимдар иҫбатлауынса Имәнҡала булған. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}} * {{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }} [[Категория:Үҫемлектәр]] [[Категория:Евразия флораһы]] [[Категория:Африка флораһы]] [[Категория:Төньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Көньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Библияла телгә алынған үҫемлектәр]] [[Категория:Ағастар]] g3afu4waf0gz60v1gj1e1t2jfqjshyd 1147535 1147534 2022-07-29T13:48:45Z Баныу 28584 /* Халыҡ хужалығында имәнде ҡулланыу */ wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Имән | image file = Marktræ (Quercus).JPG | image descr = Ағастың дөйөм күренеше | regnum = Үҫемлектәр | divisio = [[Ябыҡ орлоҡлолар]] | classis = [[Ике өлөшлөләр]] | ordo = [[Бук сәскәлеләр]] | familia = бук һымаҡтар | genus = '''Имән''' | latin = {{btname|Quercus|[[L.]]}} | wikispecies = Quercus | section name = Төрҙәре | section text = <center>[[#Наиболее известные виды|''Тексты ҡараҙғыҙ'']]<br>шулай уҡ '''''[[Имән төрҙәре]]'''''</center> | commons = Category:Quercus | itis = 19276 | ncbi = 3511 }} '''Имән''' ({{lang-ru|дуб черешчатый}}, {{lang-lat|Quercus robur}}) — [[бук]] ағастары ғаиләһенә ҡараған, киртләс эре япраҡлы, сәтләүеге булған ҡаты ағас. Ырыу составында 600-гә тиклем төрө бар<ref name="TPL">[[The Plant List]]: [http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ ''Quercus''] {{Wayback|url=http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ |date=20170814223228 }}</ref><ref>{{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }}</ref>. == Ботаник тасуирламаһы == Бейеклеге 40 м-ға етә ала, апрель-май айҙарында сәскә ата, емеше октябрь баштарында өлгөрә. Мәңге йәшел төрҙәренең күбеһенең япраҡтары бөтөн, башҡаларының — эре киртләсле. Сәскәләре бер үк үҫемлектә ата һәм инә була. Имәндәрҙең күбеһе ҙур, тығыҙ ағастар. Был ырыуҙың күп төрҙәре мәңге йәшел үҫемлектәр иҫәбенә ҡарай. Икенселәрендә япраҡтар йыл һайын кибеп ҡойола йәки ағаста ҡала һәм яйлап емерелә<ref name="Э.">{{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}}</ref>. == Таралыуы == [[Файл:Illustration Quercus robur0.jpg|справа|мини|Имән]] Имәндең тәбиғи ареалы — Төньяҡ ярымшарҙың уртаса, субтропик һәм тропик климатлы өлкәләр. Таралыуының көньяҡ сиге булып тропик таулыҡтар тора. Имәндең бер нисә төрө [[Көньяҡ Америка]] һәм [[Индонезия]] утрауҙарында үҫә<ref name="Э." />. [[Башҡортостан]]дың, нигеҙҙә, көнбайыш өлөшөндә үҫә. == Билдәле төрҙәре == [[Файл:Cork oak trunk section.jpg|thumb|right|Поперечный спил ствола пробкового дуба ''[[Quercus suber]]''.]] == Имән ҡайырыһы == Дауалау өсөн йәш имәндең ҡайырыһы ҡулланыла. Уның составында ҡамаштырыу матдәләре, кверцетин, пентозон һ. б. биологик актив матдәләр бар. Имән ҡайырын яҙғыһын (ағас япраҡ ярғанға тиклем) әҙерләйҙәр. Алынған ҡайырҙың оҙонлоғо 20-30 см-ҙан артыҡ булмаһын, һыҙырылған ҡайыр көпшә рәүешендә бөгәрләнә һәм яҡшы елләтелеп торған урында киптерелә. Күгәрмәһен өсөн ҡайыры даими рәүештә әйләндереп торолһон. Ҡайырының тиҙ һынып барыуы уның яҡшы кипкәнен аңлата. == Халыҡ дауаһы == Имән ҡайырыһынан әҙерләнгән ҡайнатманы эс киткәндә, ашҡаҙан-эсәктәрҙең эшсәнлеге боҙолғанда, һейҙек ҡыуығы шешкәндә ҡулланырға кәңәш ителә. Ҡайнатманы әҙерләү: 5-6 аш ҡалағы киптереп ваҡланған имән ҡайырыһын 1 литр һыуға һалып, 30 минут талғын утта ҡайнатырға кәрәк. Ҡайнатманы көнөнә 2-3 тапҡыр, ас ҡарынға, 1 /2 стакан эсергә. Ауыҙ эсе боҙолғанда, теш ите ҡанап шешкәндә был ҡай¬натма менән ауыҙҙы сайҡау файҙалы. Геморрой шешектәре ҡанағанда ла имән ҡайыры ҡайнатмаһын ванна, примочка рәүешендә ҡулланыу ыңғай һөҙөмтә бирәсәк. Аяҡтар ныҡ тирләүсән булғанда ванна яһап була. Баш тиреһе тиҙ майланып барһа ла имән ҡайыры ҡайнатмаһы ярҙам итә ала. Ҡулланыу тәртибе: үрҙә күрһәтелгәнсә әҙерләнгән ҡайнатма шыйығайтыла — 2 аш ҡалағы ҡайнатма киптереп ваҡланған тамыр һәм тамырһабаҡ 1 стакан ҡайнар һыуға һалына. Яһалған дауаны төнгә ҡаршы 1/2 стакан эсергә. == Имән ағасы- халыҡ ижадында == [[Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]]: Йүкә шына имән яра Имән ағас — ҡаты ағас, ҡайын ағас — сырағас. Имән ағасының эйелғәне — һынғаны. Имән бик ҡаты ағас ла, уның ла япрағы һарғая. Имән күмере еҫле булыр. Имән сәтләүеге алмағас төбөнә тәгәрәмәй. == Халыҡ хужалығында имәнде ҡулланыу == File:Quercus robur.jpg Имән ҡаты ағас. Ул төҙөлөш материалы булараҡ бик ҡиммәтле. Борон-борондан нығытма өсөн ҡулланылған. Өфөнөң тәүге исеме, ғалимдар иҫбатлауынса Имәнҡала булған. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}} * {{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }} [[Категория:Үҫемлектәр]] [[Категория:Евразия флораһы]] [[Категория:Африка флораһы]] [[Категория:Төньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Көньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Библияла телгә алынған үҫемлектәр]] [[Категория:Ағастар]] qcanh70ju2f3tkscgdge1hd4vvrj17v 1147536 1147535 2022-07-29T13:49:44Z Баныу 28584 /* Халыҡ хужалығында имәнде ҡулланыу */ wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Имән | image file = Marktræ (Quercus).JPG | image descr = Ағастың дөйөм күренеше | regnum = Үҫемлектәр | divisio = [[Ябыҡ орлоҡлолар]] | classis = [[Ике өлөшлөләр]] | ordo = [[Бук сәскәлеләр]] | familia = бук һымаҡтар | genus = '''Имән''' | latin = {{btname|Quercus|[[L.]]}} | wikispecies = Quercus | section name = Төрҙәре | section text = <center>[[#Наиболее известные виды|''Тексты ҡараҙғыҙ'']]<br>шулай уҡ '''''[[Имән төрҙәре]]'''''</center> | commons = Category:Quercus | itis = 19276 | ncbi = 3511 }} '''Имән''' ({{lang-ru|дуб черешчатый}}, {{lang-lat|Quercus robur}}) — [[бук]] ағастары ғаиләһенә ҡараған, киртләс эре япраҡлы, сәтләүеге булған ҡаты ағас. Ырыу составында 600-гә тиклем төрө бар<ref name="TPL">[[The Plant List]]: [http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ ''Quercus''] {{Wayback|url=http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ |date=20170814223228 }}</ref><ref>{{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }}</ref>. == Ботаник тасуирламаһы == Бейеклеге 40 м-ға етә ала, апрель-май айҙарында сәскә ата, емеше октябрь баштарында өлгөрә. Мәңге йәшел төрҙәренең күбеһенең япраҡтары бөтөн, башҡаларының — эре киртләсле. Сәскәләре бер үк үҫемлектә ата һәм инә була. Имәндәрҙең күбеһе ҙур, тығыҙ ағастар. Был ырыуҙың күп төрҙәре мәңге йәшел үҫемлектәр иҫәбенә ҡарай. Икенселәрендә япраҡтар йыл һайын кибеп ҡойола йәки ағаста ҡала һәм яйлап емерелә<ref name="Э.">{{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}}</ref>. == Таралыуы == [[Файл:Illustration Quercus robur0.jpg|справа|мини|Имән]] Имәндең тәбиғи ареалы — Төньяҡ ярымшарҙың уртаса, субтропик һәм тропик климатлы өлкәләр. Таралыуының көньяҡ сиге булып тропик таулыҡтар тора. Имәндең бер нисә төрө [[Көньяҡ Америка]] һәм [[Индонезия]] утрауҙарында үҫә<ref name="Э." />. [[Башҡортостан]]дың, нигеҙҙә, көнбайыш өлөшөндә үҫә. == Билдәле төрҙәре == [[Файл:Cork oak trunk section.jpg|thumb|right|Поперечный спил ствола пробкового дуба ''[[Quercus suber]]''.]] == Имән ҡайырыһы == Дауалау өсөн йәш имәндең ҡайырыһы ҡулланыла. Уның составында ҡамаштырыу матдәләре, кверцетин, пентозон һ. б. биологик актив матдәләр бар. Имән ҡайырын яҙғыһын (ағас япраҡ ярғанға тиклем) әҙерләйҙәр. Алынған ҡайырҙың оҙонлоғо 20-30 см-ҙан артыҡ булмаһын, һыҙырылған ҡайыр көпшә рәүешендә бөгәрләнә һәм яҡшы елләтелеп торған урында киптерелә. Күгәрмәһен өсөн ҡайыры даими рәүештә әйләндереп торолһон. Ҡайырының тиҙ һынып барыуы уның яҡшы кипкәнен аңлата. == Халыҡ дауаһы == Имән ҡайырыһынан әҙерләнгән ҡайнатманы эс киткәндә, ашҡаҙан-эсәктәрҙең эшсәнлеге боҙолғанда, һейҙек ҡыуығы шешкәндә ҡулланырға кәңәш ителә. Ҡайнатманы әҙерләү: 5-6 аш ҡалағы киптереп ваҡланған имән ҡайырыһын 1 литр һыуға һалып, 30 минут талғын утта ҡайнатырға кәрәк. Ҡайнатманы көнөнә 2-3 тапҡыр, ас ҡарынға, 1 /2 стакан эсергә. Ауыҙ эсе боҙолғанда, теш ите ҡанап шешкәндә был ҡай¬натма менән ауыҙҙы сайҡау файҙалы. Геморрой шешектәре ҡанағанда ла имән ҡайыры ҡайнатмаһын ванна, примочка рәүешендә ҡулланыу ыңғай һөҙөмтә бирәсәк. Аяҡтар ныҡ тирләүсән булғанда ванна яһап була. Баш тиреһе тиҙ майланып барһа ла имән ҡайыры ҡайнатмаһы ярҙам итә ала. Ҡулланыу тәртибе: үрҙә күрһәтелгәнсә әҙерләнгән ҡайнатма шыйығайтыла — 2 аш ҡалағы ҡайнатма киптереп ваҡланған тамыр һәм тамырһабаҡ 1 стакан ҡайнар һыуға һалына. Яһалған дауаны төнгә ҡаршы 1/2 стакан эсергә. == Имән ағасы- халыҡ ижадында == [[Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]]: Йүкә шына имән яра Имән ағас — ҡаты ағас, ҡайын ағас — сырағас. Имән ағасының эйелғәне — һынғаны. Имән бик ҡаты ағас ла, уның ла япрағы һарғая. Имән күмере еҫле булыр. Имән сәтләүеге алмағас төбөнә тәгәрәмәй. == Халыҡ хужалығында имәнде ҡулланыу == [[File:Quercus robur.jpg|Имән]] Имән ҡаты ағас. Ул төҙөлөш материалы булараҡ бик ҡиммәтле. Борон-борондан нығытма өсөн ҡулланылған. Өфөнөң тәүге исеме, ғалимдар иҫбатлауынса Имәнҡала булған. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}} * {{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }} [[Категория:Үҫемлектәр]] [[Категория:Евразия флораһы]] [[Категория:Африка флораһы]] [[Категория:Төньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Көньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Библияла телгә алынған үҫемлектәр]] [[Категория:Ағастар]] bvg63jhhzjc9oynd3sz1u1490qwcpkr 1147537 1147536 2022-07-29T13:50:25Z Баныу 28584 /* Халыҡ хужалығында имәнде ҡулланыу */ wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Имән | image file = Marktræ (Quercus).JPG | image descr = Ағастың дөйөм күренеше | regnum = Үҫемлектәр | divisio = [[Ябыҡ орлоҡлолар]] | classis = [[Ике өлөшлөләр]] | ordo = [[Бук сәскәлеләр]] | familia = бук һымаҡтар | genus = '''Имән''' | latin = {{btname|Quercus|[[L.]]}} | wikispecies = Quercus | section name = Төрҙәре | section text = <center>[[#Наиболее известные виды|''Тексты ҡараҙғыҙ'']]<br>шулай уҡ '''''[[Имән төрҙәре]]'''''</center> | commons = Category:Quercus | itis = 19276 | ncbi = 3511 }} '''Имән''' ({{lang-ru|дуб черешчатый}}, {{lang-lat|Quercus robur}}) — [[бук]] ағастары ғаиләһенә ҡараған, киртләс эре япраҡлы, сәтләүеге булған ҡаты ағас. Ырыу составында 600-гә тиклем төрө бар<ref name="TPL">[[The Plant List]]: [http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ ''Quercus''] {{Wayback|url=http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ |date=20170814223228 }}</ref><ref>{{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }}</ref>. == Ботаник тасуирламаһы == Бейеклеге 40 м-ға етә ала, апрель-май айҙарында сәскә ата, емеше октябрь баштарында өлгөрә. Мәңге йәшел төрҙәренең күбеһенең япраҡтары бөтөн, башҡаларының — эре киртләсле. Сәскәләре бер үк үҫемлектә ата һәм инә була. Имәндәрҙең күбеһе ҙур, тығыҙ ағастар. Был ырыуҙың күп төрҙәре мәңге йәшел үҫемлектәр иҫәбенә ҡарай. Икенселәрендә япраҡтар йыл һайын кибеп ҡойола йәки ағаста ҡала һәм яйлап емерелә<ref name="Э.">{{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}}</ref>. == Таралыуы == [[Файл:Illustration Quercus robur0.jpg|справа|мини|Имән]] Имәндең тәбиғи ареалы — Төньяҡ ярымшарҙың уртаса, субтропик һәм тропик климатлы өлкәләр. Таралыуының көньяҡ сиге булып тропик таулыҡтар тора. Имәндең бер нисә төрө [[Көньяҡ Америка]] һәм [[Индонезия]] утрауҙарында үҫә<ref name="Э." />. [[Башҡортостан]]дың, нигеҙҙә, көнбайыш өлөшөндә үҫә. == Билдәле төрҙәре == [[Файл:Cork oak trunk section.jpg|thumb|right|Поперечный спил ствола пробкового дуба ''[[Quercus suber]]''.]] == Имән ҡайырыһы == Дауалау өсөн йәш имәндең ҡайырыһы ҡулланыла. Уның составында ҡамаштырыу матдәләре, кверцетин, пентозон һ. б. биологик актив матдәләр бар. Имән ҡайырын яҙғыһын (ағас япраҡ ярғанға тиклем) әҙерләйҙәр. Алынған ҡайырҙың оҙонлоғо 20-30 см-ҙан артыҡ булмаһын, һыҙырылған ҡайыр көпшә рәүешендә бөгәрләнә һәм яҡшы елләтелеп торған урында киптерелә. Күгәрмәһен өсөн ҡайыры даими рәүештә әйләндереп торолһон. Ҡайырының тиҙ һынып барыуы уның яҡшы кипкәнен аңлата. == Халыҡ дауаһы == Имән ҡайырыһынан әҙерләнгән ҡайнатманы эс киткәндә, ашҡаҙан-эсәктәрҙең эшсәнлеге боҙолғанда, һейҙек ҡыуығы шешкәндә ҡулланырға кәңәш ителә. Ҡайнатманы әҙерләү: 5-6 аш ҡалағы киптереп ваҡланған имән ҡайырыһын 1 литр һыуға һалып, 30 минут талғын утта ҡайнатырға кәрәк. Ҡайнатманы көнөнә 2-3 тапҡыр, ас ҡарынға, 1 /2 стакан эсергә. Ауыҙ эсе боҙолғанда, теш ите ҡанап шешкәндә был ҡай¬натма менән ауыҙҙы сайҡау файҙалы. Геморрой шешектәре ҡанағанда ла имән ҡайыры ҡайнатмаһын ванна, примочка рәүешендә ҡулланыу ыңғай һөҙөмтә бирәсәк. Аяҡтар ныҡ тирләүсән булғанда ванна яһап була. Баш тиреһе тиҙ майланып барһа ла имән ҡайыры ҡайнатмаһы ярҙам итә ала. Ҡулланыу тәртибе: үрҙә күрһәтелгәнсә әҙерләнгән ҡайнатма шыйығайтыла — 2 аш ҡалағы ҡайнатма киптереп ваҡланған тамыр һәм тамырһабаҡ 1 стакан ҡайнар һыуға һалына. Яһалған дауаны төнгә ҡаршы 1/2 стакан эсергә. == Имән ағасы- халыҡ ижадында == [[Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]]: Йүкә шына имән яра Имән ағас — ҡаты ағас, ҡайын ағас — сырағас. Имән ағасының эйелғәне — һынғаны. Имән бик ҡаты ағас ла, уның ла япрағы һарғая. Имән күмере еҫле булыр. Имән сәтләүеге алмағас төбөнә тәгәрәмәй. == Халыҡ хужалығында имәнде ҡулланыу == [[File:Quercus robur.jpg|справа|мини|Имән]] Имән ҡаты ағас. Ул төҙөлөш материалы булараҡ бик ҡиммәтле. Борон-борондан нығытма өсөн ҡулланылған. Өфөнөң тәүге исеме, ғалимдар иҫбатлауынса Имәнҡала булған. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}} * {{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }} [[Категория:Үҫемлектәр]] [[Категория:Евразия флораһы]] [[Категория:Африка флораһы]] [[Категория:Төньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Көньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Библияла телгә алынған үҫемлектәр]] [[Категория:Ағастар]] pa0ona4m4infqcp3hcqfvoetlc6sk6a 1147573 1147537 2022-07-29T18:22:17Z Баныу 28584 /* Таралыуы */ wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Имән | image file = Marktræ (Quercus).JPG | image descr = Ағастың дөйөм күренеше | regnum = Үҫемлектәр | divisio = [[Ябыҡ орлоҡлолар]] | classis = [[Ике өлөшлөләр]] | ordo = [[Бук сәскәлеләр]] | familia = бук һымаҡтар | genus = '''Имән''' | latin = {{btname|Quercus|[[L.]]}} | wikispecies = Quercus | section name = Төрҙәре | section text = <center>[[#Наиболее известные виды|''Тексты ҡараҙғыҙ'']]<br>шулай уҡ '''''[[Имән төрҙәре]]'''''</center> | commons = Category:Quercus | itis = 19276 | ncbi = 3511 }} '''Имән''' ({{lang-ru|дуб черешчатый}}, {{lang-lat|Quercus robur}}) — [[бук]] ағастары ғаиләһенә ҡараған, киртләс эре япраҡлы, сәтләүеге булған ҡаты ағас. Ырыу составында 600-гә тиклем төрө бар<ref name="TPL">[[The Plant List]]: [http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ ''Quercus''] {{Wayback|url=http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ |date=20170814223228 }}</ref><ref>{{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }}</ref>. == Ботаник тасуирламаһы == Бейеклеге 40 м-ға етә ала, апрель-май айҙарында сәскә ата, емеше октябрь баштарында өлгөрә. Мәңге йәшел төрҙәренең күбеһенең япраҡтары бөтөн, башҡаларының — эре киртләсле. Сәскәләре бер үк үҫемлектә ата һәм инә була. Имәндәрҙең күбеһе ҙур, тығыҙ ағастар. Был ырыуҙың күп төрҙәре мәңге йәшел үҫемлектәр иҫәбенә ҡарай. Икенселәрендә япраҡтар йыл һайын кибеп ҡойола йәки ағаста ҡала һәм яйлап емерелә<ref name="Э.">{{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}}</ref>. == Таралыуы == [[Файл:Illustration Quercus robur0.jpg|справа|мини|Имән]] Имәндең тәбиғи ареалы — Төньяҡ ярымшарҙың уртаса, субтропик һәм тропик климатлы өлкәләр. Таралыуының көньяҡ сиге булып тропик таулыҡтар тора. Имәндең бер нисә төрө [[Көньяҡ Америка]] һәм [[Индонезия]] утрауҙарында үҫә<ref name="Э." />. [[Башҡортостан]]да имән 6528 мең гектар майҙанды биләй, йәки урман майҙанының 11,1 % тәшкил итә. Республикала төп массивтары Көньяҡ Уралдың көнбайыш тау итәге районында, Йылайыр яҫы таулығында һәм Урал алды урман-далаһында урынлашҡан. Имән ағасының таралыуының көньяҡ сиге Шайтантау һыртында (Хәйбулла, Ейәнсура райондары). == Билдәле төрҙәре == [[Файл:Cork oak trunk section.jpg|thumb|right|Поперечный спил ствола пробкового дуба ''[[Quercus suber]]''.]] == Имән ҡайырыһы == Дауалау өсөн йәш имәндең ҡайырыһы ҡулланыла. Уның составында ҡамаштырыу матдәләре, кверцетин, пентозон һ. б. биологик актив матдәләр бар. Имән ҡайырын яҙғыһын (ағас япраҡ ярғанға тиклем) әҙерләйҙәр. Алынған ҡайырҙың оҙонлоғо 20-30 см-ҙан артыҡ булмаһын, һыҙырылған ҡайыр көпшә рәүешендә бөгәрләнә һәм яҡшы елләтелеп торған урында киптерелә. Күгәрмәһен өсөн ҡайыры даими рәүештә әйләндереп торолһон. Ҡайырының тиҙ һынып барыуы уның яҡшы кипкәнен аңлата. == Халыҡ дауаһы == Имән ҡайырыһынан әҙерләнгән ҡайнатманы эс киткәндә, ашҡаҙан-эсәктәрҙең эшсәнлеге боҙолғанда, һейҙек ҡыуығы шешкәндә ҡулланырға кәңәш ителә. Ҡайнатманы әҙерләү: 5-6 аш ҡалағы киптереп ваҡланған имән ҡайырыһын 1 литр һыуға һалып, 30 минут талғын утта ҡайнатырға кәрәк. Ҡайнатманы көнөнә 2-3 тапҡыр, ас ҡарынға, 1 /2 стакан эсергә. Ауыҙ эсе боҙолғанда, теш ите ҡанап шешкәндә был ҡай¬натма менән ауыҙҙы сайҡау файҙалы. Геморрой шешектәре ҡанағанда ла имән ҡайыры ҡайнатмаһын ванна, примочка рәүешендә ҡулланыу ыңғай һөҙөмтә бирәсәк. Аяҡтар ныҡ тирләүсән булғанда ванна яһап була. Баш тиреһе тиҙ майланып барһа ла имән ҡайыры ҡайнатмаһы ярҙам итә ала. Ҡулланыу тәртибе: үрҙә күрһәтелгәнсә әҙерләнгән ҡайнатма шыйығайтыла — 2 аш ҡалағы ҡайнатма киптереп ваҡланған тамыр һәм тамырһабаҡ 1 стакан ҡайнар һыуға һалына. Яһалған дауаны төнгә ҡаршы 1/2 стакан эсергә. == Имән ағасы- халыҡ ижадында == [[Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]]: Йүкә шына имән яра Имән ағас — ҡаты ағас, ҡайын ағас — сырағас. Имән ағасының эйелғәне — һынғаны. Имән бик ҡаты ағас ла, уның ла япрағы һарғая. Имән күмере еҫле булыр. Имән сәтләүеге алмағас төбөнә тәгәрәмәй. == Халыҡ хужалығында имәнде ҡулланыу == [[File:Quercus robur.jpg|справа|мини|Имән]] Имән ҡаты ағас. Ул төҙөлөш материалы булараҡ бик ҡиммәтле. Борон-борондан нығытма өсөн ҡулланылған. Өфөнөң тәүге исеме, ғалимдар иҫбатлауынса Имәнҡала булған. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}} * {{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }} [[Категория:Үҫемлектәр]] [[Категория:Евразия флораһы]] [[Категория:Африка флораһы]] [[Категория:Төньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Көньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Библияла телгә алынған үҫемлектәр]] [[Категория:Ағастар]] pm9u7lidm6khs72mr8rostw0yqegv56 1147578 1147573 2022-07-29T18:41:13Z Баныу 28584 /* Таралыуы */ өҫтәмә мәғлүмәт wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Имән | image file = Marktræ (Quercus).JPG | image descr = Ағастың дөйөм күренеше | regnum = Үҫемлектәр | divisio = [[Ябыҡ орлоҡлолар]] | classis = [[Ике өлөшлөләр]] | ordo = [[Бук сәскәлеләр]] | familia = бук һымаҡтар | genus = '''Имән''' | latin = {{btname|Quercus|[[L.]]}} | wikispecies = Quercus | section name = Төрҙәре | section text = <center>[[#Наиболее известные виды|''Тексты ҡараҙғыҙ'']]<br>шулай уҡ '''''[[Имән төрҙәре]]'''''</center> | commons = Category:Quercus | itis = 19276 | ncbi = 3511 }} '''Имән''' ({{lang-ru|дуб черешчатый}}, {{lang-lat|Quercus robur}}) — [[бук]] ағастары ғаиләһенә ҡараған, киртләс эре япраҡлы, сәтләүеге булған ҡаты ағас. Ырыу составында 600-гә тиклем төрө бар<ref name="TPL">[[The Plant List]]: [http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ ''Quercus''] {{Wayback|url=http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ |date=20170814223228 }}</ref><ref>{{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }}</ref>. == Ботаник тасуирламаһы == Бейеклеге 40 м-ға етә ала, апрель-май айҙарында сәскә ата, емеше октябрь баштарында өлгөрә. Мәңге йәшел төрҙәренең күбеһенең япраҡтары бөтөн, башҡаларының — эре киртләсле. Сәскәләре бер үк үҫемлектә ата һәм инә була. Имәндәрҙең күбеһе ҙур, тығыҙ ағастар. Был ырыуҙың күп төрҙәре мәңге йәшел үҫемлектәр иҫәбенә ҡарай. Икенселәрендә япраҡтар йыл һайын кибеп ҡойола йәки ағаста ҡала һәм яйлап емерелә<ref name="Э.">{{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}}</ref>. == Таралыуы == [[Файл:Illustration Quercus robur0.jpg|справа|мини|Имән]] Имәндең тәбиғи ареалы — Төньяҡ ярымшарҙың уртаса, субтропик һәм тропик климатлы өлкәләр. Таралыуының көньяҡ сиге булып тропик таулыҡтар тора. Имәндең бер нисә төрө [[Көньяҡ Америка]] һәм [[Индонезия]] утрауҙарында үҫә<ref name="Э." />. [[Башҡортостан]]да имән 6528 мең гектар майҙанды биләй, йәки урман майҙанының 11,1 % тәшкил итә. Республикала төп массивтары Көньяҡ Уралдың көнбайыш тау итәге районында, Йылайыр яҫы таулығында һәм [[Урал алды]] урман-далаһында урынлашҡан. Имән ағасының таралыуының көньяҡ сиге [[Шайтантау (тау һырты)|Шайтантау]] һыртында ([[Хәйбулла районы|Хәйбулла]], [[Ейәнсура]] райондары)<ref name="Л.">[https://bookree.org/reader?file=760783 Е.В.Кучеров, Д.Н.Лазарев, В.К. Десяткин «Лекарственные растения Башкирии» стр. 42 ]</ref>. == Билдәле төрҙәре == [[Файл:Cork oak trunk section.jpg|thumb|right|Поперечный спил ствола пробкового дуба ''[[Quercus suber]]''.]] == Имән ҡайырыһы == Дауалау өсөн йәш имәндең ҡайырыһы ҡулланыла. Уның составында ҡамаштырыу матдәләре, кверцетин, пентозон һ. б. биологик актив матдәләр бар. Имән ҡайырын яҙғыһын (ағас япраҡ ярғанға тиклем) әҙерләйҙәр. Алынған ҡайырҙың оҙонлоғо 20-30 см-ҙан артыҡ булмаһын, һыҙырылған ҡайыр көпшә рәүешендә бөгәрләнә һәм яҡшы елләтелеп торған урында киптерелә. Күгәрмәһен өсөн ҡайыры даими рәүештә әйләндереп торолһон. Ҡайырының тиҙ һынып барыуы уның яҡшы кипкәнен аңлата. == Халыҡ дауаһы == Имән ҡайырыһынан әҙерләнгән ҡайнатманы эс киткәндә, ашҡаҙан-эсәктәрҙең эшсәнлеге боҙолғанда, һейҙек ҡыуығы шешкәндә ҡулланырға кәңәш ителә. Ҡайнатманы әҙерләү: 5-6 аш ҡалағы киптереп ваҡланған имән ҡайырыһын 1 литр һыуға һалып, 30 минут талғын утта ҡайнатырға кәрәк. Ҡайнатманы көнөнә 2-3 тапҡыр, ас ҡарынға, 1 /2 стакан эсергә. Ауыҙ эсе боҙолғанда, теш ите ҡанап шешкәндә был ҡай¬натма менән ауыҙҙы сайҡау файҙалы. Геморрой шешектәре ҡанағанда ла имән ҡайыры ҡайнатмаһын ванна, примочка рәүешендә ҡулланыу ыңғай һөҙөмтә бирәсәк. Аяҡтар ныҡ тирләүсән булғанда ванна яһап була. Баш тиреһе тиҙ майланып барһа ла имән ҡайыры ҡайнатмаһы ярҙам итә ала. Ҡулланыу тәртибе: үрҙә күрһәтелгәнсә әҙерләнгән ҡайнатма шыйығайтыла — 2 аш ҡалағы ҡайнатма киптереп ваҡланған тамыр һәм тамырһабаҡ 1 стакан ҡайнар һыуға һалына. Яһалған дауаны төнгә ҡаршы 1/2 стакан эсергә. == Имән ағасы- халыҡ ижадында == [[Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]]: Йүкә шына имән яра Имән ағас — ҡаты ағас, ҡайын ағас — сырағас. Имән ағасының эйелғәне — һынғаны. Имән бик ҡаты ағас ла, уның ла япрағы һарғая. Имән күмере еҫле булыр. Имән сәтләүеге алмағас төбөнә тәгәрәмәй. == Халыҡ хужалығында имәнде ҡулланыу == [[File:Quercus robur.jpg|справа|мини|Имән]] Имән ҡаты ағас. Ул төҙөлөш материалы булараҡ бик ҡиммәтле. Борон-борондан нығытма өсөн ҡулланылған. Өфөнөң тәүге исеме, ғалимдар иҫбатлауынса Имәнҡала булған. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}} * {{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }} [[Категория:Үҫемлектәр]] [[Категория:Евразия флораһы]] [[Категория:Африка флораһы]] [[Категория:Төньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Көньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Библияла телгә алынған үҫемлектәр]] [[Категория:Ағастар]] 6v1zorsp1o0awatyq1561obwny34crx 1147582 1147578 2022-07-29T18:44:40Z Баныу 28584 /* Имән ҡайырыһы */ wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Имән | image file = Marktræ (Quercus).JPG | image descr = Ағастың дөйөм күренеше | regnum = Үҫемлектәр | divisio = [[Ябыҡ орлоҡлолар]] | classis = [[Ике өлөшлөләр]] | ordo = [[Бук сәскәлеләр]] | familia = бук һымаҡтар | genus = '''Имән''' | latin = {{btname|Quercus|[[L.]]}} | wikispecies = Quercus | section name = Төрҙәре | section text = <center>[[#Наиболее известные виды|''Тексты ҡараҙғыҙ'']]<br>шулай уҡ '''''[[Имән төрҙәре]]'''''</center> | commons = Category:Quercus | itis = 19276 | ncbi = 3511 }} '''Имән''' ({{lang-ru|дуб черешчатый}}, {{lang-lat|Quercus robur}}) — [[бук]] ағастары ғаиләһенә ҡараған, киртләс эре япраҡлы, сәтләүеге булған ҡаты ағас. Ырыу составында 600-гә тиклем төрө бар<ref name="TPL">[[The Plant List]]: [http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ ''Quercus''] {{Wayback|url=http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ |date=20170814223228 }}</ref><ref>{{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }}</ref>. == Ботаник тасуирламаһы == Бейеклеге 40 м-ға етә ала, апрель-май айҙарында сәскә ата, емеше октябрь баштарында өлгөрә. Мәңге йәшел төрҙәренең күбеһенең япраҡтары бөтөн, башҡаларының — эре киртләсле. Сәскәләре бер үк үҫемлектә ата һәм инә була. Имәндәрҙең күбеһе ҙур, тығыҙ ағастар. Был ырыуҙың күп төрҙәре мәңге йәшел үҫемлектәр иҫәбенә ҡарай. Икенселәрендә япраҡтар йыл һайын кибеп ҡойола йәки ағаста ҡала һәм яйлап емерелә<ref name="Э.">{{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}}</ref>. == Таралыуы == [[Файл:Illustration Quercus robur0.jpg|справа|мини|Имән]] Имәндең тәбиғи ареалы — Төньяҡ ярымшарҙың уртаса, субтропик һәм тропик климатлы өлкәләр. Таралыуының көньяҡ сиге булып тропик таулыҡтар тора. Имәндең бер нисә төрө [[Көньяҡ Америка]] һәм [[Индонезия]] утрауҙарында үҫә<ref name="Э." />. [[Башҡортостан]]да имән 6528 мең гектар майҙанды биләй, йәки урман майҙанының 11,1 % тәшкил итә. Республикала төп массивтары Көньяҡ Уралдың көнбайыш тау итәге районында, Йылайыр яҫы таулығында һәм [[Урал алды]] урман-далаһында урынлашҡан. Имән ағасының таралыуының көньяҡ сиге [[Шайтантау (тау һырты)|Шайтантау]] һыртында ([[Хәйбулла районы|Хәйбулла]], [[Ейәнсура]] райондары)<ref name="Л.">[https://bookree.org/reader?file=760783 Е.В.Кучеров, Д.Н.Лазарев, В.К. Десяткин «Лекарственные растения Башкирии» стр. 42 ]</ref>. == Билдәле төрҙәре == [[Файл:Cork oak trunk section.jpg|thumb|right|Поперечный спил ствола пробкового дуба ''[[Quercus suber]]''.]] == Имән ҡайырыһы == Дауалау өсөн йәш имәндең ҡайырыһы ҡулланыла. Уның составында ҡамаштырыу матдәләре, кверцетин, пентозон һ. б. биологик актив матдәләр бар. Имән ҡайырын яҙғыһын (ағас япраҡ ярғанға тиклем) әҙерләйҙәр. Алынған ҡайырҙың оҙонлоғо 20-30 см-ҙан артыҡ булмаһын, һыҙырылған ҡайыр көпшә рәүешендә бөгәрләнә һәм яҡшы елләтелеп торған урында киптерелә. Күгәрмәһен өсөн ҡайыры даими рәүештә әйләндереп торолһон. Ҡайырының тиҙ һынып барыуы уның яҡшы кипкәнен аңлата<ref name="Л." />. == Халыҡ дауаһы == Имән ҡайырыһынан әҙерләнгән ҡайнатманы эс киткәндә, ашҡаҙан-эсәктәрҙең эшсәнлеге боҙолғанда, һейҙек ҡыуығы шешкәндә ҡулланырға кәңәш ителә. Ҡайнатманы әҙерләү: 5-6 аш ҡалағы киптереп ваҡланған имән ҡайырыһын 1 литр һыуға һалып, 30 минут талғын утта ҡайнатырға кәрәк. Ҡайнатманы көнөнә 2-3 тапҡыр, ас ҡарынға, 1 /2 стакан эсергә. Ауыҙ эсе боҙолғанда, теш ите ҡанап шешкәндә был ҡай¬натма менән ауыҙҙы сайҡау файҙалы. Геморрой шешектәре ҡанағанда ла имән ҡайыры ҡайнатмаһын ванна, примочка рәүешендә ҡулланыу ыңғай һөҙөмтә бирәсәк. Аяҡтар ныҡ тирләүсән булғанда ванна яһап була. Баш тиреһе тиҙ майланып барһа ла имән ҡайыры ҡайнатмаһы ярҙам итә ала. Ҡулланыу тәртибе: үрҙә күрһәтелгәнсә әҙерләнгән ҡайнатма шыйығайтыла — 2 аш ҡалағы ҡайнатма киптереп ваҡланған тамыр һәм тамырһабаҡ 1 стакан ҡайнар һыуға һалына. Яһалған дауаны төнгә ҡаршы 1/2 стакан эсергә. == Имән ағасы- халыҡ ижадында == [[Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]]: Йүкә шына имән яра Имән ағас — ҡаты ағас, ҡайын ағас — сырағас. Имән ағасының эйелғәне — һынғаны. Имән бик ҡаты ағас ла, уның ла япрағы һарғая. Имән күмере еҫле булыр. Имән сәтләүеге алмағас төбөнә тәгәрәмәй. == Халыҡ хужалығында имәнде ҡулланыу == [[File:Quercus robur.jpg|справа|мини|Имән]] Имән ҡаты ағас. Ул төҙөлөш материалы булараҡ бик ҡиммәтле. Борон-борондан нығытма өсөн ҡулланылған. Өфөнөң тәүге исеме, ғалимдар иҫбатлауынса Имәнҡала булған. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}} * {{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }} [[Категория:Үҫемлектәр]] [[Категория:Евразия флораһы]] [[Категория:Африка флораһы]] [[Категория:Төньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Көньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Библияла телгә алынған үҫемлектәр]] [[Категория:Ағастар]] 0dlff052z7wtcxbw78be6wjz9wkiixz 1147589 1147582 2022-07-29T18:53:40Z Баныу 28584 /* Ботаник тасуирламаһы */ өҫтәмә мәғлүмәт wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Имән | image file = Marktræ (Quercus).JPG | image descr = Ағастың дөйөм күренеше | regnum = Үҫемлектәр | divisio = [[Ябыҡ орлоҡлолар]] | classis = [[Ике өлөшлөләр]] | ordo = [[Бук сәскәлеләр]] | familia = бук һымаҡтар | genus = '''Имән''' | latin = {{btname|Quercus|[[L.]]}} | wikispecies = Quercus | section name = Төрҙәре | section text = <center>[[#Наиболее известные виды|''Тексты ҡараҙғыҙ'']]<br>шулай уҡ '''''[[Имән төрҙәре]]'''''</center> | commons = Category:Quercus | itis = 19276 | ncbi = 3511 }} '''Имән''' ({{lang-ru|дуб черешчатый}}, {{lang-lat|Quercus robur}}) — [[бук]] ағастары ғаиләһенә ҡараған, киртләс эре япраҡлы, сәтләүеге булған ҡаты ағас. Ырыу составында 600-гә тиклем төрө бар<ref name="TPL">[[The Plant List]]: [http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ ''Quercus''] {{Wayback|url=http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ |date=20170814223228 }}</ref><ref>{{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }}</ref>. == Ботаник тасуирламаһы == Бейеклеге 40 м-ға етә ала, Башҡортостан тәбиғәт шарттарында 25-30 метр. Сатыры тармаҡлы, йәштәре шыма ҡабыҡлы, зәйтүн-һоро төҫтә. Апрель-май айҙарында сәскә ата, емеше октябрь баштарында өлгөрә<ref name="Л." />. Мәңге йәшел төрҙәренең күбеһенең япраҡтары бөтөн, башҡаларының — эре киртләсле. Сәскәләре бер үк үҫемлектә ата һәм инә була. Имәндәрҙең күбеһе ҙур, тығыҙ ағастар. Был ырыуҙың күп төрҙәре мәңге йәшел үҫемлектәр иҫәбенә ҡарай. Икенселәрендә япраҡтар йыл һайын кибеп ҡойола йәки ағаста ҡала һәм яйлап емерелә<ref name="Э.">{{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}}</ref>. == Таралыуы == [[Файл:Illustration Quercus robur0.jpg|справа|мини|Имән]] Имәндең тәбиғи ареалы — Төньяҡ ярымшарҙың уртаса, субтропик һәм тропик климатлы өлкәләр. Таралыуының көньяҡ сиге булып тропик таулыҡтар тора. Имәндең бер нисә төрө [[Көньяҡ Америка]] һәм [[Индонезия]] утрауҙарында үҫә<ref name="Э." />. [[Башҡортостан]]да имән 6528 мең гектар майҙанды биләй, йәки урман майҙанының 11,1 % тәшкил итә. Республикала төп массивтары Көньяҡ Уралдың көнбайыш тау итәге районында, Йылайыр яҫы таулығында һәм [[Урал алды]] урман-далаһында урынлашҡан. Имән ағасының таралыуының көньяҡ сиге [[Шайтантау (тау һырты)|Шайтантау]] һыртында ([[Хәйбулла районы|Хәйбулла]], [[Ейәнсура]] райондары)<ref name="Л.">[https://bookree.org/reader?file=760783 Е.В.Кучеров, Д.Н.Лазарев, В.К. Десяткин «Лекарственные растения Башкирии» стр. 42 ]</ref>. == Билдәле төрҙәре == [[Файл:Cork oak trunk section.jpg|thumb|right|Поперечный спил ствола пробкового дуба ''[[Quercus suber]]''.]] == Имән ҡайырыһы == Дауалау өсөн йәш имәндең ҡайырыһы ҡулланыла. Уның составында ҡамаштырыу матдәләре, кверцетин, пентозон һ. б. биологик актив матдәләр бар. Имән ҡайырын яҙғыһын (ағас япраҡ ярғанға тиклем) әҙерләйҙәр. Алынған ҡайырҙың оҙонлоғо 20-30 см-ҙан артыҡ булмаһын, һыҙырылған ҡайыр көпшә рәүешендә бөгәрләнә һәм яҡшы елләтелеп торған урында киптерелә. Күгәрмәһен өсөн ҡайыры даими рәүештә әйләндереп торолһон. Ҡайырының тиҙ һынып барыуы уның яҡшы кипкәнен аңлата<ref name="Л." />. == Халыҡ дауаһы == Имән ҡайырыһынан әҙерләнгән ҡайнатманы эс киткәндә, ашҡаҙан-эсәктәрҙең эшсәнлеге боҙолғанда, һейҙек ҡыуығы шешкәндә ҡулланырға кәңәш ителә. Ҡайнатманы әҙерләү: 5-6 аш ҡалағы киптереп ваҡланған имән ҡайырыһын 1 литр һыуға һалып, 30 минут талғын утта ҡайнатырға кәрәк. Ҡайнатманы көнөнә 2-3 тапҡыр, ас ҡарынға, 1 /2 стакан эсергә. Ауыҙ эсе боҙолғанда, теш ите ҡанап шешкәндә был ҡай¬натма менән ауыҙҙы сайҡау файҙалы. Геморрой шешектәре ҡанағанда ла имән ҡайыры ҡайнатмаһын ванна, примочка рәүешендә ҡулланыу ыңғай һөҙөмтә бирәсәк. Аяҡтар ныҡ тирләүсән булғанда ванна яһап була. Баш тиреһе тиҙ майланып барһа ла имән ҡайыры ҡайнатмаһы ярҙам итә ала. Ҡулланыу тәртибе: үрҙә күрһәтелгәнсә әҙерләнгән ҡайнатма шыйығайтыла — 2 аш ҡалағы ҡайнатма киптереп ваҡланған тамыр һәм тамырһабаҡ 1 стакан ҡайнар һыуға һалына. Яһалған дауаны төнгә ҡаршы 1/2 стакан эсергә. == Имән ағасы- халыҡ ижадында == [[Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]]: Йүкә шына имән яра Имән ағас — ҡаты ағас, ҡайын ағас — сырағас. Имән ағасының эйелғәне — һынғаны. Имән бик ҡаты ағас ла, уның ла япрағы һарғая. Имән күмере еҫле булыр. Имән сәтләүеге алмағас төбөнә тәгәрәмәй. == Халыҡ хужалығында имәнде ҡулланыу == [[File:Quercus robur.jpg|справа|мини|Имән]] Имән ҡаты ағас. Ул төҙөлөш материалы булараҡ бик ҡиммәтле. Борон-борондан нығытма өсөн ҡулланылған. Өфөнөң тәүге исеме, ғалимдар иҫбатлауынса Имәнҡала булған. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}} * {{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }} [[Категория:Үҫемлектәр]] [[Категория:Евразия флораһы]] [[Категория:Африка флораһы]] [[Категория:Төньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Көньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Библияла телгә алынған үҫемлектәр]] [[Категория:Ағастар]] dzbs9wx5m7mpl5legak5qqg4psv61ih 1147590 1147589 2022-07-29T18:54:28Z Баныу 28584 /* Иҫкәрмәләр */ wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Имән | image file = Marktræ (Quercus).JPG | image descr = Ағастың дөйөм күренеше | regnum = Үҫемлектәр | divisio = [[Ябыҡ орлоҡлолар]] | classis = [[Ике өлөшлөләр]] | ordo = [[Бук сәскәлеләр]] | familia = бук һымаҡтар | genus = '''Имән''' | latin = {{btname|Quercus|[[L.]]}} | wikispecies = Quercus | section name = Төрҙәре | section text = <center>[[#Наиболее известные виды|''Тексты ҡараҙғыҙ'']]<br>шулай уҡ '''''[[Имән төрҙәре]]'''''</center> | commons = Category:Quercus | itis = 19276 | ncbi = 3511 }} '''Имән''' ({{lang-ru|дуб черешчатый}}, {{lang-lat|Quercus robur}}) — [[бук]] ағастары ғаиләһенә ҡараған, киртләс эре япраҡлы, сәтләүеге булған ҡаты ағас. Ырыу составында 600-гә тиклем төрө бар<ref name="TPL">[[The Plant List]]: [http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ ''Quercus''] {{Wayback|url=http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ |date=20170814223228 }}</ref><ref>{{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }}</ref>. == Ботаник тасуирламаһы == Бейеклеге 40 м-ға етә ала, Башҡортостан тәбиғәт шарттарында 25-30 метр. Сатыры тармаҡлы, йәштәре шыма ҡабыҡлы, зәйтүн-һоро төҫтә. Апрель-май айҙарында сәскә ата, емеше октябрь баштарында өлгөрә<ref name="Л." />. Мәңге йәшел төрҙәренең күбеһенең япраҡтары бөтөн, башҡаларының — эре киртләсле. Сәскәләре бер үк үҫемлектә ата һәм инә була. Имәндәрҙең күбеһе ҙур, тығыҙ ағастар. Был ырыуҙың күп төрҙәре мәңге йәшел үҫемлектәр иҫәбенә ҡарай. Икенселәрендә япраҡтар йыл һайын кибеп ҡойола йәки ағаста ҡала һәм яйлап емерелә<ref name="Э.">{{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}}</ref>. == Таралыуы == [[Файл:Illustration Quercus robur0.jpg|справа|мини|Имән]] Имәндең тәбиғи ареалы — Төньяҡ ярымшарҙың уртаса, субтропик һәм тропик климатлы өлкәләр. Таралыуының көньяҡ сиге булып тропик таулыҡтар тора. Имәндең бер нисә төрө [[Көньяҡ Америка]] һәм [[Индонезия]] утрауҙарында үҫә<ref name="Э." />. [[Башҡортостан]]да имән 6528 мең гектар майҙанды биләй, йәки урман майҙанының 11,1 % тәшкил итә. Республикала төп массивтары Көньяҡ Уралдың көнбайыш тау итәге районында, Йылайыр яҫы таулығында һәм [[Урал алды]] урман-далаһында урынлашҡан. Имән ағасының таралыуының көньяҡ сиге [[Шайтантау (тау һырты)|Шайтантау]] һыртында ([[Хәйбулла районы|Хәйбулла]], [[Ейәнсура]] райондары)<ref name="Л.">[https://bookree.org/reader?file=760783 Е.В.Кучеров, Д.Н.Лазарев, В.К. Десяткин «Лекарственные растения Башкирии» стр. 42 ]</ref>. == Билдәле төрҙәре == [[Файл:Cork oak trunk section.jpg|thumb|right|Поперечный спил ствола пробкового дуба ''[[Quercus suber]]''.]] == Имән ҡайырыһы == Дауалау өсөн йәш имәндең ҡайырыһы ҡулланыла. Уның составында ҡамаштырыу матдәләре, кверцетин, пентозон һ. б. биологик актив матдәләр бар. Имән ҡайырын яҙғыһын (ағас япраҡ ярғанға тиклем) әҙерләйҙәр. Алынған ҡайырҙың оҙонлоғо 20-30 см-ҙан артыҡ булмаһын, һыҙырылған ҡайыр көпшә рәүешендә бөгәрләнә һәм яҡшы елләтелеп торған урында киптерелә. Күгәрмәһен өсөн ҡайыры даими рәүештә әйләндереп торолһон. Ҡайырының тиҙ һынып барыуы уның яҡшы кипкәнен аңлата<ref name="Л." />. == Халыҡ дауаһы == Имән ҡайырыһынан әҙерләнгән ҡайнатманы эс киткәндә, ашҡаҙан-эсәктәрҙең эшсәнлеге боҙолғанда, һейҙек ҡыуығы шешкәндә ҡулланырға кәңәш ителә. Ҡайнатманы әҙерләү: 5-6 аш ҡалағы киптереп ваҡланған имән ҡайырыһын 1 литр һыуға һалып, 30 минут талғын утта ҡайнатырға кәрәк. Ҡайнатманы көнөнә 2-3 тапҡыр, ас ҡарынға, 1 /2 стакан эсергә. Ауыҙ эсе боҙолғанда, теш ите ҡанап шешкәндә был ҡай¬натма менән ауыҙҙы сайҡау файҙалы. Геморрой шешектәре ҡанағанда ла имән ҡайыры ҡайнатмаһын ванна, примочка рәүешендә ҡулланыу ыңғай һөҙөмтә бирәсәк. Аяҡтар ныҡ тирләүсән булғанда ванна яһап була. Баш тиреһе тиҙ майланып барһа ла имән ҡайыры ҡайнатмаһы ярҙам итә ала. Ҡулланыу тәртибе: үрҙә күрһәтелгәнсә әҙерләнгән ҡайнатма шыйығайтыла — 2 аш ҡалағы ҡайнатма киптереп ваҡланған тамыр һәм тамырһабаҡ 1 стакан ҡайнар һыуға һалына. Яһалған дауаны төнгә ҡаршы 1/2 стакан эсергә. == Имән ағасы- халыҡ ижадында == [[Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]]: Йүкә шына имән яра Имән ағас — ҡаты ағас, ҡайын ағас — сырағас. Имән ағасының эйелғәне — һынғаны. Имән бик ҡаты ағас ла, уның ла япрағы һарғая. Имән күмере еҫле булыр. Имән сәтләүеге алмағас төбөнә тәгәрәмәй. == Халыҡ хужалығында имәнде ҡулланыу == [[File:Quercus robur.jpg|справа|мини|Имән]] Имән ҡаты ағас. Ул төҙөлөш материалы булараҡ бик ҡиммәтле. Борон-борондан нығытма өсөн ҡулланылған. Өфөнөң тәүге исеме, ғалимдар иҫбатлауынса Имәнҡала булған. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}} * {{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }} [[Категория:Үҫемлектәр]] [[Категория:Евразия флораһы]] [[Категория:Африка флораһы]] [[Категория:Төньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Көньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Библияла телгә алынған үҫемлектәр]] [[Категория:Ағастар]] mavmczx3z7ac6ei3cg3f26na7x5oqxq 1147593 1147590 2022-07-29T18:57:28Z Баныу 28584 /* Халыҡ дауаһы */ сығанаҡтар wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Имән | image file = Marktræ (Quercus).JPG | image descr = Ағастың дөйөм күренеше | regnum = Үҫемлектәр | divisio = [[Ябыҡ орлоҡлолар]] | classis = [[Ике өлөшлөләр]] | ordo = [[Бук сәскәлеләр]] | familia = бук һымаҡтар | genus = '''Имән''' | latin = {{btname|Quercus|[[L.]]}} | wikispecies = Quercus | section name = Төрҙәре | section text = <center>[[#Наиболее известные виды|''Тексты ҡараҙғыҙ'']]<br>шулай уҡ '''''[[Имән төрҙәре]]'''''</center> | commons = Category:Quercus | itis = 19276 | ncbi = 3511 }} '''Имән''' ({{lang-ru|дуб черешчатый}}, {{lang-lat|Quercus robur}}) — [[бук]] ағастары ғаиләһенә ҡараған, киртләс эре япраҡлы, сәтләүеге булған ҡаты ағас. Ырыу составында 600-гә тиклем төрө бар<ref name="TPL">[[The Plant List]]: [http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ ''Quercus''] {{Wayback|url=http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ |date=20170814223228 }}</ref><ref>{{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }}</ref>. == Ботаник тасуирламаһы == Бейеклеге 40 м-ға етә ала, Башҡортостан тәбиғәт шарттарында 25-30 метр. Сатыры тармаҡлы, йәштәре шыма ҡабыҡлы, зәйтүн-һоро төҫтә. Апрель-май айҙарында сәскә ата, емеше октябрь баштарында өлгөрә<ref name="Л." />. Мәңге йәшел төрҙәренең күбеһенең япраҡтары бөтөн, башҡаларының — эре киртләсле. Сәскәләре бер үк үҫемлектә ата һәм инә була. Имәндәрҙең күбеһе ҙур, тығыҙ ағастар. Был ырыуҙың күп төрҙәре мәңге йәшел үҫемлектәр иҫәбенә ҡарай. Икенселәрендә япраҡтар йыл һайын кибеп ҡойола йәки ағаста ҡала һәм яйлап емерелә<ref name="Э.">{{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}}</ref>. == Таралыуы == [[Файл:Illustration Quercus robur0.jpg|справа|мини|Имән]] Имәндең тәбиғи ареалы — Төньяҡ ярымшарҙың уртаса, субтропик һәм тропик климатлы өлкәләр. Таралыуының көньяҡ сиге булып тропик таулыҡтар тора. Имәндең бер нисә төрө [[Көньяҡ Америка]] һәм [[Индонезия]] утрауҙарында үҫә<ref name="Э." />. [[Башҡортостан]]да имән 6528 мең гектар майҙанды биләй, йәки урман майҙанының 11,1 % тәшкил итә. Республикала төп массивтары Көньяҡ Уралдың көнбайыш тау итәге районында, Йылайыр яҫы таулығында һәм [[Урал алды]] урман-далаһында урынлашҡан. Имән ағасының таралыуының көньяҡ сиге [[Шайтантау (тау һырты)|Шайтантау]] һыртында ([[Хәйбулла районы|Хәйбулла]], [[Ейәнсура]] райондары)<ref name="Л.">[https://bookree.org/reader?file=760783 Е.В.Кучеров, Д.Н.Лазарев, В.К. Десяткин «Лекарственные растения Башкирии» стр. 42 ]</ref>. == Билдәле төрҙәре == [[Файл:Cork oak trunk section.jpg|thumb|right|Поперечный спил ствола пробкового дуба ''[[Quercus suber]]''.]] == Имән ҡайырыһы == Дауалау өсөн йәш имәндең ҡайырыһы ҡулланыла. Уның составында ҡамаштырыу матдәләре, кверцетин, пентозон һ. б. биологик актив матдәләр бар. Имән ҡайырын яҙғыһын (ағас япраҡ ярғанға тиклем) әҙерләйҙәр. Алынған ҡайырҙың оҙонлоғо 20-30 см-ҙан артыҡ булмаһын, һыҙырылған ҡайыр көпшә рәүешендә бөгәрләнә һәм яҡшы елләтелеп торған урында киптерелә. Күгәрмәһен өсөн ҡайыры даими рәүештә әйләндереп торолһон. Ҡайырының тиҙ һынып барыуы уның яҡшы кипкәнен аңлата<ref name="Л." />. == Халыҡ дауаһы == Имән ҡайырыһынан әҙерләнгән ҡайнатманы эс киткәндә, ашҡаҙан-эсәктәрҙең эшсәнлеге боҙолғанда, һейҙек ҡыуығы шешкәндә ҡулланырға кәңәш ителә. Ҡайнатманы әҙерләү: 5-6 аш ҡалағы киптереп ваҡланған имән ҡайырыһын 1 литр һыуға һалып, 30 минут талғын утта ҡайнатырға кәрәк. Ҡайнатманы көнөнә 2-3 тапҡыр, ас ҡарынға, 1 /2 стакан эсергә. Ауыҙ эсе боҙолғанда, теш ите ҡанап шешкәндә был ҡай¬натма менән ауыҙҙы сайҡау файҙалы. Геморрой шешектәре ҡанағанда ла имән ҡайыры ҡайнатмаһын ванна, примочка рәүешендә ҡулланыу ыңғай һөҙөмтә бирәсәк. Аяҡтар ныҡ тирләүсән булғанда ванна яһап була. Баш тиреһе тиҙ майланып барһа ла, имән ҡайыры ҡайнатмаһы ярҙам итә ала. Ҡулланыу тәртибе: үрҙә күрһәтелгәнсә әҙерләнгән ҡайнатма шыйығайтыла — 2 аш ҡалағы ҡайнатма киптереп ваҡланған тамыр һәм тамырһабаҡ 1 стакан ҡайнар һыуға һалына. Яһалған дауаны төнгә ҡаршы 1/2 стакан эсергә<ref name="Л." />. == Имән ағасы- халыҡ ижадында == [[Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]]: Йүкә шына имән яра Имән ағас — ҡаты ағас, ҡайын ағас — сырағас. Имән ағасының эйелғәне — һынғаны. Имән бик ҡаты ағас ла, уның ла япрағы һарғая. Имән күмере еҫле булыр. Имән сәтләүеге алмағас төбөнә тәгәрәмәй. == Халыҡ хужалығында имәнде ҡулланыу == [[File:Quercus robur.jpg|справа|мини|Имән]] Имән ҡаты ағас. Ул төҙөлөш материалы булараҡ бик ҡиммәтле. Борон-борондан нығытма өсөн ҡулланылған. Өфөнөң тәүге исеме, ғалимдар иҫбатлауынса Имәнҡала булған. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}} * {{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }} [[Категория:Үҫемлектәр]] [[Категория:Евразия флораһы]] [[Категория:Африка флораһы]] [[Категория:Төньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Көньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Библияла телгә алынған үҫемлектәр]] [[Категория:Ағастар]] 0m66326abro6trogl9bnyj19i44a8qh 1147595 1147593 2022-07-29T18:58:56Z Баныу 28584 /* Һылтанмалар */ өҫтәмә мәғлүмәт wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Имән | image file = Marktræ (Quercus).JPG | image descr = Ағастың дөйөм күренеше | regnum = Үҫемлектәр | divisio = [[Ябыҡ орлоҡлолар]] | classis = [[Ике өлөшлөләр]] | ordo = [[Бук сәскәлеләр]] | familia = бук һымаҡтар | genus = '''Имән''' | latin = {{btname|Quercus|[[L.]]}} | wikispecies = Quercus | section name = Төрҙәре | section text = <center>[[#Наиболее известные виды|''Тексты ҡараҙғыҙ'']]<br>шулай уҡ '''''[[Имән төрҙәре]]'''''</center> | commons = Category:Quercus | itis = 19276 | ncbi = 3511 }} '''Имән''' ({{lang-ru|дуб черешчатый}}, {{lang-lat|Quercus robur}}) — [[бук]] ағастары ғаиләһенә ҡараған, киртләс эре япраҡлы, сәтләүеге булған ҡаты ағас. Ырыу составында 600-гә тиклем төрө бар<ref name="TPL">[[The Plant List]]: [http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ ''Quercus''] {{Wayback|url=http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ |date=20170814223228 }}</ref><ref>{{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }}</ref>. == Ботаник тасуирламаһы == Бейеклеге 40 м-ға етә ала, Башҡортостан тәбиғәт шарттарында 25-30 метр. Сатыры тармаҡлы, йәштәре шыма ҡабыҡлы, зәйтүн-һоро төҫтә. Апрель-май айҙарында сәскә ата, емеше октябрь баштарында өлгөрә<ref name="Л." />. Мәңге йәшел төрҙәренең күбеһенең япраҡтары бөтөн, башҡаларының — эре киртләсле. Сәскәләре бер үк үҫемлектә ата һәм инә була. Имәндәрҙең күбеһе ҙур, тығыҙ ағастар. Был ырыуҙың күп төрҙәре мәңге йәшел үҫемлектәр иҫәбенә ҡарай. Икенселәрендә япраҡтар йыл һайын кибеп ҡойола йәки ағаста ҡала һәм яйлап емерелә<ref name="Э.">{{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}}</ref>. == Таралыуы == [[Файл:Illustration Quercus robur0.jpg|справа|мини|Имән]] Имәндең тәбиғи ареалы — Төньяҡ ярымшарҙың уртаса, субтропик һәм тропик климатлы өлкәләр. Таралыуының көньяҡ сиге булып тропик таулыҡтар тора. Имәндең бер нисә төрө [[Көньяҡ Америка]] һәм [[Индонезия]] утрауҙарында үҫә<ref name="Э." />. [[Башҡортостан]]да имән 6528 мең гектар майҙанды биләй, йәки урман майҙанының 11,1 % тәшкил итә. Республикала төп массивтары Көньяҡ Уралдың көнбайыш тау итәге районында, Йылайыр яҫы таулығында һәм [[Урал алды]] урман-далаһында урынлашҡан. Имән ағасының таралыуының көньяҡ сиге [[Шайтантау (тау һырты)|Шайтантау]] һыртында ([[Хәйбулла районы|Хәйбулла]], [[Ейәнсура]] райондары)<ref name="Л.">[https://bookree.org/reader?file=760783 Е.В.Кучеров, Д.Н.Лазарев, В.К. Десяткин «Лекарственные растения Башкирии» стр. 42 ]</ref>. == Билдәле төрҙәре == [[Файл:Cork oak trunk section.jpg|thumb|right|Поперечный спил ствола пробкового дуба ''[[Quercus suber]]''.]] == Имән ҡайырыһы == Дауалау өсөн йәш имәндең ҡайырыһы ҡулланыла. Уның составында ҡамаштырыу матдәләре, кверцетин, пентозон һ. б. биологик актив матдәләр бар. Имән ҡайырын яҙғыһын (ағас япраҡ ярғанға тиклем) әҙерләйҙәр. Алынған ҡайырҙың оҙонлоғо 20-30 см-ҙан артыҡ булмаһын, һыҙырылған ҡайыр көпшә рәүешендә бөгәрләнә һәм яҡшы елләтелеп торған урында киптерелә. Күгәрмәһен өсөн ҡайыры даими рәүештә әйләндереп торолһон. Ҡайырының тиҙ һынып барыуы уның яҡшы кипкәнен аңлата<ref name="Л." />. == Халыҡ дауаһы == Имән ҡайырыһынан әҙерләнгән ҡайнатманы эс киткәндә, ашҡаҙан-эсәктәрҙең эшсәнлеге боҙолғанда, һейҙек ҡыуығы шешкәндә ҡулланырға кәңәш ителә. Ҡайнатманы әҙерләү: 5-6 аш ҡалағы киптереп ваҡланған имән ҡайырыһын 1 литр һыуға һалып, 30 минут талғын утта ҡайнатырға кәрәк. Ҡайнатманы көнөнә 2-3 тапҡыр, ас ҡарынға, 1 /2 стакан эсергә. Ауыҙ эсе боҙолғанда, теш ите ҡанап шешкәндә был ҡай¬натма менән ауыҙҙы сайҡау файҙалы. Геморрой шешектәре ҡанағанда ла имән ҡайыры ҡайнатмаһын ванна, примочка рәүешендә ҡулланыу ыңғай һөҙөмтә бирәсәк. Аяҡтар ныҡ тирләүсән булғанда ванна яһап була. Баш тиреһе тиҙ майланып барһа ла, имән ҡайыры ҡайнатмаһы ярҙам итә ала. Ҡулланыу тәртибе: үрҙә күрһәтелгәнсә әҙерләнгән ҡайнатма шыйығайтыла — 2 аш ҡалағы ҡайнатма киптереп ваҡланған тамыр һәм тамырһабаҡ 1 стакан ҡайнар һыуға һалына. Яһалған дауаны төнгә ҡаршы 1/2 стакан эсергә<ref name="Л." />. == Имән ағасы- халыҡ ижадында == [[Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]]: Йүкә шына имән яра Имән ағас — ҡаты ағас, ҡайын ағас — сырағас. Имән ағасының эйелғәне — һынғаны. Имән бик ҡаты ағас ла, уның ла япрағы һарғая. Имән күмере еҫле булыр. Имән сәтләүеге алмағас төбөнә тәгәрәмәй. == Халыҡ хужалығында имәнде ҡулланыу == [[File:Quercus robur.jpg|справа|мини|Имән]] Имән ҡаты ағас. Ул төҙөлөш материалы булараҡ бик ҡиммәтле. Борон-борондан нығытма өсөн ҡулланылған. Өфөнөң тәүге исеме, ғалимдар иҫбатлауынса Имәнҡала булған. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}} * {{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }} * [https://bookree.org/reader?file=760783 Е.В.Кучеров, Д.Н.Лазарев, В.К. Десяткин «Лекарственные растения Башкирии» стр. 42 ] [[Категория:Үҫемлектәр]] [[Категория:Евразия флораһы]] [[Категория:Африка флораһы]] [[Категория:Төньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Көньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Библияла телгә алынған үҫемлектәр]] [[Категория:Ағастар]] ibwfvgmqn72k4eawup6o28rqcouapvq 1147610 1147595 2022-07-29T19:19:21Z Баныу 28584 /* Һылтанмалар */ өҫтәмә мәғлүмәт wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Имән | image file = Marktræ (Quercus).JPG | image descr = Ағастың дөйөм күренеше | regnum = Үҫемлектәр | divisio = [[Ябыҡ орлоҡлолар]] | classis = [[Ике өлөшлөләр]] | ordo = [[Бук сәскәлеләр]] | familia = бук һымаҡтар | genus = '''Имән''' | latin = {{btname|Quercus|[[L.]]}} | wikispecies = Quercus | section name = Төрҙәре | section text = <center>[[#Наиболее известные виды|''Тексты ҡараҙғыҙ'']]<br>шулай уҡ '''''[[Имән төрҙәре]]'''''</center> | commons = Category:Quercus | itis = 19276 | ncbi = 3511 }} '''Имән''' ({{lang-ru|дуб черешчатый}}, {{lang-lat|Quercus robur}}) — [[бук]] ағастары ғаиләһенә ҡараған, киртләс эре япраҡлы, сәтләүеге булған ҡаты ағас. Ырыу составында 600-гә тиклем төрө бар<ref name="TPL">[[The Plant List]]: [http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ ''Quercus''] {{Wayback|url=http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ |date=20170814223228 }}</ref><ref>{{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }}</ref>. == Ботаник тасуирламаһы == Бейеклеге 40 м-ға етә ала, Башҡортостан тәбиғәт шарттарында 25-30 метр. Сатыры тармаҡлы, йәштәре шыма ҡабыҡлы, зәйтүн-һоро төҫтә. Апрель-май айҙарында сәскә ата, емеше октябрь баштарында өлгөрә<ref name="Л." />. Мәңге йәшел төрҙәренең күбеһенең япраҡтары бөтөн, башҡаларының — эре киртләсле. Сәскәләре бер үк үҫемлектә ата һәм инә була. Имәндәрҙең күбеһе ҙур, тығыҙ ағастар. Был ырыуҙың күп төрҙәре мәңге йәшел үҫемлектәр иҫәбенә ҡарай. Икенселәрендә япраҡтар йыл һайын кибеп ҡойола йәки ағаста ҡала һәм яйлап емерелә<ref name="Э.">{{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}}</ref>. == Таралыуы == [[Файл:Illustration Quercus robur0.jpg|справа|мини|Имән]] Имәндең тәбиғи ареалы — Төньяҡ ярымшарҙың уртаса, субтропик һәм тропик климатлы өлкәләр. Таралыуының көньяҡ сиге булып тропик таулыҡтар тора. Имәндең бер нисә төрө [[Көньяҡ Америка]] һәм [[Индонезия]] утрауҙарында үҫә<ref name="Э." />. [[Башҡортостан]]да имән 6528 мең гектар майҙанды биләй, йәки урман майҙанының 11,1 % тәшкил итә. Республикала төп массивтары Көньяҡ Уралдың көнбайыш тау итәге районында, Йылайыр яҫы таулығында һәм [[Урал алды]] урман-далаһында урынлашҡан. Имән ағасының таралыуының көньяҡ сиге [[Шайтантау (тау һырты)|Шайтантау]] һыртында ([[Хәйбулла районы|Хәйбулла]], [[Ейәнсура]] райондары)<ref name="Л.">[https://bookree.org/reader?file=760783 Е.В.Кучеров, Д.Н.Лазарев, В.К. Десяткин «Лекарственные растения Башкирии» стр. 42 ]</ref>. == Билдәле төрҙәре == [[Файл:Cork oak trunk section.jpg|thumb|right|Поперечный спил ствола пробкового дуба ''[[Quercus suber]]''.]] == Имән ҡайырыһы == Дауалау өсөн йәш имәндең ҡайырыһы ҡулланыла. Уның составында ҡамаштырыу матдәләре, кверцетин, пентозон һ. б. биологик актив матдәләр бар. Имән ҡайырын яҙғыһын (ағас япраҡ ярғанға тиклем) әҙерләйҙәр. Алынған ҡайырҙың оҙонлоғо 20-30 см-ҙан артыҡ булмаһын, һыҙырылған ҡайыр көпшә рәүешендә бөгәрләнә һәм яҡшы елләтелеп торған урында киптерелә. Күгәрмәһен өсөн ҡайыры даими рәүештә әйләндереп торолһон. Ҡайырының тиҙ һынып барыуы уның яҡшы кипкәнен аңлата<ref name="Л." />. == Халыҡ дауаһы == Имән ҡайырыһынан әҙерләнгән ҡайнатманы эс киткәндә, ашҡаҙан-эсәктәрҙең эшсәнлеге боҙолғанда, һейҙек ҡыуығы шешкәндә ҡулланырға кәңәш ителә. Ҡайнатманы әҙерләү: 5-6 аш ҡалағы киптереп ваҡланған имән ҡайырыһын 1 литр һыуға һалып, 30 минут талғын утта ҡайнатырға кәрәк. Ҡайнатманы көнөнә 2-3 тапҡыр, ас ҡарынға, 1 /2 стакан эсергә. Ауыҙ эсе боҙолғанда, теш ите ҡанап шешкәндә был ҡай¬натма менән ауыҙҙы сайҡау файҙалы. Геморрой шешектәре ҡанағанда ла имән ҡайыры ҡайнатмаһын ванна, примочка рәүешендә ҡулланыу ыңғай һөҙөмтә бирәсәк. Аяҡтар ныҡ тирләүсән булғанда ванна яһап була. Баш тиреһе тиҙ майланып барһа ла, имән ҡайыры ҡайнатмаһы ярҙам итә ала. Ҡулланыу тәртибе: үрҙә күрһәтелгәнсә әҙерләнгән ҡайнатма шыйығайтыла — 2 аш ҡалағы ҡайнатма киптереп ваҡланған тамыр һәм тамырһабаҡ 1 стакан ҡайнар һыуға һалына. Яһалған дауаны төнгә ҡаршы 1/2 стакан эсергә<ref name="Л." />. == Имән ағасы- халыҡ ижадында == [[Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]]: Йүкә шына имән яра Имән ағас — ҡаты ағас, ҡайын ағас — сырағас. Имән ағасының эйелғәне — һынғаны. Имән бик ҡаты ағас ла, уның ла япрағы һарғая. Имән күмере еҫле булыр. Имән сәтләүеге алмағас төбөнә тәгәрәмәй. == Халыҡ хужалығында имәнде ҡулланыу == [[File:Quercus robur.jpg|справа|мини|Имән]] Имән ҡаты ағас. Ул төҙөлөш материалы булараҡ бик ҡиммәтле. Борон-борондан нығытма өсөн ҡулланылған. Өфөнөң тәүге исеме, ғалимдар иҫбатлауынса Имәнҡала булған. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}} * {{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }} * [https://bookree.org/reader?file=760783 Е.В.Кучеров, Д.Н.Лазарев, В.К. Десяткин «Лекарственные растения Башкирии» стр. 42 ] [[Категория:Үҫемлектәр]] [[Категория:Евразия флораһы]] [[Категория:Африка флораһы]] [[Категория:Төньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Көньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Библияла телгә алынған үҫемлектәр]] [[Категория:Башҡортостан флораһы]] [[Категория:Ағастар]] drz0uy63gtjfif4mtalhlpsr5eykmpi 1147611 1147610 2022-07-29T19:29:21Z Баныу 28584 /* Халыҡ хужалығында имәнде ҡулланыу */ wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Имән | image file = Marktræ (Quercus).JPG | image descr = Ағастың дөйөм күренеше | regnum = Үҫемлектәр | divisio = [[Ябыҡ орлоҡлолар]] | classis = [[Ике өлөшлөләр]] | ordo = [[Бук сәскәлеләр]] | familia = бук һымаҡтар | genus = '''Имән''' | latin = {{btname|Quercus|[[L.]]}} | wikispecies = Quercus | section name = Төрҙәре | section text = <center>[[#Наиболее известные виды|''Тексты ҡараҙғыҙ'']]<br>шулай уҡ '''''[[Имән төрҙәре]]'''''</center> | commons = Category:Quercus | itis = 19276 | ncbi = 3511 }} '''Имән''' ({{lang-ru|дуб черешчатый}}, {{lang-lat|Quercus robur}}) — [[бук]] ағастары ғаиләһенә ҡараған, киртләс эре япраҡлы, сәтләүеге булған ҡаты ағас. Ырыу составында 600-гә тиклем төрө бар<ref name="TPL">[[The Plant List]]: [http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ ''Quercus''] {{Wayback|url=http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ |date=20170814223228 }}</ref><ref>{{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }}</ref>. == Ботаник тасуирламаһы == Бейеклеге 40 м-ға етә ала, Башҡортостан тәбиғәт шарттарында 25-30 метр. Сатыры тармаҡлы, йәштәре шыма ҡабыҡлы, зәйтүн-һоро төҫтә. Апрель-май айҙарында сәскә ата, емеше октябрь баштарында өлгөрә<ref name="Л." />. Мәңге йәшел төрҙәренең күбеһенең япраҡтары бөтөн, башҡаларының — эре киртләсле. Сәскәләре бер үк үҫемлектә ата һәм инә була. Имәндәрҙең күбеһе ҙур, тығыҙ ағастар. Был ырыуҙың күп төрҙәре мәңге йәшел үҫемлектәр иҫәбенә ҡарай. Икенселәрендә япраҡтар йыл һайын кибеп ҡойола йәки ағаста ҡала һәм яйлап емерелә<ref name="Э.">{{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}}</ref>. == Таралыуы == [[Файл:Illustration Quercus robur0.jpg|справа|мини|Имән]] Имәндең тәбиғи ареалы — Төньяҡ ярымшарҙың уртаса, субтропик һәм тропик климатлы өлкәләр. Таралыуының көньяҡ сиге булып тропик таулыҡтар тора. Имәндең бер нисә төрө [[Көньяҡ Америка]] һәм [[Индонезия]] утрауҙарында үҫә<ref name="Э." />. [[Башҡортостан]]да имән 6528 мең гектар майҙанды биләй, йәки урман майҙанының 11,1 % тәшкил итә. Республикала төп массивтары Көньяҡ Уралдың көнбайыш тау итәге районында, Йылайыр яҫы таулығында һәм [[Урал алды]] урман-далаһында урынлашҡан. Имән ағасының таралыуының көньяҡ сиге [[Шайтантау (тау һырты)|Шайтантау]] һыртында ([[Хәйбулла районы|Хәйбулла]], [[Ейәнсура]] райондары)<ref name="Л.">[https://bookree.org/reader?file=760783 Е.В.Кучеров, Д.Н.Лазарев, В.К. Десяткин «Лекарственные растения Башкирии» стр. 42 ]</ref>. == Билдәле төрҙәре == [[Файл:Cork oak trunk section.jpg|thumb|right|Поперечный спил ствола пробкового дуба ''[[Quercus suber]]''.]] == Имән ҡайырыһы == Дауалау өсөн йәш имәндең ҡайырыһы ҡулланыла. Уның составында ҡамаштырыу матдәләре, кверцетин, пентозон һ. б. биологик актив матдәләр бар. Имән ҡайырын яҙғыһын (ағас япраҡ ярғанға тиклем) әҙерләйҙәр. Алынған ҡайырҙың оҙонлоғо 20-30 см-ҙан артыҡ булмаһын, һыҙырылған ҡайыр көпшә рәүешендә бөгәрләнә һәм яҡшы елләтелеп торған урында киптерелә. Күгәрмәһен өсөн ҡайыры даими рәүештә әйләндереп торолһон. Ҡайырының тиҙ һынып барыуы уның яҡшы кипкәнен аңлата<ref name="Л." />. == Халыҡ дауаһы == Имән ҡайырыһынан әҙерләнгән ҡайнатманы эс киткәндә, ашҡаҙан-эсәктәрҙең эшсәнлеге боҙолғанда, һейҙек ҡыуығы шешкәндә ҡулланырға кәңәш ителә. Ҡайнатманы әҙерләү: 5-6 аш ҡалағы киптереп ваҡланған имән ҡайырыһын 1 литр һыуға һалып, 30 минут талғын утта ҡайнатырға кәрәк. Ҡайнатманы көнөнә 2-3 тапҡыр, ас ҡарынға, 1 /2 стакан эсергә. Ауыҙ эсе боҙолғанда, теш ите ҡанап шешкәндә был ҡай¬натма менән ауыҙҙы сайҡау файҙалы. Геморрой шешектәре ҡанағанда ла имән ҡайыры ҡайнатмаһын ванна, примочка рәүешендә ҡулланыу ыңғай һөҙөмтә бирәсәк. Аяҡтар ныҡ тирләүсән булғанда ванна яһап була. Баш тиреһе тиҙ майланып барһа ла, имән ҡайыры ҡайнатмаһы ярҙам итә ала. Ҡулланыу тәртибе: үрҙә күрһәтелгәнсә әҙерләнгән ҡайнатма шыйығайтыла — 2 аш ҡалағы ҡайнатма киптереп ваҡланған тамыр һәм тамырһабаҡ 1 стакан ҡайнар һыуға һалына. Яһалған дауаны төнгә ҡаршы 1/2 стакан эсергә<ref name="Л." />. == Имән ағасы- халыҡ ижадында == [[Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]]: Йүкә шына имән яра Имән ағас — ҡаты ағас, ҡайын ағас — сырағас. Имән ағасының эйелғәне — һынғаны. Имән бик ҡаты ағас ла, уның ла япрағы һарғая. Имән күмере еҫле булыр. Имән сәтләүеге алмағас төбөнә тәгәрәмәй. == Халыҡ хужалығында имәнде ҡулланыу == [[Файл:Quercus robur.jpg|справа|мини|Имән]] Имән ҡаты ағас. Ул төҙөлөш материалы булараҡ бик ҡиммәтле. Борон-борондан нығытма өсөн ҡулланылған. Өфөнөң тәүге исеме, ғалимдар иҫбатлауынса Имәнҡала булған. == Символикаһы == [[Боронғо Греция]]ла имән [[Зевс]]ҡа һәм [[Геракл]]ға бағышланған. Ул психик һәм физик көс, шулай уҡ оҙон ғүмерле булыу символы булып тора. Имән ботағы ырыуҙың көсөн, ҡеүәтен һәм затлылығын символлаштырған. Иң ҡыйыу яугирҙар имән веноктары менән бүләкләнгән. Имәндең ҙур өлгөләре Зевс статуялары тип һаналған. Боронғо Римда имән [[Юпитер (мифология)|Юпитер]]ға бағышланған, сәтләүектәре Юпитер емеше тип аталған. Кеше ғүмерен ҡотҡарған Рим гражданины корона-civica тип аталған имән венокына лайыҡ булған. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}} * {{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }} * [https://bookree.org/reader?file=760783 Е.В.Кучеров, Д.Н.Лазарев, В.К. Десяткин «Лекарственные растения Башкирии» стр. 42 ] [[Категория:Үҫемлектәр]] [[Категория:Евразия флораһы]] [[Категория:Африка флораһы]] [[Категория:Төньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Көньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Библияла телгә алынған үҫемлектәр]] [[Категория:Башҡортостан флораһы]] [[Категория:Ағастар]] q1guny81o9nzoakkuylcffemsp1khi4 1147612 1147611 2022-07-29T19:36:31Z Баныу 28584 /* Символикаһы */ wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Имән | image file = Marktræ (Quercus).JPG | image descr = Ағастың дөйөм күренеше | regnum = Үҫемлектәр | divisio = [[Ябыҡ орлоҡлолар]] | classis = [[Ике өлөшлөләр]] | ordo = [[Бук сәскәлеләр]] | familia = бук һымаҡтар | genus = '''Имән''' | latin = {{btname|Quercus|[[L.]]}} | wikispecies = Quercus | section name = Төрҙәре | section text = <center>[[#Наиболее известные виды|''Тексты ҡараҙғыҙ'']]<br>шулай уҡ '''''[[Имән төрҙәре]]'''''</center> | commons = Category:Quercus | itis = 19276 | ncbi = 3511 }} '''Имән''' ({{lang-ru|дуб черешчатый}}, {{lang-lat|Quercus robur}}) — [[бук]] ағастары ғаиләһенә ҡараған, киртләс эре япраҡлы, сәтләүеге булған ҡаты ағас. Ырыу составында 600-гә тиклем төрө бар<ref name="TPL">[[The Plant List]]: [http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ ''Quercus''] {{Wayback|url=http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ |date=20170814223228 }}</ref><ref>{{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }}</ref>. == Ботаник тасуирламаһы == Бейеклеге 40 м-ға етә ала, Башҡортостан тәбиғәт шарттарында 25-30 метр. Сатыры тармаҡлы, йәштәре шыма ҡабыҡлы, зәйтүн-һоро төҫтә. Апрель-май айҙарында сәскә ата, емеше октябрь баштарында өлгөрә<ref name="Л." />. Мәңге йәшел төрҙәренең күбеһенең япраҡтары бөтөн, башҡаларының — эре киртләсле. Сәскәләре бер үк үҫемлектә ата һәм инә була. Имәндәрҙең күбеһе ҙур, тығыҙ ағастар. Был ырыуҙың күп төрҙәре мәңге йәшел үҫемлектәр иҫәбенә ҡарай. Икенселәрендә япраҡтар йыл һайын кибеп ҡойола йәки ағаста ҡала һәм яйлап емерелә<ref name="Э.">{{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}}</ref>. == Таралыуы == [[Файл:Illustration Quercus robur0.jpg|справа|мини|Имән]] Имәндең тәбиғи ареалы — Төньяҡ ярымшарҙың уртаса, субтропик һәм тропик климатлы өлкәләр. Таралыуының көньяҡ сиге булып тропик таулыҡтар тора. Имәндең бер нисә төрө [[Көньяҡ Америка]] һәм [[Индонезия]] утрауҙарында үҫә<ref name="Э." />. [[Башҡортостан]]да имән 6528 мең гектар майҙанды биләй, йәки урман майҙанының 11,1 % тәшкил итә. Республикала төп массивтары Көньяҡ Уралдың көнбайыш тау итәге районында, Йылайыр яҫы таулығында һәм [[Урал алды]] урман-далаһында урынлашҡан. Имән ағасының таралыуының көньяҡ сиге [[Шайтантау (тау һырты)|Шайтантау]] һыртында ([[Хәйбулла районы|Хәйбулла]], [[Ейәнсура]] райондары)<ref name="Л.">[https://bookree.org/reader?file=760783 Е.В.Кучеров, Д.Н.Лазарев, В.К. Десяткин «Лекарственные растения Башкирии» стр. 42 ]</ref>. == Билдәле төрҙәре == [[Файл:Cork oak trunk section.jpg|thumb|right|Поперечный спил ствола пробкового дуба ''[[Quercus suber]]''.]] == Имән ҡайырыһы == Дауалау өсөн йәш имәндең ҡайырыһы ҡулланыла. Уның составында ҡамаштырыу матдәләре, кверцетин, пентозон һ. б. биологик актив матдәләр бар. Имән ҡайырын яҙғыһын (ағас япраҡ ярғанға тиклем) әҙерләйҙәр. Алынған ҡайырҙың оҙонлоғо 20-30 см-ҙан артыҡ булмаһын, һыҙырылған ҡайыр көпшә рәүешендә бөгәрләнә һәм яҡшы елләтелеп торған урында киптерелә. Күгәрмәһен өсөн ҡайыры даими рәүештә әйләндереп торолһон. Ҡайырының тиҙ һынып барыуы уның яҡшы кипкәнен аңлата<ref name="Л." />. == Халыҡ дауаһы == Имән ҡайырыһынан әҙерләнгән ҡайнатманы эс киткәндә, ашҡаҙан-эсәктәрҙең эшсәнлеге боҙолғанда, һейҙек ҡыуығы шешкәндә ҡулланырға кәңәш ителә. Ҡайнатманы әҙерләү: 5-6 аш ҡалағы киптереп ваҡланған имән ҡайырыһын 1 литр һыуға һалып, 30 минут талғын утта ҡайнатырға кәрәк. Ҡайнатманы көнөнә 2-3 тапҡыр, ас ҡарынға, 1 /2 стакан эсергә. Ауыҙ эсе боҙолғанда, теш ите ҡанап шешкәндә был ҡай¬натма менән ауыҙҙы сайҡау файҙалы. Геморрой шешектәре ҡанағанда ла имән ҡайыры ҡайнатмаһын ванна, примочка рәүешендә ҡулланыу ыңғай һөҙөмтә бирәсәк. Аяҡтар ныҡ тирләүсән булғанда ванна яһап була. Баш тиреһе тиҙ майланып барһа ла, имән ҡайыры ҡайнатмаһы ярҙам итә ала. Ҡулланыу тәртибе: үрҙә күрһәтелгәнсә әҙерләнгән ҡайнатма шыйығайтыла — 2 аш ҡалағы ҡайнатма киптереп ваҡланған тамыр һәм тамырһабаҡ 1 стакан ҡайнар һыуға һалына. Яһалған дауаны төнгә ҡаршы 1/2 стакан эсергә<ref name="Л." />. == Имән ағасы- халыҡ ижадында == [[Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]]: Йүкә шына имән яра Имән ағас — ҡаты ағас, ҡайын ағас — сырағас. Имән ағасының эйелғәне — һынғаны. Имән бик ҡаты ағас ла, уның ла япрағы һарғая. Имән күмере еҫле булыр. Имән сәтләүеге алмағас төбөнә тәгәрәмәй. == Халыҡ хужалығында имәнде ҡулланыу == [[Файл:Quercus robur.jpg|справа|мини|Имән]] Имән ҡаты ағас. Ул төҙөлөш материалы булараҡ бик ҡиммәтле. Борон-борондан нығытма өсөн ҡулланылған. Өфөнөң тәүге исеме, ғалимдар иҫбатлауынса Имәнҡала булған. == Символикаһы == [[Боронғо Греция]]ла имән [[Зевс]]ҡа<ref name="МНМ">{{книга|заглавие=Мифы народов мира. Энциклопедия|часть=2. К—Я|ссылка=|ответственный=Гл. редактор Токарев С. А.|место=М.|издательство=Рос. энциклопедия|год=1997|страницы=679|страниц=719|isbn=5-86018-015-2}}</ref> һәм [[Геракл]]ға бағышланған. Ул психик һәм физик көс, шулай уҡ оҙон ғүмерле булыу символы булып тора<ref name="СловСимв">{{книга|автор=Надя Жюльен.|заглавие=Словарь символов|место=Челябинск|Издательство=Урал Л. Т. Д.|год=1999|страницы=111|страниц=500|isbn=5-8029-0180-2}}</ref>. Имән ботағы ырыуҙың көсөн, ҡеүәтен һәм затлылығын символлаштырған. Иң ҡыйыу яугирҙар имән веноктары менән бүләкләнгән. Имәндең ҙур өлгөләре Зевс статуялары тип һаналған. Боронғо Римда имән [[Юпитер (мифология)|Юпитер]]ға бағышланған, сәтләүектәре Юпитер емеше тип аталған. Кеше ғүмерен ҡотҡарған Рим гражданины корона-civica тип аталған имән венокына лайыҡ булған<ref>{{книга|автор=Проф. А. Кернер фон-Марилаун.|заглавие=Растения и человек|ссылка=http://herba.msu.ru/shipunov/school/books/kerner1902_rasten_i_chelovek.pdf|ответственный=Пер. с послед. нем. изд, под. ред. Александрова Т. Ф|место=СПб.|издательство=С.-Петерб. Электропечатня|год=1902|страницы=57|страниц=107}}</ref>. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}} * {{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }} * [https://bookree.org/reader?file=760783 Е.В.Кучеров, Д.Н.Лазарев, В.К. Десяткин «Лекарственные растения Башкирии» стр. 42 ] [[Категория:Үҫемлектәр]] [[Категория:Евразия флораһы]] [[Категория:Африка флораһы]] [[Категория:Төньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Көньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Библияла телгә алынған үҫемлектәр]] [[Категория:Башҡортостан флораһы]] [[Категория:Ағастар]] edzypc1pwxmurhgqn3hb0zfp76s0uo7 1147618 1147612 2022-07-29T21:16:00Z Aidar254 16673 wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Имән | image file = Marktræ (Quercus).JPG | image descr = Ағастың дөйөм күренеше | regnum = Үҫемлектәр | divisio = [[Ябыҡ орлоҡлолар]] | classis = [[Ике өлөшлөләр]] | ordo = [[Бук сәскәлеләр]] | familia = бук һымаҡтар | genus = '''Имән''' | latin = {{btname|Quercus|[[L.]]}} | wikispecies = Quercus | section name = Төрҙәре | section text = <center>[[#Наиболее известные виды|''Тексты ҡараҙғыҙ'']]<br>шулай уҡ '''''[[Имән төрҙәре]]'''''</center> | commons = Category:Quercus | itis = 19276 | ncbi = 3511 }} '''Имән''' ({{lang-ru|дуб черешчатый}}, {{lang-lat|Quercus robur}}) — [[бук]] ағастары ғаиләһенә ҡараған, киртләс эре япраҡлы, сәтләүеге булған ҡаты ағас. Ырыу составында 600-гә тиклем төрө бар<ref name="TPL">[[The Plant List]]: [http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ ''Quercus''] {{Wayback|url=http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ |date=20170814223228 }}</ref><ref>{{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }}</ref>. == Ботаник тасуирламаһы == Бейеклеге 40 м-ға етә ала, Башҡортостан тәбиғәт шарттарында 25-30 метр. Сатыры тармаҡлы, йәштәре шыма ҡабыҡлы, зәйтүн-һоро төҫтә. Апрель-май айҙарында сәскә ата, емеше октябрь баштарында өлгөрә<ref name="Л." />. Мәңге йәшел төрҙәренең күбеһенең япраҡтары бөтөн, башҡаларының — эре киртләсле. Сәскәләре бер үк үҫемлектә ата һәм инә була. Имәндәрҙең күбеһе ҙур, тығыҙ ағастар. Был ырыуҙың күп төрҙәре мәңге йәшел үҫемлектәр иҫәбенә ҡарай. Икенселәрендә япраҡтар йыл һайын кибеп ҡойола йәки ағаста ҡала һәм яйлап емерелә<ref name="Э.">{{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}}</ref>. == Таралыуы == [[Файл:Illustration Quercus robur0.jpg|справа|мини|Имән]] Имәндең тәбиғи ареалы — Төньяҡ ярымшарҙың уртаса, субтропик һәм тропик климатлы өлкәләр. Таралыуының көньяҡ сиге булып тропик таулыҡтар тора. Имәндең бер нисә төрө [[Көньяҡ Америка]] һәм [[Индонезия]] утрауҙарында үҫә<ref name="Э." />. [[Башҡортостан]]да имән 6528 мең гектар майҙанды биләй, йәки урман майҙанының 11,1 % тәшкил итә. Республикала төп массивтары Көньяҡ Уралдың көнбайыш тау итәге районында, Йылайыр яҫы таулығында һәм [[Урал алды]] урман-далаһында урынлашҡан. Имән ағасының таралыуының көньяҡ сиге [[Шайтантау (тау һырты)|Шайтантау]] һыртында ([[Хәйбулла районы|Хәйбулла]], [[Ейәнсура]] райондары)<ref name="Л.">[https://bookree.org/reader?file=760783 Е. В. Кучеров, Д. Н. Лазарев, В. К. Десяткин «Лекарственные растения Башкирии» стр. 42 ]</ref>. == Билдәле төрҙәре == [[Файл:Cork oak trunk section.jpg|thumb|right|Поперечный спил ствола пробкового дуба ''[[Quercus suber]]''.]] == Имән ҡайырыһы == Дауалау өсөн йәш имәндең ҡайырыһы ҡулланыла. Уның составында ҡамаштырыу матдәләре, кверцетин, пентозон һ. б. биологик актив матдәләр бар. Имән ҡайырын яҙғыһын (ағас япраҡ ярғанға тиклем) әҙерләйҙәр. Алынған ҡайырҙың оҙонлоғо 20-30 см-ҙан артыҡ булмаһын, һыҙырылған ҡайыр көпшә рәүешендә бөгәрләнә һәм яҡшы елләтелеп торған урында киптерелә. Күгәрмәһен өсөн ҡайыры даими рәүештә әйләндереп торолһон. Ҡайырының тиҙ һынып барыуы уның яҡшы кипкәнен аңлата<ref name="Л." />. == Халыҡ дауаһы == Имән ҡайырыһынан әҙерләнгән ҡайнатманы эс киткәндә, ашҡаҙан-эсәктәрҙең эшсәнлеге боҙолғанда, һейҙек ҡыуығы шешкәндә ҡулланырға кәңәш ителә. Ҡайнатманы әҙерләү: 5-6 аш ҡалағы киптереп ваҡланған имән ҡайырыһын 1 литр һыуға һалып, 30 минут талғын утта ҡайнатырға кәрәк. Ҡайнатманы көнөнә 2-3 тапҡыр, ас ҡарынға, 1 /2 стакан эсергә. Ауыҙ эсе боҙолғанда, теш ите ҡанап шешкәндә был ҡай¬натма менән ауыҙҙы сайҡау файҙалы. Геморрой шешектәре ҡанағанда ла имән ҡайыры ҡайнатмаһын ванна, примочка рәүешендә ҡулланыу ыңғай һөҙөмтә бирәсәк. Аяҡтар ныҡ тирләүсән булғанда ванна яһап була. Баш тиреһе тиҙ майланып барһа ла, имән ҡайыры ҡайнатмаһы ярҙам итә ала. Ҡулланыу тәртибе: үрҙә күрһәтелгәнсә әҙерләнгән ҡайнатма шыйығайтыла — 2 аш ҡалағы ҡайнатма киптереп ваҡланған тамыр һәм тамырһабаҡ 1 стакан ҡайнар һыуға һалына. Яһалған дауаны төнгә ҡаршы 1/2 стакан эсергә<ref name="Л." />. == Имән ағасы- халыҡ ижадында == [[Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]]: Йүкә шына имән яра Имән ағас — ҡаты ағас, ҡайын ағас — сырағас. Имән ағасының эйелғәне — һынғаны. Имән бик ҡаты ағас ла, уның ла япрағы һарғая. Имән күмере еҫле булыр. Имән сәтләүеге алмағас төбөнә тәгәрәмәй. == Халыҡ хужалығында имәнде ҡулланыу == [[Файл:Quercus robur.jpg|справа|мини|Имән]] Имән ҡаты ағас. Ул төҙөлөш материалы булараҡ бик ҡиммәтле. Борон-борондан нығытма өсөн ҡулланылған. Өфөнөң тәүге исеме, ғалимдар иҫбатлауынса Имәнҡала булған. == Символикаһы == [[Боронғо Греция]]ла имән [[Зевс]]ҡа<ref name="МНМ">{{книга|заглавие=Мифы народов мира. Энциклопедия|часть=2. К—Я|ссылка=|ответственный=Гл. редактор Токарев С. А.|место=М.|издательство=Рос. энциклопедия|год=1997|страницы=679|страниц=719|isbn=5-86018-015-2}}</ref> һәм [[Геракл]]ға бағышланған. Ул психик һәм физик көс, шулай уҡ оҙон ғүмерле булыу символы булып тора<ref name="СловСимв">{{книга|автор=Надя Жюльен.|заглавие=Словарь символов|место=Челябинск|Издательство=Урал Л. Т. Д.|год=1999|страницы=111|страниц=500|isbn=5-8029-0180-2}}</ref>. Имән ботағы ырыуҙың көсөн, ҡеүәтен һәм затлылығын символлаштырған. Иң ҡыйыу яугирҙар имән веноктары менән бүләкләнгән. Имәндең ҙур өлгөләре Зевс статуялары тип һаналған. Боронғо Римда имән [[Юпитер (мифология)|Юпитер]]ға бағышланған, сәтләүектәре Юпитер емеше тип аталған. Кеше ғүмерен ҡотҡарған Рим гражданины корона-civica тип аталған имән венокына лайыҡ булған<ref>{{книга|автор=Проф. А. Кернер фон-Марилаун.|заглавие=Растения и человек|ссылка=http://herba.msu.ru/shipunov/school/books/kerner1902_rasten_i_chelovek.pdf|ответственный=Пер. с послед. нем. изд, под. ред. Александрова Т. Ф|место=СПб.|издательство=С.-Петерб. Электропечатня|год=1902|страницы=57|страниц=107}}</ref>. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}} * {{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }} * [https://bookree.org/reader?file=760783 Е. В. Кучеров, Д. Н. Лазарев, В. К. Десяткин «Лекарственные растения Башкирии» стр. 42 ] [[Категория:Үҫемлектәр]] [[Категория:Евразия флораһы]] [[Категория:Африка флораһы]] [[Категория:Төньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Көньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Библияла телгә алынған үҫемлектәр]] [[Категория:Башҡортостан флораһы]] [[Категория:Ағастар]] d70lpvb9u2uwgs8px0caf6sircz5dz5 1147707 1147618 2022-07-30T04:58:15Z Баныу 28584 /* Символикаһы */ аныҡлаштырыу wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Имән | image file = Marktræ (Quercus).JPG | image descr = Ағастың дөйөм күренеше | regnum = Үҫемлектәр | divisio = [[Ябыҡ орлоҡлолар]] | classis = [[Ике өлөшлөләр]] | ordo = [[Бук сәскәлеләр]] | familia = бук һымаҡтар | genus = '''Имән''' | latin = {{btname|Quercus|[[L.]]}} | wikispecies = Quercus | section name = Төрҙәре | section text = <center>[[#Наиболее известные виды|''Тексты ҡараҙғыҙ'']]<br>шулай уҡ '''''[[Имән төрҙәре]]'''''</center> | commons = Category:Quercus | itis = 19276 | ncbi = 3511 }} '''Имән''' ({{lang-ru|дуб черешчатый}}, {{lang-lat|Quercus robur}}) — [[бук]] ағастары ғаиләһенә ҡараған, киртләс эре япраҡлы, сәтләүеге булған ҡаты ағас. Ырыу составында 600-гә тиклем төрө бар<ref name="TPL">[[The Plant List]]: [http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ ''Quercus''] {{Wayback|url=http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ |date=20170814223228 }}</ref><ref>{{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }}</ref>. == Ботаник тасуирламаһы == Бейеклеге 40 м-ға етә ала, Башҡортостан тәбиғәт шарттарында 25-30 метр. Сатыры тармаҡлы, йәштәре шыма ҡабыҡлы, зәйтүн-һоро төҫтә. Апрель-май айҙарында сәскә ата, емеше октябрь баштарында өлгөрә<ref name="Л." />. Мәңге йәшел төрҙәренең күбеһенең япраҡтары бөтөн, башҡаларының — эре киртләсле. Сәскәләре бер үк үҫемлектә ата һәм инә була. Имәндәрҙең күбеһе ҙур, тығыҙ ағастар. Был ырыуҙың күп төрҙәре мәңге йәшел үҫемлектәр иҫәбенә ҡарай. Икенселәрендә япраҡтар йыл һайын кибеп ҡойола йәки ағаста ҡала һәм яйлап емерелә<ref name="Э.">{{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}}</ref>. == Таралыуы == [[Файл:Illustration Quercus robur0.jpg|справа|мини|Имән]] Имәндең тәбиғи ареалы — Төньяҡ ярымшарҙың уртаса, субтропик һәм тропик климатлы өлкәләр. Таралыуының көньяҡ сиге булып тропик таулыҡтар тора. Имәндең бер нисә төрө [[Көньяҡ Америка]] һәм [[Индонезия]] утрауҙарында үҫә<ref name="Э." />. [[Башҡортостан]]да имән 6528 мең гектар майҙанды биләй, йәки урман майҙанының 11,1 % тәшкил итә. Республикала төп массивтары Көньяҡ Уралдың көнбайыш тау итәге районында, Йылайыр яҫы таулығында һәм [[Урал алды]] урман-далаһында урынлашҡан. Имән ағасының таралыуының көньяҡ сиге [[Шайтантау (тау һырты)|Шайтантау]] һыртында ([[Хәйбулла районы|Хәйбулла]], [[Ейәнсура]] райондары)<ref name="Л.">[https://bookree.org/reader?file=760783 Е. В. Кучеров, Д. Н. Лазарев, В. К. Десяткин «Лекарственные растения Башкирии» стр. 42 ]</ref>. == Билдәле төрҙәре == [[Файл:Cork oak trunk section.jpg|thumb|right|Поперечный спил ствола пробкового дуба ''[[Quercus suber]]''.]] == Имән ҡайырыһы == Дауалау өсөн йәш имәндең ҡайырыһы ҡулланыла. Уның составында ҡамаштырыу матдәләре, кверцетин, пентозон һ. б. биологик актив матдәләр бар. Имән ҡайырын яҙғыһын (ағас япраҡ ярғанға тиклем) әҙерләйҙәр. Алынған ҡайырҙың оҙонлоғо 20-30 см-ҙан артыҡ булмаһын, һыҙырылған ҡайыр көпшә рәүешендә бөгәрләнә һәм яҡшы елләтелеп торған урында киптерелә. Күгәрмәһен өсөн ҡайыры даими рәүештә әйләндереп торолһон. Ҡайырының тиҙ һынып барыуы уның яҡшы кипкәнен аңлата<ref name="Л." />. == Халыҡ дауаһы == Имән ҡайырыһынан әҙерләнгән ҡайнатманы эс киткәндә, ашҡаҙан-эсәктәрҙең эшсәнлеге боҙолғанда, һейҙек ҡыуығы шешкәндә ҡулланырға кәңәш ителә. Ҡайнатманы әҙерләү: 5-6 аш ҡалағы киптереп ваҡланған имән ҡайырыһын 1 литр һыуға һалып, 30 минут талғын утта ҡайнатырға кәрәк. Ҡайнатманы көнөнә 2-3 тапҡыр, ас ҡарынға, 1 /2 стакан эсергә. Ауыҙ эсе боҙолғанда, теш ите ҡанап шешкәндә был ҡай¬натма менән ауыҙҙы сайҡау файҙалы. Геморрой шешектәре ҡанағанда ла имән ҡайыры ҡайнатмаһын ванна, примочка рәүешендә ҡулланыу ыңғай һөҙөмтә бирәсәк. Аяҡтар ныҡ тирләүсән булғанда ванна яһап була. Баш тиреһе тиҙ майланып барһа ла, имән ҡайыры ҡайнатмаһы ярҙам итә ала. Ҡулланыу тәртибе: үрҙә күрһәтелгәнсә әҙерләнгән ҡайнатма шыйығайтыла — 2 аш ҡалағы ҡайнатма киптереп ваҡланған тамыр һәм тамырһабаҡ 1 стакан ҡайнар һыуға һалына. Яһалған дауаны төнгә ҡаршы 1/2 стакан эсергә<ref name="Л." />. == Имән ағасы- халыҡ ижадында == [[Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]]: Йүкә шына имән яра Имән ағас — ҡаты ағас, ҡайын ағас — сырағас. Имән ағасының эйелғәне — һынғаны. Имән бик ҡаты ағас ла, уның ла япрағы һарғая. Имән күмере еҫле булыр. Имән сәтләүеге алмағас төбөнә тәгәрәмәй. == Халыҡ хужалығында имәнде ҡулланыу == [[Файл:Quercus robur.jpg|справа|мини|Имән]] Имән ҡаты ағас. Ул төҙөлөш материалы булараҡ бик ҡиммәтле. Борон-борондан нығытма өсөн ҡулланылған. Өфөнөң тәүге исеме, ғалимдар иҫбатлауынса Имәнҡала булған. == Символикаһы == [[Боронғо Греция]]ла имән [[Зевс]]ҡа<ref name="МНМ">{{книга|заглавие=Мифы народов мира. Энциклопедия|часть=2. К—Я|ссылка=|ответственный=Гл. редактор Токарев С. А.|место=М.|издательство=Рос. энциклопедия|год=1997|страницы=679|страниц=719|isbn=5-86018-015-2}}</ref> һәм [[Геракл]]ға бағышланған. Ул психик һәм физик көс, шулай уҡ оҙон ғүмерле булыу символы булып тора<ref name="СловСимв">{{книга|автор=Надя Жюльен.|заглавие=Словарь символов|место=Челябинск|Издательство=Урал Л. Т. Д.|год=1999|страницы=111|страниц=500|isbn=5-8029-0180-2}}</ref>. Имән ботағы ырыуҙың көсөн, ҡеүәтен һәм әһәмиәтен символлаштырған. Иң ҡыйыу яугирҙар имән веноктары менән бүләкләнгән. Имәндең ҙур өлгөләре Зевс статуялары тип һаналған. Боронғо Римда имән [[Юпитер (мифология)|Юпитер]]ға бағышланған, сәтләүектәре Юпитер емеше тип аталған. Кеше ғүмерен ҡотҡарған Рим гражданины корона-civica тип аталған имән венокына лайыҡ булған<ref>{{книга|автор=Проф. А. Кернер фон-Марилаун.|заглавие=Растения и человек|ссылка=http://herba.msu.ru/shipunov/school/books/kerner1902_rasten_i_chelovek.pdf|ответственный=Пер. с послед. нем. изд, под. ред. Александрова Т. Ф|место=СПб.|издательство=С.-Петерб. Электропечатня|год=1902|страницы=57|страниц=107}}</ref>. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}} * {{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }} * [https://bookree.org/reader?file=760783 Е. В. Кучеров, Д. Н. Лазарев, В. К. Десяткин «Лекарственные растения Башкирии» стр. 42 ] [[Категория:Үҫемлектәр]] [[Категория:Евразия флораһы]] [[Категория:Африка флораһы]] [[Категория:Төньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Көньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Библияла телгә алынған үҫемлектәр]] [[Категория:Башҡортостан флораһы]] [[Категория:Ағастар]] 29j3paalhs894vg4ursi7nq84psg1tv 1147708 1147707 2022-07-30T05:01:19Z Баныу 28584 /* Символикаһы */ wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Имән | image file = Marktræ (Quercus).JPG | image descr = Ағастың дөйөм күренеше | regnum = Үҫемлектәр | divisio = [[Ябыҡ орлоҡлолар]] | classis = [[Ике өлөшлөләр]] | ordo = [[Бук сәскәлеләр]] | familia = бук һымаҡтар | genus = '''Имән''' | latin = {{btname|Quercus|[[L.]]}} | wikispecies = Quercus | section name = Төрҙәре | section text = <center>[[#Наиболее известные виды|''Тексты ҡараҙғыҙ'']]<br>шулай уҡ '''''[[Имән төрҙәре]]'''''</center> | commons = Category:Quercus | itis = 19276 | ncbi = 3511 }} '''Имән''' ({{lang-ru|дуб черешчатый}}, {{lang-lat|Quercus robur}}) — [[бук]] ағастары ғаиләһенә ҡараған, киртләс эре япраҡлы, сәтләүеге булған ҡаты ағас. Ырыу составында 600-гә тиклем төрө бар<ref name="TPL">[[The Plant List]]: [http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ ''Quercus''] {{Wayback|url=http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ |date=20170814223228 }}</ref><ref>{{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }}</ref>. == Ботаник тасуирламаһы == Бейеклеге 40 м-ға етә ала, Башҡортостан тәбиғәт шарттарында 25-30 метр. Сатыры тармаҡлы, йәштәре шыма ҡабыҡлы, зәйтүн-һоро төҫтә. Апрель-май айҙарында сәскә ата, емеше октябрь баштарында өлгөрә<ref name="Л." />. Мәңге йәшел төрҙәренең күбеһенең япраҡтары бөтөн, башҡаларының — эре киртләсле. Сәскәләре бер үк үҫемлектә ата һәм инә була. Имәндәрҙең күбеһе ҙур, тығыҙ ағастар. Был ырыуҙың күп төрҙәре мәңге йәшел үҫемлектәр иҫәбенә ҡарай. Икенселәрендә япраҡтар йыл һайын кибеп ҡойола йәки ағаста ҡала һәм яйлап емерелә<ref name="Э.">{{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}}</ref>. == Таралыуы == [[Файл:Illustration Quercus robur0.jpg|справа|мини|Имән]] Имәндең тәбиғи ареалы — Төньяҡ ярымшарҙың уртаса, субтропик һәм тропик климатлы өлкәләр. Таралыуының көньяҡ сиге булып тропик таулыҡтар тора. Имәндең бер нисә төрө [[Көньяҡ Америка]] һәм [[Индонезия]] утрауҙарында үҫә<ref name="Э." />. [[Башҡортостан]]да имән 6528 мең гектар майҙанды биләй, йәки урман майҙанының 11,1 % тәшкил итә. Республикала төп массивтары Көньяҡ Уралдың көнбайыш тау итәге районында, Йылайыр яҫы таулығында һәм [[Урал алды]] урман-далаһында урынлашҡан. Имән ағасының таралыуының көньяҡ сиге [[Шайтантау (тау һырты)|Шайтантау]] һыртында ([[Хәйбулла районы|Хәйбулла]], [[Ейәнсура]] райондары)<ref name="Л.">[https://bookree.org/reader?file=760783 Е. В. Кучеров, Д. Н. Лазарев, В. К. Десяткин «Лекарственные растения Башкирии» стр. 42 ]</ref>. == Билдәле төрҙәре == [[Файл:Cork oak trunk section.jpg|thumb|right|Поперечный спил ствола пробкового дуба ''[[Quercus suber]]''.]] == Имән ҡайырыһы == Дауалау өсөн йәш имәндең ҡайырыһы ҡулланыла. Уның составында ҡамаштырыу матдәләре, кверцетин, пентозон һ. б. биологик актив матдәләр бар. Имән ҡайырын яҙғыһын (ағас япраҡ ярғанға тиклем) әҙерләйҙәр. Алынған ҡайырҙың оҙонлоғо 20-30 см-ҙан артыҡ булмаһын, һыҙырылған ҡайыр көпшә рәүешендә бөгәрләнә һәм яҡшы елләтелеп торған урында киптерелә. Күгәрмәһен өсөн ҡайыры даими рәүештә әйләндереп торолһон. Ҡайырының тиҙ һынып барыуы уның яҡшы кипкәнен аңлата<ref name="Л." />. == Халыҡ дауаһы == Имән ҡайырыһынан әҙерләнгән ҡайнатманы эс киткәндә, ашҡаҙан-эсәктәрҙең эшсәнлеге боҙолғанда, һейҙек ҡыуығы шешкәндә ҡулланырға кәңәш ителә. Ҡайнатманы әҙерләү: 5-6 аш ҡалағы киптереп ваҡланған имән ҡайырыһын 1 литр һыуға һалып, 30 минут талғын утта ҡайнатырға кәрәк. Ҡайнатманы көнөнә 2-3 тапҡыр, ас ҡарынға, 1 /2 стакан эсергә. Ауыҙ эсе боҙолғанда, теш ите ҡанап шешкәндә был ҡай¬натма менән ауыҙҙы сайҡау файҙалы. Геморрой шешектәре ҡанағанда ла имән ҡайыры ҡайнатмаһын ванна, примочка рәүешендә ҡулланыу ыңғай һөҙөмтә бирәсәк. Аяҡтар ныҡ тирләүсән булғанда ванна яһап була. Баш тиреһе тиҙ майланып барһа ла, имән ҡайыры ҡайнатмаһы ярҙам итә ала. Ҡулланыу тәртибе: үрҙә күрһәтелгәнсә әҙерләнгән ҡайнатма шыйығайтыла — 2 аш ҡалағы ҡайнатма киптереп ваҡланған тамыр һәм тамырһабаҡ 1 стакан ҡайнар һыуға һалына. Яһалған дауаны төнгә ҡаршы 1/2 стакан эсергә<ref name="Л." />. == Имән ағасы- халыҡ ижадында == [[Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]]: Йүкә шына имән яра Имән ағас — ҡаты ағас, ҡайын ағас — сырағас. Имән ағасының эйелғәне — һынғаны. Имән бик ҡаты ағас ла, уның ла япрағы һарғая. Имән күмере еҫле булыр. Имән сәтләүеге алмағас төбөнә тәгәрәмәй. == Халыҡ хужалығында имәнде ҡулланыу == [[Файл:Quercus robur.jpg|справа|мини|Имән]] Имән ҡаты ағас. Ул төҙөлөш материалы булараҡ бик ҡиммәтле. Борон-борондан нығытма өсөн ҡулланылған. Өфөнөң тәүге исеме, ғалимдар иҫбатлауынса Имәнҡала булған. == Символикаһы == [[Боронғо Греция]]ла имән [[Зевс]]ҡа<ref name="МНМ">{{книга|заглавие=Мифы народов мира. Энциклопедия|часть=2. К—Я|ссылка=|ответственный=Гл. редактор Токарев С. А.|место=М.|издательство=Рос. энциклопедия|год=1997|страницы=679|страниц=719|isbn=5-86018-015-2}}</ref> һәм [[Геракл]]ға бағышланған. Ул психик һәм физик көс, шулай уҡ оҙон ғүмерле булыу символы булып тора<ref name="СловСимв">{{книга|автор=Надя Жюльен.|заглавие=Словарь символов|место=Челябинск|Издательство=Урал Л. Т. Д.|год=1999|страницы=111|страниц=500|isbn=5-8029-0180-2}}</ref>. Имән ботағы ырыуҙың көсөн, ҡеүәтен һәм әһәмиәтен символлаштырған. Иң ҡыйыу яугирҙар имән веноктары менән бүләкләнгән. Имәндең ҙур өлгөләре Зевс статуялары тип һаналған. Боронғо Римда имән [[Юпитер (мифология)|Юпитер]]ға бағышланған, сәтләүектәре Юпитер емеше тип аталған. Кеше ғүмерен ҡотҡарған Рим гражданины таж-civica тип аталған имән венокына лайыҡ булған<ref>{{книга|автор=Проф. А. Кернер фон-Марилаун.|заглавие=Растения и человек|ссылка=http://herba.msu.ru/shipunov/school/books/kerner1902_rasten_i_chelovek.pdf|ответственный=Пер. с послед. нем. изд, под. ред. Александрова Т. Ф|место=СПб.|издательство=С.-Петерб. Электропечатня|год=1902|страницы=57|страниц=107}}</ref>. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}} * {{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }} * [https://bookree.org/reader?file=760783 Е. В. Кучеров, Д. Н. Лазарев, В. К. Десяткин «Лекарственные растения Башкирии» стр. 42 ] [[Категория:Үҫемлектәр]] [[Категория:Евразия флораһы]] [[Категория:Африка флораһы]] [[Категория:Төньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Көньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Библияла телгә алынған үҫемлектәр]] [[Категория:Башҡортостан флораһы]] [[Категория:Ағастар]] femxjen4fxkl01er8l2pb476h18rabh 1147710 1147708 2022-07-30T05:03:04Z Баныу 28584 /* Символикаһы */ орфография wikitext text/x-wiki {{Taxobox | name = Имән | image file = Marktræ (Quercus).JPG | image descr = Ағастың дөйөм күренеше | regnum = Үҫемлектәр | divisio = [[Ябыҡ орлоҡлолар]] | classis = [[Ике өлөшлөләр]] | ordo = [[Бук сәскәлеләр]] | familia = бук һымаҡтар | genus = '''Имән''' | latin = {{btname|Quercus|[[L.]]}} | wikispecies = Quercus | section name = Төрҙәре | section text = <center>[[#Наиболее известные виды|''Тексты ҡараҙғыҙ'']]<br>шулай уҡ '''''[[Имән төрҙәре]]'''''</center> | commons = Category:Quercus | itis = 19276 | ncbi = 3511 }} '''Имән''' ({{lang-ru|дуб черешчатый}}, {{lang-lat|Quercus robur}}) — [[бук]] ағастары ғаиләһенә ҡараған, киртләс эре япраҡлы, сәтләүеге булған ҡаты ағас. Ырыу составында 600-гә тиклем төрө бар<ref name="TPL">[[The Plant List]]: [http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ ''Quercus''] {{Wayback|url=http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Fagaceae/Quercus/ |date=20170814223228 }}</ref><ref>{{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }}</ref>. == Ботаник тасуирламаһы == Бейеклеге 40 м-ға етә ала, Башҡортостан тәбиғәт шарттарында 25-30 метр. Сатыры тармаҡлы, йәштәре шыма ҡабыҡлы, зәйтүн-һоро төҫтә. Апрель-май айҙарында сәскә ата, емеше октябрь баштарында өлгөрә<ref name="Л." />. Мәңге йәшел төрҙәренең күбеһенең япраҡтары бөтөн, башҡаларының — эре киртләсле. Сәскәләре бер үк үҫемлектә ата һәм инә була. Имәндәрҙең күбеһе ҙур, тығыҙ ағастар. Был ырыуҙың күп төрҙәре мәңге йәшел үҫемлектәр иҫәбенә ҡарай. Икенселәрендә япраҡтар йыл һайын кибеп ҡойола йәки ағаста ҡала һәм яйлап емерелә<ref name="Э.">{{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}}</ref>. == Таралыуы == [[Файл:Illustration Quercus robur0.jpg|справа|мини|Имән]] Имәндең тәбиғи ареалы — Төньяҡ ярымшарҙың уртаса, субтропик һәм тропик климатлы өлкәләр. Таралыуының көньяҡ сиге булып тропик таулыҡтар тора. Имәндең бер нисә төрө [[Көньяҡ Америка]] һәм [[Индонезия]] утрауҙарында үҫә<ref name="Э." />. [[Башҡортостан]]да имән 6528 мең гектар майҙанды биләй, йәки урман майҙанының 11,1 % тәшкил итә. Республикала төп массивтары Көньяҡ Уралдың көнбайыш тау итәге районында, Йылайыр яҫы таулығында һәм [[Урал алды]] урман-далаһында урынлашҡан. Имән ағасының таралыуының көньяҡ сиге [[Шайтантау (тау һырты)|Шайтантау]] һыртында ([[Хәйбулла районы|Хәйбулла]], [[Ейәнсура]] райондары)<ref name="Л.">[https://bookree.org/reader?file=760783 Е. В. Кучеров, Д. Н. Лазарев, В. К. Десяткин «Лекарственные растения Башкирии» стр. 42 ]</ref>. == Билдәле төрҙәре == [[Файл:Cork oak trunk section.jpg|thumb|right|Поперечный спил ствола пробкового дуба ''[[Quercus suber]]''.]] == Имән ҡайырыһы == Дауалау өсөн йәш имәндең ҡайырыһы ҡулланыла. Уның составында ҡамаштырыу матдәләре, кверцетин, пентозон һ. б. биологик актив матдәләр бар. Имән ҡайырын яҙғыһын (ағас япраҡ ярғанға тиклем) әҙерләйҙәр. Алынған ҡайырҙың оҙонлоғо 20-30 см-ҙан артыҡ булмаһын, һыҙырылған ҡайыр көпшә рәүешендә бөгәрләнә һәм яҡшы елләтелеп торған урында киптерелә. Күгәрмәһен өсөн ҡайыры даими рәүештә әйләндереп торолһон. Ҡайырының тиҙ һынып барыуы уның яҡшы кипкәнен аңлата<ref name="Л." />. == Халыҡ дауаһы == Имән ҡайырыһынан әҙерләнгән ҡайнатманы эс киткәндә, ашҡаҙан-эсәктәрҙең эшсәнлеге боҙолғанда, һейҙек ҡыуығы шешкәндә ҡулланырға кәңәш ителә. Ҡайнатманы әҙерләү: 5-6 аш ҡалағы киптереп ваҡланған имән ҡайырыһын 1 литр һыуға һалып, 30 минут талғын утта ҡайнатырға кәрәк. Ҡайнатманы көнөнә 2-3 тапҡыр, ас ҡарынға, 1 /2 стакан эсергә. Ауыҙ эсе боҙолғанда, теш ите ҡанап шешкәндә был ҡай¬натма менән ауыҙҙы сайҡау файҙалы. Геморрой шешектәре ҡанағанда ла имән ҡайыры ҡайнатмаһын ванна, примочка рәүешендә ҡулланыу ыңғай һөҙөмтә бирәсәк. Аяҡтар ныҡ тирләүсән булғанда ванна яһап була. Баш тиреһе тиҙ майланып барһа ла, имән ҡайыры ҡайнатмаһы ярҙам итә ала. Ҡулланыу тәртибе: үрҙә күрһәтелгәнсә әҙерләнгән ҡайнатма шыйығайтыла — 2 аш ҡалағы ҡайнатма киптереп ваҡланған тамыр һәм тамырһабаҡ 1 стакан ҡайнар һыуға һалына. Яһалған дауаны төнгә ҡаршы 1/2 стакан эсергә<ref name="Л." />. == Имән ағасы- халыҡ ижадында == [[Мәҡәлдәр һәм әйтемдәр]]: Йүкә шына имән яра Имән ағас — ҡаты ағас, ҡайын ағас — сырағас. Имән ағасының эйелғәне — һынғаны. Имән бик ҡаты ағас ла, уның ла япрағы һарғая. Имән күмере еҫле булыр. Имән сәтләүеге алмағас төбөнә тәгәрәмәй. == Халыҡ хужалығында имәнде ҡулланыу == [[Файл:Quercus robur.jpg|справа|мини|Имән]] Имән ҡаты ағас. Ул төҙөлөш материалы булараҡ бик ҡиммәтле. Борон-борондан нығытма өсөн ҡулланылған. Өфөнөң тәүге исеме, ғалимдар иҫбатлауынса Имәнҡала булған. == Символикаһы == [[Боронғо Греция]]ла имән [[Зевс]]ҡа<ref name="МНМ">{{книга|заглавие=Мифы народов мира. Энциклопедия|часть=2. К—Я|ссылка=|ответственный=Гл. редактор Токарев С. А.|место=М.|издательство=Рос. энциклопедия|год=1997|страницы=679|страниц=719|isbn=5-86018-015-2}}</ref> һәм [[Геракл]]ға бағышланған. Ул психик һәм физик көс, шулай уҡ оҙон ғүмерле булыу символы булып тора<ref name="СловСимв">{{книга|автор=Надя Жюльен.|заглавие=Словарь символов|место=Челябинск|Издательство=Урал Л. Т. Д.|год=1999|страницы=111|страниц=500|isbn=5-8029-0180-2}}</ref>. Имән ботағы ырыуҙың көсөн, ҡеүәтен һәм әһәмиәтен символлаштырған. Иң ҡыйыу яугирҙар имән веноктары менән бүләкләнгән. Имәндең ҙур өлгөләре Зевс статуялары тип һаналған. Боронғо Римда имән [[Юпитер (мифология)|Юпитер]]ға бағышланған, сәтләүектәре Юпитер емеше тип аталған. Кеше ғүмерен ҡотҡарған Рим гражданины таж-civica тип аталған имән веногына лайыҡ булған<ref>{{книга|автор=Проф. А. Кернер фон-Марилаун.|заглавие=Растения и человек|ссылка=http://herba.msu.ru/shipunov/school/books/kerner1902_rasten_i_chelovek.pdf|ответственный=Пер. с послед. нем. изд, под. ред. Александрова Т. Ф|место=СПб.|издательство=С.-Петерб. Электропечатня|год=1902|страницы=57|страниц=107}}</ref>. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Дуб|том=XI}} * {{китап |автор= Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты |заглавие=«Башҡорт теленең һүҙлеге» |место=Мәскәү |издательство= «Русский язык»|год=1993 й |страницы=380-се б. }} * [https://bookree.org/reader?file=760783 Е. В. Кучеров, Д. Н. Лазарев, В. К. Десяткин «Лекарственные растения Башкирии» стр. 42 ] [[Категория:Үҫемлектәр]] [[Категория:Евразия флораһы]] [[Категория:Африка флораһы]] [[Категория:Төньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Көньяҡ Америка флораһы]] [[Категория:Библияла телгә алынған үҫемлектәр]] [[Категория:Башҡортостан флораһы]] [[Категория:Ағастар]] qpzv986fnq32oe7027ovru6l7z58rat 0 4756 1147623 1147444 2022-07-29T21:18:37Z Aidar254 16673 wikitext text/x-wiki {{Заповедная зона |Название = Башҡортостан дәүләт ҡурсаулығы |Национальное название = |Категория МСОП = Ia |Изображение = |Подпись = |Расположение = [[Башҡортостан]] |Страна = Рәсәй |Ближайший город = |Координаты = 53/20/44/N/57/46/40/E |CoordScale = |nocat = |Площадь = 49 609 [[гектар]] |Средняя высота = |Дата основания = [[11 июль]] [[1930 йыл]] |Посещаемость = |Год посещаемости = |Управляющая организация = |Всемирное наследие = |Сайт = http://bashgoszapovednik.ru/ |Позиционная карта = Россия |Позиционная карта 1 = Россия Башкортостан }} '''Башҡортостан ҡурсаулығы''' (йәки '''Башҡортостан дәүләт ҡурсаулығы''') — [[Башҡортостан]]дың [[Бөрйән районы]]нда урынлашҡан, ғәйәт бай үҫемлектәр һәм хайуандар донъяһын, күп төрлө тәбиғәт ҡомартҡыларын, [[Көньяҡ Урал]]дың ҡатнаш һәм киң япраҡлы [[урман]] комплексын берләштергән ҡурсаулыҡ. == Тарихы == [[Башҡорт АССР-ы]] Халыҡ Комиссарҙары Советы [[1929]] йылдың [[3 сентябрь|3 сентябренд]]ә заповедник ойоштороу тураһында ҡарар ҡабул итә, һәм ул [[1930]] йылдың 11 июнендә эшләй башлай. 1951 йылда ҡурсаулыҡ бөтөрөлә һәм уның биләмәләрендә урман хужалығы ойошторола. [[Урман]]ды әүҙем һәм контролһеҙ киҫеү башлана. [[1958]] йылдың ноябренән ҡурсаулыҡ тергеҙелә, [[1986]] йылға тиклем бөгөнгө "Шүлгәнташ ҡурсаулығы"н да үҙ эсенә ала һәм уның исеме менән йөрөтөлә<ref>[http://oopt.info/index.php?oopt=754 «ООПТ России» сайты. Башкирский Заповедник]{{ref-ru}}{{V|04|03|2016}}</ref>. == Маҡсаты һәм бурыстары == Ҡурсаулыҡ Көньяҡ Уралдың үҙәгендә, Бөрйән районының матур тәбиғәт ҡосағында 75 мең гектар майҙанды биләй. Ойошторолоуының тәүге көндәренән үк бындағы тәбиғәт байлығын һаҡлауға һәм ишәйтеүгә ҙур иғтибар бирелә, бар-төр һунарсылыҡ тыйыла. Бөтә донъяға билдәле [[Шүлгәнташ мәмерйәһе]] [[РСФСР]] хөкүмәте ҡарары менән әһәмиәтле һәм мөһим [[тәбиғәт ҡомартҡылары]] комплекстары иҫәбенә индерелде. [[1959]] йылда бында юғары [[палеолит]] дәүерендә йәшәгән тәүтормош кешеләренең ҡаяға төшөргән уникаль һүрәттәре табылды. Ҡурсаулыҡ территорияһы ике ҙур өлөштән тора: [[Үҙән (йылға)|Үҙән]] һәм [[Ағиҙел (йылға)|Ағиҙел]] буйы биләмәләре. Бында 800-ҙән ашыу үҫемлек төрҙәрен осратырға мөмкин, уларҙың күптәре [[СССР]]-ҙың «[[Ҡыҙыл китап|Ҡыҙыл китабына]]» индерелгән). Урмандары осһоҙ-ҡырыйһыҙ, саф һыулы йылғалары [[балыҡтар|балыҡҡа]]ға бай, бында хәҙер һирәк осрай торған [[бағыр]], [[бәрҙе]] һәм [[ҡыҙылбалыҡ]] та һаҡланған. 100-ҙән ашыу төрлө баллы сәскә атҡан туғайҙары [[умартасылыҡ]], ә урмандары [[солоҡсолоҡ]] өсөн бигерәк тә уңайлы. Ҡурсаулыҡтың төп бурыстарының береһе — ошо тәбиғәт ҡомартҡыларын һаҡлап ҡалыу. <gallery> File:Маралы в Башкирском заповеднике.jpg File:Башхардский шарьяж.jpg File:Горный перевал Башхард.jpg File:Перевал Башхард.jpg </gallery> == Ҡурсаулыҡтың хайуандар донъяһы == Ҡурсаулыҡтың хайуандар донъяһы ғәжәп бай һәм күп төрлө. Хеҙмәткәрҙәрҙең күҙәтеүе аҫтында бөтә кейектәр һәм ҡоштар иректә йәшәй. Бында [[мышы]], марал, [[ҡоралай]], [[Ҡуян һымаҡтар|ҡуян]], [[шәшке]], һары шәшке, тау шәшкеһе, [[айыу]], [[һеләүһен]], [[бүре]], [[төлкө]], [[тейен]], [[бөркөт]], [[һуйыр]], [[ҡор]], [[сел]], [[Ябалаҡ һымаҡтар|ябалаҡ]] һәм башҡа йәнлектәр, ҡоштар бар. Хайуандар тураһында тейешле хәстәрлек күрелә: маралдар, мышылар, ҡоралайҙар өсөн ҡышҡылыҡҡа бесән әҙерләнә, күп урындарға таш тоҙ ҡуйыла. Ҡоштар өсөн оялар эленә. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} * == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|index.php/component/content/article/8-statya/1880-bash-ort-ursauly-y|Башҡорт ҡурсаулығы|автор=Кучеров Е. В., Ниғмәтуллин А. Ф., Япаров И. М.}} * [http://oopt.info/index.php?oopt=754 «ООПТ России» сайтында ҡурсаулыҡ тураһында] * [http://scanex.com/ru/news/News_Preview.asp?id=n91620 «СканЭкс» үҙәге сайтында Башҡортостан ҡурсаулығы картаһы тураһында] * [http://www.floranimal.ru/national/park.php?pid=75 florAnimal сайтында ҡурсаулыҡ тураһында] {{ООПТ Башкортостана}} [[Категория:Ҡурсаулыҡтар]] [[Категория:Башҡортостандың һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре]] os8jeg23wf96cvh3pgswa1pwsk25g51 0 5233 1147564 1052384 2022-07-29T18:00:55Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{ФШ|Гурвич}} {{Ук}} [[Файл:NAGurvich.jpg|thumb|right|250px|]] '''Гурвич Николай Александрович''' ([[11 ноябрь]] [[1828 йыл]] — [[20 май]] [[1914 йыл]]) — табип, иҡтисадсы, тарихсы, этнограф, географ. [[Тарихи Башҡортостан|Башҡортостандың]] беренсе профессиональ статистика хеҙмәткәре. == Биографияһы == Николай Александрович Гурвич 1828 йылдың 11 ноябрендә<ref>[http://www.gasrb.ru/uf/file/kalendar_2018_izm.pdf. Национальный архив Республики Башкортостан. Календарь знаменательных и памятных дат Республики Башкортостан на 2018 год]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{ref-en}}{{V|09|11|2018}}</ref> Гродно ҡалаһында тыуған. * [[1846]] — [[Германия]]ла классик гимназия тамамлай; * [[1852]] — [[Санкт-Петербург]] медицина-хирургия академияһын тамамлай; * [[1853]] — [[Өфө]] ҡалаһына күсеп килә, [[Ырымбур]] удел контораһы табибы вазифаһында эш башлай; * [[1859]] — [[Ырымбур]] губернаһы статистика комитетына эшкә йәлеп ителә, демография һәм халыҡ һаулығы статистикаһын алып бара. * [[1864]]—[[1891]] — Ырымбур, [[1865]] йылдан [[Өфө губернаһы]] статистика комитеты сәрктибе вазифаһында эшләй. * [[1865]]—[[1896]] — «Уфимские Губернские ведомости» гәзитендә рәсми булмаған бүлек мөхәррире; * [[1880]] — Тулы хоҡуҡлы статский советник; * [[1877]] — рус география йәмғиәтенең тулы хоҡуҡлы ағзаһы; * [[1889]] — Санкт-Петербург фәндәр академияһының Баш физик обсерватория корреспонденты. * [[1864]] — Өфө губернаһының тыуған яҡты өйрәнеү музейы аса, хәҙерге ваҡытта [[Башҡортостан Республикаһының Милли музейы]]; * [[1870]] — әҙ килемле ҡатлам кешеләре өсөн тәүге түләүһеҙ дауахана ойоштора; * [[1882]] — әҙ килемле ҡатлам кешеләре өсөн тәүге түләүһеҙ китапхана ойоштора — хәҙерге ваҡытта [[Башҡортостан Республикаһының Әхмәтзәки Вәлиди исемендәге Милли китапханаһы]]. * [[1882]] — Өфө губернаһы табибтары йәмғиәтен төҙөй. Николай Гурвич 1914 йылдың 20 майынды Өфө ҡалаһында вафат була. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|index.php/component/content/article/8-statya/5691-gurvich-nikolaj-aleksandrovich}} {{V|09|11|2018}} [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Башҡортостан этнографтары]] [[Категория:Алфавит буйынса иҡтисадсылар]] [[Категория:Рәсәй империяһы иҡтисадсылары]] [[Категория:Рәсәй империяһы тарихсылары]] [[Категория:Рәсәй империяһы этнографтары]] [[Категория:Шәхестәр:Өфө губернаһы]] [[Категория:Шәхестәр:Башҡортостан Республикаһының Милли музейы]] t2mfiysqtyhd8qy1tijf83tp6ofv43u 0 8816 1147688 1129795 2022-07-30T04:37:15Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{Государственный деятель |имя = Кәрим Әбдрәүеф улы Хәкимов |оригинал имени = |изображение = Karim Hakimov trubka.jpg |описание = [[СССР|совет]] дипломаты, дәүләт эшмәкәре |титул = [[Сәғүд Ғәрәбстаны]]нда СССР-ҙың тулы хоҡуҡлы вәкиле |периодначало = [[1936]] |периодконец = [[1937]] |предшественник = |титул_2 = [[Йемен|Йемен Короллегендә]] СССР-ҙың тулы хоҡуҡлы вәкиле |периодначало_2 = [[1929]] |периодконец_2 = [[1931]] |титул_3 = Хиджаз, Неджд Короллегендә һәм уларға ҡушылған өлкәләрҙә СССР-ҙың Генераль консулы |периодначало_3 = [[1926]] |периодконец_3 = [[1928]] |титул_4 = Хиджаз Короллегендә СССР-ҙың дипломатик вәкиле |периодначало_4 = [[1924]] |периодконец_4 = [[1925]] |титул_5 = [[Иран|Персия]]ның Мәшһәд һәм Решт ҡалаларында РСФСР-ҙың Генераль консулы |периодначало_5 = [[1921]] |периодконец_5 = [[1924]] |титул_6 = Төркөстан компартияһының ҮК секретары, Бохара Халыҡ Совет Республикаһы Компартияһының ҮК секретары |периодначало_6 = [[1920]] |периодконец_6 = [[1921]] |титул_7 = [[Ырымбур губернаһы]]ның ХРК ағзаһы, Ырымбур губернаһының халыҡ мәғарифы бүлеге мөдире |периодначало_7 = [[1918]] |периодконец_7 = [[1920]] |дата рождения = 28.11.1890 |место рождения = [[Дүсән]] ауылы, [[Бәләбәй өйәҙе]], {{ТыуыуУрыны|Өфө губернаһы}}<br>(хәҙерге [[Башҡортостан]]дың {{ТыуыуУрыны|Бишбүләк районы}}) |дата смерти = 10.01.1938 |место смерти = {{Место Смерти|Мәскәү}}, [[РСФСР]], [[СССР]] |национальность = башҡорт |вероисповедание = |партия = РКП(б) |образование_1 = [[«Ғәлиә» мәҙрәсәһе]] |образование_2 = Ҡыҙыл профессура институты }} {{ФШ|Хәкимов}} '''Хәкимов Кәрим Әбдрәүеф улы''' ({{lang-ar|کریم حاك}}; ''«Ҡыҙыл паша»''; төп исеме — ''Ғәбделхәкимов Ғәбделкәрим Ғәбделрәүеф улы''; [[28 ноябрь]] ([[15 ноябрь]]) [[1890 йыл]] — [[10 ғинуар]] [[1938 йыл]]) — [[СССР]]-ҙың [[дәүләт]] эшмәкәре, [[Дипломатия|дипломат]]. Ғәрәп илдәрендә СССР-ҙың тәүге тулы хоҡуҡлы вәкиле. [[Рәсәйҙә Граждандар һуғышы|Граждандар һуғышында]] ҡатнашыусы. Сәйәси золом ҡорбаны. Сәғүдтәр династияһының яңы дәүләте үҫешендә туранан-тура ҡатнаша һәм король ''Ғәбдел Ғәзиз ибн Сәғүд''тең дуҫы булып китә. [[Ислам|Мосолман]] мөхитендә тәрбиәләнеп һәм элгәрәк революционер, ҡыҙыл командир һәм совет власын ойоштороусы булараҡ, Кәрим Хәкимов үҙенең шәхси абруйы менән ғәрәп-фарсы донъяһында Совет Рәсәйенең ыңғай йөҙөн барлыҡҡа килеүенә булышлыҡ итә. СССР-ҙың Тышҡы эштәр министырлығында Хәкимов ғәрәп Көнсығышы буйынса иң яҡшы белгестәрҙең береһе тип иҫәпләнгән. "Ҡыҙыл паша"ны репрессиялау һәм язалап үлтереү [[Сәғүд Ғәрәбстаны]]нда идара итеүсе династияға тәрән тәьҫир яһай — шул уҡ 1938 йылда короллек СССР менән дипломатик мөнәсәбәттәрҙе өҙә һәм улар тик 1990-сы йылдар башында ғына тергеҙелә. == Биографияһы == === Сығышы һәм ғаиләһе === [[Файл:Karim Hakimov family.jpg|thumb|200px|right|Кәрим Хакимов ҡатыны Хәҙисә һәм улы Шамил менән]] Кәрим Әбдрәүеф улы Хәкимов 1890 йылдың 28 ноябрендә [[Өфө губернаһы]] [[Бәләбәй өйәҙе]] [[Дүсән]] ауылында (хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Бишбүләк районы]]) тыуған. Сығышы менән [[Мең|Һарайлы-Мең]] ырыуы башҡорто. Ҡартатаһы ''Ғәбделхәким Ғәбделфаиз улы'' (1810—?) һәм уның улы — Кәримдең атаһы — ''Ғәбделрәүеф'' 1850 йылғы ревизия буйынса Дүсән ауылы башҡорттары исемлегендә булғандар<ref>{{книга |автор = [[Әсфәндиәров Әнүәр Закир улы|Асфандияров А. З.]] |заглавие = История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий |ссылка = |ответственный = |место = Уфа |издательство = Китап |год = 2009 |том = |страниц = 744 |страницы = 461 |isbn = 978-5-295-04683-4 }}</ref>. 1917 йылғы Ауыл хужалығы иҫәбен алған саҡта ла Кәримдең атаһы Ғәбделрәүеф Ғәбделхәким улы һәм әсәһе — ''Хәмиҙә Мөхәмәтғәле ҡыҙы'' үҙҙәренең милләте башҡорт булыуын белдергәндәр. 1917 йылда Томск ҡалаһының 2-се һанлы гимназияһын тамамлау тураһындағы таныҡлығында Кәрим Хәкимов үҙенең милләте башҡорт булыуын күрһәткән<ref>Государственный архив Томской области. Ф. 147. II Томская мужская гимназия. Oп. 1. Д. 21. Л.2.</ref>, ә НКВД-ның 1938 йылғы Коммунарка — аттырылғандар исемлегендә уның милләтен татар тип яҙғандар<ref>[http://lists.memo.ru/d34/f357.htm Москва, расстрельные списки — Коммунарка // Жертвы политического террора в СССР.]</ref>. Кәримдең ҡустыһы ''Хәкимов Халиҡ Рәүеп улы'' (1895—1975; ысын исеме — Ғәбделхәкимов Халиҡ Ғәбделрәүеф улы) — инженер, техник фәндәре докторы (1956), профессор (1957). [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнаша. Уларҙың һеңлеләре ''Мәғниә Ғәбдрәүеф ҡыҙы Ғәҙелова'' иренә — ''Лотфи Закир улы Ғәҙелов''ҡа Кәрим тураһында башҡорт һәм рус телдәрендә китаптар яҙырға ярҙам итә. К. Ә. Хәкимовтың ҡатыны ''Хәҙисә Ғәйнетдин ҡыҙы'' (1903—1998) менән ике бала — Шамил һәм Флораны үҫтерәләр. 1925 йылда улдары Шамил [[Сәғүд Ғәрәбстаны]]нда дизентериянан ауырып мәрхүм була<ref>{{статья |автор = Барабаш Т. |заглавие = Караван историй, караван судьбы... |ссылка = |язык = |издание = Вечерняя Уфа |тип = |год = 19 декабря 2014 года |том = |номер = |страницы = 7 |doi = |issn = }}</ref>. === Үҫеш йылдары === [[Файл:Свидетельство К. Хакимова.png|thumb|слева|Томск гимназияһы таныҡлығы]] 1908 йылда [[Ырымбур губернаһы]]ның [[Ырымбур өйәҙе]]ндә<ref>Хәҙерге [[Ырымбур өлкәһе]]нең [[Һаҡмар районы]]нда.</ref> урынлашҡан Ҡарғалы [[мәҙрәсә]]һендә уҡый. 1910—1911 йылдарҙа [[Өфө]]лә йәшәй һәм «[[Ғәлиә мәҙрәсәһе|Ғәлиә]]» мәҙрәсәһендә белем ала<ref name="Башкортостан: краткая энциклопедия" >{{книга | автор = Гумеров Ф. Х. | заглавие = Хакимов Карим Абдрауфович.// Башкортостан: краткая энциклопедия | ссылка = | ответственный = | место = Уфа | издательство = Башкирская энциклопедия | год = 1996 | том = | страниц = 672 | страницы = 616 | isbn = 5-88185-001-7 | ref = }}</ref>. [[Фарсы теле|Фарсы]], [[Ғәрәп теле|ғәрәп]] һәм Европа телдәрен өйрәнә. Артабан Фирғәнә ҡалаһы янындағы шахтала һәм [[Орск]] тимер юлдарында төрлө эштәрҙә эшләй<ref name="Биобиблиографический словарь востоковедов">{{книга |автор= |заглавие= Хакимов Карим Абдурауфович. //Люди и судьбы. Биобиблиографический словарь востоковедов — жертв политического террора в советский период. (1917—1991)|ответственный= Я. В. Васильков, Сорокина М. Ю.|ссылка= http://www.politike.ru/dictionary/1145/word/hakimov-karim-abduraufovich|место= Санкт-Петербург|издательство= Петербургское Востоковедение|год= 2003|том= |страниц= |страницы= 393|isbn=5-85803-225-7}}</ref>. 1917 йылда Кәрим Хәкимов Томск ҡалаһының 2-се һанлы гимназияһын тамамлай. Рәсәйҙәге 1917 йылғы революциялар осоронда большевиктарҙың идеяларын яҡлап сыға. Башҡа [[башҡорттар]]ҙан сыҡҡан билдәле большевик-революционерҙар — [[Шәфиев Бәхтегәрәй Әғзәм улы|Бәхтегәрәй Шәфиев]], [[Хоҙайбирҙин Шәһит Әхмәт улы|Шәһит Хоҙайбирҙин]], [[Нуриманов Баһауетдин Йәләлетдин улы|Баһауетдин Нуриманов]] һымаҡ [[Башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәте]]н контрреволюцион тип иҫәпләй<ref>{{книга |автор = [[Ҡолшәрипов Марат Мәхмүт улы|Кульшарипов М. М.]] |заглавие = Октябрь 1917 года// История башкирского народа: в 7 т./ гл. ред. М. М. Кульшарипов; Ин-т истории, языка и литературы УНЦ РАН |ссылка = |ответственный = |место = Уфа |издательство = Гилем |год = 2010 |том = V |страниц = 468 |страницы = 92 |isbn = 978-5-7501-1199-2 }}</ref>. [[Файл:Karim Xakimov galabia.jpg|thumb|200px|Кәрим Хәкимов ғәрәп кейемендә]] 1918 йылдың башында [[Ырымбур губернаһы]]ның хәрби-революцион комитеты ағзаһы итеп һайлана, халыҡ мәғарифы бүлегенең мөдире вазифаһын башҡара. 1918 йылдың апрелендә ВКП(б) фирҡәһе ағзаһы булып китә<ref name="Биобиблиографический словарь востоковедов"/>. 1918 йылдың яҙында Хәкимов етәкселегендә [[Ырымбур]] ҡалаһының нәшриәттәре национализациялана<ref>{{книга | автор = Гадилов Л. З., Гумеров Ф. Х. | заглавие = Карим Хакимов | ссылка = | ответственный = | место = Уфа | издательство = Башкирское книжное издательство | год = 1960 | том = | страниц = 84 | страницы = 24 | isbn = | ref = }}</ref>. [[Рәсәйҙәге Граждандар һуғышы]]нда ҡатнаша. ''Аҡтүбә фронты''нда ''2-се интернационал полкы'' командиры, 1919 йылдан алып ''2-се башҡорт-татар батальоны'' командиры. 1920 йылдың февралендә ''М. В. Фрунзе'' менән Төркөстанға ебәрелә<ref name="Биобиблиографический словарь востоковедов"/>. 1920—1921 йылдарҙа ''Төркөстан фронты''ның сәйәси идаралағы башлығының урынбаҫары, бер үк ваҡытта Төркөстан Коммунистар фирҡәһенең үҙәк комитетының секретары вазифаһын ваҡытлыса үтәй. ''Бохара Халыҡ Совет Республикаһы''нда РСФСР-ҙың тулы хоҡуҡлы вәкиле, шул уҡ республиканың Коммунистар партияһының үҙәк комитеты секретары була<ref name="Башкортостан: краткая энциклопедия"/>. === Дипломатик эшмәкәрлеге === 1921 йылдың майында ''В. В. Куйбышев'' тәҡдиме буйынса [[Мәскәү]]гә РСФСР-ҙың Тышҡы эштәр буйынса халыҡ комиссариатына эшкә ебәрелә<ref name="Биобиблиографический словарь востоковедов"/>. 1921 йылдың октяберендә Кәрим Хәкимовты [[Иран]]дың Мәшһәд ҡалаһына генераль консул итеп тәғәйенләйҙәр. 1923 йылдан алып Ирандың ''Решт'' ҡалаһындағы РСФСР-ҙың генераль консулы вазифаһын башҡара һәм шул уҡ ваҡытта совет-фарсы ҡатнаш сик комиссияһында эшләй<ref name="Густерин П. В." >{{cite web|url=http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1411073100|title=''Густерин П. В.'' Карим Хакимов — советский полпред и друг Арабского Востока|date=2014-09-19|publisher=«ЦентрАзия»|accessdate=2015-03-17}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150105023322/http://www.centrasia.ru/newsA.php?st=1411073100 |date=2015-01-05 }}</ref>. [[Файл:Ibn Saud 1945.jpg|thumb|200px|left|Король Ғәбдел Ғәзиз ибн Сәғүд]] Кәрим Хәкимовтың [[Иран]]дағы дипломатик эшмәкәрлегенә ыңғай баһа бирелә һәм 1924 йылдың ғинуарында ул йәнә Мәскәүгә саҡыртыла. Бында Хәкимовты ''Хиджаз короллеге''нең СССР-ҙың генераль консулы итеп тәғәйенләргә ҡарар итәләр. 1924 йылдың 6 авгусында К. Ә. Хәкимов үҙенең ғаиләһе һәм Генераль консуллыҡ хеҙмәткәрҙәре менән бергә ''Джидда'' ҡалаһына килә. Һәм шул уҡ йылдың 9 авгусында Кәрим Хәкимов Хиджаз короле ''Хөсәйен бин Али әл-Хәшими'' менән [[Мәккә]] ҡалаһында осраша һәм уға танытма грамотаһын тапшыра<ref name="Густерин П. В." />. 1925 йылдың декаберендә Неджд әмире ''Ғәбдел Ғәзиз ибн Сәғүд'' Хиджаз короллеге менән һуғыш барышында Джидданы баҫып ала һәм 1926 йылдың башында ул үҙен ''Хиджаз, Неджд һәм ҡушылған өлкәләр''ҙең (1932 йылдан алып — [[Сәғүд Ғәрәбстаны]]ның) короле тип иғлан итә һәм шулай итеп яңы дәүләткә нигеҙ һала. 1926 йылдың 16 февралендә Советтар Союзы тәүгеләрҙән булып был дәүләтте таный һәм шул уҡ көндө Хәкимов королгә СССР-ҙың рәсми нотаһын тапшыра<ref name="Биобиблиографический словарь востоковедов"/>. Кәрим Хәкимов король Ғәбдел Ғәзиз ибн Сәғүд менән дуҫлыҡ мөнсәбәттәрен урынлаштыра. Ғәрәп элитаһы һәм ябай халыҡ араһында ул ''«Ҡыҙыл [[паша]]»'' исеме менән билдәле була. Дипломат К. Ә. Хәкимов король ибн Сәғүдте СССР-ҙың Яҡын Көнсығышта стратегик партнёрына әйләндереү, Совет тауарҙарын төбәк баҙарға индереү, Одесса порты менән даими пароходлы бәйләнеш төҙөү мәсьәләләрен уңышлы үтәй. 1926 йылда Кәрим Хәкимовтың инициативаһы буйынса I Донъя мосолмандары конгрессында совет мосолмандары делегацияһы ла ҡатнашыу мөмкинлегенә эйә булалар<ref name="Густерин П. В." />. 1928 йылдың сентяберендә Хәкимов [[Йемен|Йемен Короллегендәге]] СССР-ҙың ''Ближвосторг'' генераль вәкиле итеп тәғәйенләнә. 1929—1931 йылдарҙа Йемен Короллегендә СССР-ҙың тулы хоҡуҡлы вәкиле вазифаһын башҡара<ref name="Башкортостан: краткая энциклопедия"/>. [[Файл:Karim Hakimov withPrince.jpg|thumb|200px|К. Ә. Хәкимов буласаҡ [[Сәғүд Ғәрәбстаны]] короле — принц ''Фейсал ибн Ғәбдел Ғәзиз ибн Сәғүд''те [[Мәскәү]]ҙә оҙатып йөрөй. 1932 йыл]] 1932—1935 йылдарҙа Мәскәүҙә Ҡыҙыл профессура институтында уҡый. 1932 йылдың майында Кәрим Хәкимов буласаҡ [[Сәғүд Ғәрәбстаны]] короле — принц ''Фейсал ибн Ғәбдел Ғәзиз ибн Сәғүд''те Мәскәүҙә оҙатып йөрөй. 1936—1937 йылдарҙа — [[Сәғүд Ғәрәбстаны]]нда СССР-ҙың тулы хоҡуҡлы вәкиле вазифаһын башҡара. 1937 йылдың 6 сентябрендә СССР-ҙың Тышҡы эштәр буйынса халыҡ комиссариаты Кәрим Хәкимовҡа тиҙ арала Мәскәүгә ҡайтырға саҡырыу ала. Король Ғәбдел Ғәзиз ибн Сәғүд Хәкимовҡа дәүләтендә ҡалырға һәм сәйәси йәшеренер урын тәҡдим итә. Әммә илсе тыуған иленә ҡайтырға ҡарар итә. 1937 йылдың 27 октябрендә ҡулға алына. 1938 йылдың 10 ғинуарында «шпионаж, контрреволюцион ойошмаларында ҡатнашыу» тигән хөкөм сығарыла һәм шул уҡ көндө Кәрим Әбдрәүеф улы Хәкимов «Коммунарка» полигонында атып үлтерелә. 1956 йылдың 28 ғинуарында СССР Юғары суда ҡарары буйынса тулыһынса аҡлана<ref name="Биобиблиографический словарь востоковедов"/>. Ҡыҙыл пашаға ҡағылышлы репрессия [[Сәғүд Ғәрәбстаны]]нда хакимлыҡ итеүсе династия вәкилдәренең күңелендә тәрән эҙ ҡалдыра. 1938 йылдың 13 апрелендә Ибн Сәғүд СССР-ҙан башҡа тулы хоҡуҡлы илсене ҡабул итеүҙән баш тарта һәм уның менән дипломатик мөнәсәбәттәр шул уҡ йылда өҙөлә, һәм 1990-сы йылдар башында ғына ҡайтанан яңыртыла. == Хеҙмәттәре == * {{статья |автор = Хакимов К. А. |заглавие = Счастливая Аравия глазами советского полпреда / Прим. и комм. С. Рахимова |ссылка = |издание = Эхо веков |год = 1996 |номер = 1/2 |страницы = 131—136 |issn = 2073-7483 }} == Хәтер == [[Файл:Karim Hakimov monument.jpg|thumb|200px|Дүсән ауылындағы Кәрим Хәкимовтың бюсы]] * 1979 йылда [[Дүсән]] ауылында Кәрим Хәкимовтың мемориал музейы асыла. Музей фондтарында 911 ашыу һаҡлау берәмеге, шул иҫәптән дипломаттың шәхси әйберҙәре (мандолина, юл һандығы һ. б.), фото- һәм документаль материалдар һаҡлана. Һуңыраҡ К. Ә. Хәкимовҡа бағышлап музей алдында бюст ҡуйыла. 2014 йылда музей эскпозицияһы менән интернет селтәре аша танышырға мөмкинлек асыла<ref>{{cite web |url=http://www.bashinform.ru/news/682579/?sphrase_id=418036|title=Дом-музей Карима Хакимова теперь можно посетить виртуально|date=2014-12-09|publisher=[[Башинформ|«Башинформ»]]|accessdate=2015-03-17}}</ref>. * 1982 йылда [[Башҡорт дәүләт академия театры]]нда [[Нәжиб Асанбаев]]тың [[Ҡыҙыл паша (пьеса)|«Ҡыҙыл паша» пьесаһы]] буйынса ҡуйылған шул уҡ исемле спектакльдең премьераһы була. Унда төп ролде — Кәрим Хәкимов ролен актёр [[Абушахманов Әхтәм Әхәт улы|Әхтәм Абушахманов]] башҡара. Спектакль данға ҡаҙана һәм уның телевизион варианты төшөрөлә. 1987 йылда пшьеса айырым китап булып нәшер ителгән. * [[Өфө]], [[Ырымбур]], [[Ташкент]], Бохара ҡалаларының урамдарына К. Ә. Хәкимов исеме бирелгән. * 2002 йылда К. Ә. Хәкимов тураһында «Өфө Тракты» телестудияһы «Полпред» документаль фильмын төшөрә, ә 2011 йылда — "[[Башҡортостан юлдаш телевидениеһы]]"нда [[Хәмиҙуллин Салауат Ишмөхәмәт улы|С. И. Хәмиҙуллиндың]] «Хакимов Аравийский» исемле документаль фильмы сыға. * 2011 йылдан алып Башҡортостанда даими рәүештә Хәкимов уҡыуҙары уҙғарыла. * 2015 йылда Башҡортостан Республикаһында Кәрим Әбдрәүеф улы Хәкимовтың тыуыуына 125 йыл тулыуына бағышлап төрлө саралар үткәрелә<ref>{{cite web |url=http://www.bashinform.ru/news/541793/|title=Рустэм Хамитов подписал указ о праздновании 125-летия со дня рождения Карима Хакимова|date=2013-04-01|publisher=[[Башинформ|«Башинформ»]]|accessdate=2015-03-16}}</ref>. * 2022 йылдың апрелендә совет дипломаты иҫтәлегенә [[Мәскәү]]ҙә «Хәкимов клубы» ойошторола<ref>[https://www.bashinform.ru/news/politics/2022-04-25/v-pamyat-o-sovetskom-diplomate-karime-hakimove-v-moskve-sozdali-hakimovskiy-klub-2783794 В память о советском дипломате Кариме Хакимове в Москве создается «Хакимовский клуб». ИА Башинформ, 25 апреля 2022 года]{{ref-ru}}{{V|25|04|2022}}</ref>. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Әҙәбиәт == * {{книга | автор = | заглавие = Воспоминания о Кариме Хакимове. // Сост. Гадилов Л. З., Г. Г. Амири | ссылка = | ответственный = | место = Уфа | издательство = Башкирское книжное издательство | год = 1982 | том = | страниц = 71 | страницы = | isbn = | ref = }} * {{книга | автор = Гадилов Л. З., Гумеров Ф. Х. | заглавие = Карим Хакимов | ссылка = | ответственный = | место = Уфа | издательство = Башкирское книжное издательство | год = 1960 | том = | страниц = 84 | страницы = | isbn = | ref = }} * {{книга | автор = Гадилов Л. З., Гумеров Ф. Х. | заглавие = Революционер-дипломат: [К. А. Хакимов]: Ист.-биогр. очерк | ссылка = | ответственный = | место = Уфа | издательство = Башкирское книжное издательство | год = 1977 | том = | страниц = 126 | страницы = | isbn = | ref = }} * {{книга | автор = Густерин П. В. | заглавие = Советская разведка на Ближнем и Среднем Востоке в 1920—30-х годах | ссылка = | ответственный = | место = Саарбрюккен | издательство = LAP LAMBERT Academic Publishing | год = 2014 | том = | страниц = | страницы = 38—43 | isbn = 978-3-659-51691-7 | ref = }} * ''Густерин П. В.'' Памяти Карима Хакимова — дипломата и учёного // Дипломатическая служба. 2008, № 1. * ''Косач Г. Г.'' Карим Хакимов: годы жизни в Оренбурге.// Неизвестные страницы отечественного востоковедения. Вып. 2. М., 2004. С. 125—147. * ''Наумкин В. В.'' Советская дипломатия в Хиджазе: первый прорыв в Аравию (1923—1926 гг.). / Арабские страны Западной Азии и Северной Африки. М.: ИВ, 1997. — С. 34—43. * {{книга | автор = Озеров О.Б. | заглавие = Карим Хакимов: летопись жизни (о судьбах ислама и коммунизма в России) | ссылка = | ответственный = | место = Москва | издательство = Издательство научных изданий КМК | год = 2020 | том = | страниц = 232 | страницы = | isbn = 978-5-907213-80-7 | ref = }} * ''Хайретдинов Р. Ф.''. Карим Хакимов — революционер, дипломат : диссертация … кандидата исторических наук : 07.00.02 Уфа, 2006. 225 c. : 61 07-7/304. * ''Хайретдинов Р. Ф.'' Карим Хакимов — дипломат / Археография Южного Урала: Материалы межрегиональной научно-практической конференции. Уфа, 3—4 декабря 2002 г. — Уфа: РИО БашГУ. 2002. — С. 183—185. * ''Хайретдинов Р. Ф.'' Башкирский дипломат Карим Хакимов / Соглашение Центральной Советской власти с Башкирским правительством о Советской Автономной Башкирии в свете современных проблем Российского федерализма: Материалы региональной научно-практической конференции. — Уфа: РИО БашГУ. 2004. — С. 35—37. * {{книга |автор= |заглавие= Хакимов Карим Абдурауфович. //Люди и судьбы. Биобиблиографический словарь востоковедов — жертв политического террора в советский период. (1917—1991)|ответственный= Я. В. Васильков, Сорокина М. Ю.|ссылка= http://www.politike.ru/dictionary/1145/word/hakimov-karim-abduraufovich|место= Санкт-Петербург|издательство= Петербургское Востоковедение|год= 2003|том= |страниц= |страницы= 393|isbn=5-85803-225-7}} == Һылтанмалар == {{Викиһаҡлағыс|Category:Karim Xakimov}} * {{книга | автор = Гумеров Ф. Х. | заглавие = Хакимов Карим Абдрауфович.// Башкортостан: краткая энциклопедия | ссылка = | ответственный = | место = Уфа | издательство = Башкирская энциклопедия | год = 1996 | том = | страниц = 672 | страницы = 616 | isbn = 5-88185-001-7 | ref = }} * {{БЭ2013У|index.php/prosmotr/2-statya/948-khakimov-karim-abdraufovich|автор=Хайретдинов Р. Ф.}} * {{cite web |url=http://www.bashinform.ru/news/158129/|title=Красный паша Карим Хакимов и его заступник саудовский король|date=2007-11-24|publisher=[[Башинформ|«Башинформ»]]|accessdate=2015-03-16}} == Видеояҙмалар == * {{YouTube|E0bJdQwIMCM|''«Полпред»''}}. Фильм Рустема Вахитова ([http://www.ufa-trakt.ru студия «Уфимский трактъ»], [http://www.tv-rb.ru ГУП ТРК «Башкортостан»] Творческое объединение общественно-политических программ), 2002 год. * {{YouTube|aZ9RzQO4jeo|''«Хакимов Аравийский»''}}. Фильм [[Хәмиҙуллин Салауат Ишмөхәмәт улы|Салавата Хамидуллина]] ([http://www.tv-rb.ru «Башкирское спутниковое телевидение»] Отдел познавательных и исторических программ), 2011 год. {{Һайланған мәҡәлә|Дәүләт эшмәкәре}} [[Категория:Ғәлиә мәҙрәсәһе шәкерттәре]] [[Категория:СССР-ҙа репрессияланғандар]] [[Категория:Рәсәйҙәге Граждандар һуғышында ҡатнашыусылар]] 95cw16nmd9rn5n3c94stlyhzzumpl75 0 9833 1147632 983973 2022-07-30T02:49:30Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{БМ|Гусев}} {{Ук}} '''Гусев''' ({{lang-ru|Гусево}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Әбйәлил районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 1102 кеше<ref>{{2010. Башҡортостан ауылдары}}</ref>. Почта индексы — 453614, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80201819001. == Халыҡ һаны == '''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)''' {| class="wikitable " style="text-align:center" | style="background:#f0f0f0;"|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Бөтә халыҡ''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)''' |- | 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)|||||||||| |- | 1920 йыл 26 август|||||||||| |- | 1926 йыл 17 декабрь|||||||||| |- | 1939 йыл 17 ғинуар|||||||||| |- | 1959 йыл 15 ғинуар|||||||||| |- | 1970 йыл 15 ғинуар|||||||||| |- | 1979 йыл 17 ғинуар|||||||||| |- | 1989 йыл 12 ғинуар|||||||||| |- | 2002 йыл 9 октябрь|||||||||| |- | 2010 йыл 14 октябрь||1102||525||577||47,6||52,4 |- |} {{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}} == Географик урыны == * Район үҙәгенә тиклем ([[Асҡар (Әбйәлил районы)|Асҡар]]): 21 км * Яҡындағы тимер юл станцияһы (Магнитогорск): 45 км == Билдәле шәхестәре == * [[Маркин Пётр Яковлевич]] (10.11.1927—16.09.2001), [[СССР]] һәм [[Рәсәй]] табибы, уролог, хирург. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған табибы (1972). [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] (1986) кавалеры. Һаулыҡ һаҡлау ветераны (1981) һәм Магнитка ветераны (1983). == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7.{{ref-ru}}{{V|9|11|2020}} * [https://e.mail.ru/attachment/14060986080000000551/0;1 Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий — Уфа: Китап, 2009. — 744 б. —] ISBN 978-5-295-04683-4.{{ref-ru}}{{V|9|11|2020}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|index.php/component/content/article/8-statya/3873-gusev-bj-lil-r-nynda-y-auyl}}{{V|9|11|2020}} * [http://ufagen.ru/places/abzelilovskiy/gusevo.html Гусево, Борисово на портале «Генеалогия и Архивы»]{{ref-ru}}{{V|9|11|2020}} {{Навигация1 |Портал = Башҡортостан ауылдары |Викисловарь = |Викиучебник = |Викицитатник = |Викитека = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.) |Викивиды = |Викиновости = |Викисклад = |Метавики = |Проект = Башҡортостан ауылдары }} {{Әбйәлил районы ауылдары}} [[Категория:Әбйәлил районы ауылдары]] n2yjk58d2w8mj6xaoafmae0oszlp5zm 0 10386 1147636 525940 2022-07-30T02:51:58Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{БМ|Гусев}} {{ТП-Рәсәй|Яңы Гусев |статус = ауыл |башҡортса исеме = Яңы Гусев |төп исеме = |ил = |герб = |флаг = |герб киңлеге = |флаг киңлеге = |lat_deg = 55 | lat_min = 5 | lat_sec = 17 |lon_deg = 54 | lon_min = 7 | lon_sec = 41 |CoordAddon = |CoordScale = |ил картаһы = |регион картаһы = |район картаһы = |ил картаһының дәүмәле = |регион картаһының дәүмәле = |район картаһының дәүмәле = |регион төрө = төбәк |регион = Башҡортостан |теҙмәләге регион = |район төрө = район |район = Баҡалы районы |теҙмәләге район = |урынлашыу төрө = ауыл советы |урынлашыу = |теҙмәләге урынлашыу = |эске бүленеү = |башлыҡ төрө = |башлыҡ = |нигеҙ һалыныу = |беренсе телгә алыу = |элекке исемдәре = |статус (башлап) = |майҙан = |ТП үҙәгенең бейеклеге = |климат = |рәсми тел = |рәсми тел-ref = |халыҡ = 4 |иҫәп алыу йылы = 2010 |тығыҙлыҡ = |агломерация = |конфессия составы = |этнохороним = |ваҡыт бүлкәте = +5 |DST = |почта индексы = 452656 |почта индекстары = |телефон коды =34742 |автомобиль коды = 02, 102 |танымлаусы төрө = |һансал танымлаусы = 80207849008 |Commons-тағы категория = |сайт = |сайт теле = }} '''Яңы Гусев''' ({{lang-ru|Новогусево}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Баҡалы районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 4 кеше<ref>{{2010. Башҡортостан ауылдары}}</ref>. Почта индексы — 452656, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80207849008. == Халыҡ һаны == '''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)''' {| class="wikitable " style="text-align:center" | style="background:#f0f0f0;"|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Бөтә халыҡ''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)''' |- | 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)|||||||||| |- | 1920 йыл 26 август|||||||||| |- | 1926 йыл 17 декабрь|||||||||| |- | 1939 йыл 17 ғинуар|||||||||| |- | 1959 йыл 15 ғинуар|||||||||| |- | 1970 йыл 15 ғинуар|||||||||| |- | 1979 йыл 17 ғинуар|||||||||| |- | 1989 йыл 12 ғинуар|||||||||| |- | 2002 йыл 9 октябрь|||||||||| |- | 2010 йыл 14 октябрь||4||1||3||25,0||75,0 |- |} {{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}} == Географик урыны == * Район үҙәгенә тиклем ([[Баҡалы (Баҡалы районы)|Баҡалы]]): 31 км * Ауыл советы үҙәгенә тиклем ([[Иҫке Гусев]]): 3 км * Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Туймазы]]): 103 км == Һылтанмалар == * Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7.{{ref-ru}} * Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. Уфа: Китап, 2009. — 744 с. ISBN 978-5-295-04683-4{{ref-ru}} * Бакалинская земля: история и люди. — Уфа: ГУП РБ УПК, 2010. — 320 с.: ил.(урыҫ.) == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} {{Навигация1 |Портал = Башҡортостан ауылдары |Викисловарь = |Викиучебник = |Викицитатник = |Викитека = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.) |Викивиды = |Викиновости = |Викисклад = |Метавики = |Проект = Башҡортостан ауылдары }} {{Баҡалы районы ауылдары}} [[Категория:Баҡалы районы ауылдары]] q9n0cjmuy5an867coa0pbqbaroxn60a 0 10411 1147635 525872 2022-07-30T02:51:23Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{БМ|Гусев}} {{ТП-Рәсәй|Иҫке Гусев |статус = ауыл |башҡортса исеме = Иҫке Гусев |төп исеме = |ил = |герб = |флаг = |герб киңлеге = |флаг киңлеге = |lat_deg = 55 | lat_min = 4 | lat_sec = 32 |lon_deg = 54 | lon_min = 11 | lon_sec = 14 |CoordAddon = |CoordScale = |ил картаһы = |регион картаһы = |район картаһы = |ил картаһының дәүмәле = |регион картаһының дәүмәле = |район картаһының дәүмәле = |регион төрө = төбәк |регион = Башҡортостан |теҙмәләге регион = |район төрө = район |район = Баҡалы районы |теҙмәләге район = |урынлашыу төрө = ауыл советы |урынлашыу = |теҙмәләге урынлашыу = |эске бүленеү = |башлыҡ төрө = |башлыҡ = |нигеҙ һалыныу = |беренсе телгә алыу = |элекке исемдәре = |статус (башлап) = |майҙан = |ТП үҙәгенең бейеклеге = |климат = |рәсми тел = |рәсми тел-ref = |халыҡ = 306 |иҫәп алыу йылы = 2010 |тығыҙлыҡ = |агломерация = |конфессия составы = |этнохороним = |ваҡыт бүлкәте = +5 |DST = |почта индексы = 452656 |почта индекстары = |телефон коды =34742 |автомобиль коды = 02, 102 |танымлаусы төрө = |һансал танымлаусы = 80207849005 |Commons-тағы категория = |сайт = |сайт теле = }} '''Иҫке Гусев''' ({{lang-ru|Старогусево}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Баҡалы районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 306 кеше<ref>{{2010. Башҡортостан ауылдары}}</ref>. Почта индексы — 452656, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80207849005. == Халыҡ һаны == '''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)''' {| class="wikitable " style="text-align:center" | style="background:#f0f0f0;"|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Бөтә халыҡ''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)''' |- | 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)|||||||||| |- | 1920 йыл 26 август|||||||||| |- | 1926 йыл 17 декабрь|||||||||| |- | 1939 йыл 17 ғинуар|||||||||| |- | 1959 йыл 15 ғинуар|||||||||| |- | 1970 йыл 15 ғинуар|||||||||| |- | 1979 йыл 17 ғинуар|||||||||| |- | 1989 йыл 12 ғинуар|||||||||| |- | 2002 йыл 9 октябрь|||||||||| |- | 2010 йыл 14 октябрь||306||150||156||49,0||51,0 |- |} {{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}} == Географик урыны == * Район үҙәгенә тиклем ([[Баҡалы (Баҡалы районы)|Баҡалы]]): 28 км * Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Туймазы]]): 106 км == Һылтанмалар == * Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7.{{ref-ru}} * Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. Уфа: Китап, 2009. — 744 с. ISBN 978-5-295-04683-4{{ref-ru}} * Бакалинская земля: история и люди. — Уфа: ГУП РБ УПК, 2010. — 320 с.: ил.(урыҫ.) == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} {{Навигация1 |Портал = Башҡортостан ауылдары |Викисловарь = |Викиучебник = |Викицитатник = |Викитека = Башҡортостан Республикаһы Законы (№ 22-з, 16 июль, 2008 йыл.) |Викивиды = |Викиновости = |Викисклад = |Метавики = |Проект = Башҡортостан ауылдары }} {{Баҡалы районы ауылдары}} [[Категория:Баҡалы районы ауылдары]] eaib9d1bklvkr1tl93a1oq55tnv0ck6 0 19565 1147672 718319 2022-07-30T04:16:15Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{БМ|Гришина}} {{Река |Название = Гришина |исеме = |Изображение = |рәсем киңлеге = |Подпись = |Карта = |карта киңлеге = |Подпись карты = |Длина = 52 |Площадь бассейна = 490 |Бассейн = [[Чулым (Обь ҡушылдығы)|Чулым]] йылғаһы, [[Зырянское (Томск өлкәһе)|Зырянское]] ауылындағы һыу үлсәү постына тиклем |Бассейн рек = Обь (өҫкө өлөшө) Иртыш ҡушылғанға тиклем |Расход воды = |Место измерения = |Исток = |Местоположение истока = |Высота истока = |s_lat_dir = |s_lat_deg = |s_lat_min = |s_lat_sec = |s_lon_dir = |s_lon_deg = |s_lon_min = |s_lon_sec = |Устье = [[Чичка-Юл]] йылғаһының һул ярына тамағынан 238 км өҫтәрәк |Местоположение устья = |Высота устья = |m_lat_dir = |m_lat_deg = |m_lat_min = |m_lat_sec = |m_lon_dir = |m_lon_deg = |m_lon_min = |m_lon_sec = |Уклон реки = |Страна = {{Флагификация|Рәсәй}} |Регион = Томск өлкәһе, Кемерово өлкәһе |Категория на Викискладе = }} '''Гришина''' — [[Рәсәй]] йылғаһы. Томск өлкәһе, Кемерово өлкәһе<ref name='РФГМ'>{{cite journal|title=Гидротехник ҡоролмалар һәм дәүләт һыу кадастрының Рәсәй Үҙәк реестры}}</ref> биләмәләрендә аға. Йылға [[Чичка-Юл]] йылғаһының һул ярына тамағынан 238 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 52 км. == Һыу реестры мәғлүмәттәре == [[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Үрге Обь һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Чулым (Обь ҡушылдығы)|Чулым]] йылғаһы, [[Зырянское (Томск өлкәһе)|Зырянское]] ауылындағы һыу үлсәү постына тиклем. Бәләкәй йылға бассейны — Объ Иртыш ҡушылғанға тиклем, йылға бассейны — Обь (өҫкө өлөшө) Иртыш ҡушылғанға тиклем<ref name='Рәсәй МСР'/>. [[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] мәғлүмәте буйынса<ref name='Рәсәй МСР'>{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=190336|title=РФ һыу реестры: Гришина}}</ref>: * Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 13010400312115200021612 * Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 115202161 * Бассейн коды — 13.01.04.003 * ГӨ буйынса һаны (номеры) — 15 * ГӨ буйынса сығарылыш — 2 == Иҫкәрмәләр == {{примечания}} == Һылтанмалар == * [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы] {{тикшерелмәгән йылға}} [[Категория:Томск өлкәһе йылғалары]] [[Категория:Кемерово өлкәһе йылғалары]] {{hydro-stub}} 3bbq36jcs3koke6iahg3dfsxsmouti9 0 47458 1147642 726723 2022-07-30T03:10:39Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{БМ|Гущин}} {{Река |Название = Гущина Ряса |Оригинальное название = |Изображение = |Подпись = |Карта = |Подпись карты = |Длина = 40 |Площадь бассейна = 244 |Бассейн = [[Азов диңгеҙе]] |Бассейн рек = Дон (бассейндың рәсәй өлөшө) |Расход воды = |Место измерения = |Исток = |Местоположение истока = |Высота истока = |s_lat_dir = N |s_lat_deg = |s_lat_min = |s_lat_sec = |s_lon_dir = E |s_lon_deg = |s_lon_min = |s_lon_sec = |Устье = Ягодная Ряса |Местоположение устья = уң ярына тамағынан 3,2 км өҫтәрәк |Высота устья = |m_lat_dir = N |m_lat_deg = |m_lat_min = |m_lat_sec = |m_lon_dir = E |m_lon_deg = |m_lon_min = |m_lon_sec = |Уклон реки = |Страна = Рәсәй |Регион = Тамбов өлкәһе, Липецк өлкәһе, Рязань өлкәһе |Район = |Позиционная карта = Рәсәй Тамбов өлкәһе |Категория на Викискладе = }} '''Гущина Ряса''' — [[Рәсәй]]ҙәге йылға. Тамбов өлкәһе, Липецк өлкәһе, Рязань өлкәһе<ref name='РФГМ'>{{cite journal|title=Рәсәй гидротехник ҡоролмалар регистры һәм дәүләт һыу кадастры үҙәге}}</ref> биләмәләрендә аға. Йылға Ягодная Ряса йылғаһының уң ярына тамағынан 3,2 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 40 км. == Һыу реестры мәғлүмәттәре == [[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Дон һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Воронеж (йылға)|Воронеж]] йылғаһы [[Липецк]] ҡалаһына тиклем, [[Матыра (йылға)|Матыра]] йылғаһын индермәйенсә. Бәләкәй йылға бассейны (йылға эске бассейны) — Дон ҡушылдыҡтары бассейны, Хопр ҡушылғанға тиклем, йылға бассейны — Дон (бассейндың рәсәй өлөшө)<ref name='Рәсәй МСР'/>. [[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] тарафынан әҙерләнгән Рәсәй Федерацияһы территорияһын һыу хужалығы буйынса районлау геоинформация системаһы мәғлүмәттәре буйынса<ref name='Рәсәй МСР'>{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=170154|title=РФ һыу реестры: Гущина Ряса}}</ref>: * Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 05010100512107000002696 * Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 107000269 * Бассейн коды — 05.01.01.005 * ГӨ буйынса томы — 07 * ГӨ буйынса сығарылыш — 0 == Иҫкәрмәләр == {{примечания}} == Һылтанмалар == * [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы] {{тикшерелмәгән йылға}} [[Категория:Тамбов өлкәһе йылғалары]] [[Категория:Липецк өлкәһе йылғалары]] [[Категория:Рязань өлкәһе йылғалары]] {{hydro-stub}} 41l4dbthn5i68hrmmvpe3svmerzzegl 10 57833 1147711 500274 2022-07-30T05:03:35Z Minorax 25029 vva wikitext text/x-wiki <includeonly><imagemap>File:Order of Saint Anna ribbon bar.svg|border|40px|I дәрәжә Изге Анна ордены default [[Изге Анна ордены|I дәрәжә Изге Анна ордены]] desc none</imagemap>{{Категория только в статьях|I дәрәжә Изге Анна ордены кавалерҙары|{{PAGENAME}}}}</includeonly><noinclude>{{doc}}[[Категория:Ҡалыптар:Наградалар:Рәсәй империяһы|Анна 1]]</noinclude> 0xmhgdcwzvc47pmj11b1zjeweaoe8js 1147716 1147711 2022-07-30T05:17:51Z Minorax 25029 fx wikitext text/x-wiki <includeonly><imagemap>File:RUS Imperial Order of Saint Anna ribbon.svg|border|40px|I дәрәжә Изге Анна ордены default [[Изге Анна ордены|I дәрәжә Изге Анна ордены]] desc none</imagemap>{{Категория только в статьях|I дәрәжә Изге Анна ордены кавалерҙары|{{PAGENAME}}}}</includeonly><noinclude>{{doc}}[[Категория:Ҡалыптар:Наградалар:Рәсәй империяһы|Анна 1]]</noinclude> rnm824miyleznq0964mh4yvanc11c3m 10 65601 1147712 500275 2022-07-30T05:03:39Z Minorax 25029 vva wikitext text/x-wiki <includeonly><imagemap>File:Order of Saint Anna ribbon bar.svg|border|40px|II дәрәжә Изге Анна ордены default [[Изге Анна ордены|II дәрәжә Изге Анна ордены]] desc none</imagemap>{{Категория только в статьях|II дәрәжә Изге Анна ордены кавалерҙары|{{PAGENAME}}}}</includeonly><noinclude>{{doc}}[[Категория:Ҡалыптар:Наградалар:Рәсәй империяһы|Анна 2]]</noinclude> 5vp9aefte8pgzt5jfzguzmc6vhceg0u 1147717 1147712 2022-07-30T05:17:53Z Minorax 25029 fx wikitext text/x-wiki <includeonly><imagemap>File:RUS Imperial Order of Saint Anna ribbon.svg|border|40px|II дәрәжә Изге Анна ордены default [[Изге Анна ордены|II дәрәжә Изге Анна ордены]] desc none</imagemap>{{Категория только в статьях|II дәрәжә Изге Анна ордены кавалерҙары|{{PAGENAME}}}}</includeonly><noinclude>{{doc}}[[Категория:Ҡалыптар:Наградалар:Рәсәй империяһы|Анна 2]]</noinclude> m49zgg58pwmf84jmo4ubu5n5ikylnkh 0 71376 1147669 1144663 2022-07-30T04:14:27Z Айсар 10823 күренеште төҙәтеү wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''30 июнь''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 181-се ([[кәбисә йыл]]ында 182-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 184 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-06-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} == === {{Халыҡ-ара байрамдар}} === * {{Ер}} [[Ер]]: Парламентаризм көнө. ** оцмаль селтәрҙәр көнө. ** Астероид көнө. === {{Милли байрамдар}} === * {{Флагификация|АҠШ}}: Ҡатын-ҡыҙҙарҙың милли ойошмаһы көнө. ** Ҡул ҡыҫышыу көнө. * {{Флагификация|ДР Конго}}: Бойондороҡһоҙлоҡ көнө. * {{Флагификация|Судан}}: Революция көнө. * {{Флагификация|Азербайджан}}: Ғашиҡтар көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри байрамдар * {{Флагификация|Белоруссия}}: [[Иҡтисад]]сылар көнө. * {{Флагификация|Гватемала}}: Ҡораллы көстәр көнө. * {{Флагификация|Россия}}: Иҡтисадсылар көнө. ** Һауа һөжүменән һаҡлаусы радиотехник ғәскәрҙәр көнө. ** Юстиция министрлығы хөкөм башҡарыу системаһының һаҡ хеҙмәте көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1856]]: [[Өфө ҡалаһы]]ның гербы раҫлана. * [[1931]]: Өфө фанера комбинаты эшләй башлай. * [[1931]]: Хәҙерге [[Арыҫлан Мөбәрәков исемендәге Сибай башҡорт дәүләт драма театры]] ойошторола. * [[1962]]: [[«Салауатбыяла» берекмәһе]] эш башлай. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Юлдашев Тимербулат Миңлеғәли улы]] (1915—1989), [[Педагогика|педагог]], [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[Стәрлебаш районы]] [[Стәрлебаш]] ауылындағы 2-се урта мәктәптең элекке директоры. [[Башҡорт АССР-ы]] мәктәбенең атҡаҙанған уҡытыусыһы, 2-се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]] кавалеры. Сығышы менән ошо райондың [[Ҡаранай (Стәрлебаш районы)|Ҡаранай]] ауылынан. Ғалим-хирург һәм йәмәғәт эшмәкәре [[Марс Юлдашев]]тың атаһы. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Ғисмәтуллина Фирҙәүес Хәлил ҡыҙы]] (1936), [[Педагогика|педагогик]] хеҙмәт ветераны. 1961 йылдан [[Көйөргәҙе районы]] [[Мораптал]] урта һәм ҡайһы бер башҡа мәктәптәре уҡытыусыһы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған уҡытыусыһы (1983), [[РСФСР]]-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1980). Сығышы менән ошо райондың [[Аҡһары]] ауылынан. * [[Дәүләтшин Шамил Хәмзә улы]] (1961), [[Яңауыл]] үҙәк район дауаханһы табибы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның һаулыҡ һаҡлау отличнигы (2003). Сығышы менән ошо райондың [[Иҫке Ҡоҙаш]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Ғәниева Мүзәйнә Сәйетгәрәй ҡыҙы]] (1932), [[фән|ғалим]]-[[Механика|механик]]. 1957 йылдан СССР Фәндәр академияһы Ҡазан филиалының Ҡазан физика-техника институты ғилми хеҙмәткәре, 1969 йылдан — өлкән ғилми хеҙмәткәр. 1991 йылдан [[Рәсәй Фәндәр академияһы]] Ҡазан фәнни үҙәгенең Механика һәм машиналар эшләү институтының лаборатория мөдире, 2001 йылдан — төп ғилми хеҙмәткәр. Физика-математика фәндәре докторы (1986). [[Татарстан Республикаһы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (1995). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Йәрмәкәй районы]] [[Исламбаҡты]] ауылынан. * [[Ғирфанов Вәдүт Шаһимөхәмәт улы]] (1937—12.08.1985), [[ауыл хужалығы]] хеҙмәткәре. 1951 йылдан [[Әбйәлил районы]] «Ҡыҙыл маяҡ, 1958—1984 йылдарҙа — Шайморатов исемендәге колхоз механизаторы. 3-сө дәрәжә [[Хеҙмәт Даны ордены]] кавалеры (1976). Сығышы менән ошо райондың [[Рәхмәт (ауыл)|Рәхмәт]] ауылынан. * [[Хәкимов Марат Нурый улы]] (1952), [[ФСБ|дәүләт именлеге органдары]] ветераны, подполковник (1996). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған юрисы (2009). Башҡорт АССР-ы Юғары Советы Президиумының Почёт грамотаһы (1977) һәм Рәсәйҙең 2-се дәрәжә «Ватан алдындағы хеҙмәттәре өсөн» орденының миҙалы (2000) менән бүләкләнеүсе. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Ишембай районы]] [[Үрге Этҡол|Этҡол]] ауылынан. * [[Нагорный Владимир Александрович]] (1957), [[Инженерлыҡ эше|инженер]]-[[иҡтисад]]сы, дәүләт эшмәкәре. 2014—2016 йылдарҙа [[Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәте]] Премьер-министры урынбаҫары, 2016—2018 йылдарҙа [[Башҡортостан Республикаһы Башлығы |Башҡортостан Республикаһы Башлығы Хакимиәте]] етәксеһе. Башҡортостан Республикаһының [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған төҙөүсеһе. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Әлшәй районы]] [[Раевка (Әлшәй районы)|Раевка]] ауылынан. * [[Паршиков Геннадий Петрович]] (1957), хужалыҡ эшмәкәре, муниципаль хеҙмәткәр. 2005—2008 йылдарҙа [[Салауат (ҡала)|Салауат ҡала округының]] хакимиәт башлығы. 2013 йылдан [[«Газпром нефтехим Салауат»]] берекмәһенең инвестициялар һәм капиталь төҙөлөш буйынса директоры. * [[Йомағолов Илфат Әбделәхәт улы]] (1962—22.09.2018), театр һәм кино актёры. 1987 йылдан [[Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры]] актёры. [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған артисы]] (1993). * [[Әхмәҙиев Рафаил Мәүлитйән улы]] (1962), хужалыҡ эшмәкәре, йәмәғәтсе. «Башкиравтодор» йәмғиәтенең [[Асҡын (Асҡын районы)|Асҡын]] юл төҙәтеү-юл һалыу идаралығы начальнигы. [[Асҡын районы|Асҡын район]] Советы депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған төҙөүсеһе. Сығышы менән ошо райондан. * [[Байғусҡаров Зариф Закир улы]] (1967), хоҡуҡ белгесе, дәүләт эшмәкәре. 2005—2016 йылдарҙа Суд приставтары федераль хеҙмәтенең Башҡортостан Республикаһы буйынса идаралығы етәксеһе — Башҡортостан Республикаһының баш суд приставы. 2016 йылдан — Рәсәй Федерацияһының VII саҡырылыш Дәүләт Думаһы депутаты, Дәүләт ҡоролошо һәм ҡануниәт буйынса комитет ағзаһы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған юрисы (2007). }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Антипин Юрий Викторович]] (1939—6.07.2014), ғалим-инженер, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Техник фәндәр докторы (1993), профессор (1995). СССР‑ҙың юғары мәктәп (1989), [[Башҡортостан Республикаһы]]ның мәғариф отличнигы (2003), [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы нефтсеһе (1998). * [[Абазов Фәнис Фәметдин улы]] (30.06.1949), ғалим-педагог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Педагогия фәндәре докторы (2002). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған халыҡ мәғарифы хеҙмәткәре (1993), РСФСР‑ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1984). * [[Исмәғилева Зөһрә Салауат ҡыҙы]] (1964), хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре. 2008 йылдан «"Ағиҙел" художество промыслаһы» дәүләт унитар предприятиеһының генераль директоры. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның 5-се саҡырылыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Учалы районы]] [[Йәһүҙә (Учалы районы)|Йәһүҙә]] ауылынан. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:30 июндә тыуғандар</categorytree>'' * 1470: Карл VIII, [[Франция]]ның 1483—1498 йылдарҙағы короле. * 1685: Джон Гей, [[Англия]] [[Шиғриәт|шағиры]], драматург. * [[1755]]: Поль Баррас, Бөйөк француз революцияһы эшмәкәре. * [[1825]]: Флоримон Эрве, Франция композиторы, органист, [[музыка]]ль [[театр]] ойоштороусы. * [[1860]]: Владимир Михельсон, [[Рәсәй империяһы]] һәм [[СССР]]-ҙың [[Фән|ғалим]]-[[Физика|физигы]], геофизик, профессор. * [[1895]]: Борис Ромашов, СССР драматургы, тәнҡитсе. * [[1925]]: Филипп Жакоте, [[Швейцария]] шағиры, эссеист һәм [[тәржемә]]се. * [[1930]]: Борис Рыцарев, СССР кинорежиссёры, сценарист, фильм-әкиәт жанры оҫтаһы. * [[1935]]: Сергей Павлов, СССР-ҙың фантаст яҙыусыһы. * [[1950]]: Леонард Уайтинг, Англия актёры, «[[Алтын глобус]]» премияһы лауреаты. * [[1960]]: Святослав Задерий, СССР һәм Рәсәй [[музыка]]нты, [[йыр]]сы, йырҙар авторы, «Алиса» төркөмөн ойоштороусы. * [[1975]]: Ральф Шумахер, [[Германия]] автоуҙышсыһы, [[Михаэль Шумахер]]ҙың ҡустыһы. * [[1985]]: [[Майкл Фелпс]], [[АҠШ]] йөҙөүсеһе, [[спорт]] [[тарих]]ында берҙән-бер 23 тапҡыр [[олимпия]], 26 тапҡыр [[Ер|донъя]] чемпионы. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:30 июндә вафат булғандар</categorytree>'' * [[2005]]: [[Флүр Яхин]], [[башҡорт]] балалар яҙыусыһы-әкиәтсе. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|Е30]] [[Категория:30 июнь]] cqt66sg7e8uexmnltn7d80lsb60ah91 1147733 1147669 2022-07-30T06:40:10Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ аныҡлаштырыу wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''30 июнь''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 181-се ([[кәбисә йыл]]ында 182-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 184 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-06-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} == === {{Халыҡ-ара байрамдар}} === * {{Ер}} [[Ер]]: Парламентаризм көнө. ** оцмаль селтәрҙәр көнө. ** Астероид көнө. === {{Милли байрамдар}} === * {{Флагификация|АҠШ}}: Ҡатын-ҡыҙҙарҙың милли ойошмаһы көнө. ** Ҡул ҡыҫышыу көнө. * {{Флагификация|ДР Конго}}: Бойондороҡһоҙлоҡ көнө. * {{Флагификация|Судан}}: Революция көнө. * {{Флагификация|Азербайджан}}: Ғашиҡтар көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри байрамдар * {{Флагификация|Белоруссия}}: [[Иҡтисад]]сылар көнө. * {{Флагификация|Гватемала}}: Ҡораллы көстәр көнө. * {{Флагификация|Россия}}: Иҡтисадсылар көнө. ** Һауа һөжүменән һаҡлаусы радиотехник ғәскәрҙәр көнө. ** Юстиция министрлығы хөкөм башҡарыу системаһының һаҡ хеҙмәте көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1856]]: [[Өфө ҡалаһы]]ның гербы раҫлана. * [[1931]]: Өфө фанера комбинаты эшләй башлай. * [[1931]]: Хәҙерге [[Арыҫлан Мөбәрәков исемендәге Сибай башҡорт дәүләт драма театры]] ойошторола. * [[1962]]: [[«Салауатбыяла» берекмәһе]] эш башлай. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Юлдашев Тимербулат Миңлеғәли улы]] (1915—1989), [[Педагогика|педагог]], [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[Стәрлебаш районы]] [[Стәрлебаш]] ауылындағы 2-се урта мәктәптең элекке директоры. [[Башҡорт АССР-ы]] мәктәбенең атҡаҙанған уҡытыусыһы, 2-се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]] кавалеры. Сығышы менән ошо райондың [[Ҡаранай (Стәрлебаш районы)|Ҡаранай]] ауылынан. Ғалим-хирург һәм йәмәғәт эшмәкәре [[Марс Юлдашев]]тың атаһы. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Ғисмәтуллина Фирҙәүес Хәлил ҡыҙы]] (1936), [[Педагогика|педагогик]] хеҙмәт ветераны. 1961 йылдан [[Көйөргәҙе районы]] [[Мораптал]] урта һәм ҡайһы бер башҡа мәктәптәре уҡытыусыһы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған уҡытыусыһы (1983), [[РСФСР]]-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1980). Сығышы менән ошо райондың [[Аҡһары]] ауылынан. * [[Дәүләтшин Шамил Хәмзә улы]] (1961), [[Яңауыл]] үҙәк район дауаханһы табибы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның һаулыҡ һаҡлау отличнигы (2003). Сығышы менән ошо райондың [[Иҫке Ҡоҙаш]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Ғәниева Мүзәйнә Сәйетгәрәй ҡыҙы]] (1932), [[фән|ғалим]]-[[Механика|механик]]. 1957 йылдан СССР Фәндәр академияһы Ҡазан филиалының Ҡазан физика-техника институты ғилми хеҙмәткәре, 1969 йылдан — өлкән ғилми хеҙмәткәр. 1991 йылдан [[Рәсәй Фәндәр академияһы]] Ҡазан фәнни үҙәгенең Механика һәм машиналар эшләү институтының лаборатория мөдире, 2001 йылдан — төп ғилми хеҙмәткәр. Физика-математика фәндәре докторы (1986). [[Татарстан Республикаһы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (1995). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Йәрмәкәй районы]] [[Исламбаҡты]] ауылынан. * [[Ғирфанов Вәдүт Шаһимөхәмәт улы]] (1937—12.08.1985), [[ауыл хужалығы]] хеҙмәткәре. 1951 йылдан [[Әбйәлил районы]] «Ҡыҙыл маяҡ, 1958—1984 йылдарҙа — Шайморатов исемендәге колхоз механизаторы. 3-сө дәрәжә [[Хеҙмәт Даны ордены]] кавалеры (1976). Сығышы менән ошо райондың [[Рәхмәт (ауыл)|Рәхмәт]] ауылынан. * [[Нагорный Владимир Александрович]] (1957), [[Инженерлыҡ эше|инженер]]-[[иҡтисад]]сы, дәүләт эшмәкәре. 2014—2016 йылдарҙа [[Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәте]] Премьер-министры урынбаҫары, 2016—2018 йылдарҙа [[Башҡортостан Республикаһы Башлығы |Башҡортостан Республикаһы Башлығы Хакимиәте]] етәксеһе. Башҡортостан Республикаһының [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған төҙөүсеһе. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Әлшәй районы]] [[Раевка (Әлшәй районы)|Раевка]] ауылынан. * [[Паршиков Геннадий Петрович]] (1957), хужалыҡ эшмәкәре, муниципаль хеҙмәткәр. 2005—2008 йылдарҙа [[Салауат (ҡала)|Салауат ҡала округының]] хакимиәт башлығы. 2013 йылдан [[«Газпром нефтехим Салауат»]] берекмәһенең инвестициялар һәм капиталь төҙөлөш буйынса директоры. * [[Йомағолов Илфат Әбделәхәт улы]] (1962—22.09.2018), театр һәм кино актёры. 1987 йылдан [[Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры]] актёры. [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған артисы]] (1993). * [[Әхмәҙиев Рафаил Мәүлитйән улы]] (1962), хужалыҡ эшмәкәре, йәмәғәтсе. «Башкиравтодор» йәмғиәтенең [[Асҡын (Асҡын районы)|Асҡын]] юл төҙәтеү-юл һалыу идаралығы начальнигы. [[Асҡын районы|Асҡын район]] Советы депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған төҙөүсеһе. Сығышы менән ошо райондан. * [[Байғусҡаров Зариф Закир улы]] (1967), хоҡуҡ белгесе, дәүләт эшмәкәре. 2005—2016 йылдарҙа Суд приставтары федераль хеҙмәтенең Башҡортостан Республикаһы буйынса идаралығы етәксеһе — Башҡортостан Республикаһының баш суд приставы. 2016 йылдан — Рәсәй Федерацияһының VII саҡырылыш Дәүләт Думаһы депутаты, Дәүләт ҡоролошо һәм ҡануниәт буйынса комитет ағзаһы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған юрисы (2007). }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Антипин Юрий Викторович]] (1939—6.07.2014), ғалим-инженер, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Техник фәндәр докторы (1993), профессор (1995). СССР‑ҙың юғары мәктәп (1989), [[Башҡортостан Республикаһы]]ның мәғариф отличнигы (2003), [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы нефтсеһе (1998). * [[Абазов Фәнис Фәметдин улы]] (30.06.1949), ғалим-педагог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Педагогия фәндәре докторы (2002). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған халыҡ мәғарифы хеҙмәткәре (1993), РСФСР‑ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1984). * [[Исмәғилева Зөһрә Салауат ҡыҙы]] (1964), хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре. 2008 йылдан «"Ағиҙел" художество промыслаһы» дәүләт унитар предприятиеһының генераль директоры. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның 5-се саҡырылыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Учалы районы]] [[Йәһүҙә (Учалы районы)|Йәһүҙә]] ауылынан. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:30 июндә тыуғандар</categorytree>'' * 1470: Карл VIII, [[Франция]]ның 1483—1498 йылдарҙағы короле. * 1685: Джон Гей, [[Англия]] [[Шиғриәт|шағиры]], драматург. * [[1755]]: Поль Баррас, Бөйөк француз революцияһы эшмәкәре. * [[1825]]: Флоримон Эрве, Франция композиторы, органист, [[музыка]]ль [[театр]] ойоштороусы. * [[1860]]: Владимир Михельсон, [[Рәсәй империяһы]] һәм [[СССР]]-ҙың [[Фән|ғалим]]-[[Физика|физигы]], геофизик, профессор. * [[1895]]: Борис Ромашов, СССР драматургы, тәнҡитсе. * [[1925]]: Филипп Жакоте, [[Швейцария]] шағиры, эссеист һәм [[тәржемә]]се. * [[1930]]: Борис Рыцарев, СССР кинорежиссёры, сценарист, фильм-әкиәт жанры оҫтаһы. * [[1935]]: Сергей Павлов, СССР-ҙың фантаст яҙыусыһы. * [[1950]]: Леонард Уайтинг, Англия актёры, «[[Алтын глобус]]» премияһы лауреаты. * [[1960]]: Святослав Задерий, СССР һәм Рәсәй [[музыка]]нты, [[йыр]]сы, йырҙар авторы, «Алиса» төркөмөн ойоштороусы. * [[1975]]: Ральф Шумахер, [[Германия]] автоуҙышсыһы, [[Михаэль Шумахер]]ҙың ҡустыһы. * [[1985]]: [[Майкл Фелпс]], [[АҠШ]] йөҙөүсеһе, [[спорт]] [[тарих]]ында берҙән-бер 23 тапҡыр [[олимпия]], 26 тапҡыр [[Ер|донъя]] чемпионы. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:30 июндә вафат булғандар</categorytree>'' * [[2005]]: [[Флүр Яхин]], [[башҡорт]] балалар яҙыусыһы-әкиәтсе. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|Е30]] [[Категория:30 июнь]] bzg9jiyn5cxehci772cnaxhgn98dstk 0 71501 1147734 1145582 2022-07-30T06:40:54Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңыртыу (мәғлүмәттәрҙе) wikitext text/x-wiki {{Ук}} {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-07-01}} '''10 июль''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 191-се ([[кәбисә йыл]]ында 192-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 174 көн ҡала. <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Багамы}}: Бойондороҡһоҙлоҡ көнө. * {{Флагификация|Мавритания}}: Армия көнө. * {{Флагификация|Монголия}}: Дәүләт флагы көнө. * {{Флагификация|Россия}}: Хәрби дан көнө. [[Рәсәй империяһы]] армияһының Полтава һуғышында шведтарҙы ҡыйратыуы (1709). * {{Флагификация|Уругвай}}: Атайҙар көнө. * {{Флагификация|Япония}}: Натто (соя борсағынан әҙерләнгән ашамлыҡ) көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|Беларусь}}: Һалым органдары хеҙмәткәрҙәре көнө. * {{Флагификация|Россия}}: [[Балыҡсылыҡ|Балыҡсылар]] көнө (июлдең икенсе йәкшәмбеһе). ** Рәсәй почтаһы көнө (июлдең икенсе йәкшәмбеһе). }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1925]]: [[СССР]]-ҙың Үҙәк Башҡарма Комитеты Президиумы һәм СССР Халыҡ Комиссарҙары Советы ҡарары менән [[Советтар Союзы]]ның Телеграф агентлығы — [[ТАСС]] ойошторола. * [[1930]]: Мәскәү дәүләт китапхана институты (хәҙер Мәскәү дәүләт мәҙәниәт һәм сәнғәт университеты) асыла. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Мальцев Михаил Васильевич]] (1910—19.10.1972), [[Нефть|нефтсе]], [[фән|ғалим]]-[[Геология|геолог]], хужалыҡ эшмәкәре, йәмәғәтсе. 1940—1949 йылдарҙа «Туймазанефть» тресының геология бүлеге начальнигы. Туймазы, Серафимовка, Баулы нефть ятҡылыҡтарын, Ырымбур газ ятҡылығын асыуҙа ҡатнашыусы. Геология-минералогия фәндәре кандидаты (1966). [[СССР]]-ҙың 3-сө һәм 4-се саҡырылыш Юғары Советы депутаты. Сталин премияһы лауреаты (1946). [[Ленин ордены|Ленин]] (1948), ике [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1942, 1960) ордены кавалеры. * [[Әхиәруллин Исмәғил Әхиәр улы]] (1910—7.05.2004), хәрби хеҙмәткәр, хужалыҡ эшмәкәре. 1941 йылдан СССР-ҙың дәүләт именлеге органдары хеҙмәткәре, шул иҫәптән [[ФСБ|Башҡорт АССР-ы Именлек министрлығының]] [[Яңауыл районы|Яңауыл]] һәм [[Баҡалы районы]]ндағы бүлектәре начальнигы; 1954—1970 йылдарҙа [[Дәүләкән районы]] «Дәүләкән» совхозы директоры. [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1966). * [[Оргин Константин Петрович]] (1910—5.10.1964), хужалыҡ эшмәкәре. 1958 йылдан [[Күмертау районы]]ның «Башкируголь» колхозы рәйесе. [[Бөйөк Ватан һуғышы]] яугиры. [[Советтар Союзы Геройы]] (1944). * [[Әхтәмов Хәсән Баһҙый улы]] (1925—30.05.1944), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда батырҙарса һәләк булған яугир, уҡсы, рядовой. [[Советтар Союзы Геройы]] (1944, үлгәндән һуң). * [[Ғисмәтуллин Рәүил Ғөбәй улы]] (1935—2007), [[ауыл хужалығы]] алдынғыһы. [[Көйөргәҙе районы]] Киров исемендәге колхоздың элекке баш агрономы. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған агрономы (1974). [[Октябрь Революцияһы ордены|Октябрь Революцияһы]] һәм «Почёт Билдәһе» ордендары кавалеры. Сығышы менән ошо райондың [[Яңы Мораптал]] ауылынан. * [[Андреева Лидия Николаевна]] (1945), ғалим-[[Физик химия|физик-химик]]. 1968 йылдан хәҙерге Нефть-химия эшкәртеү институты хеҙмәткәре, 1986 йылдан хәҙерге Рәсәй Фәндәр академияһының Себер бүлексәһе Нефть химияһы институтының өлкән ғилми хеҙмәткәре. Химия фәндәре докторы (2001). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Әбйәлил районы]] [[Асҡар (Әбйәлил районы)|Асҡар]] ауылынан. * [[Чигрин Иван Дмитриевич]] (1945—25.04.1999), ғалим-[[тарих]]сы. 1973 йылдан [[Башҡорт дәүләт университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1987 йылдан тарих факультеты деканы, бер үк ваҡытта 1995 йылдан яңы һәм иң яңы тарих кафедраһы мөдире. Тарих фәндәре докторы (1994), профессор. (1996). СССР юғары мәктәбе отличнигы (1988). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Әлшәй районы]] Немец-Волынск ауылынан (1960-сы йылдарҙа бөткән). * [[Хасанова Эльмира Рәмил ҡыҙы]] (1985), [[спорт]]сы. [[Шахмат]] буйынса халыҡ-ара гроссмейстер (2008), халыҡ-ара мастер (2001), ФИДЕ (Халыҡ-ара шахмат федерацияһы) мастеры, 1999). [[Венгрия]]ла ([[Будапешт]], 2005) һәм [[Украина]]ла (Алушта ҡалаһы, 2007) халыҡ-ара турнирҙар еңеүсеһе, һәүәҫкәрҙәр араһында [[Ер|донъя]] чемпионатының көмөш призёры (1997), [[Европа]] чемпионаттарының бронза призёры (1999—2003). Сығышы менән [[Баймаҡ]] ҡалаһынан. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Ҡолбарисов Фәтих Әкрәм улы]] (10.7.1921—7.10.1981), [[театр]] актёры. 1941—1981 йылдарҙа хәҙерге [[Ғәлиәскәр Камал исемендәге Татар дәүләт академия театры]] актёры. [[Татар АССР-ы]]ның атҡаҙанған артисы (1968) һәм Ғабдулла Туҡай исемендәге Дәүләт премияһы лауреаты (1958). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мишкә районы]] [[Сабай (Мишкә районы)|Сабай]] ауылынан. * [[Әхмәтйәнов Камил Минһажетдин улы]] (1921—19.07.2016), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы, сик буйы ғәскәрҙәренең диңгеҙ частәре, партия, профсоюз һәм ДОСААФ органдары ветераны. 1953—1965 йылдарҙа [[КПСС]]-тың [[Белорет]] ҡала комитеты инструкторы, 1967—1979 йылдарҙа [[Белорет металлургия комбинаты]] тимер юл цехының профсоюз комитеты рәйесе урынбаҫары. 2-се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]] кавалеры. Белорет ҡалаһы һәм [[Белорет районы]]ның почётлы ветераны. Сығышы менән хәҙерге [[Силәбе өлкәһе]]нең [[Үрге Урал]] ҡалаһынан. * [[Рыжов Алексей Андреевич]] (1931), [[фән|ғалим]]-инженер-механик. 1955—2013 йылдарҙа «Мотор» ғилми-производство предприятиеһының яуаплы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1958 йылдан төп конструктор, 1962 йылдан баш конструктор урынбаҫары, 1983 йылдан баш конструктор, 1989 йылдан — баш конструктор—генераль директор, 1992 йылдан — генераль конструктор, 2000 йылдан — баш консультант, бер үк ваҡытта 1987—2013 йылдарҙа [[Өфө авиация институты]] һәм [[Өфө дәүләт авиация техник университеты]] уҡытыусыһы. [[Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы]]ның почётлы академигы (1995), техник фәндәр докторы (1997). [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған фән һәм техника эшмәкәре (1975) һәм атҡаҙанған машиналар эшләүсеһе (1995). [[СССР]]-ҙың Дәүләт премияһы (1988), Башҡортостан Республикаһының Фән һәм техника өлкәһендәге дәүләт премияһы (1999) лауреаты. [[Октябрь Революцияһы ордены|Октябрь Революцияһы]] (1985) һәм [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1971) ордендары кавалеры. * [[Исламаев Исламғол Исламаевич]] (1936—26.08.2017), [[мәғариф]] хеҙмәткәре. 1971—1997 йылдарҙа [[Нефтекама]]ның 1-се урта мәктәбе директоры. [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры (1970), Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған уҡытыусыһы (1992). Нефтекама ҡалаһының почётлы гражданы (1997). * [[Малухин Павел Матвеевич]] (1936—?), [[спорт]]сы. 1960—1962 йылдарҙа [[саңғы спорты]] буйынса [[РСФСР]]-ҙың, 1961 йылда — СССР йыйылма командаһы ағзаһы; 1963 йылдан — тренер, шул иҫәптән 1964 йылдан саңғы спорты буйынса СССР-ҙың йәштәр йыйылма командаһы тренеры. Республика категорияһындағы судья (1969). Саңғыла ярышыу буйынса СССР-ҙың спорт мастеры (1960), Почётлы спорт мастеры (1996, үлгәндән һуң). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Балаҡатай районы]] үҙәге [[Яңы Балаҡатай]] ауылынан. * [[Власова Наталья Александровна]] (1956), ғалим-терапевт. 1991 йылдан [[Башҡорт дәүләт медицина институты]] һәм [[Башҡорт дәүләт медицина университеты]] уҡытыусыһы. Медицина фәндәре докторы (2008), профессор (2010). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған һаулыҡ һаҡлау хеҙмәткәре (2012). Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Бойчев Игорь Николаевич]] (1927—14.07.1999), [[Инженерлыҡ эше|инженер-технолог]]. 1949 йылдан [[Өфө моторҙар эшләү производство берекмәһе]]нең инженер-технологы, өлкән инженер-технологы, 1952 йылдан цех начальнигы урынбаҫары, 1956 йылдан — бүлек, 1961 йылдан — цех начальнигы, 1966 йылдан — директорҙың «М-412» двигателдәрен етештереү буйынса урынбаҫары, 1988—1990 йылдарҙа инженер-конструктор. [[СССР]]-ҙың дәүләт премияһы лауреаты (1974). [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1971) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1966) ордендары кавалеры. * [[Фәтхуллин Әшрәф Әхмәт улы]] (1927—26.12.2004), [[тау]]сы. 1950—1982 йылдарҙа (өҙөклөк менән) [[Башҡортостан баҡыр-көкөрт комбинаты]]ның Сибай карьеры машинисы, бригадиры һәм мастеры. [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1971), СССР-ҙың почётлы горнягы (1967). * [[Алкснэ Арнольд Эдуардович]] (1932—21.11.1998), [[фән|ғалим]]-геолог. 1967—1978 йылдарҙа [[Өфө нефть институты]] уҡытыусыһы. Геология-[[минералогия]] фәндәре докторы (1981), профессор (1986). * [[Крохалев Леонид Петрович]] (1937), [[Рәсәй Федерацияһы]] нефть һәм газ сәнәғәтенең атҡаҙанған хеҙмәткәре. * [[Сабина Людмила Владимировна]] (1947), [[Педагогика|педагогик]] хеҙмәт ветераны. 1965—2005 йылдарҙа [[Хәйбулла районы]] [[Яңы Ергән]] урта мәктәбе уҡытыусыһы, 1988—1995 йылдарҙа — директорҙың уҡытыу-тәрбиә эштәре буйынса урынбаҫары. [[РСФСР]]-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1991). Сығышы менән ошо райондың [[Подольск (Хәйбулла районы)|Подольск]] ауылынан. * [[Хәкимов Марат Нурый улы]] (1952), [[ФСБ|дәүләт именлеге органдары]] ветераны, подполковник (1996). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған юрисы (2009). Башҡорт АССР-ы Юғары Советы Президиумының Почёт грамотаһы (1977) һәм Рәсәйҙең 2-се дәрәжә «Ватан алдындағы хеҙмәттәре өсөн» орденының миҙалы (2000) менән бүләкләнеүсе. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Ишембай районы]] [[Үрге Этҡол|Этҡол]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Бирюков Владимир Павлович]] (1888—18.06.1971), [[Урал]]ды өйрәнеүсе [[тарих]]сы, лексикограф, [[археология|археолог]], фольклорсы, 30-ҙан артыҡ китап һәм брошюра авторы, [[1955]] йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. * [[Ғәҙелшин Хәмит Ғабдулла улы]] (1923—10.01.2000), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашҡан хәрби хеҙмәткәр, элемтәсе. [[Советтар Союзы Геройы]] (1944). * [[Аллағолова Рыҫбикә Рәхимйән ҡыҙы]] (1948), педагогик хеҙмәт ветераны. 1998—2004 йылдарҙа [[Хәйбулла районы|Хәйбулла район]] мәғариф бүлеге етәксеһе. Рәсәйҙең һәм Башҡортостандың атҡаҙанған уҡытыусыһы. * [[Минһажев Әнис Ғилемйән улы]] (1948), хоҡуҡ һаҡлау органдары ветераны, отставкалағы милиция полковнигы. 1993—1995 йылдарҙа [[Башҡортостан Республикаһы]] Эске эштәр министрлығының Дәүләт автоинспекцияһы идаралығы, 1995—2002 йылдарҙа [[Нефтекама]] ҡала эске эштәр идаралығы начальнигы. Башҡортостандың атҡаҙанған юрисы (1998). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Әбдиев Нәзир Закир улы]] (1934—16.06.2009), [[йыр]]сы (лирик‑драматик тенор). 1965–1994 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры]] солисы. [[Башҡорт АССР‑ы]]ның халыҡ артисы (1990). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Ҡырмыҫҡалы районы]] [[Бүләкәй (Ҡырмыҫҡалы районы)|Бүләкәй]] ауылынан. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:10 июлдә тыуғандар</categorytree>'' * [[1765]]: Пётр Багратион, [[Рәсәй империяһы]]ның хәрби эшмәкәре, генерал, кенәз, [[1812 йылғы Ватан һуғышы]] геройы. * [[1830]]: Камиль Жакоб Писсарро, [[Франция]] рәссамы. * [[1835]]: Генрик Венявский, [[Польша]] [[музыка]]нты, композитор, полонез һәм мазуркалар авторы. * [[1855]]: Аграфена Крюкова, [[Рустар|рус халыҡ]] [[әкиәт]]тәрен һөйләүсе, әкиәт һәм былиналар йыйыусы. * [[1856]]: [[Никола Тесла]], физик-инженер, уйлап табыусы. * [[1890]]: Вера Инбер, [[СССР]] шағиры, яҙыусы, [[тәржемә]]се, [[Журналистика|журналист]]. * [[1895]]: Карл Орф, [[Германия]] композиторы, [[Педагогика|педагог]]. * [[1905]]: Лев Кассиль, СССР яҙыусыһы. Сталин премияһы лауреаты (1951). * [[1920]]: Владимир Балашов, СССР-ҙың [[театр]] һәм кино актёры, [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған артисы (1955). * [[1920]]: Оуэн Чемберлен, [[АҠШ]] [[Физика|физигы]], атом бомбаһын эшләүселәрҙең береһе, 1959 йылғы [[Нобель премияһы]] лауреаты. * [[1925]]: [[Мәхәтхир Мөхәмәт]], [[Малайзия]]ның дәүләт һәм сәйәси эшмәкәре, 2018 йылдан илдең премьер-министры. * [[1970]]: Джейсон Орандж, [[Англия]] [[йыр]]сыһы, [[Гитара|гитарист]], йырҙар авторы, актёр, «Take That» төркөмөнең элекке ағзаһы. * [[1970]]: Джон Симм, Англия актёры. * [[1980]]: Джессика Симпсон, АҠШ йырсыһы, актриса, телетапшырыуҙар алып барыусы, дизайнер. * [[1985]]: Марио Гомес, [[Германия]] [[футбол]]сыһы. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:10 июлдә вафат булғандар</categorytree>'' * [[1938]]: [[Ғабдулла Амантай]], башҡорт балалар яҙыусыһы; әҙәбиәт, фольклор өйрәнеүсе; йәмғиәт эшмәкәре. Сәйәси репрессия ҡорбаны. * [[1938]]: [[Булат Ишемғол]], башҡорт совет яҙыусыһы. Сәйәси репрессия ҡорбаны. * [[1938]]: [[Ғисмәтуллин Абдулла Төхфәтулла улы|Ғисмәтуллин Абдулла (Ғабдулла) Төхфәтулла улы]], ғалим, совет дәүләт эшмәкәре. Башҡортостан халыҡ мәғәрифе комиссары, Башҡорт АССР-ы Үҙәк статистика идаралығы етәксеһе. Сәйәси репрессия ҡорбаны. * [[1938]]: [[Ғөбәй Дәүләтшин]], дәүләт эшмәкәре һәм яҙыусы. Сәйәси репрессия ҡорбаны. * [[1938]]: [[Вәлиулла Мортазин-Иманский]], [[БАССР]]-ҙың халыҡ (1922) һәм РСФСР-ҙың атҡаҙанған (1935) артисы. Сәйәси репрессия ҡорбаны. * [[1938]]: [[Төхфәт Йәнәби]], башҡорт совет шағиры, яҙыусы, йәмәғәт эшмәкәре. Сәйәси репрессия ҡорбаны. * [[1938]]: [[Ғәзиз Әлмөхәмәтов]], башҡорт йырсыһы, композитор, [[БАССР]]-ҙың халыҡ артисы (1929). Сәйәси репрессия ҡорбаны. * [[2007]]: [[Әхмәт Лотфуллин]], [[СССР]]-ҙың (1989) һәм РСФСР-ҙың халыҡ рәссамы (1982), [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған рәссамы (1966), Салауат Юлаев исемендәге Дәүләт премияһы лауреаты (1982). == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} == Шулай уҡ ҡарағыҙ == {{commonscat|10 July}} {{Дерево статей|10 июль}} [[Категория:Йыл көндәре|Ж10]] [[Категория:10 июль]] b0c1si4qqfx4c4ahvs5kda501o4l4v4 0 71741 1147683 1147382 2022-07-30T04:34:28Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңы wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''1 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 213-сө ([[кәбисә йыл]]ында 214-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 152 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара === Рәсми булмаған === * {{Ер}} [[Ер]]: Үпкә яман шеше менән көрәш көнө. ** Ғәфү итеү көнө. ** Ҡағыҙ салфеткалар көнө. ** Консервалау көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|АҠШ}}: Дуҫлыҡ көнө. * {{Флагификация|Рәсәй}}: [[Беренсе донъя һуғышы]] ҡорбандарын иҫкә алыу көнө. * {{Флагификация|Ангола}}: Ҡораллы көстәр көнө. * {{Флагификация|Бенин}}: Бойондороҡһоҙлоҡ көнө. * {{Флагификация|Швейцария}}: Конфедерация көнө. * {{Флагификация|Азербайджан}}: [[Әзербайжан]] теле һәм алфавиты көнө. * {{Флагификация|Ямайка}}: Эмансипация көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|Рәсәй}}: Ҡораллы Көстәрҙең Тыл хеҙмәте көнө. ** Махсус элемтә хеҙмәткәрҙәре көнө. ** Инкассаторҙар көнө. ** Техник ярҙам хеҙмәткәрҙәре көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1745]]: [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Туймазы районы]]ның хәҙерге [[Ҡандра]] ауылы менән ҡушылған ''Ҡандра-Әмин'' ауылына нигеҙ һалына. * [[1924]]: [[СССР]]-ҙа [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] булдырыла. * [[1927]]: Бөтә Рәсәй Үҙәк Башҡарма Комитеты һәм РСФСР Халыҡ Комиссарҙары Советы ҡарары менән [[Ленинград өлкәһе]] ойошторола<ref>Шерих Д. Ю. «Городской месяцеслов. 1000 дат из прошлого Санкт-Петербурга, Петрограда, Ленинграда.» К 290-летию Санкт-Петербурга. Издательство «Петербург — ХХI век». 1993 г. 224 с., тираж 30 000 экз. ISBN 5-85490-036-X.</ref>.{{ref-ru}} * [[1928]]: [[Башҡорт АССР-ы]]нда даими радиотапшырыуҙар башлана. * [[1936]]: [[Берлин]]да XI йәйге [[Олимпия уйындары]] асыла. * [[1939]]: СССР-ҙың [[Советтар Союзы Геройы]]на бирелгән «Алтын Йондоҙ» миҙалы булдырыла. * [[1939]]: СССР-ҙың баш ҡалаһы [[Мәскәү]]ҙә Бөтә Союз ауыл хужалығы күргәҙмәһе асыла ([[1959]] йылдан — [[СССР]]-ҙың Халыҡ хужалығы ҡаҙаныштары күргәҙмәһе, [[1992]] йылдан — Бөтә Рәсәй Күргәҙмә үҙәге. * [[1964]]: СССР-ҙың «Маяҡ» Бөтә Союз радиостанцияһының позывнойҙары ярты сәғәт һайын яңғырай башлай. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Любавский Матвей Кузьмич]] (1860—22.11.1936), [[Рәсәй империяһы]]ның һәм [[СССР]]-ҙың [[фән|ғалим]]-[[тарих]]сыһы, [[Башҡортостан тарихы]]н тикшереүсе. 1901 йылдан [[Мәскәү дәүләт университеты]]ның рус тарихы кафедраһы мөдире, 1911—1918 йылдарҙа университет ректоры. СССР Фәндәр академияһы академигы (1929), тарих фәндәре докторы (1900), профессор (1901). * [[Конверт Мария Васильевна]] (1915—30.10.2004), рәссам. 1939—1948 йылдарҙа һәм 1958 йылдан [[Өфө]]нөң еңел сәнәғәт предпритяиелары, 1962 йылдан 1980-се йылдар уртаһына тиклем «Ағиҙел» башҡорт сәнғәт әйберҙәре кәсебе берекмәһе рәссамы. Сығышы менән [[Ҡазан]] ҡалаһынан. * [[Ғәниев Фуат Әшрәф улы]] (1930—28.02.2016), ғалим-[[Филология|филолог]]. 1962 йылдан хәҙерге [[Татарстан Республикаһы]] Фәндәр академияһының [[Ғәлимйән Ибраһимов]] исемендәге Тел, әҙәбиәт һәм сәнғәт институты ғилми хеҙмәткәре, 1988 йылдан — тел ғилеме, 1991 йылдан — лексикология һәм лексикография бүлеге мөдире, 2007 йылдан — баш ғилми хеҙмәткәр. Татарстан Республикаһы Фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы (1992), филология фәндәре докторы (1978), профессор (1985). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1996) һәм Татар АССР-ының (1989) атҡаҙанған фән эшмәкәре, Татарстан Республикаһының Фән һәм техника өлкәһендә дәүләт премияһы лауреаты (1994). * [[Зәйнетдинов Әмир Зәкәриә улы]] (1930), [[ауыл хужалығы]] эшмәкәре. 1969—1984 йылдарҙа [[Саҡмағош районы]] «Победа» колхозы рәйесе, 1992—1999 йылдарҙа крәҫтиән-фермер хужалыҡтарының Саҡмағош ассоциацияһы директоры. 1975—1980 йылдарҙа РСФСР Юғары Советы депутаты. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (2000). Ике Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ (1971, 1976) һәм «Почёт Билдәһе» (1967) ордендары кавалеры. Саҡмағош районының почётлы гражданы. Сығышы менән ошо райондың [[Имәнлеҡул]] ауылынан. * [[Әмиров Марс Ғизетдин улы]] (1930—12.09.1992), хужалыҡ эшмәкәре, ғалим-[[Инженерлыҡ эше|инженер]], юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1967—1992 йылдарҙа [[Автонормаль заводы (Бәләбәй)|«Автонормаль»]] заводы директоры, бер үк ваҡытта 1989 йылдан [[Өфө авиация институты]] филиалының металдарҙы баҫым менән эшкәртеү кафедраһы мөдире. Техник фәндәр кандидаты (1983). [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған машиналар эшләүсеһе (1983). [[РСФСР]]-ҙың унынсы һәм ун беренсе, Башҡорт АССР-ының туғыҙынсы саҡырылыш [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. [[Октябрь Революцияһы ордены|Октябрь Революцияһы]] (1973), ике [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1971, 1981) һәм «[[«Почёт Билдәһе» ордены|Почёт Билдәһе»]] (1963) ордендары кавалеры. Сығышы менән [[Бәләбәй]] ҡалаһынан. * [[Захаров Илья Серафимович]] (1945), [[дәүләт]] һәм хужалыҡ эшмәкәре. 1985—1998 йылдарҙа [[Стәрлетамаҡ районы|Стәрлетамаҡ район]] Советы башҡарма комитеты рәйесенең беренсе урынбаҫары — ауыл хужалығы идаралығы начальнигы; 1998—2004 йылдарҙа [[Федоровка районы|Федоровка район]] хакимиәте башлығы. 1999—2003 йылдарҙа [[Башҡортостан Республикаһының Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре. Стәрлетамаҡ районының почётлы гражданы (2006). Сығышы менән ошо райондың [[Соколовка (Стәрлетамаҡ районы)|Соколовка]] ауылынан. * [[Флүр Яхин]] (1945), хужалыҡ эшмәкәре, балалар яҙыусыһы-[[әкиәт]]се. 2005 йылға тиклем Ер ресурстары һәм ер төҙөлөшө буйынса [[Ишембай районы]] комитетының баш белгесе һәм рәйесе. 1996 йылдан [[Башҡортостан Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. * [[Атанғолов Илдар Ғәлимйән улы]] (1955), табип, йәмәғәт эшмәкәре. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның 4-се саҡырылыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (2001). }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Шәмиғолов Марат Абдулла улы]] (1926—15.05.1981), [[спорт]]сы, тренер, судья, йәмәғәтсе. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1950—1981 йылдарҙа [[Өфө]]ләге Юғары спорт оҫталығы мәктәбе тренеры; 1963—1981 йылдарҙа [[Башҡорт АССР-ы]] Спорт акробатикаһы федерацияһы рәйесе. Акробатика буйынса [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған тренеры (1968) һәм [[СССР|Бөтә Союз]] категорияһындағы судья (1965). Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1976). Акробатика буйынса РСФСР чемпионы (1956). * [[Аҙнабаев Румил Тәлғәт улы]] (1941), хеҙмәт ветераны, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның бишенсе саҡырыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. 2012—2015 йылдарҙа [[Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы]] башҡарма комитеты рәйесе. [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы]] һәм [[«Башҡортостан Республикаһында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн» ордены|«Башҡортостан Республикаһында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн»]] ордендары кавалеры. * [[Ғарифуллина Светлана Әсләм ҡыҙы]] (1941), хеҙмәт ветераны, техник-технолог. 1964—1987 йылдарҙа [[«Салауатнефтеоргсинтез» берекмәһе]] технологы. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған химигы (1978). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Бөрө районы]] [[Үрге Ыласынтау]] ауылынан. * [[Мостафин Вәзир Хәшим улы]] (1941—2.07.1980), [[уҡытыусы]], комсомол органдары хеҙмәткәре, [[Журналистика|журналист]]. СССР-ҙың Журналистар союзы ағзаһы. 1965 йылдан Мәсәғүт педагогия училищеһы (хәҙер колледж) уҡытыусыһы, 1966 йылдан комсомол эшендә: ВЛКСМ-дың [[Дыуан районы|Дыуан район]] комитеты секретары; [[ВЛКСМ-дың Башҡортостан өлкә комитеты]] инструкторы, лекторҙар төркөмө етәксеһе, дөйөм һәм пропаганда бүлектәре мөдире; 1973—1980 йылдарҙа республиканың [[«Ленинец» гәзите|«Ленинец» – «Ленинсы»]] йәштәр гәзите мөхәррире. ВЛКСМ-дың 17-се (1974) һәм 18-се (1978) съездары делегаты. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Учалы районы]] [[Ҡорама (Учалы районы)|Ҡорама]] ауылынан. * [[Айыпов Рөстәм Сәғит улы]] (1946), [[фән|ғалим]]-радиоинженер, спортсы. Техник фәндәр докторы (2007), профессор (2007). 1973 йылдан [[Өфө авиация институты]], 1998 йылдан — [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]] уҡытыусыһы: ауыл хужалығында электр ҡорамалдарын автоматлаштырыу һәм файҙаланыу кафедраһы, 2000—2002 йылдарҙа һәм 2011 йылдан — электр машиналары һәм электр ҡорамалдары кафедраһы мөдире, бер үк ваҡытта 2000—2011 йылдарҙа энергетика факультеты деканы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған энергетигы (2011), Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2009). [[Еңел атлетика]] буйынса СССР-ҙың спорт мастеры (1969). Сығышы менән хәҙерге [[Ульяновск өлкәһе]]нең Николаевка ауылынан. * [[Гәрәев Рим Борис улы]] (1946), матбуғат һәм дәүләт хеҙмәте ветераны. СССР-ҙың Журналистар союзы ағзаһы. 1977—1988 йылдарҙа [[Туймазы районы]]ның «Ленинский путь» гәзитенең мөхәррир урынбаҫары һәм мөхәррире; 1988—1991 йылдарҙа КПСС-тың [[Туймазы]] ҡала комитеты секретары; 1991—2006 йылдарҙа хәҙерге [[Республика Башкортостан (гәзит)|«Республика Башкортостан»]] гәзитенең үҙ хәбәрсеһе. 1994—2009 йылдарҙа Башҡортостандың Үҙәк һайлау комиссияһы ағзаһы, шул иҫәптән 2006 йылдан — бүлек етәксеһе. Туймазы районының почётлы гражданы (2012). Сығышы менән ошо райондың [[Түбәнге Троицк]] ауылынан. * [[Ибраһимов Ринат Исмәғил улы]] (1956—21.08.2018), ғалим-[[Биохимия|биохимик]]. Биология фәндәре докторы (1999), профессор. (2001). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2012), Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2009). 1989 йылдан [[Башҡорт дәүләт университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2000—2017 йылдарҙа биохимия һәм биотехнологиялар кафедраһы мөдире, бер үк ваҡытта 2001—2013 йылдарҙа биология факультеты деканы. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Миәкә районы]] [[Зәйпекүл]] ауылынан. * [[Зуева Валентина Витальевна]] (1946), һаулыҡ һаҡлау өлкәһе ветераны. 1973 йылдан [[Салауат (ҡала)|Салауат]] ҡала дауаханаһы, шул иҫәптән 1992—2006 йылдарҙа балалар поликлиникаһының шәфҡәт туташы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған һаулыҡ һаҡлау хеҙмәткәре (2004). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Бәләбәй районы]] [[Аделькин]] ауылынан. * [[Саламатова Гөлсәсәк Дәүләтбай ҡыҙы]] (1976), [[фән|ғалим]]-[[Филология|филолог]], 2002 йылдан [[Заһир Исмәғилев исемендәге Өфө дәүләт сәнғәт институты]] уҡытыусыһы. Филология фәндәре кандидаты (2002), доцент (2005). [[Башҡортостан Республикаһының Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (2020). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Баймаҡ районы]] [[2-се Этҡол]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Шәмсиев Рим Фәтих улы]] (1927—26.09.1999), табип. 1949 йылдан хәҙерге [[Краснокама районы]] [[Николо-Берёзовка]] ауыл дауаханаһы хирургы, 1950 йылдан — мөдире; 1966 йылдан [[Кушнаренко районы]] дауаханалары табибы, 1973—1991 йылдарҙа [[Дүртөйлө]] үҙәк район дауаханаһы невропотологы, психиатры һәм наркологы. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған табибы (1967). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Илеш районы]] [[Иҫәнбай (Илеш районы)|Иҫәнбай]] ауылынан. * Амантаев Кинйәғәли Яҡуп улы (1932), журналист. 1996—2000 йылдарҙа «Аманат» журналының яуаплы секретары. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. * [[Рамазанов Әбдрәхим Бәшәр улы]] (1932—26.03.1997), [[урман]]сы. 1953—1990 йылдарҙа [[Баймаҡ районы|Баймаҡ]] урман хужалығының [[2-се Этҡол]] лесничествоһы хеҙмәткәре. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған урмансыһы (1981). Сығышы менән [[Баймаҡ районы]]ның [[Байым (Баймаҡ районы)|Байым]] ауылынан. * [[Зинковский Валерий Михайлович]] (1937), [[спорт]]сы, тренер. Хәҙерге бишбәйге буйынса [[СССР]]-ҙың спорт мастеры (1965), РСФСР-ҙың атҡаҙанған тренеры (1984). Сығышы менән [[Өфө]] ҡалаһынан. * [[Шәйәхмәтов Әмир Сабирйән улы]] (1957), [[фән|ғалим]]-агроном, шәхси эшҡыуар. 1985 йылдан [[Хәйбулла районы]] «Хәйбулла» совхозы агрономы, 1992 йылдан — тирә-яҡ мөхитте һаҡлау буйынса район комитеты рәйесе; 1994 йылдан — Хәйбулла сорт һынау участкаһы мөдире; 2006 йылдан — крәҫтиән-фермер хужалығы башлығы. [[Ауыл хужалығы]] фәндәре кандидаты (1999). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Баймаҡ районы [[Байыш (Баймаҡ районы)|Байыш]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Вәлиев Иршат Ғәли улы]] (1928—12.10.1997), [[башҡорттар|башҡорт]] театр актёры. [[Башҡорт АССР‑ы]]ның халыҡ артисы (1984). * [[Фәхретдинова Хәҙисә Сиражетдин ҡыҙы]] (1.08.1938), дерматовенеролог-ғалим, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Медицина фәндәре докторы (2000), профессор (2004). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2003). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Көйөргәҙе районы]] Төкән ауылынан. * [[Роберт Миңнуллин]] (1948—27.03.2020), шағир, журналист, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре, [[Татарстан Республикаһы]]ның Дәүләт Советы депутаты. [[Татарстан]]дың халыҡ шағиры (2005) һәм атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1993), Башҡортостандың (1998) һәм Марий Элдың (2014) атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. [[Андерсен Ханс Кристиан|Х. К. Андерсен]] исемендәге Халыҡ‑ара балалар һәм үҫмерҙәр өсөн китаптар советының Почётлы дипломы эйәһе (1994). Татарстандың [[Ғабдулла Туҡай]] (1998) һәм [[Муса Йәлил]] (1982) исемендәге дәүләт премиялары, шулай уҡ күп кенә әҙәби премиялар лауреаты. [[Халыҡтар Дуҫлығы ордены]] кавалеры (2013). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Илеш районы]] Нәжәде ауылынан. * [[Фәтихова Римма Мөхәмәт ҡыҙы]] (1948), ғалим-педагог һәм психолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Психология фәндәре кандидаты (1982), педагогия фәндәре докторы (2001), профессор (2003). Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2006), Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре (2008) һәм мәғариф отличнигы (1995). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Серков Андрей Игнатьевич]] (1919—2.01.1944), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда батырҙарса һәләк булған яугир. Уҡсылар полкы бәйләнеш ротаһының телефонсылар взводы командиры, кесе лейтенант. [[Советтар Союзы Геройы]] (1944, үлгәндән һуң). * [[Сараев Илья Николаевич]] (1929—2017), хужалыҡ эшмәкәре, [[КПСС|партия]] һәм совет органдары хеҙмәткәре. 1965 йылдан [[Стәрлетамаҡ районы]] Ленин исемендәге колхоздың партия ойошмаһы секретары, 1970 йылдан — колхоз рәйесе, 1979—1990 йылдарҙа шул уҡ райондың [[Казадаевка ауыл Советы (Стәрлетамаҡ районы)|Казадаевка ауыл Советы]] рәйесе. [[Башҡорт АССР-ы Юғары Советы]] Президиумының Почёт грамотаһы менән бүләкләнгән (1979), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1976) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1971) ордендары кавалеры. Сығышы менән ошо райондың [[Ҡырмыҫҡалы (Стәрлетамаҡ районы)|Ҡырмыҫҡалы]] ауылынан. * [[Ғәлиев Мөнәүир Мөхәмәтәмин улы]] (1934—6.09.2012), хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре, 1968—1994 йылдарҙа [[Дүртөйлө районы]]ның «Уңыш» колхозы рәйесе. СССР-ҙың X һәм XI саҡырылыш Юғары Советы депутаты. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1981), [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1986). * [[Сурағолова Зилә Солтан ҡыҙы]] (1939), ғалим-агрохимик‑тупраҡ белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Биология фәндәре докторы (2004). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (2012) һәм [[Башҡортостан Республикаһы]]ның (1997) атҡаҙанған урмансыһы. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Ауырғазы районы]] [[Яңы Ҡарамалы (Ауырғазы районы)|Яңы Ҡарамалы]] ауылынан. * [[Вилданов Әхәт Ханнан улы]] (1944), әҙәбиәт белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Филология фәндәре кандидаты (1978). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре (2007), [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2009), Башҡортостандың мәғариф отличнигы (2006). [[Башҡортостан Республикаһы Яҙыусылар союзы]] ағзаһы (1994). * [[Чувыров Александр Николаевич]] (1949—11.10.2012), ғалим-физик, юғары мәктәп эшмәкәре. 1982—2000 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның фән буйынса проректоры. Физика-математика фәндәре докторы (1991), профессор (2007). Рәсәйҙең почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (1997). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Өфө районы]] [[Булгаков (Өфө районы)|Булгаков]] ауылынан. * [[Батанов Бәхетғәлей Николаевич]] (1954), ғалим-инженер-гидротехник, хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Башҡортостан Республикаһының III һәм IV саҡырылыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Ауыл хужалығы фәндәре докторы (2007), профессор. Башҡортостандың атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1993). [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы ордены]] кавалеры. [[Хәйбулла районы]]ның почётлы гражданы. * [[Ҡотләхмәтов Рим Йәүҙәт улы]] (1959), хеҙмәт алдынғыһы. [[Көйөргәҙе районы]] Салауат исемендәге хужалыҡ механизаторы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1997). Сығышы менән ошо райондың [[Аҡһары]] ауылынан. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:1 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1870]]: Илья Иванов, [[Рәсәй империяһы]] һәм [[СССР]]-ҙың [[Биология|биолог]]-малсыһы, [[йорт хайуандары]]н яһалма ҡасырыу ысулы авторы. * [[1885]]: Дьёрдь де Хевеши, [[Венгрия]] [[Химия|химигы]], [[Нобель премияһы]] лауреаты (1943). * [[1905]]: Ада Войцик, СССР киноактрисаһы, [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған артисы (1935). * [[1910]]: Герда Таро, [[Германия]] [[Фотография|фотографы]], беренсе [[ҡатын-ҡыҙ]] — хәрби фотожурналист. * [[1915]]: Василий Захарченко, СССР [[әҙәбиәт|яҙыусыһы]], публицист, [[журналистика|журналист]], «Техника — молодёжи» [[журнал]]ының элекке баш мөхәррире. * [[1918]]: [[Чжоу Сюань]], [[Ҡытай]] [[йыр]]сыһы һәм актёры. * [[1920]]: Аркадий Толбузин, СССР-ҙың [[театр]] һәм кино актёры, кинорежиссёр һәм сценарист, РСФСР-ҙың атҡаҙанған артисы (1954). * [[1929]]: [[Лейла Абашидзе]], СССР һәм [[Грузия]] киноактёры һәм йырсыһы. Грузин ССР-ының халыҡ артисы (1965). * [[1930]]: Пьер Бурдьё, [[Франция]] [[Социология|социологы]], [[Философия|философ]]. * [[1935]]: Виктор Славкин, СССР һәм Рәсәй [[драма]]тургы, сценарист, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның дәүләт премияһы лауреаты (1999). * [[1945]]: Дуглас Ошеров, [[АҠШ]] [[Физика|физигы]], Нобель премияһы лауреаты (1996). * [[1965]]: Сэм Мендес, [[Англия]]ның театр һәм кино режиссёры, продюсер һәм драматург, «[[Оскар]]» кинопремияһы эйәһе. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:1 августа вафат булғандар</categorytree>'' == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} == Иҫкәрмәләр == [[Категория:Йыл көндәре|З01]] [[Категория:1 август]] lnwvf8n1950sgr0djx96hfscadv1txt 1147685 1147683 2022-07-30T04:35:18Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ күренеште төҙәтеү wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''1 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 213-сө ([[кәбисә йыл]]ында 214-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 152 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара === Рәсми булмаған === * {{Ер}} [[Ер]]: Үпкә яман шеше менән көрәш көнө. ** Ғәфү итеү көнө. ** Ҡағыҙ салфеткалар көнө. ** Консервалау көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|АҠШ}}: Дуҫлыҡ көнө. * {{Флагификация|Рәсәй}}: [[Беренсе донъя һуғышы]] ҡорбандарын иҫкә алыу көнө. * {{Флагификация|Ангола}}: Ҡораллы көстәр көнө. * {{Флагификация|Бенин}}: Бойондороҡһоҙлоҡ көнө. * {{Флагификация|Швейцария}}: Конфедерация көнө. * {{Флагификация|Азербайджан}}: [[Әзербайжан]] теле һәм алфавиты көнө. * {{Флагификация|Ямайка}}: Эмансипация көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|Рәсәй}}: Ҡораллы Көстәрҙең Тыл хеҙмәте көнө. ** Махсус элемтә хеҙмәткәрҙәре көнө. ** Инкассаторҙар көнө. ** Техник ярҙам хеҙмәткәрҙәре көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1745]]: [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Туймазы районы]]ның хәҙерге [[Ҡандра]] ауылы менән ҡушылған ''Ҡандра-Әмин'' ауылына нигеҙ һалына. * [[1924]]: [[СССР]]-ҙа [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] булдырыла. * [[1927]]: Бөтә Рәсәй Үҙәк Башҡарма Комитеты һәм РСФСР Халыҡ Комиссарҙары Советы ҡарары менән [[Ленинград өлкәһе]] ойошторола<ref>Шерих Д. Ю. «Городской месяцеслов. 1000 дат из прошлого Санкт-Петербурга, Петрограда, Ленинграда.» К 290-летию Санкт-Петербурга. Издательство «Петербург — ХХI век». 1993 г. 224 с., тираж 30 000 экз. ISBN 5-85490-036-X.</ref>.{{ref-ru}} * [[1928]]: [[Башҡорт АССР-ы]]нда даими радиотапшырыуҙар башлана. * [[1936]]: [[Берлин]]да XI йәйге [[Олимпия уйындары]] асыла. * [[1939]]: СССР-ҙың [[Советтар Союзы Геройы]]на бирелгән «Алтын Йондоҙ» миҙалы булдырыла. * [[1939]]: СССР-ҙың баш ҡалаһы [[Мәскәү]]ҙә Бөтә Союз ауыл хужалығы күргәҙмәһе асыла ([[1959]] йылдан — [[СССР]]-ҙың Халыҡ хужалығы ҡаҙаныштары күргәҙмәһе, [[1992]] йылдан — Бөтә Рәсәй Күргәҙмә үҙәге. * [[1964]]: СССР-ҙың «Маяҡ» Бөтә Союз радиостанцияһының позывнойҙары ярты сәғәт һайын яңғырай башлай. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Любавский Матвей Кузьмич]] (1860—22.11.1936), [[Рәсәй империяһы]]ның һәм [[СССР]]-ҙың [[фән|ғалим]]-[[тарих]]сыһы, [[Башҡортостан тарихы]]н тикшереүсе. 1901 йылдан [[Мәскәү дәүләт университеты]]ның рус тарихы кафедраһы мөдире, 1911—1918 йылдарҙа университет ректоры. СССР Фәндәр академияһы академигы (1929), тарих фәндәре докторы (1900), профессор (1901). * [[Конверт Мария Васильевна]] (1915—30.10.2004), рәссам. 1939—1948 йылдарҙа һәм 1958 йылдан [[Өфө]]нөң еңел сәнәғәт предпритяиелары, 1962 йылдан 1980-се йылдар уртаһына тиклем «Ағиҙел» башҡорт сәнғәт әйберҙәре кәсебе берекмәһе рәссамы. Сығышы менән [[Ҡазан]] ҡалаһынан. * [[Ғәниев Фуат Әшрәф улы]] (1930—28.02.2016), ғалим-[[Филология|филолог]]. 1962 йылдан хәҙерге [[Татарстан Республикаһы]] Фәндәр академияһының [[Ғәлимйән Ибраһимов]] исемендәге Тел, әҙәбиәт һәм сәнғәт институты ғилми хеҙмәткәре, 1988 йылдан — тел ғилеме, 1991 йылдан — лексикология һәм лексикография бүлеге мөдире, 2007 йылдан — баш ғилми хеҙмәткәр. Татарстан Республикаһы Фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы (1992), филология фәндәре докторы (1978), профессор (1985). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1996) һәм Татар АССР-ының (1989) атҡаҙанған фән эшмәкәре, Татарстан Республикаһының Фән һәм техника өлкәһендә дәүләт премияһы лауреаты (1994). * [[Зәйнетдинов Әмир Зәкәриә улы]] (1930), [[ауыл хужалығы]] эшмәкәре. 1969—1984 йылдарҙа [[Саҡмағош районы]] «Победа» колхозы рәйесе, 1992—1999 йылдарҙа крәҫтиән-фермер хужалыҡтарының Саҡмағош ассоциацияһы директоры. 1975—1980 йылдарҙа РСФСР Юғары Советы депутаты. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (2000). Ике Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ (1971, 1976) һәм «Почёт Билдәһе» (1967) ордендары кавалеры. Саҡмағош районының почётлы гражданы. Сығышы менән ошо райондың [[Имәнлеҡул]] ауылынан. * [[Әмиров Марс Ғизетдин улы]] (1930—12.09.1992), хужалыҡ эшмәкәре, ғалим-[[Инженерлыҡ эше|инженер]], юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1967—1992 йылдарҙа [[Автонормаль заводы (Бәләбәй)|«Автонормаль»]] заводы директоры, бер үк ваҡытта 1989 йылдан [[Өфө авиация институты]] филиалының металдарҙы баҫым менән эшкәртеү кафедраһы мөдире. Техник фәндәр кандидаты (1983). [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған машиналар эшләүсеһе (1983). [[РСФСР]]-ҙың унынсы һәм ун беренсе, Башҡорт АССР-ының туғыҙынсы саҡырылыш [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. [[Октябрь Революцияһы ордены|Октябрь Революцияһы]] (1973), ике [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1971, 1981) һәм «[[«Почёт Билдәһе» ордены|Почёт Билдәһе»]] (1963) ордендары кавалеры. Сығышы менән [[Бәләбәй]] ҡалаһынан. * [[Захаров Илья Серафимович]] (1945), [[дәүләт]] һәм хужалыҡ эшмәкәре. 1985—1998 йылдарҙа [[Стәрлетамаҡ районы|Стәрлетамаҡ район]] Советы башҡарма комитеты рәйесенең беренсе урынбаҫары — ауыл хужалығы идаралығы начальнигы; 1998—2004 йылдарҙа [[Федоровка районы|Федоровка район]] хакимиәте башлығы. 1999—2003 йылдарҙа [[Башҡортостан Республикаһының Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре. Стәрлетамаҡ районының почётлы гражданы (2006). Сығышы менән ошо райондың [[Соколовка (Стәрлетамаҡ районы)|Соколовка]] ауылынан. * [[Флүр Яхин]] (1945), хужалыҡ эшмәкәре, балалар яҙыусыһы-[[әкиәт]]се. 2005 йылға тиклем Ер ресурстары һәм ер төҙөлөшө буйынса [[Ишембай районы]] комитетының баш белгесе һәм рәйесе. 1996 йылдан [[Башҡортостан Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. * [[Атанғолов Илдар Ғәлимйән улы]] (1955), табип, йәмәғәт эшмәкәре. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның 4-се саҡырылыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (2001). }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Шәмиғолов Марат Абдулла улы]] (1926—15.05.1981), [[спорт]]сы, тренер, судья, йәмәғәтсе. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1950—1981 йылдарҙа [[Өфө]]ләге Юғары спорт оҫталығы мәктәбе тренеры; 1963—1981 йылдарҙа [[Башҡорт АССР-ы]] Спорт акробатикаһы федерацияһы рәйесе. Акробатика буйынса [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған тренеры (1968) һәм [[СССР|Бөтә Союз]] категорияһындағы судья (1965). Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1976). Акробатика буйынса РСФСР чемпионы (1956). * [[Аҙнабаев Румил Тәлғәт улы]] (1941), хеҙмәт ветераны, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның бишенсе саҡырыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. 2012—2015 йылдарҙа [[Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы]] башҡарма комитеты рәйесе. [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы]] һәм [[«Башҡортостан Республикаһында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн» ордены|«Башҡортостан Республикаһында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн»]] ордендары кавалеры. * [[Ғарифуллина Светлана Әсләм ҡыҙы]] (1941), хеҙмәт ветераны, техник-технолог. 1964—1987 йылдарҙа [[«Салауатнефтеоргсинтез» берекмәһе]] технологы. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған химигы (1978). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Бөрө районы]] [[Үрге Ыласынтау]] ауылынан. * [[Мостафин Вәзир Хәшим улы]] (1941—2.07.1980), [[уҡытыусы]], комсомол органдары хеҙмәткәре, [[Журналистика|журналист]]. СССР-ҙың Журналистар союзы ағзаһы. 1965 йылдан Мәсәғүт педагогия училищеһы (хәҙер колледж) уҡытыусыһы, 1966 йылдан комсомол эшендә: ВЛКСМ-дың [[Дыуан районы|Дыуан район]] комитеты секретары; [[ВЛКСМ-дың Башҡортостан өлкә комитеты]] инструкторы, лекторҙар төркөмө етәксеһе, дөйөм һәм пропаганда бүлектәре мөдире; 1973—1980 йылдарҙа республиканың [[«Ленинец» гәзите|«Ленинец» – «Ленинсы»]] йәштәр гәзите мөхәррире. ВЛКСМ-дың 17-се (1974) һәм 18-се (1978) съездары делегаты. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Учалы районы]] [[Ҡорама (Учалы районы)|Ҡорама]] ауылынан. * [[Айыпов Рөстәм Сәғит улы]] (1946), [[фән|ғалим]]-радиоинженер, спортсы. Техник фәндәр докторы (2007), профессор (2007). 1973 йылдан [[Өфө авиация институты]], 1998 йылдан — [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]] уҡытыусыһы: ауыл хужалығында электр ҡорамалдарын автоматлаштырыу һәм файҙаланыу кафедраһы, 2000—2002 йылдарҙа һәм 2011 йылдан — электр машиналары һәм электр ҡорамалдары кафедраһы мөдире, бер үк ваҡытта 2000—2011 йылдарҙа энергетика факультеты деканы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған энергетигы (2011), Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2009). [[Еңел атлетика]] буйынса СССР-ҙың спорт мастеры (1969). Сығышы менән хәҙерге [[Ульяновск өлкәһе]]нең Николаевка ауылынан. * [[Гәрәев Рим Борис улы]] (1946), матбуғат һәм дәүләт хеҙмәте ветераны. СССР-ҙың Журналистар союзы ағзаһы. 1977—1988 йылдарҙа [[Туймазы районы]]ның «Ленинский путь» гәзитенең мөхәррир урынбаҫары һәм мөхәррире; 1988—1991 йылдарҙа КПСС-тың [[Туймазы]] ҡала комитеты секретары; 1991—2006 йылдарҙа хәҙерге [[Республика Башкортостан (гәзит)|«Республика Башкортостан»]] гәзитенең үҙ хәбәрсеһе. 1994—2009 йылдарҙа Башҡортостандың Үҙәк һайлау комиссияһы ағзаһы, шул иҫәптән 2006 йылдан — бүлек етәксеһе. Туймазы районының почётлы гражданы (2012). Сығышы менән ошо райондың [[Түбәнге Троицк]] ауылынан. * [[Ибраһимов Ринат Исмәғил улы]] (1956—21.08.2018), ғалим-[[Биохимия|биохимик]]. Биология фәндәре докторы (1999), профессор. (2001). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2012), Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2009). 1989 йылдан [[Башҡорт дәүләт университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2000—2017 йылдарҙа биохимия һәм биотехнологиялар кафедраһы мөдире, бер үк ваҡытта 2001—2013 йылдарҙа биология факультеты деканы. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Миәкә районы]] [[Зәйпекүл]] ауылынан. * [[Зуева Валентина Витальевна]] (1946), һаулыҡ һаҡлау өлкәһе ветераны. 1973 йылдан [[Салауат (ҡала)|Салауат]] ҡала дауаханаһы, шул иҫәптән 1992—2006 йылдарҙа балалар поликлиникаһының шәфҡәт туташы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған һаулыҡ һаҡлау хеҙмәткәре (2004). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Бәләбәй районы]] [[Аделькин]] ауылынан. * [[Саламатова Гөлсәсәк Дәүләтбай ҡыҙы]] (1976), [[фән|ғалим]]-[[Филология|филолог]], 2002 йылдан [[Заһир Исмәғилев исемендәге Өфө дәүләт сәнғәт институты]] уҡытыусыһы. Филология фәндәре кандидаты (2002), доцент (2005). [[Башҡортостан Республикаһының Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (2020). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Баймаҡ районы]] [[2-се Этҡол]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Шәмсиев Рим Фәтих улы]] (1927—26.09.1999), табип. 1949 йылдан хәҙерге [[Краснокама районы]] [[Николо-Берёзовка]] ауыл дауаханаһы хирургы, 1950 йылдан — мөдире; 1966 йылдан [[Кушнаренко районы]] дауаханалары табибы, 1973—1991 йылдарҙа [[Дүртөйлө]] үҙәк район дауаханаһы невропотологы, психиатры һәм наркологы. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған табибы (1967). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Илеш районы]] [[Иҫәнбай (Илеш районы)|Иҫәнбай]] ауылынан. * [[Амантаев Кинйәғәли Яҡуп улы]] (1932), [[Журналистика|журналист]]. 1996—2000 йылдарҙа [[«Аманат» журналы]]ның яуаплы секретары. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. * [[Рамазанов Әбдрәхим Бәшәр улы]] (1932—26.03.1997), [[урман]]сы. 1953—1990 йылдарҙа [[Баймаҡ районы|Баймаҡ]] урман хужалығының [[2-се Этҡол]] лесничествоһы хеҙмәткәре. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған урмансыһы (1981). Сығышы менән [[Баймаҡ районы]]ның [[Байым (Баймаҡ районы)|Байым]] ауылынан. * [[Зинковский Валерий Михайлович]] (1937), [[спорт]]сы, тренер. Хәҙерге бишбәйге буйынса [[СССР]]-ҙың спорт мастеры (1965), РСФСР-ҙың атҡаҙанған тренеры (1984). Сығышы менән [[Өфө]] ҡалаһынан. * [[Шәйәхмәтов Әмир Сабирйән улы]] (1957), [[фән|ғалим]]-агроном, шәхси эшҡыуар. 1985 йылдан [[Хәйбулла районы]] «Хәйбулла» совхозы агрономы, 1992 йылдан — тирә-яҡ мөхитте һаҡлау буйынса район комитеты рәйесе; 1994 йылдан — Хәйбулла сорт һынау участкаһы мөдире; 2006 йылдан — крәҫтиән-фермер хужалығы башлығы. [[Ауыл хужалығы]] фәндәре кандидаты (1999). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Баймаҡ районы [[Байыш (Баймаҡ районы)|Байыш]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Вәлиев Иршат Ғәли улы]] (1928—12.10.1997), [[башҡорттар|башҡорт]] театр актёры. [[Башҡорт АССР‑ы]]ның халыҡ артисы (1984). * [[Фәхретдинова Хәҙисә Сиражетдин ҡыҙы]] (1.08.1938), дерматовенеролог-ғалим, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Медицина фәндәре докторы (2000), профессор (2004). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2003). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Көйөргәҙе районы]] Төкән ауылынан. * [[Роберт Миңнуллин]] (1948—27.03.2020), шағир, журналист, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре, [[Татарстан Республикаһы]]ның Дәүләт Советы депутаты. [[Татарстан]]дың халыҡ шағиры (2005) һәм атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1993), Башҡортостандың (1998) һәм Марий Элдың (2014) атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. [[Андерсен Ханс Кристиан|Х. К. Андерсен]] исемендәге Халыҡ‑ара балалар һәм үҫмерҙәр өсөн китаптар советының Почётлы дипломы эйәһе (1994). Татарстандың [[Ғабдулла Туҡай]] (1998) һәм [[Муса Йәлил]] (1982) исемендәге дәүләт премиялары, шулай уҡ күп кенә әҙәби премиялар лауреаты. [[Халыҡтар Дуҫлығы ордены]] кавалеры (2013). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Илеш районы]] Нәжәде ауылынан. * [[Фәтихова Римма Мөхәмәт ҡыҙы]] (1948), ғалим-педагог һәм психолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Психология фәндәре кандидаты (1982), педагогия фәндәре докторы (2001), профессор (2003). Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2006), Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре (2008) һәм мәғариф отличнигы (1995). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Серков Андрей Игнатьевич]] (1919—2.01.1944), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда батырҙарса һәләк булған яугир. Уҡсылар полкы бәйләнеш ротаһының телефонсылар взводы командиры, кесе лейтенант. [[Советтар Союзы Геройы]] (1944, үлгәндән һуң). * [[Сараев Илья Николаевич]] (1929—2017), хужалыҡ эшмәкәре, [[КПСС|партия]] һәм совет органдары хеҙмәткәре. 1965 йылдан [[Стәрлетамаҡ районы]] Ленин исемендәге колхоздың партия ойошмаһы секретары, 1970 йылдан — колхоз рәйесе, 1979—1990 йылдарҙа шул уҡ райондың [[Казадаевка ауыл Советы (Стәрлетамаҡ районы)|Казадаевка ауыл Советы]] рәйесе. [[Башҡорт АССР-ы Юғары Советы]] Президиумының Почёт грамотаһы менән бүләкләнгән (1979), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1976) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1971) ордендары кавалеры. Сығышы менән ошо райондың [[Ҡырмыҫҡалы (Стәрлетамаҡ районы)|Ҡырмыҫҡалы]] ауылынан. * [[Ғәлиев Мөнәүир Мөхәмәтәмин улы]] (1934—6.09.2012), хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре, 1968—1994 йылдарҙа [[Дүртөйлө районы]]ның «Уңыш» колхозы рәйесе. СССР-ҙың X һәм XI саҡырылыш Юғары Советы депутаты. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1981), [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1986). * [[Сурағолова Зилә Солтан ҡыҙы]] (1939), ғалим-агрохимик‑тупраҡ белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Биология фәндәре докторы (2004). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (2012) һәм [[Башҡортостан Республикаһы]]ның (1997) атҡаҙанған урмансыһы. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Ауырғазы районы]] [[Яңы Ҡарамалы (Ауырғазы районы)|Яңы Ҡарамалы]] ауылынан. * [[Вилданов Әхәт Ханнан улы]] (1944), әҙәбиәт белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Филология фәндәре кандидаты (1978). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре (2007), [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2009), Башҡортостандың мәғариф отличнигы (2006). [[Башҡортостан Республикаһы Яҙыусылар союзы]] ағзаһы (1994). * [[Чувыров Александр Николаевич]] (1949—11.10.2012), ғалим-физик, юғары мәктәп эшмәкәре. 1982—2000 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның фән буйынса проректоры. Физика-математика фәндәре докторы (1991), профессор (2007). Рәсәйҙең почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (1997). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Өфө районы]] [[Булгаков (Өфө районы)|Булгаков]] ауылынан. * [[Батанов Бәхетғәлей Николаевич]] (1954), ғалим-инженер-гидротехник, хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Башҡортостан Республикаһының III һәм IV саҡырылыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Ауыл хужалығы фәндәре докторы (2007), профессор. Башҡортостандың атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1993). [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы ордены]] кавалеры. [[Хәйбулла районы]]ның почётлы гражданы. * [[Ҡотләхмәтов Рим Йәүҙәт улы]] (1959), хеҙмәт алдынғыһы. [[Көйөргәҙе районы]] Салауат исемендәге хужалыҡ механизаторы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1997). Сығышы менән ошо райондың [[Аҡһары]] ауылынан. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:1 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1870]]: Илья Иванов, [[Рәсәй империяһы]] һәм [[СССР]]-ҙың [[Биология|биолог]]-малсыһы, [[йорт хайуандары]]н яһалма ҡасырыу ысулы авторы. * [[1885]]: Дьёрдь де Хевеши, [[Венгрия]] [[Химия|химигы]], [[Нобель премияһы]] лауреаты (1943). * [[1905]]: Ада Войцик, СССР киноактрисаһы, [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған артисы (1935). * [[1910]]: Герда Таро, [[Германия]] [[Фотография|фотографы]], беренсе [[ҡатын-ҡыҙ]] — хәрби фотожурналист. * [[1915]]: Василий Захарченко, СССР [[әҙәбиәт|яҙыусыһы]], публицист, [[журналистика|журналист]], «Техника — молодёжи» [[журнал]]ының элекке баш мөхәррире. * [[1918]]: [[Чжоу Сюань]], [[Ҡытай]] [[йыр]]сыһы һәм актёры. * [[1920]]: Аркадий Толбузин, СССР-ҙың [[театр]] һәм кино актёры, кинорежиссёр һәм сценарист, РСФСР-ҙың атҡаҙанған артисы (1954). * [[1929]]: [[Лейла Абашидзе]], СССР һәм [[Грузия]] киноактёры һәм йырсыһы. Грузин ССР-ының халыҡ артисы (1965). * [[1930]]: Пьер Бурдьё, [[Франция]] [[Социология|социологы]], [[Философия|философ]]. * [[1935]]: Виктор Славкин, СССР һәм Рәсәй [[драма]]тургы, сценарист, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның дәүләт премияһы лауреаты (1999). * [[1945]]: Дуглас Ошеров, [[АҠШ]] [[Физика|физигы]], Нобель премияһы лауреаты (1996). * [[1965]]: Сэм Мендес, [[Англия]]ның театр һәм кино режиссёры, продюсер һәм драматург, «[[Оскар]]» кинопремияһы эйәһе. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:1 августа вафат булғандар</categorytree>'' == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} == Иҫкәрмәләр == [[Категория:Йыл көндәре|З01]] [[Категория:1 август]] rg28xrp4nm5vdkgll5s8bxzyqeki7tj 1147687 1147685 2022-07-30T04:36:43Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңы wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''1 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 213-сө ([[кәбисә йыл]]ында 214-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 152 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара === Рәсми булмаған === * {{Ер}} [[Ер]]: Үпкә яман шеше менән көрәш көнө. ** Ғәфү итеү көнө. ** Ҡағыҙ салфеткалар көнө. ** Консервалау көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|АҠШ}}: Дуҫлыҡ көнө. * {{Флагификация|Рәсәй}}: [[Беренсе донъя һуғышы]] ҡорбандарын иҫкә алыу көнө. * {{Флагификация|Ангола}}: Ҡораллы көстәр көнө. * {{Флагификация|Бенин}}: Бойондороҡһоҙлоҡ көнө. * {{Флагификация|Швейцария}}: Конфедерация көнө. * {{Флагификация|Азербайджан}}: [[Әзербайжан]] теле һәм алфавиты көнө. * {{Флагификация|Ямайка}}: Эмансипация көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|Рәсәй}}: Ҡораллы Көстәрҙең Тыл хеҙмәте көнө. ** Махсус элемтә хеҙмәткәрҙәре көнө. ** Инкассаторҙар көнө. ** Техник ярҙам хеҙмәткәрҙәре көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1745]]: [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Туймазы районы]]ның хәҙерге [[Ҡандра]] ауылы менән ҡушылған ''Ҡандра-Әмин'' ауылына нигеҙ һалына. * [[1924]]: [[СССР]]-ҙа [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] булдырыла. * [[1927]]: Бөтә Рәсәй Үҙәк Башҡарма Комитеты һәм РСФСР Халыҡ Комиссарҙары Советы ҡарары менән [[Ленинград өлкәһе]] ойошторола<ref>Шерих Д. Ю. «Городской месяцеслов. 1000 дат из прошлого Санкт-Петербурга, Петрограда, Ленинграда.» К 290-летию Санкт-Петербурга. Издательство «Петербург — ХХI век». 1993 г. 224 с., тираж 30 000 экз. ISBN 5-85490-036-X.</ref>.{{ref-ru}} * [[1928]]: [[Башҡорт АССР-ы]]нда даими радиотапшырыуҙар башлана. * [[1936]]: [[Берлин]]да XI йәйге [[Олимпия уйындары]] асыла. * [[1939]]: СССР-ҙың [[Советтар Союзы Геройы]]на бирелгән «Алтын Йондоҙ» миҙалы булдырыла. * [[1939]]: СССР-ҙың баш ҡалаһы [[Мәскәү]]ҙә Бөтә Союз ауыл хужалығы күргәҙмәһе асыла ([[1959]] йылдан — [[СССР]]-ҙың Халыҡ хужалығы ҡаҙаныштары күргәҙмәһе, [[1992]] йылдан — Бөтә Рәсәй Күргәҙмә үҙәге. * [[1964]]: СССР-ҙың «Маяҡ» Бөтә Союз радиостанцияһының позывнойҙары ярты сәғәт һайын яңғырай башлай. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Любавский Матвей Кузьмич]] (1860—22.11.1936), [[Рәсәй империяһы]]ның һәм [[СССР]]-ҙың [[фән|ғалим]]-[[тарих]]сыһы, [[Башҡортостан тарихы]]н тикшереүсе. 1901 йылдан [[Мәскәү дәүләт университеты]]ның рус тарихы кафедраһы мөдире, 1911—1918 йылдарҙа университет ректоры. СССР Фәндәр академияһы академигы (1929), тарих фәндәре докторы (1900), профессор (1901). * [[Конверт Мария Васильевна]] (1915—30.10.2004), рәссам. 1939—1948 йылдарҙа һәм 1958 йылдан [[Өфө]]нөң еңел сәнәғәт предпритяиелары, 1962 йылдан 1980-се йылдар уртаһына тиклем «Ағиҙел» башҡорт сәнғәт әйберҙәре кәсебе берекмәһе рәссамы. Сығышы менән [[Ҡазан]] ҡалаһынан. * [[Ғәниев Фуат Әшрәф улы]] (1930—28.02.2016), ғалим-[[Филология|филолог]]. 1962 йылдан хәҙерге [[Татарстан Республикаһы]] Фәндәр академияһының [[Ғәлимйән Ибраһимов]] исемендәге Тел, әҙәбиәт һәм сәнғәт институты ғилми хеҙмәткәре, 1988 йылдан — тел ғилеме, 1991 йылдан — лексикология һәм лексикография бүлеге мөдире, 2007 йылдан — баш ғилми хеҙмәткәр. Татарстан Республикаһы Фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы (1992), филология фәндәре докторы (1978), профессор (1985). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1996) һәм Татар АССР-ының (1989) атҡаҙанған фән эшмәкәре, Татарстан Республикаһының Фән һәм техника өлкәһендә дәүләт премияһы лауреаты (1994). * [[Зәйнетдинов Әмир Зәкәриә улы]] (1930), [[ауыл хужалығы]] эшмәкәре. 1969—1984 йылдарҙа [[Саҡмағош районы]] «Победа» колхозы рәйесе, 1992—1999 йылдарҙа крәҫтиән-фермер хужалыҡтарының Саҡмағош ассоциацияһы директоры. 1975—1980 йылдарҙа РСФСР Юғары Советы депутаты. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (2000). Ике Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ (1971, 1976) һәм «Почёт Билдәһе» (1967) ордендары кавалеры. Саҡмағош районының почётлы гражданы. Сығышы менән ошо райондың [[Имәнлеҡул]] ауылынан. * [[Әмиров Марс Ғизетдин улы]] (1930—12.09.1992), хужалыҡ эшмәкәре, ғалим-[[Инженерлыҡ эше|инженер]], юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1967—1992 йылдарҙа [[Автонормаль заводы (Бәләбәй)|«Автонормаль»]] заводы директоры, бер үк ваҡытта 1989 йылдан [[Өфө авиация институты]] филиалының металдарҙы баҫым менән эшкәртеү кафедраһы мөдире. Техник фәндәр кандидаты (1983). [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған машиналар эшләүсеһе (1983). [[РСФСР]]-ҙың унынсы һәм ун беренсе, Башҡорт АССР-ының туғыҙынсы саҡырылыш [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. [[Октябрь Революцияһы ордены|Октябрь Революцияһы]] (1973), ике [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1971, 1981) һәм «[[«Почёт Билдәһе» ордены|Почёт Билдәһе»]] (1963) ордендары кавалеры. Сығышы менән [[Бәләбәй]] ҡалаһынан. * [[Захаров Илья Серафимович]] (1945), [[дәүләт]] һәм хужалыҡ эшмәкәре. 1985—1998 йылдарҙа [[Стәрлетамаҡ районы|Стәрлетамаҡ район]] Советы башҡарма комитеты рәйесенең беренсе урынбаҫары — ауыл хужалығы идаралығы начальнигы; 1998—2004 йылдарҙа [[Федоровка районы|Федоровка район]] хакимиәте башлығы. 1999—2003 йылдарҙа [[Башҡортостан Республикаһының Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре. Стәрлетамаҡ районының почётлы гражданы (2006). Сығышы менән ошо райондың [[Соколовка (Стәрлетамаҡ районы)|Соколовка]] ауылынан. * [[Флүр Яхин]] (1945), хужалыҡ эшмәкәре, балалар яҙыусыһы-[[әкиәт]]се. 2005 йылға тиклем Ер ресурстары һәм ер төҙөлөшө буйынса [[Ишембай районы]] комитетының баш белгесе һәм рәйесе. 1996 йылдан [[Башҡортостан Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. * [[Атанғолов Илдар Ғәлимйән улы]] (1955), табип, йәмәғәт эшмәкәре. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның 4-се саҡырылыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (2001). }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Шәмиғолов Марат Абдулла улы]] (1926—15.05.1981), [[спорт]]сы, тренер, судья, йәмәғәтсе. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1950—1981 йылдарҙа [[Өфө]]ләге Юғары спорт оҫталығы мәктәбе тренеры; 1963—1981 йылдарҙа [[Башҡорт АССР-ы]] Спорт акробатикаһы федерацияһы рәйесе. Акробатика буйынса [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған тренеры (1968) һәм [[СССР|Бөтә Союз]] категорияһындағы судья (1965). Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1976). Акробатика буйынса РСФСР чемпионы (1956). * [[Аҙнабаев Румил Тәлғәт улы]] (1941), хеҙмәт ветераны, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның бишенсе саҡырыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. 2012—2015 йылдарҙа [[Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы]] башҡарма комитеты рәйесе. [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы]] һәм [[«Башҡортостан Республикаһында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн» ордены|«Башҡортостан Республикаһында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн»]] ордендары кавалеры. * [[Ғарифуллина Светлана Әсләм ҡыҙы]] (1941), хеҙмәт ветераны, техник-технолог. 1964—1987 йылдарҙа [[«Салауатнефтеоргсинтез» берекмәһе]] технологы. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған химигы (1978). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Бөрө районы]] [[Үрге Ыласынтау]] ауылынан. * [[Мостафин Вәзир Хәшим улы]] (1941—2.07.1980), [[уҡытыусы]], комсомол органдары хеҙмәткәре, [[Журналистика|журналист]]. СССР-ҙың Журналистар союзы ағзаһы. 1965 йылдан Мәсәғүт педагогия училищеһы (хәҙер колледж) уҡытыусыһы, 1966 йылдан комсомол эшендә: ВЛКСМ-дың [[Дыуан районы|Дыуан район]] комитеты секретары; [[ВЛКСМ-дың Башҡортостан өлкә комитеты]] инструкторы, лекторҙар төркөмө етәксеһе, дөйөм һәм пропаганда бүлектәре мөдире; 1973—1980 йылдарҙа республиканың [[«Ленинец» гәзите|«Ленинец» – «Ленинсы»]] йәштәр гәзите мөхәррире. ВЛКСМ-дың 17-се (1974) һәм 18-се (1978) съездары делегаты. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Учалы районы]] [[Ҡорама (Учалы районы)|Ҡорама]] ауылынан. * [[Айыпов Рөстәм Сәғит улы]] (1946), [[фән|ғалим]]-радиоинженер, спортсы. Техник фәндәр докторы (2007), профессор (2007). 1973 йылдан [[Өфө авиация институты]], 1998 йылдан — [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]] уҡытыусыһы: ауыл хужалығында электр ҡорамалдарын автоматлаштырыу һәм файҙаланыу кафедраһы, 2000—2002 йылдарҙа һәм 2011 йылдан — электр машиналары һәм электр ҡорамалдары кафедраһы мөдире, бер үк ваҡытта 2000—2011 йылдарҙа энергетика факультеты деканы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған энергетигы (2011), Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2009). [[Еңел атлетика]] буйынса СССР-ҙың спорт мастеры (1969). Сығышы менән хәҙерге [[Ульяновск өлкәһе]]нең Николаевка ауылынан. * [[Гәрәев Рим Борис улы]] (1946), матбуғат һәм дәүләт хеҙмәте ветераны. СССР-ҙың Журналистар союзы ағзаһы. 1977—1988 йылдарҙа [[Туймазы районы]]ның «Ленинский путь» гәзитенең мөхәррир урынбаҫары һәм мөхәррире; 1988—1991 йылдарҙа КПСС-тың [[Туймазы]] ҡала комитеты секретары; 1991—2006 йылдарҙа хәҙерге [[Республика Башкортостан (гәзит)|«Республика Башкортостан»]] гәзитенең үҙ хәбәрсеһе. 1994—2009 йылдарҙа Башҡортостандың Үҙәк һайлау комиссияһы ағзаһы, шул иҫәптән 2006 йылдан — бүлек етәксеһе. Туймазы районының почётлы гражданы (2012). Сығышы менән ошо райондың [[Түбәнге Троицк]] ауылынан. * [[Ибраһимов Ринат Исмәғил улы]] (1956—21.08.2018), ғалим-[[Биохимия|биохимик]]. Биология фәндәре докторы (1999), профессор. (2001). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2012), Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2009). 1989 йылдан [[Башҡорт дәүләт университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2000—2017 йылдарҙа биохимия һәм биотехнологиялар кафедраһы мөдире, бер үк ваҡытта 2001—2013 йылдарҙа биология факультеты деканы. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Миәкә районы]] [[Зәйпекүл]] ауылынан. * [[Зуева Валентина Витальевна]] (1946), һаулыҡ һаҡлау өлкәһе ветераны. 1973 йылдан [[Салауат (ҡала)|Салауат]] ҡала дауаханаһы, шул иҫәптән 1992—2006 йылдарҙа балалар поликлиникаһының шәфҡәт туташы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған һаулыҡ һаҡлау хеҙмәткәре (2004). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Бәләбәй районы]] [[Аделькин]] ауылынан. * [[Саламатова Гөлсәсәк Дәүләтбай ҡыҙы]] (1976), [[фән|ғалим]]-[[Филология|филолог]], 2002 йылдан [[Заһир Исмәғилев исемендәге Өфө дәүләт сәнғәт институты]] уҡытыусыһы. Филология фәндәре кандидаты (2002), доцент (2005). [[Башҡортостан Республикаһының Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (2020). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Баймаҡ районы]] [[2-се Этҡол]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Шәмсиев Рим Фәтих улы]] (1927—26.09.1999), табип. 1949 йылдан хәҙерге [[Краснокама районы]] [[Николо-Берёзовка]] ауыл дауаханаһы хирургы, 1950 йылдан — мөдире; 1966 йылдан [[Кушнаренко районы]] дауаханалары табибы, 1973—1991 йылдарҙа [[Дүртөйлө]] үҙәк район дауаханаһы невропотологы, психиатры һәм наркологы. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған табибы (1967). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Илеш районы]] [[Иҫәнбай (Илеш районы)|Иҫәнбай]] ауылынан. * [[Амантаев Кинйәғәли Яҡуп улы]] (1932), [[Журналистика|журналист]]. 1996—2000 йылдарҙа [[«Аманат» журналы]]ның яуаплы секретары. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. * Зөбәйеров Таһир Ғизетдин улы (1932), юлсы. 1971—1996 йылдарҙа Өфө юл төҙөтеү-юл һалыу идаралығы начальнигы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған төҙөүсеһе. * [[Рамазанов Әбдрәхим Бәшәр улы]] (1932—26.03.1997), [[урман]]сы. 1953—1990 йылдарҙа [[Баймаҡ районы|Баймаҡ]] урман хужалығының [[2-се Этҡол]] лесничествоһы хеҙмәткәре. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған урмансыһы (1981). Сығышы менән [[Баймаҡ районы]]ның [[Байым (Баймаҡ районы)|Байым]] ауылынан. * [[Зинковский Валерий Михайлович]] (1937), [[спорт]]сы, тренер. Хәҙерге бишбәйге буйынса [[СССР]]-ҙың спорт мастеры (1965), РСФСР-ҙың атҡаҙанған тренеры (1984). Сығышы менән [[Өфө]] ҡалаһынан. * [[Шәйәхмәтов Әмир Сабирйән улы]] (1957), [[фән|ғалим]]-агроном, шәхси эшҡыуар. 1985 йылдан [[Хәйбулла районы]] «Хәйбулла» совхозы агрономы, 1992 йылдан — тирә-яҡ мөхитте һаҡлау буйынса район комитеты рәйесе; 1994 йылдан — Хәйбулла сорт һынау участкаһы мөдире; 2006 йылдан — крәҫтиән-фермер хужалығы башлығы. [[Ауыл хужалығы]] фәндәре кандидаты (1999). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Баймаҡ районы [[Байыш (Баймаҡ районы)|Байыш]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Вәлиев Иршат Ғәли улы]] (1928—12.10.1997), [[башҡорттар|башҡорт]] театр актёры. [[Башҡорт АССР‑ы]]ның халыҡ артисы (1984). * [[Фәхретдинова Хәҙисә Сиражетдин ҡыҙы]] (1.08.1938), дерматовенеролог-ғалим, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Медицина фәндәре докторы (2000), профессор (2004). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2003). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Көйөргәҙе районы]] Төкән ауылынан. * [[Роберт Миңнуллин]] (1948—27.03.2020), шағир, журналист, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре, [[Татарстан Республикаһы]]ның Дәүләт Советы депутаты. [[Татарстан]]дың халыҡ шағиры (2005) һәм атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1993), Башҡортостандың (1998) һәм Марий Элдың (2014) атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. [[Андерсен Ханс Кристиан|Х. К. Андерсен]] исемендәге Халыҡ‑ара балалар һәм үҫмерҙәр өсөн китаптар советының Почётлы дипломы эйәһе (1994). Татарстандың [[Ғабдулла Туҡай]] (1998) һәм [[Муса Йәлил]] (1982) исемендәге дәүләт премиялары, шулай уҡ күп кенә әҙәби премиялар лауреаты. [[Халыҡтар Дуҫлығы ордены]] кавалеры (2013). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Илеш районы]] Нәжәде ауылынан. * [[Фәтихова Римма Мөхәмәт ҡыҙы]] (1948), ғалим-педагог һәм психолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Психология фәндәре кандидаты (1982), педагогия фәндәре докторы (2001), профессор (2003). Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2006), Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре (2008) һәм мәғариф отличнигы (1995). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Серков Андрей Игнатьевич]] (1919—2.01.1944), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда батырҙарса һәләк булған яугир. Уҡсылар полкы бәйләнеш ротаһының телефонсылар взводы командиры, кесе лейтенант. [[Советтар Союзы Геройы]] (1944, үлгәндән һуң). * [[Сараев Илья Николаевич]] (1929—2017), хужалыҡ эшмәкәре, [[КПСС|партия]] һәм совет органдары хеҙмәткәре. 1965 йылдан [[Стәрлетамаҡ районы]] Ленин исемендәге колхоздың партия ойошмаһы секретары, 1970 йылдан — колхоз рәйесе, 1979—1990 йылдарҙа шул уҡ райондың [[Казадаевка ауыл Советы (Стәрлетамаҡ районы)|Казадаевка ауыл Советы]] рәйесе. [[Башҡорт АССР-ы Юғары Советы]] Президиумының Почёт грамотаһы менән бүләкләнгән (1979), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1976) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1971) ордендары кавалеры. Сығышы менән ошо райондың [[Ҡырмыҫҡалы (Стәрлетамаҡ районы)|Ҡырмыҫҡалы]] ауылынан. * [[Ғәлиев Мөнәүир Мөхәмәтәмин улы]] (1934—6.09.2012), хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре, 1968—1994 йылдарҙа [[Дүртөйлө районы]]ның «Уңыш» колхозы рәйесе. СССР-ҙың X һәм XI саҡырылыш Юғары Советы депутаты. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1981), [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1986). * [[Сурағолова Зилә Солтан ҡыҙы]] (1939), ғалим-агрохимик‑тупраҡ белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Биология фәндәре докторы (2004). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (2012) һәм [[Башҡортостан Республикаһы]]ның (1997) атҡаҙанған урмансыһы. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Ауырғазы районы]] [[Яңы Ҡарамалы (Ауырғазы районы)|Яңы Ҡарамалы]] ауылынан. * [[Вилданов Әхәт Ханнан улы]] (1944), әҙәбиәт белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Филология фәндәре кандидаты (1978). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре (2007), [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2009), Башҡортостандың мәғариф отличнигы (2006). [[Башҡортостан Республикаһы Яҙыусылар союзы]] ағзаһы (1994). * [[Чувыров Александр Николаевич]] (1949—11.10.2012), ғалим-физик, юғары мәктәп эшмәкәре. 1982—2000 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның фән буйынса проректоры. Физика-математика фәндәре докторы (1991), профессор (2007). Рәсәйҙең почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (1997). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Өфө районы]] [[Булгаков (Өфө районы)|Булгаков]] ауылынан. * [[Батанов Бәхетғәлей Николаевич]] (1954), ғалим-инженер-гидротехник, хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Башҡортостан Республикаһының III һәм IV саҡырылыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Ауыл хужалығы фәндәре докторы (2007), профессор. Башҡортостандың атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1993). [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы ордены]] кавалеры. [[Хәйбулла районы]]ның почётлы гражданы. * [[Ҡотләхмәтов Рим Йәүҙәт улы]] (1959), хеҙмәт алдынғыһы. [[Көйөргәҙе районы]] Салауат исемендәге хужалыҡ механизаторы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1997). Сығышы менән ошо райондың [[Аҡһары]] ауылынан. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:1 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1870]]: Илья Иванов, [[Рәсәй империяһы]] һәм [[СССР]]-ҙың [[Биология|биолог]]-малсыһы, [[йорт хайуандары]]н яһалма ҡасырыу ысулы авторы. * [[1885]]: Дьёрдь де Хевеши, [[Венгрия]] [[Химия|химигы]], [[Нобель премияһы]] лауреаты (1943). * [[1905]]: Ада Войцик, СССР киноактрисаһы, [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған артисы (1935). * [[1910]]: Герда Таро, [[Германия]] [[Фотография|фотографы]], беренсе [[ҡатын-ҡыҙ]] — хәрби фотожурналист. * [[1915]]: Василий Захарченко, СССР [[әҙәбиәт|яҙыусыһы]], публицист, [[журналистика|журналист]], «Техника — молодёжи» [[журнал]]ының элекке баш мөхәррире. * [[1918]]: [[Чжоу Сюань]], [[Ҡытай]] [[йыр]]сыһы һәм актёры. * [[1920]]: Аркадий Толбузин, СССР-ҙың [[театр]] һәм кино актёры, кинорежиссёр һәм сценарист, РСФСР-ҙың атҡаҙанған артисы (1954). * [[1929]]: [[Лейла Абашидзе]], СССР һәм [[Грузия]] киноактёры һәм йырсыһы. Грузин ССР-ының халыҡ артисы (1965). * [[1930]]: Пьер Бурдьё, [[Франция]] [[Социология|социологы]], [[Философия|философ]]. * [[1935]]: Виктор Славкин, СССР һәм Рәсәй [[драма]]тургы, сценарист, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның дәүләт премияһы лауреаты (1999). * [[1945]]: Дуглас Ошеров, [[АҠШ]] [[Физика|физигы]], Нобель премияһы лауреаты (1996). * [[1965]]: Сэм Мендес, [[Англия]]ның театр һәм кино режиссёры, продюсер һәм драматург, «[[Оскар]]» кинопремияһы эйәһе. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:1 августа вафат булғандар</categorytree>'' == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} == Иҫкәрмәләр == [[Категория:Йыл көндәре|З01]] [[Категория:1 август]] l978ky2g106ilx85vwys96fmt1g5kq9 1147690 1147687 2022-07-30T04:37:45Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңы wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''1 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 213-сө ([[кәбисә йыл]]ында 214-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 152 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара === Рәсми булмаған === * {{Ер}} [[Ер]]: Үпкә яман шеше менән көрәш көнө. ** Ғәфү итеү көнө. ** Ҡағыҙ салфеткалар көнө. ** Консервалау көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|АҠШ}}: Дуҫлыҡ көнө. * {{Флагификация|Рәсәй}}: [[Беренсе донъя һуғышы]] ҡорбандарын иҫкә алыу көнө. * {{Флагификация|Ангола}}: Ҡораллы көстәр көнө. * {{Флагификация|Бенин}}: Бойондороҡһоҙлоҡ көнө. * {{Флагификация|Швейцария}}: Конфедерация көнө. * {{Флагификация|Азербайджан}}: [[Әзербайжан]] теле һәм алфавиты көнө. * {{Флагификация|Ямайка}}: Эмансипация көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|Рәсәй}}: Ҡораллы Көстәрҙең Тыл хеҙмәте көнө. ** Махсус элемтә хеҙмәткәрҙәре көнө. ** Инкассаторҙар көнө. ** Техник ярҙам хеҙмәткәрҙәре көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1745]]: [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Туймазы районы]]ның хәҙерге [[Ҡандра]] ауылы менән ҡушылған ''Ҡандра-Әмин'' ауылына нигеҙ һалына. * [[1924]]: [[СССР]]-ҙа [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] булдырыла. * [[1927]]: Бөтә Рәсәй Үҙәк Башҡарма Комитеты һәм РСФСР Халыҡ Комиссарҙары Советы ҡарары менән [[Ленинград өлкәһе]] ойошторола<ref>Шерих Д. Ю. «Городской месяцеслов. 1000 дат из прошлого Санкт-Петербурга, Петрограда, Ленинграда.» К 290-летию Санкт-Петербурга. Издательство «Петербург — ХХI век». 1993 г. 224 с., тираж 30 000 экз. ISBN 5-85490-036-X.</ref>.{{ref-ru}} * [[1928]]: [[Башҡорт АССР-ы]]нда даими радиотапшырыуҙар башлана. * [[1936]]: [[Берлин]]да XI йәйге [[Олимпия уйындары]] асыла. * [[1939]]: СССР-ҙың [[Советтар Союзы Геройы]]на бирелгән «Алтын Йондоҙ» миҙалы булдырыла. * [[1939]]: СССР-ҙың баш ҡалаһы [[Мәскәү]]ҙә Бөтә Союз ауыл хужалығы күргәҙмәһе асыла ([[1959]] йылдан — [[СССР]]-ҙың Халыҡ хужалығы ҡаҙаныштары күргәҙмәһе, [[1992]] йылдан — Бөтә Рәсәй Күргәҙмә үҙәге. * [[1964]]: СССР-ҙың «Маяҡ» Бөтә Союз радиостанцияһының позывнойҙары ярты сәғәт һайын яңғырай башлай. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Любавский Матвей Кузьмич]] (1860—22.11.1936), [[Рәсәй империяһы]]ның һәм [[СССР]]-ҙың [[фән|ғалим]]-[[тарих]]сыһы, [[Башҡортостан тарихы]]н тикшереүсе. 1901 йылдан [[Мәскәү дәүләт университеты]]ның рус тарихы кафедраһы мөдире, 1911—1918 йылдарҙа университет ректоры. СССР Фәндәр академияһы академигы (1929), тарих фәндәре докторы (1900), профессор (1901). * [[Конверт Мария Васильевна]] (1915—30.10.2004), рәссам. 1939—1948 йылдарҙа һәм 1958 йылдан [[Өфө]]нөң еңел сәнәғәт предпритяиелары, 1962 йылдан 1980-се йылдар уртаһына тиклем «Ағиҙел» башҡорт сәнғәт әйберҙәре кәсебе берекмәһе рәссамы. Сығышы менән [[Ҡазан]] ҡалаһынан. * [[Ғәниев Фуат Әшрәф улы]] (1930—28.02.2016), ғалим-[[Филология|филолог]]. 1962 йылдан хәҙерге [[Татарстан Республикаһы]] Фәндәр академияһының [[Ғәлимйән Ибраһимов]] исемендәге Тел, әҙәбиәт һәм сәнғәт институты ғилми хеҙмәткәре, 1988 йылдан — тел ғилеме, 1991 йылдан — лексикология һәм лексикография бүлеге мөдире, 2007 йылдан — баш ғилми хеҙмәткәр. Татарстан Республикаһы Фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы (1992), филология фәндәре докторы (1978), профессор (1985). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1996) һәм Татар АССР-ының (1989) атҡаҙанған фән эшмәкәре, Татарстан Республикаһының Фән һәм техника өлкәһендә дәүләт премияһы лауреаты (1994). * [[Зәйнетдинов Әмир Зәкәриә улы]] (1930), [[ауыл хужалығы]] эшмәкәре. 1969—1984 йылдарҙа [[Саҡмағош районы]] «Победа» колхозы рәйесе, 1992—1999 йылдарҙа крәҫтиән-фермер хужалыҡтарының Саҡмағош ассоциацияһы директоры. 1975—1980 йылдарҙа РСФСР Юғары Советы депутаты. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (2000). Ике Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ (1971, 1976) һәм «Почёт Билдәһе» (1967) ордендары кавалеры. Саҡмағош районының почётлы гражданы. Сығышы менән ошо райондың [[Имәнлеҡул]] ауылынан. * [[Әмиров Марс Ғизетдин улы]] (1930—12.09.1992), хужалыҡ эшмәкәре, ғалим-[[Инженерлыҡ эше|инженер]], юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1967—1992 йылдарҙа [[Автонормаль заводы (Бәләбәй)|«Автонормаль»]] заводы директоры, бер үк ваҡытта 1989 йылдан [[Өфө авиация институты]] филиалының металдарҙы баҫым менән эшкәртеү кафедраһы мөдире. Техник фәндәр кандидаты (1983). [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған машиналар эшләүсеһе (1983). [[РСФСР]]-ҙың унынсы һәм ун беренсе, Башҡорт АССР-ының туғыҙынсы саҡырылыш [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. [[Октябрь Революцияһы ордены|Октябрь Революцияһы]] (1973), ике [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1971, 1981) һәм «[[«Почёт Билдәһе» ордены|Почёт Билдәһе»]] (1963) ордендары кавалеры. Сығышы менән [[Бәләбәй]] ҡалаһынан. * [[Захаров Илья Серафимович]] (1945), [[дәүләт]] һәм хужалыҡ эшмәкәре. 1985—1998 йылдарҙа [[Стәрлетамаҡ районы|Стәрлетамаҡ район]] Советы башҡарма комитеты рәйесенең беренсе урынбаҫары — ауыл хужалығы идаралығы начальнигы; 1998—2004 йылдарҙа [[Федоровка районы|Федоровка район]] хакимиәте башлығы. 1999—2003 йылдарҙа [[Башҡортостан Республикаһының Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре. Стәрлетамаҡ районының почётлы гражданы (2006). Сығышы менән ошо райондың [[Соколовка (Стәрлетамаҡ районы)|Соколовка]] ауылынан. * [[Флүр Яхин]] (1945), хужалыҡ эшмәкәре, балалар яҙыусыһы-[[әкиәт]]се. 2005 йылға тиклем Ер ресурстары һәм ер төҙөлөшө буйынса [[Ишембай районы]] комитетының баш белгесе һәм рәйесе. 1996 йылдан [[Башҡортостан Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. * [[Атанғолов Илдар Ғәлимйән улы]] (1955), табип, йәмәғәт эшмәкәре. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның 4-се саҡырылыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (2001). }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Шәмиғолов Марат Абдулла улы]] (1926—15.05.1981), [[спорт]]сы, тренер, судья, йәмәғәтсе. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1950—1981 йылдарҙа [[Өфө]]ләге Юғары спорт оҫталығы мәктәбе тренеры; 1963—1981 йылдарҙа [[Башҡорт АССР-ы]] Спорт акробатикаһы федерацияһы рәйесе. Акробатика буйынса [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған тренеры (1968) һәм [[СССР|Бөтә Союз]] категорияһындағы судья (1965). Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1976). Акробатика буйынса РСФСР чемпионы (1956). * [[Аҙнабаев Румил Тәлғәт улы]] (1941), хеҙмәт ветераны, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның бишенсе саҡырыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. 2012—2015 йылдарҙа [[Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы]] башҡарма комитеты рәйесе. [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы]] һәм [[«Башҡортостан Республикаһында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн» ордены|«Башҡортостан Республикаһында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн»]] ордендары кавалеры. * [[Ғарифуллина Светлана Әсләм ҡыҙы]] (1941), хеҙмәт ветераны, техник-технолог. 1964—1987 йылдарҙа [[«Салауатнефтеоргсинтез» берекмәһе]] технологы. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған химигы (1978). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Бөрө районы]] [[Үрге Ыласынтау]] ауылынан. * [[Мостафин Вәзир Хәшим улы]] (1941—2.07.1980), [[уҡытыусы]], комсомол органдары хеҙмәткәре, [[Журналистика|журналист]]. СССР-ҙың Журналистар союзы ағзаһы. 1965 йылдан Мәсәғүт педагогия училищеһы (хәҙер колледж) уҡытыусыһы, 1966 йылдан комсомол эшендә: ВЛКСМ-дың [[Дыуан районы|Дыуан район]] комитеты секретары; [[ВЛКСМ-дың Башҡортостан өлкә комитеты]] инструкторы, лекторҙар төркөмө етәксеһе, дөйөм һәм пропаганда бүлектәре мөдире; 1973—1980 йылдарҙа республиканың [[«Ленинец» гәзите|«Ленинец» – «Ленинсы»]] йәштәр гәзите мөхәррире. ВЛКСМ-дың 17-се (1974) һәм 18-се (1978) съездары делегаты. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Учалы районы]] [[Ҡорама (Учалы районы)|Ҡорама]] ауылынан. * [[Айыпов Рөстәм Сәғит улы]] (1946), [[фән|ғалим]]-радиоинженер, спортсы. Техник фәндәр докторы (2007), профессор (2007). 1973 йылдан [[Өфө авиация институты]], 1998 йылдан — [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]] уҡытыусыһы: ауыл хужалығында электр ҡорамалдарын автоматлаштырыу һәм файҙаланыу кафедраһы, 2000—2002 йылдарҙа һәм 2011 йылдан — электр машиналары һәм электр ҡорамалдары кафедраһы мөдире, бер үк ваҡытта 2000—2011 йылдарҙа энергетика факультеты деканы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған энергетигы (2011), Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2009). [[Еңел атлетика]] буйынса СССР-ҙың спорт мастеры (1969). Сығышы менән хәҙерге [[Ульяновск өлкәһе]]нең Николаевка ауылынан. * [[Гәрәев Рим Борис улы]] (1946), матбуғат һәм дәүләт хеҙмәте ветераны. СССР-ҙың Журналистар союзы ағзаһы. 1977—1988 йылдарҙа [[Туймазы районы]]ның «Ленинский путь» гәзитенең мөхәррир урынбаҫары һәм мөхәррире; 1988—1991 йылдарҙа КПСС-тың [[Туймазы]] ҡала комитеты секретары; 1991—2006 йылдарҙа хәҙерге [[Республика Башкортостан (гәзит)|«Республика Башкортостан»]] гәзитенең үҙ хәбәрсеһе. 1994—2009 йылдарҙа Башҡортостандың Үҙәк һайлау комиссияһы ағзаһы, шул иҫәптән 2006 йылдан — бүлек етәксеһе. Туймазы районының почётлы гражданы (2012). Сығышы менән ошо райондың [[Түбәнге Троицк]] ауылынан. * [[Ибраһимов Ринат Исмәғил улы]] (1956—21.08.2018), ғалим-[[Биохимия|биохимик]]. Биология фәндәре докторы (1999), профессор. (2001). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2012), Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2009). 1989 йылдан [[Башҡорт дәүләт университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2000—2017 йылдарҙа биохимия һәм биотехнологиялар кафедраһы мөдире, бер үк ваҡытта 2001—2013 йылдарҙа биология факультеты деканы. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Миәкә районы]] [[Зәйпекүл]] ауылынан. * [[Зуева Валентина Витальевна]] (1946), һаулыҡ һаҡлау өлкәһе ветераны. 1973 йылдан [[Салауат (ҡала)|Салауат]] ҡала дауаханаһы, шул иҫәптән 1992—2006 йылдарҙа балалар поликлиникаһының шәфҡәт туташы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған һаулыҡ һаҡлау хеҙмәткәре (2004). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Бәләбәй районы]] [[Аделькин]] ауылынан. * [[Саламатова Гөлсәсәк Дәүләтбай ҡыҙы]] (1976), [[фән|ғалим]]-[[Филология|филолог]], 2002 йылдан [[Заһир Исмәғилев исемендәге Өфө дәүләт сәнғәт институты]] уҡытыусыһы. Филология фәндәре кандидаты (2002), доцент (2005). [[Башҡортостан Республикаһының Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (2020). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Баймаҡ районы]] [[2-се Этҡол]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Шәмсиев Рим Фәтих улы]] (1927—26.09.1999), табип. 1949 йылдан хәҙерге [[Краснокама районы]] [[Николо-Берёзовка]] ауыл дауаханаһы хирургы, 1950 йылдан — мөдире; 1966 йылдан [[Кушнаренко районы]] дауаханалары табибы, 1973—1991 йылдарҙа [[Дүртөйлө]] үҙәк район дауаханаһы невропотологы, психиатры һәм наркологы. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған табибы (1967). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Илеш районы]] [[Иҫәнбай (Илеш районы)|Иҫәнбай]] ауылынан. * [[Амантаев Кинйәғәли Яҡуп улы]] (1932), [[Журналистика|журналист]]. 1996—2000 йылдарҙа [[«Аманат» журналы]]ның яуаплы секретары. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. * [[Зөбәйеров Таһир Ғизетдин улы]] (1932), [[юл]]сы. 1971—1996 йылдарҙа [[Өфө]] юл төҙөтеү-юл һалыу идаралығы начальнигы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған төҙөүсеһе. * [[Рамазанов Әбдрәхим Бәшәр улы]] (1932—26.03.1997), [[урман]]сы. 1953—1990 йылдарҙа [[Баймаҡ районы|Баймаҡ]] урман хужалығының [[2-се Этҡол]] лесничествоһы хеҙмәткәре. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған урмансыһы (1981). Сығышы менән [[Баймаҡ районы]]ның [[Байым (Баймаҡ районы)|Байым]] ауылынан. * [[Зинковский Валерий Михайлович]] (1937), [[спорт]]сы, тренер. Хәҙерге бишбәйге буйынса [[СССР]]-ҙың спорт мастеры (1965), РСФСР-ҙың атҡаҙанған тренеры (1984). Сығышы менән [[Өфө]] ҡалаһынан. * [[Шәйәхмәтов Әмир Сабирйән улы]] (1957), [[фән|ғалим]]-агроном, шәхси эшҡыуар. 1985 йылдан [[Хәйбулла районы]] «Хәйбулла» совхозы агрономы, 1992 йылдан — тирә-яҡ мөхитте һаҡлау буйынса район комитеты рәйесе; 1994 йылдан — Хәйбулла сорт һынау участкаһы мөдире; 2006 йылдан — крәҫтиән-фермер хужалығы башлығы. [[Ауыл хужалығы]] фәндәре кандидаты (1999). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Баймаҡ районы [[Байыш (Баймаҡ районы)|Байыш]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Вәлиев Иршат Ғәли улы]] (1928—12.10.1997), [[башҡорттар|башҡорт]] театр актёры. [[Башҡорт АССР‑ы]]ның халыҡ артисы (1984). * [[Фәхретдинова Хәҙисә Сиражетдин ҡыҙы]] (1.08.1938), дерматовенеролог-ғалим, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Медицина фәндәре докторы (2000), профессор (2004). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2003). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Көйөргәҙе районы]] Төкән ауылынан. * [[Роберт Миңнуллин]] (1948—27.03.2020), шағир, журналист, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре, [[Татарстан Республикаһы]]ның Дәүләт Советы депутаты. [[Татарстан]]дың халыҡ шағиры (2005) һәм атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1993), Башҡортостандың (1998) һәм Марий Элдың (2014) атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. [[Андерсен Ханс Кристиан|Х. К. Андерсен]] исемендәге Халыҡ‑ара балалар һәм үҫмерҙәр өсөн китаптар советының Почётлы дипломы эйәһе (1994). Татарстандың [[Ғабдулла Туҡай]] (1998) һәм [[Муса Йәлил]] (1982) исемендәге дәүләт премиялары, шулай уҡ күп кенә әҙәби премиялар лауреаты. [[Халыҡтар Дуҫлығы ордены]] кавалеры (2013). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Илеш районы]] Нәжәде ауылынан. * [[Фәтихова Римма Мөхәмәт ҡыҙы]] (1948), ғалим-педагог һәм психолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Психология фәндәре кандидаты (1982), педагогия фәндәре докторы (2001), профессор (2003). Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2006), Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре (2008) һәм мәғариф отличнигы (1995). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Серков Андрей Игнатьевич]] (1919—2.01.1944), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда батырҙарса һәләк булған яугир. Уҡсылар полкы бәйләнеш ротаһының телефонсылар взводы командиры, кесе лейтенант. [[Советтар Союзы Геройы]] (1944, үлгәндән һуң). * [[Сараев Илья Николаевич]] (1929—2017), хужалыҡ эшмәкәре, [[КПСС|партия]] һәм совет органдары хеҙмәткәре. 1965 йылдан [[Стәрлетамаҡ районы]] Ленин исемендәге колхоздың партия ойошмаһы секретары, 1970 йылдан — колхоз рәйесе, 1979—1990 йылдарҙа шул уҡ райондың [[Казадаевка ауыл Советы (Стәрлетамаҡ районы)|Казадаевка ауыл Советы]] рәйесе. [[Башҡорт АССР-ы Юғары Советы]] Президиумының Почёт грамотаһы менән бүләкләнгән (1979), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1976) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1971) ордендары кавалеры. Сығышы менән ошо райондың [[Ҡырмыҫҡалы (Стәрлетамаҡ районы)|Ҡырмыҫҡалы]] ауылынан. * [[Ғәлиев Мөнәүир Мөхәмәтәмин улы]] (1934—6.09.2012), хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре, 1968—1994 йылдарҙа [[Дүртөйлө районы]]ның «Уңыш» колхозы рәйесе. СССР-ҙың X һәм XI саҡырылыш Юғары Советы депутаты. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1981), [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1986). * [[Сурағолова Зилә Солтан ҡыҙы]] (1939), ғалим-агрохимик‑тупраҡ белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Биология фәндәре докторы (2004). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (2012) һәм [[Башҡортостан Республикаһы]]ның (1997) атҡаҙанған урмансыһы. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Ауырғазы районы]] [[Яңы Ҡарамалы (Ауырғазы районы)|Яңы Ҡарамалы]] ауылынан. * [[Вилданов Әхәт Ханнан улы]] (1944), әҙәбиәт белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Филология фәндәре кандидаты (1978). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре (2007), [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2009), Башҡортостандың мәғариф отличнигы (2006). [[Башҡортостан Республикаһы Яҙыусылар союзы]] ағзаһы (1994). * [[Чувыров Александр Николаевич]] (1949—11.10.2012), ғалим-физик, юғары мәктәп эшмәкәре. 1982—2000 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның фән буйынса проректоры. Физика-математика фәндәре докторы (1991), профессор (2007). Рәсәйҙең почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (1997). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Өфө районы]] [[Булгаков (Өфө районы)|Булгаков]] ауылынан. * [[Батанов Бәхетғәлей Николаевич]] (1954), ғалим-инженер-гидротехник, хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Башҡортостан Республикаһының III һәм IV саҡырылыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Ауыл хужалығы фәндәре докторы (2007), профессор. Башҡортостандың атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1993). [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы ордены]] кавалеры. [[Хәйбулла районы]]ның почётлы гражданы. * [[Ҡотләхмәтов Рим Йәүҙәт улы]] (1959), хеҙмәт алдынғыһы. [[Көйөргәҙе районы]] Салауат исемендәге хужалыҡ механизаторы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1997). Сығышы менән ошо райондың [[Аҡһары]] ауылынан. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:1 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1870]]: Илья Иванов, [[Рәсәй империяһы]] һәм [[СССР]]-ҙың [[Биология|биолог]]-малсыһы, [[йорт хайуандары]]н яһалма ҡасырыу ысулы авторы. * [[1885]]: Дьёрдь де Хевеши, [[Венгрия]] [[Химия|химигы]], [[Нобель премияһы]] лауреаты (1943). * [[1905]]: Ада Войцик, СССР киноактрисаһы, [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған артисы (1935). * [[1910]]: Герда Таро, [[Германия]] [[Фотография|фотографы]], беренсе [[ҡатын-ҡыҙ]] — хәрби фотожурналист. * [[1915]]: Василий Захарченко, СССР [[әҙәбиәт|яҙыусыһы]], публицист, [[журналистика|журналист]], «Техника — молодёжи» [[журнал]]ының элекке баш мөхәррире. * [[1918]]: [[Чжоу Сюань]], [[Ҡытай]] [[йыр]]сыһы һәм актёры. * [[1920]]: Аркадий Толбузин, СССР-ҙың [[театр]] һәм кино актёры, кинорежиссёр һәм сценарист, РСФСР-ҙың атҡаҙанған артисы (1954). * [[1929]]: [[Лейла Абашидзе]], СССР һәм [[Грузия]] киноактёры һәм йырсыһы. Грузин ССР-ының халыҡ артисы (1965). * [[1930]]: Пьер Бурдьё, [[Франция]] [[Социология|социологы]], [[Философия|философ]]. * [[1935]]: Виктор Славкин, СССР һәм Рәсәй [[драма]]тургы, сценарист, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның дәүләт премияһы лауреаты (1999). * [[1945]]: Дуглас Ошеров, [[АҠШ]] [[Физика|физигы]], Нобель премияһы лауреаты (1996). * [[1965]]: Сэм Мендес, [[Англия]]ның театр һәм кино режиссёры, продюсер һәм драматург, «[[Оскар]]» кинопремияһы эйәһе. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:1 августа вафат булғандар</categorytree>'' == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} == Иҫкәрмәләр == [[Категория:Йыл көндәре|З01]] [[Категория:1 август]] 637t2x9xryhrunueubop4wewrkc2jrh 1147695 1147690 2022-07-30T04:40:55Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ өҫтәмә мәғлүмәт wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''1 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 213-сө ([[кәбисә йыл]]ында 214-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 152 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара === Рәсми булмаған === * {{Ер}} [[Ер]]: Үпкә яман шеше менән көрәш көнө. ** Ғәфү итеү көнө. ** Ҡағыҙ салфеткалар көнө. ** Консервалау көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|АҠШ}}: Дуҫлыҡ көнө. * {{Флагификация|Рәсәй}}: [[Беренсе донъя һуғышы]] ҡорбандарын иҫкә алыу көнө. * {{Флагификация|Ангола}}: Ҡораллы көстәр көнө. * {{Флагификация|Бенин}}: Бойондороҡһоҙлоҡ көнө. * {{Флагификация|Швейцария}}: Конфедерация көнө. * {{Флагификация|Азербайджан}}: [[Әзербайжан]] теле һәм алфавиты көнө. * {{Флагификация|Ямайка}}: Эмансипация көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|Рәсәй}}: Ҡораллы Көстәрҙең Тыл хеҙмәте көнө. ** Махсус элемтә хеҙмәткәрҙәре көнө. ** Инкассаторҙар көнө. ** Техник ярҙам хеҙмәткәрҙәре көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1745]]: [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Туймазы районы]]ның хәҙерге [[Ҡандра]] ауылы менән ҡушылған ''Ҡандра-Әмин'' ауылына нигеҙ һалына. * [[1924]]: [[СССР]]-ҙа [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] булдырыла. * [[1927]]: Бөтә Рәсәй Үҙәк Башҡарма Комитеты һәм РСФСР Халыҡ Комиссарҙары Советы ҡарары менән [[Ленинград өлкәһе]] ойошторола<ref>Шерих Д. Ю. «Городской месяцеслов. 1000 дат из прошлого Санкт-Петербурга, Петрограда, Ленинграда.» К 290-летию Санкт-Петербурга. Издательство «Петербург — ХХI век». 1993 г. 224 с., тираж 30 000 экз. ISBN 5-85490-036-X.</ref>.{{ref-ru}} * [[1928]]: [[Башҡорт АССР-ы]]нда даими радиотапшырыуҙар башлана. * [[1936]]: [[Берлин]]да XI йәйге [[Олимпия уйындары]] асыла. * [[1939]]: СССР-ҙың [[Советтар Союзы Геройы]]на бирелгән «Алтын Йондоҙ» миҙалы булдырыла. * [[1939]]: СССР-ҙың баш ҡалаһы [[Мәскәү]]ҙә Бөтә Союз ауыл хужалығы күргәҙмәһе асыла ([[1959]] йылдан — [[СССР]]-ҙың Халыҡ хужалығы ҡаҙаныштары күргәҙмәһе, [[1992]] йылдан — Бөтә Рәсәй Күргәҙмә үҙәге. * [[1964]]: СССР-ҙың «Маяҡ» Бөтә Союз радиостанцияһының позывнойҙары ярты сәғәт һайын яңғырай башлай. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Любавский Матвей Кузьмич]] (1860—22.11.1936), [[Рәсәй империяһы]]ның һәм [[СССР]]-ҙың [[фән|ғалим]]-[[тарих]]сыһы, [[Башҡортостан тарихы]]н тикшереүсе. 1901 йылдан [[Мәскәү дәүләт университеты]]ның рус тарихы кафедраһы мөдире, 1911—1918 йылдарҙа университет ректоры. СССР Фәндәр академияһы академигы (1929), тарих фәндәре докторы (1900), профессор (1901). * [[Конверт Мария Васильевна]] (1915—30.10.2004), рәссам. 1939—1948 йылдарҙа һәм 1958 йылдан [[Өфө]]нөң еңел сәнәғәт предпритяиелары, 1962 йылдан 1980-се йылдар уртаһына тиклем «Ағиҙел» башҡорт сәнғәт әйберҙәре кәсебе берекмәһе рәссамы. Сығышы менән [[Ҡазан]] ҡалаһынан. * [[Ғәниев Фуат Әшрәф улы]] (1930—28.02.2016), ғалим-[[Филология|филолог]]. 1962 йылдан хәҙерге [[Татарстан Республикаһы]] Фәндәр академияһының [[Ғәлимйән Ибраһимов]] исемендәге Тел, әҙәбиәт һәм сәнғәт институты ғилми хеҙмәткәре, 1988 йылдан — тел ғилеме, 1991 йылдан — лексикология һәм лексикография бүлеге мөдире, 2007 йылдан — баш ғилми хеҙмәткәр. Татарстан Республикаһы Фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы (1992), филология фәндәре докторы (1978), профессор (1985). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1996) һәм Татар АССР-ының (1989) атҡаҙанған фән эшмәкәре, Татарстан Республикаһының Фән һәм техника өлкәһендә дәүләт премияһы лауреаты (1994). * [[Зәйнетдинов Әмир Зәкәриә улы]] (1930), [[ауыл хужалығы]] эшмәкәре. 1969—1984 йылдарҙа [[Саҡмағош районы]] «Победа» колхозы рәйесе, 1992—1999 йылдарҙа крәҫтиән-фермер хужалыҡтарының Саҡмағош ассоциацияһы директоры. 1975—1980 йылдарҙа РСФСР Юғары Советы депутаты. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (2000). Ике Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ (1971, 1976) һәм «Почёт Билдәһе» (1967) ордендары кавалеры. Саҡмағош районының почётлы гражданы. Сығышы менән ошо райондың [[Имәнлеҡул]] ауылынан. * [[Әмиров Марс Ғизетдин улы]] (1930—12.09.1992), хужалыҡ эшмәкәре, ғалим-[[Инженерлыҡ эше|инженер]], юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1967—1992 йылдарҙа [[Автонормаль заводы (Бәләбәй)|«Автонормаль»]] заводы директоры, бер үк ваҡытта 1989 йылдан [[Өфө авиация институты]] филиалының металдарҙы баҫым менән эшкәртеү кафедраһы мөдире. Техник фәндәр кандидаты (1983). [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған машиналар эшләүсеһе (1983). [[РСФСР]]-ҙың унынсы һәм ун беренсе, Башҡорт АССР-ының туғыҙынсы саҡырылыш [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. [[Октябрь Революцияһы ордены|Октябрь Революцияһы]] (1973), ике [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1971, 1981) һәм «[[«Почёт Билдәһе» ордены|Почёт Билдәһе»]] (1963) ордендары кавалеры. Сығышы менән [[Бәләбәй]] ҡалаһынан. * [[Захаров Илья Серафимович]] (1945), [[дәүләт]] һәм хужалыҡ эшмәкәре. 1985—1998 йылдарҙа [[Стәрлетамаҡ районы|Стәрлетамаҡ район]] Советы башҡарма комитеты рәйесенең беренсе урынбаҫары — ауыл хужалығы идаралығы начальнигы; 1998—2004 йылдарҙа [[Федоровка районы|Федоровка район]] хакимиәте башлығы. 1999—2003 йылдарҙа [[Башҡортостан Республикаһының Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре. Стәрлетамаҡ районының почётлы гражданы (2006). Сығышы менән ошо райондың [[Соколовка (Стәрлетамаҡ районы)|Соколовка]] ауылынан. * [[Флүр Яхин]] (1945), хужалыҡ эшмәкәре, балалар яҙыусыһы-[[әкиәт]]се. 2005 йылға тиклем Ер ресурстары һәм ер төҙөлөшө буйынса [[Ишембай районы]] комитетының баш белгесе һәм рәйесе. 1996 йылдан [[Башҡортостан Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. * [[Атанғолов Илдар Ғәлимйән улы]] (1955), табип, йәмәғәт эшмәкәре. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның 4-се саҡырылыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (2001). }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Шәмиғолов Марат Абдулла улы]] (1926—15.05.1981), [[спорт]]сы, тренер, судья, йәмәғәтсе. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1950—1981 йылдарҙа [[Өфө]]ләге Юғары спорт оҫталығы мәктәбе тренеры; 1963—1981 йылдарҙа [[Башҡорт АССР-ы]] Спорт акробатикаһы федерацияһы рәйесе. Акробатика буйынса [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған тренеры (1968) һәм [[СССР|Бөтә Союз]] категорияһындағы судья (1965). Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1976). Акробатика буйынса РСФСР чемпионы (1956). * [[Аҙнабаев Румил Тәлғәт улы]] (1941), хеҙмәт ветераны, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның бишенсе саҡырыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. 2012—2015 йылдарҙа [[Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы]] башҡарма комитеты рәйесе. [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы]] һәм [[«Башҡортостан Республикаһында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн» ордены|«Башҡортостан Республикаһында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн»]] ордендары кавалеры. * [[Ғарифуллина Светлана Әсләм ҡыҙы]] (1941), хеҙмәт ветераны, техник-технолог. 1964—1987 йылдарҙа [[«Салауатнефтеоргсинтез» берекмәһе]] технологы. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған химигы (1978). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Бөрө районы]] [[Үрге Ыласынтау]] ауылынан. * [[Мостафин Вәзир Хәшим улы]] (1941—2.07.1980), [[уҡытыусы]], комсомол органдары хеҙмәткәре, [[Журналистика|журналист]]. СССР-ҙың Журналистар союзы ағзаһы. 1965 йылдан Мәсәғүт педагогия училищеһы (хәҙер колледж) уҡытыусыһы, 1966 йылдан комсомол эшендә: ВЛКСМ-дың [[Дыуан районы|Дыуан район]] комитеты секретары; [[ВЛКСМ-дың Башҡортостан өлкә комитеты]] инструкторы, лекторҙар төркөмө етәксеһе, дөйөм һәм пропаганда бүлектәре мөдире; 1973—1980 йылдарҙа республиканың [[«Ленинец» гәзите|«Ленинец» – «Ленинсы»]] йәштәр гәзите мөхәррире. ВЛКСМ-дың 17-се (1974) һәм 18-се (1978) съездары делегаты. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Учалы районы]] [[Ҡорама (Учалы районы)|Ҡорама]] ауылынан. * [[Айыпов Рөстәм Сәғит улы]] (1946), [[фән|ғалим]]-радиоинженер, спортсы. Техник фәндәр докторы (2007), профессор (2007). 1973 йылдан [[Өфө авиация институты]], 1998 йылдан — [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]] уҡытыусыһы: ауыл хужалығында электр ҡорамалдарын автоматлаштырыу һәм файҙаланыу кафедраһы, 2000—2002 йылдарҙа һәм 2011 йылдан — электр машиналары һәм электр ҡорамалдары кафедраһы мөдире, бер үк ваҡытта 2000—2011 йылдарҙа энергетика факультеты деканы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған энергетигы (2011), Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2009). [[Еңел атлетика]] буйынса СССР-ҙың спорт мастеры (1969). Сығышы менән хәҙерге [[Ульяновск өлкәһе]]нең Николаевка ауылынан. * [[Гәрәев Рим Борис улы]] (1946), матбуғат һәм дәүләт хеҙмәте ветераны. СССР-ҙың Журналистар союзы ағзаһы. 1977—1988 йылдарҙа [[Туймазы районы]]ның «Ленинский путь» гәзитенең мөхәррир урынбаҫары һәм мөхәррире; 1988—1991 йылдарҙа КПСС-тың [[Туймазы]] ҡала комитеты секретары; 1991—2006 йылдарҙа хәҙерге [[Республика Башкортостан (гәзит)|«Республика Башкортостан»]] гәзитенең үҙ хәбәрсеһе. 1994—2009 йылдарҙа Башҡортостандың Үҙәк һайлау комиссияһы ағзаһы, шул иҫәптән 2006 йылдан — бүлек етәксеһе. Туймазы районының почётлы гражданы (2012). Сығышы менән ошо райондың [[Түбәнге Троицк]] ауылынан. * [[Ибраһимов Ринат Исмәғил улы]] (1956—21.08.2018), ғалим-[[Биохимия|биохимик]]. Биология фәндәре докторы (1999), профессор. (2001). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2012), Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2009). 1989 йылдан [[Башҡорт дәүләт университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2000—2017 йылдарҙа биохимия һәм биотехнологиялар кафедраһы мөдире, бер үк ваҡытта 2001—2013 йылдарҙа биология факультеты деканы. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Миәкә районы]] [[Зәйпекүл]] ауылынан. * [[Зуева Валентина Витальевна]] (1946), һаулыҡ һаҡлау өлкәһе ветераны. 1973 йылдан [[Салауат (ҡала)|Салауат]] ҡала дауаханаһы, шул иҫәптән 1992—2006 йылдарҙа балалар поликлиникаһының шәфҡәт туташы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған һаулыҡ һаҡлау хеҙмәткәре (2004). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Бәләбәй районы]] [[Аделькин]] ауылынан. * [[Саламатова Гөлсәсәк Дәүләтбай ҡыҙы]] (1976), [[фән|ғалим]]-[[Филология|филолог]], 2002 йылдан [[Заһир Исмәғилев исемендәге Өфө дәүләт сәнғәт институты]] уҡытыусыһы. Филология фәндәре кандидаты (2002), доцент (2005). [[Башҡортостан Республикаһының Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (2020). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Баймаҡ районы]] [[2-се Этҡол]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Шәмсиев Рим Фәтих улы]] (1927—26.09.1999), табип. 1949 йылдан хәҙерге [[Краснокама районы]] [[Николо-Берёзовка]] ауыл дауаханаһы хирургы, 1950 йылдан — мөдире; 1966 йылдан [[Кушнаренко районы]] дауаханалары табибы, 1973—1991 йылдарҙа [[Дүртөйлө]] үҙәк район дауаханаһы невропотологы, психиатры һәм наркологы. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған табибы (1967). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Илеш районы]] [[Иҫәнбай (Илеш районы)|Иҫәнбай]] ауылынан. * [[Амантаев Кинйәғәли Яҡуп улы]] (1932), [[Журналистика|журналист]]. 1996—2000 йылдарҙа [[«Аманат» журналы]]ның яуаплы секретары. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Йылайыр районы]] [[Юлдыбай (Йылайыр районы)|Юлдыбай]] ауылынан. * [[Зөбәйеров Таһир Ғизетдин улы]] (1932), [[юл]]сы. 1971—1996 йылдарҙа [[Өфө]] юл төҙөтеү-юл һалыу идаралығы начальнигы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған төҙөүсеһе. * [[Рамазанов Әбдрәхим Бәшәр улы]] (1932—26.03.1997), [[урман]]сы. 1953—1990 йылдарҙа [[Баймаҡ районы|Баймаҡ]] урман хужалығының [[2-се Этҡол]] лесничествоһы хеҙмәткәре. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған урмансыһы (1981). Сығышы менән [[Баймаҡ районы]]ның [[Байым (Баймаҡ районы)|Байым]] ауылынан. * [[Зинковский Валерий Михайлович]] (1937), [[спорт]]сы, тренер. Хәҙерге бишбәйге буйынса [[СССР]]-ҙың спорт мастеры (1965), РСФСР-ҙың атҡаҙанған тренеры (1984). Сығышы менән [[Өфө]] ҡалаһынан. * [[Шәйәхмәтов Әмир Сабирйән улы]] (1957), [[фән|ғалим]]-агроном, шәхси эшҡыуар. 1985 йылдан [[Хәйбулла районы]] «Хәйбулла» совхозы агрономы, 1992 йылдан — тирә-яҡ мөхитте һаҡлау буйынса район комитеты рәйесе; 1994 йылдан — Хәйбулла сорт һынау участкаһы мөдире; 2006 йылдан — крәҫтиән-фермер хужалығы башлығы. [[Ауыл хужалығы]] фәндәре кандидаты (1999). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Баймаҡ районы [[Байыш (Баймаҡ районы)|Байыш]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Вәлиев Иршат Ғәли улы]] (1928—12.10.1997), [[башҡорттар|башҡорт]] театр актёры. [[Башҡорт АССР‑ы]]ның халыҡ артисы (1984). * [[Фәхретдинова Хәҙисә Сиражетдин ҡыҙы]] (1.08.1938), дерматовенеролог-ғалим, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Медицина фәндәре докторы (2000), профессор (2004). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2003). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Көйөргәҙе районы]] Төкән ауылынан. * [[Роберт Миңнуллин]] (1948—27.03.2020), шағир, журналист, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре, [[Татарстан Республикаһы]]ның Дәүләт Советы депутаты. [[Татарстан]]дың халыҡ шағиры (2005) һәм атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1993), Башҡортостандың (1998) һәм Марий Элдың (2014) атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. [[Андерсен Ханс Кристиан|Х. К. Андерсен]] исемендәге Халыҡ‑ара балалар һәм үҫмерҙәр өсөн китаптар советының Почётлы дипломы эйәһе (1994). Татарстандың [[Ғабдулла Туҡай]] (1998) һәм [[Муса Йәлил]] (1982) исемендәге дәүләт премиялары, шулай уҡ күп кенә әҙәби премиялар лауреаты. [[Халыҡтар Дуҫлығы ордены]] кавалеры (2013). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Илеш районы]] Нәжәде ауылынан. * [[Фәтихова Римма Мөхәмәт ҡыҙы]] (1948), ғалим-педагог һәм психолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Психология фәндәре кандидаты (1982), педагогия фәндәре докторы (2001), профессор (2003). Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2006), Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре (2008) һәм мәғариф отличнигы (1995). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Серков Андрей Игнатьевич]] (1919—2.01.1944), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда батырҙарса һәләк булған яугир. Уҡсылар полкы бәйләнеш ротаһының телефонсылар взводы командиры, кесе лейтенант. [[Советтар Союзы Геройы]] (1944, үлгәндән һуң). * [[Сараев Илья Николаевич]] (1929—2017), хужалыҡ эшмәкәре, [[КПСС|партия]] һәм совет органдары хеҙмәткәре. 1965 йылдан [[Стәрлетамаҡ районы]] Ленин исемендәге колхоздың партия ойошмаһы секретары, 1970 йылдан — колхоз рәйесе, 1979—1990 йылдарҙа шул уҡ райондың [[Казадаевка ауыл Советы (Стәрлетамаҡ районы)|Казадаевка ауыл Советы]] рәйесе. [[Башҡорт АССР-ы Юғары Советы]] Президиумының Почёт грамотаһы менән бүләкләнгән (1979), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1976) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1971) ордендары кавалеры. Сығышы менән ошо райондың [[Ҡырмыҫҡалы (Стәрлетамаҡ районы)|Ҡырмыҫҡалы]] ауылынан. * [[Ғәлиев Мөнәүир Мөхәмәтәмин улы]] (1934—6.09.2012), хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре, 1968—1994 йылдарҙа [[Дүртөйлө районы]]ның «Уңыш» колхозы рәйесе. СССР-ҙың X һәм XI саҡырылыш Юғары Советы депутаты. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1981), [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1986). * [[Сурағолова Зилә Солтан ҡыҙы]] (1939), ғалим-агрохимик‑тупраҡ белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Биология фәндәре докторы (2004). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (2012) һәм [[Башҡортостан Республикаһы]]ның (1997) атҡаҙанған урмансыһы. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Ауырғазы районы]] [[Яңы Ҡарамалы (Ауырғазы районы)|Яңы Ҡарамалы]] ауылынан. * [[Вилданов Әхәт Ханнан улы]] (1944), әҙәбиәт белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Филология фәндәре кандидаты (1978). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре (2007), [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2009), Башҡортостандың мәғариф отличнигы (2006). [[Башҡортостан Республикаһы Яҙыусылар союзы]] ағзаһы (1994). * [[Чувыров Александр Николаевич]] (1949—11.10.2012), ғалим-физик, юғары мәктәп эшмәкәре. 1982—2000 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның фән буйынса проректоры. Физика-математика фәндәре докторы (1991), профессор (2007). Рәсәйҙең почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (1997). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Өфө районы]] [[Булгаков (Өфө районы)|Булгаков]] ауылынан. * [[Батанов Бәхетғәлей Николаевич]] (1954), ғалим-инженер-гидротехник, хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Башҡортостан Республикаһының III һәм IV саҡырылыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Ауыл хужалығы фәндәре докторы (2007), профессор. Башҡортостандың атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1993). [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы ордены]] кавалеры. [[Хәйбулла районы]]ның почётлы гражданы. * [[Ҡотләхмәтов Рим Йәүҙәт улы]] (1959), хеҙмәт алдынғыһы. [[Көйөргәҙе районы]] Салауат исемендәге хужалыҡ механизаторы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1997). Сығышы менән ошо райондың [[Аҡһары]] ауылынан. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:1 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1870]]: Илья Иванов, [[Рәсәй империяһы]] һәм [[СССР]]-ҙың [[Биология|биолог]]-малсыһы, [[йорт хайуандары]]н яһалма ҡасырыу ысулы авторы. * [[1885]]: Дьёрдь де Хевеши, [[Венгрия]] [[Химия|химигы]], [[Нобель премияһы]] лауреаты (1943). * [[1905]]: Ада Войцик, СССР киноактрисаһы, [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған артисы (1935). * [[1910]]: Герда Таро, [[Германия]] [[Фотография|фотографы]], беренсе [[ҡатын-ҡыҙ]] — хәрби фотожурналист. * [[1915]]: Василий Захарченко, СССР [[әҙәбиәт|яҙыусыһы]], публицист, [[журналистика|журналист]], «Техника — молодёжи» [[журнал]]ының элекке баш мөхәррире. * [[1918]]: [[Чжоу Сюань]], [[Ҡытай]] [[йыр]]сыһы һәм актёры. * [[1920]]: Аркадий Толбузин, СССР-ҙың [[театр]] һәм кино актёры, кинорежиссёр һәм сценарист, РСФСР-ҙың атҡаҙанған артисы (1954). * [[1929]]: [[Лейла Абашидзе]], СССР һәм [[Грузия]] киноактёры һәм йырсыһы. Грузин ССР-ының халыҡ артисы (1965). * [[1930]]: Пьер Бурдьё, [[Франция]] [[Социология|социологы]], [[Философия|философ]]. * [[1935]]: Виктор Славкин, СССР һәм Рәсәй [[драма]]тургы, сценарист, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның дәүләт премияһы лауреаты (1999). * [[1945]]: Дуглас Ошеров, [[АҠШ]] [[Физика|физигы]], Нобель премияһы лауреаты (1996). * [[1965]]: Сэм Мендес, [[Англия]]ның театр һәм кино режиссёры, продюсер һәм драматург, «[[Оскар]]» кинопремияһы эйәһе. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:1 августа вафат булғандар</categorytree>'' == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} == Иҫкәрмәләр == [[Категория:Йыл көндәре|З01]] [[Категория:1 август]] iqsgbmbm1q0x32fpv7onmaj85809huv 1147700 1147695 2022-07-30T04:45:22Z Айсар 10823 /* {{Ваҡиғалар}} */ өҫтәмә мәғлүмәт wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''1 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 213-сө ([[кәбисә йыл]]ында 214-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 152 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара === Рәсми булмаған === * {{Ер}} [[Ер]]: Үпкә яман шеше менән көрәш көнө. ** Ғәфү итеү көнө. ** Ҡағыҙ салфеткалар көнө. ** Консервалау көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|АҠШ}}: Дуҫлыҡ көнө. * {{Флагификация|Рәсәй}}: [[Беренсе донъя һуғышы]] ҡорбандарын иҫкә алыу көнө. * {{Флагификация|Ангола}}: Ҡораллы көстәр көнө. * {{Флагификация|Бенин}}: Бойондороҡһоҙлоҡ көнө. * {{Флагификация|Швейцария}}: Конфедерация көнө. * {{Флагификация|Азербайджан}}: [[Әзербайжан]] теле һәм алфавиты көнө. * {{Флагификация|Ямайка}}: Эмансипация көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|Рәсәй}}: Ҡораллы Көстәрҙең Тыл хеҙмәте көнө. ** Махсус элемтә хеҙмәткәрҙәре көнө. ** Инкассаторҙар көнө. ** Техник ярҙам хеҙмәткәрҙәре көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1745]]: [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Туймазы районы]]ның хәҙерге [[Ҡандра]] ауылы менән ҡушылған ''Ҡандра-Әмин'' ауылына нигеҙ һалына. * [[1924]]: [[СССР]]-ҙа [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] булдырыла. * [[1927]]: Бөтә Рәсәй Үҙәк Башҡарма Комитеты һәм РСФСР Халыҡ Комиссарҙары Советы ҡарары менән [[Ленинград өлкәһе]] ойошторола<ref>Шерих Д. Ю. «Городской месяцеслов. 1000 дат из прошлого Санкт-Петербурга, Петрограда, Ленинграда.» К 290-летию Санкт-Петербурга. Издательство «Петербург — ХХI век». 1993 г. 224 с., тираж 30 000 экз. ISBN 5-85490-036-X.</ref>.{{ref-ru}} * [[1928]]: [[Башҡорт АССР-ы]]нда даими радиотапшырыуҙар башлана. * [[1936]]: [[Берлин]]да XI йәйге [[Олимпия уйындары]] асыла. * [[1937]]: «Туймазанефть» нефть һәм газ сығарыу идаралығы ойошторола. * [[1939]]: СССР-ҙың [[Советтар Союзы Геройы]]на бирелгән «Алтын Йондоҙ» миҙалы булдырыла. * [[1939]]: СССР-ҙың баш ҡалаһы [[Мәскәү]]ҙә Бөтә Союз ауыл хужалығы күргәҙмәһе асыла ([[1959]] йылдан — [[СССР]]-ҙың Халыҡ хужалығы ҡаҙаныштары күргәҙмәһе, [[1992]] йылдан — Бөтә Рәсәй Күргәҙмә үҙәге. * [[1964]]: СССР-ҙың «Маяҡ» Бөтә Союз радиостанцияһының позывнойҙары ярты сәғәт һайын яңғырай башлай. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Любавский Матвей Кузьмич]] (1860—22.11.1936), [[Рәсәй империяһы]]ның һәм [[СССР]]-ҙың [[фән|ғалим]]-[[тарих]]сыһы, [[Башҡортостан тарихы]]н тикшереүсе. 1901 йылдан [[Мәскәү дәүләт университеты]]ның рус тарихы кафедраһы мөдире, 1911—1918 йылдарҙа университет ректоры. СССР Фәндәр академияһы академигы (1929), тарих фәндәре докторы (1900), профессор (1901). * [[Конверт Мария Васильевна]] (1915—30.10.2004), рәссам. 1939—1948 йылдарҙа һәм 1958 йылдан [[Өфө]]нөң еңел сәнәғәт предпритяиелары, 1962 йылдан 1980-се йылдар уртаһына тиклем «Ағиҙел» башҡорт сәнғәт әйберҙәре кәсебе берекмәһе рәссамы. Сығышы менән [[Ҡазан]] ҡалаһынан. * [[Ғәниев Фуат Әшрәф улы]] (1930—28.02.2016), ғалим-[[Филология|филолог]]. 1962 йылдан хәҙерге [[Татарстан Республикаһы]] Фәндәр академияһының [[Ғәлимйән Ибраһимов]] исемендәге Тел, әҙәбиәт һәм сәнғәт институты ғилми хеҙмәткәре, 1988 йылдан — тел ғилеме, 1991 йылдан — лексикология һәм лексикография бүлеге мөдире, 2007 йылдан — баш ғилми хеҙмәткәр. Татарстан Республикаһы Фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы (1992), филология фәндәре докторы (1978), профессор (1985). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1996) һәм Татар АССР-ының (1989) атҡаҙанған фән эшмәкәре, Татарстан Республикаһының Фән һәм техника өлкәһендә дәүләт премияһы лауреаты (1994). * [[Зәйнетдинов Әмир Зәкәриә улы]] (1930), [[ауыл хужалығы]] эшмәкәре. 1969—1984 йылдарҙа [[Саҡмағош районы]] «Победа» колхозы рәйесе, 1992—1999 йылдарҙа крәҫтиән-фермер хужалыҡтарының Саҡмағош ассоциацияһы директоры. 1975—1980 йылдарҙа РСФСР Юғары Советы депутаты. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (2000). Ике Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ (1971, 1976) һәм «Почёт Билдәһе» (1967) ордендары кавалеры. Саҡмағош районының почётлы гражданы. Сығышы менән ошо райондың [[Имәнлеҡул]] ауылынан. * [[Әмиров Марс Ғизетдин улы]] (1930—12.09.1992), хужалыҡ эшмәкәре, ғалим-[[Инженерлыҡ эше|инженер]], юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1967—1992 йылдарҙа [[Автонормаль заводы (Бәләбәй)|«Автонормаль»]] заводы директоры, бер үк ваҡытта 1989 йылдан [[Өфө авиация институты]] филиалының металдарҙы баҫым менән эшкәртеү кафедраһы мөдире. Техник фәндәр кандидаты (1983). [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған машиналар эшләүсеһе (1983). [[РСФСР]]-ҙың унынсы һәм ун беренсе, Башҡорт АССР-ының туғыҙынсы саҡырылыш [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. [[Октябрь Революцияһы ордены|Октябрь Революцияһы]] (1973), ике [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1971, 1981) һәм «[[«Почёт Билдәһе» ордены|Почёт Билдәһе»]] (1963) ордендары кавалеры. Сығышы менән [[Бәләбәй]] ҡалаһынан. * [[Захаров Илья Серафимович]] (1945), [[дәүләт]] һәм хужалыҡ эшмәкәре. 1985—1998 йылдарҙа [[Стәрлетамаҡ районы|Стәрлетамаҡ район]] Советы башҡарма комитеты рәйесенең беренсе урынбаҫары — ауыл хужалығы идаралығы начальнигы; 1998—2004 йылдарҙа [[Федоровка районы|Федоровка район]] хакимиәте башлығы. 1999—2003 йылдарҙа [[Башҡортостан Республикаһының Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре. Стәрлетамаҡ районының почётлы гражданы (2006). Сығышы менән ошо райондың [[Соколовка (Стәрлетамаҡ районы)|Соколовка]] ауылынан. * [[Флүр Яхин]] (1945), хужалыҡ эшмәкәре, балалар яҙыусыһы-[[әкиәт]]се. 2005 йылға тиклем Ер ресурстары һәм ер төҙөлөшө буйынса [[Ишембай районы]] комитетының баш белгесе һәм рәйесе. 1996 йылдан [[Башҡортостан Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. * [[Атанғолов Илдар Ғәлимйән улы]] (1955), табип, йәмәғәт эшмәкәре. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның 4-се саҡырылыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (2001). }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Шәмиғолов Марат Абдулла улы]] (1926—15.05.1981), [[спорт]]сы, тренер, судья, йәмәғәтсе. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1950—1981 йылдарҙа [[Өфө]]ләге Юғары спорт оҫталығы мәктәбе тренеры; 1963—1981 йылдарҙа [[Башҡорт АССР-ы]] Спорт акробатикаһы федерацияһы рәйесе. Акробатика буйынса [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған тренеры (1968) һәм [[СССР|Бөтә Союз]] категорияһындағы судья (1965). Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1976). Акробатика буйынса РСФСР чемпионы (1956). * [[Аҙнабаев Румил Тәлғәт улы]] (1941), хеҙмәт ветераны, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның бишенсе саҡырыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. 2012—2015 йылдарҙа [[Бөтә донъя башҡорттары ҡоролтайы]] башҡарма комитеты рәйесе. [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы]] һәм [[«Башҡортостан Республикаһында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн» ордены|«Башҡортостан Республикаһында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн»]] ордендары кавалеры. * [[Ғарифуллина Светлана Әсләм ҡыҙы]] (1941), хеҙмәт ветераны, техник-технолог. 1964—1987 йылдарҙа [[«Салауатнефтеоргсинтез» берекмәһе]] технологы. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған химигы (1978). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Бөрө районы]] [[Үрге Ыласынтау]] ауылынан. * [[Мостафин Вәзир Хәшим улы]] (1941—2.07.1980), [[уҡытыусы]], комсомол органдары хеҙмәткәре, [[Журналистика|журналист]]. СССР-ҙың Журналистар союзы ағзаһы. 1965 йылдан Мәсәғүт педагогия училищеһы (хәҙер колледж) уҡытыусыһы, 1966 йылдан комсомол эшендә: ВЛКСМ-дың [[Дыуан районы|Дыуан район]] комитеты секретары; [[ВЛКСМ-дың Башҡортостан өлкә комитеты]] инструкторы, лекторҙар төркөмө етәксеһе, дөйөм һәм пропаганда бүлектәре мөдире; 1973—1980 йылдарҙа республиканың [[«Ленинец» гәзите|«Ленинец» – «Ленинсы»]] йәштәр гәзите мөхәррире. ВЛКСМ-дың 17-се (1974) һәм 18-се (1978) съездары делегаты. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Учалы районы]] [[Ҡорама (Учалы районы)|Ҡорама]] ауылынан. * [[Айыпов Рөстәм Сәғит улы]] (1946), [[фән|ғалим]]-радиоинженер, спортсы. Техник фәндәр докторы (2007), профессор (2007). 1973 йылдан [[Өфө авиация институты]], 1998 йылдан — [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]] уҡытыусыһы: ауыл хужалығында электр ҡорамалдарын автоматлаштырыу һәм файҙаланыу кафедраһы, 2000—2002 йылдарҙа һәм 2011 йылдан — электр машиналары һәм электр ҡорамалдары кафедраһы мөдире, бер үк ваҡытта 2000—2011 йылдарҙа энергетика факультеты деканы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған энергетигы (2011), Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2009). [[Еңел атлетика]] буйынса СССР-ҙың спорт мастеры (1969). Сығышы менән хәҙерге [[Ульяновск өлкәһе]]нең Николаевка ауылынан. * [[Гәрәев Рим Борис улы]] (1946), матбуғат һәм дәүләт хеҙмәте ветераны. СССР-ҙың Журналистар союзы ағзаһы. 1977—1988 йылдарҙа [[Туймазы районы]]ның «Ленинский путь» гәзитенең мөхәррир урынбаҫары һәм мөхәррире; 1988—1991 йылдарҙа КПСС-тың [[Туймазы]] ҡала комитеты секретары; 1991—2006 йылдарҙа хәҙерге [[Республика Башкортостан (гәзит)|«Республика Башкортостан»]] гәзитенең үҙ хәбәрсеһе. 1994—2009 йылдарҙа Башҡортостандың Үҙәк һайлау комиссияһы ағзаһы, шул иҫәптән 2006 йылдан — бүлек етәксеһе. Туймазы районының почётлы гражданы (2012). Сығышы менән ошо райондың [[Түбәнге Троицк]] ауылынан. * [[Ибраһимов Ринат Исмәғил улы]] (1956—21.08.2018), ғалим-[[Биохимия|биохимик]]. Биология фәндәре докторы (1999), профессор. (2001). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2012), Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2009). 1989 йылдан [[Башҡорт дәүләт университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2000—2017 йылдарҙа биохимия һәм биотехнологиялар кафедраһы мөдире, бер үк ваҡытта 2001—2013 йылдарҙа биология факультеты деканы. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Миәкә районы]] [[Зәйпекүл]] ауылынан. * [[Зуева Валентина Витальевна]] (1946), һаулыҡ һаҡлау өлкәһе ветераны. 1973 йылдан [[Салауат (ҡала)|Салауат]] ҡала дауаханаһы, шул иҫәптән 1992—2006 йылдарҙа балалар поликлиникаһының шәфҡәт туташы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған һаулыҡ һаҡлау хеҙмәткәре (2004). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Бәләбәй районы]] [[Аделькин]] ауылынан. * [[Саламатова Гөлсәсәк Дәүләтбай ҡыҙы]] (1976), [[фән|ғалим]]-[[Филология|филолог]], 2002 йылдан [[Заһир Исмәғилев исемендәге Өфө дәүләт сәнғәт институты]] уҡытыусыһы. Филология фәндәре кандидаты (2002), доцент (2005). [[Башҡортостан Республикаһының Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (2020). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Баймаҡ районы]] [[2-се Этҡол]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Шәмсиев Рим Фәтих улы]] (1927—26.09.1999), табип. 1949 йылдан хәҙерге [[Краснокама районы]] [[Николо-Берёзовка]] ауыл дауаханаһы хирургы, 1950 йылдан — мөдире; 1966 йылдан [[Кушнаренко районы]] дауаханалары табибы, 1973—1991 йылдарҙа [[Дүртөйлө]] үҙәк район дауаханаһы невропотологы, психиатры һәм наркологы. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған табибы (1967). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Илеш районы]] [[Иҫәнбай (Илеш районы)|Иҫәнбай]] ауылынан. * [[Амантаев Кинйәғәли Яҡуп улы]] (1932), [[Журналистика|журналист]]. 1996—2000 йылдарҙа [[«Аманат» журналы]]ның яуаплы секретары. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Йылайыр районы]] [[Юлдыбай (Йылайыр районы)|Юлдыбай]] ауылынан. * [[Зөбәйеров Таһир Ғизетдин улы]] (1932), [[юл]]сы. 1971—1996 йылдарҙа [[Өфө]] юл төҙөтеү-юл һалыу идаралығы начальнигы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған төҙөүсеһе. * [[Рамазанов Әбдрәхим Бәшәр улы]] (1932—26.03.1997), [[урман]]сы. 1953—1990 йылдарҙа [[Баймаҡ районы|Баймаҡ]] урман хужалығының [[2-се Этҡол]] лесничествоһы хеҙмәткәре. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған урмансыһы (1981). Сығышы менән [[Баймаҡ районы]]ның [[Байым (Баймаҡ районы)|Байым]] ауылынан. * [[Зинковский Валерий Михайлович]] (1937), [[спорт]]сы, тренер. Хәҙерге бишбәйге буйынса [[СССР]]-ҙың спорт мастеры (1965), РСФСР-ҙың атҡаҙанған тренеры (1984). Сығышы менән [[Өфө]] ҡалаһынан. * [[Шәйәхмәтов Әмир Сабирйән улы]] (1957), [[фән|ғалим]]-агроном, шәхси эшҡыуар. 1985 йылдан [[Хәйбулла районы]] «Хәйбулла» совхозы агрономы, 1992 йылдан — тирә-яҡ мөхитте һаҡлау буйынса район комитеты рәйесе; 1994 йылдан — Хәйбулла сорт һынау участкаһы мөдире; 2006 йылдан — крәҫтиән-фермер хужалығы башлығы. [[Ауыл хужалығы]] фәндәре кандидаты (1999). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Баймаҡ районы [[Байыш (Баймаҡ районы)|Байыш]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Вәлиев Иршат Ғәли улы]] (1928—12.10.1997), [[башҡорттар|башҡорт]] театр актёры. [[Башҡорт АССР‑ы]]ның халыҡ артисы (1984). * [[Фәхретдинова Хәҙисә Сиражетдин ҡыҙы]] (1.08.1938), дерматовенеролог-ғалим, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Медицина фәндәре докторы (2000), профессор (2004). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2003). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Көйөргәҙе районы]] Төкән ауылынан. * [[Роберт Миңнуллин]] (1948—27.03.2020), шағир, журналист, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәре, [[Татарстан Республикаһы]]ның Дәүләт Советы депутаты. [[Татарстан]]дың халыҡ шағиры (2005) һәм атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1993), Башҡортостандың (1998) һәм Марий Элдың (2014) атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре. [[Андерсен Ханс Кристиан|Х. К. Андерсен]] исемендәге Халыҡ‑ара балалар һәм үҫмерҙәр өсөн китаптар советының Почётлы дипломы эйәһе (1994). Татарстандың [[Ғабдулла Туҡай]] (1998) һәм [[Муса Йәлил]] (1982) исемендәге дәүләт премиялары, шулай уҡ күп кенә әҙәби премиялар лауреаты. [[Халыҡтар Дуҫлығы ордены]] кавалеры (2013). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Илеш районы]] Нәжәде ауылынан. * [[Фәтихова Римма Мөхәмәт ҡыҙы]] (1948), ғалим-педагог һәм психолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Психология фәндәре кандидаты (1982), педагогия фәндәре докторы (2001), профессор (2003). Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2006), Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре (2008) һәм мәғариф отличнигы (1995). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Серков Андрей Игнатьевич]] (1919—2.01.1944), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда батырҙарса һәләк булған яугир. Уҡсылар полкы бәйләнеш ротаһының телефонсылар взводы командиры, кесе лейтенант. [[Советтар Союзы Геройы]] (1944, үлгәндән һуң). * [[Сараев Илья Николаевич]] (1929—2017), хужалыҡ эшмәкәре, [[КПСС|партия]] һәм совет органдары хеҙмәткәре. 1965 йылдан [[Стәрлетамаҡ районы]] Ленин исемендәге колхоздың партия ойошмаһы секретары, 1970 йылдан — колхоз рәйесе, 1979—1990 йылдарҙа шул уҡ райондың [[Казадаевка ауыл Советы (Стәрлетамаҡ районы)|Казадаевка ауыл Советы]] рәйесе. [[Башҡорт АССР-ы Юғары Советы]] Президиумының Почёт грамотаһы менән бүләкләнгән (1979), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1976) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1971) ордендары кавалеры. Сығышы менән ошо райондың [[Ҡырмыҫҡалы (Стәрлетамаҡ районы)|Ҡырмыҫҡалы]] ауылынан. * [[Ғәлиев Мөнәүир Мөхәмәтәмин улы]] (1934—6.09.2012), хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре, 1968—1994 йылдарҙа [[Дүртөйлө районы]]ның «Уңыш» колхозы рәйесе. СССР-ҙың X һәм XI саҡырылыш Юғары Советы депутаты. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1981), [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1986). * [[Сурағолова Зилә Солтан ҡыҙы]] (1939), ғалим-агрохимик‑тупраҡ белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Биология фәндәре докторы (2004). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (2012) һәм [[Башҡортостан Республикаһы]]ның (1997) атҡаҙанған урмансыһы. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Ауырғазы районы]] [[Яңы Ҡарамалы (Ауырғазы районы)|Яңы Ҡарамалы]] ауылынан. * [[Вилданов Әхәт Ханнан улы]] (1944), әҙәбиәт белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Филология фәндәре кандидаты (1978). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре (2007), [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2009), Башҡортостандың мәғариф отличнигы (2006). [[Башҡортостан Республикаһы Яҙыусылар союзы]] ағзаһы (1994). * [[Чувыров Александр Николаевич]] (1949—11.10.2012), ғалим-физик, юғары мәктәп эшмәкәре. 1982—2000 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның фән буйынса проректоры. Физика-математика фәндәре докторы (1991), профессор (2007). Рәсәйҙең почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (1997). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Өфө районы]] [[Булгаков (Өфө районы)|Булгаков]] ауылынан. * [[Батанов Бәхетғәлей Николаевич]] (1954), ғалим-инженер-гидротехник, хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Башҡортостан Республикаһының III һәм IV саҡырылыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Ауыл хужалығы фәндәре докторы (2007), профессор. Башҡортостандың атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1993). [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы ордены]] кавалеры. [[Хәйбулла районы]]ның почётлы гражданы. * [[Ҡотләхмәтов Рим Йәүҙәт улы]] (1959), хеҙмәт алдынғыһы. [[Көйөргәҙе районы]] Салауат исемендәге хужалыҡ механизаторы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (1997). Сығышы менән ошо райондың [[Аҡһары]] ауылынан. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:1 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1870]]: Илья Иванов, [[Рәсәй империяһы]] һәм [[СССР]]-ҙың [[Биология|биолог]]-малсыһы, [[йорт хайуандары]]н яһалма ҡасырыу ысулы авторы. * [[1885]]: Дьёрдь де Хевеши, [[Венгрия]] [[Химия|химигы]], [[Нобель премияһы]] лауреаты (1943). * [[1905]]: Ада Войцик, СССР киноактрисаһы, [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған артисы (1935). * [[1910]]: Герда Таро, [[Германия]] [[Фотография|фотографы]], беренсе [[ҡатын-ҡыҙ]] — хәрби фотожурналист. * [[1915]]: Василий Захарченко, СССР [[әҙәбиәт|яҙыусыһы]], публицист, [[журналистика|журналист]], «Техника — молодёжи» [[журнал]]ының элекке баш мөхәррире. * [[1918]]: [[Чжоу Сюань]], [[Ҡытай]] [[йыр]]сыһы һәм актёры. * [[1920]]: Аркадий Толбузин, СССР-ҙың [[театр]] һәм кино актёры, кинорежиссёр һәм сценарист, РСФСР-ҙың атҡаҙанған артисы (1954). * [[1929]]: [[Лейла Абашидзе]], СССР һәм [[Грузия]] киноактёры һәм йырсыһы. Грузин ССР-ының халыҡ артисы (1965). * [[1930]]: Пьер Бурдьё, [[Франция]] [[Социология|социологы]], [[Философия|философ]]. * [[1935]]: Виктор Славкин, СССР һәм Рәсәй [[драма]]тургы, сценарист, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның дәүләт премияһы лауреаты (1999). * [[1945]]: Дуглас Ошеров, [[АҠШ]] [[Физика|физигы]], Нобель премияһы лауреаты (1996). * [[1965]]: Сэм Мендес, [[Англия]]ның театр һәм кино режиссёры, продюсер һәм драматург, «[[Оскар]]» кинопремияһы эйәһе. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:1 августа вафат булғандар</categorytree>'' == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} == Иҫкәрмәләр == [[Категория:Йыл көндәре|З01]] [[Категория:1 август]] 2w0gczcf0ex47l7c19d0y0n3knnrv5s 0 71742 1147701 1147473 2022-07-30T04:46:40Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңыртыу (мәғлүмәттәрҙе) wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''2 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 214-се ([[кәбисә йыл]]ында 215-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 151 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара * {{Ер}} [[Ер]]: Почта йәшнигенең тыуған көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Гайана}}: Азатлыҡ көнө. * {{Флагификация|Македония}}: Республика көнө. * {{Флагификация|Сербия}}: Авиация көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри байрамдар * {{Флагификация|Россия}}: ** Һауа-десант ғәскәрҙәре көнө. * {{Флагификация|Белоруссия}}: Десантсылар көнө. * {{Флагификация|Казахстан}}: Һауа-десант ғәскәрҙәре көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1790]]: [[Америка Ҡушма Штаттары]]нда беренсе халыҡ иҫәбен алыу үткәрелә. * [[1887]]: [[Америка Ҡушма Штаттары|Америка]]ла Роуэль Ходже (Rowell Hodge) сәнскеле тимер сыбыҡҡа патент ала. * [[1916]]: [[Мәскәү]]ҙә АМО ([[рус теле|русса]] Автомобильное моторное общество) заводы сафҡа инә, 1933 йылда ЗиС ([[рус теле|русса]] завод имени [[Сталин]]а), 1956 йылдың 26 июненән — ЗиЛ ([[рус теле|русса]] завод имени Лихачёва). * [[1930]]: [[СССР]]-ҙа Мәскәү хәрби округы учениеларында Воронеж ҡалаһы янында беренсе тапҡыр һауа десанты төшөрөлә. Артабан был көн [[Советтар Союзы]]нда, хәҙер [[Рәсәй]]ҙә лә Һауа-десант ғәскәрҙәре көнө булып билдәләнә. Беренсе десантсыларҙың һаны 12 була. * [[1933]]: СССР-ҙа Беломор-Балтик каналы асыла. * [[1934]]: [[Адольф Гитлер]] [[Германия]] фюреры итеп иғлан ителә. * [[1945]]: Потсдам конференцияһы эшен тамамлай. * [[2007]]: «Мир» тәрән һыуҙарға төшөү аппараты донъяла тәүге тапҡыр [[Төньяҡ полюс]]та [[Төньяҡ боҙло океан]] төбөнә төшә һәм унда [[Рәсәй]] флагын һәм киләсәк быуындарға яҙма мөрәжәғәт һалынған капсула ҡалдыра. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Наймушина Ольга Васильевна]] (1965), хеҙмәт алдынғыһы. [[Благовещен арматура заводы]]ның инженер-конструкторы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған машина эшләүсеһе. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Тулвинский Шәйхулла Сибәғәтулла улы]] (1886—15.10.1970), [[уҡытыусы]], шағир. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры (1949). * [[Ҡылысбаев Фердинанд Әкрәм улы]] (1926—26.07.2001), уҡытыусы. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған мәктәп уҡытыусыһы (1975). 1-се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]] кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәсетле районы]] [[Ләмәҙтамаҡ]] ауылынан. * [[Апакаев Пётр Андреевич]] (1936—18.04.2020), [[фән|ғалим]]-[[Педагогика|педагог]]. 1986 йылдан Мари педагогия институты уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2001 йылға тиклем башланғыс белем биреү педагогикаһы кафедраһы мөдире. Педагогия факультеты докторы (1999), профессор (1993). Мари ССР-ының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1991), [[Мари АССР‑ы]]ның атҡаҙанған уҡытыусыһы (1969). [[Яныш Ялкайн]] исемендәге премия лауреаты (2003). * [[Әсбәпова Әлфиә Фәйзрахман ҡыҙы]] (1936), уҡытыусы. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған уҡытыусыһы (1985). Сығышы менән Мәсетле районы [[Һабанаҡ]] ауылынан. * [[Баһманов Валерий Хөсәйен улы]] (1951), ғалим-физик. 1978 йылдан [[Өфө авиация институты]] һәм [[Өфө дәүләт авиация техник университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1984—1994 йылдарҙа «Искра» фәнни конструкторлыҡ-технология бюроһының сектор мөдире; бер үк ваҡытта 1994 йылдан Башҡортостан Республикаһының Йәшәйеш хәүефһеҙлеге ғилми-тикшеренеү институтының лаборатория мөдире. Техник фәндәр докторы (2006), профессор (2007). Сығышы менән хәҙерге [[Ҡырым Республикаһы]]ның Советский ҡасабаһынан. * [[Бабиков Антон Игоревич]] (1991), [[спорт]]сы. [[Биатлон]] буйынса [[Рәсәй]] йыйылма командаһы ағзаһы. Эстафетала 2017 йылғы [[Ер|донъя]] чемпионы. Рәсәйҙең халыҡ-ара класслы спорт мастеры (2015) һәм атҡаҙанған спорт мастеры (2017). }}</onlyinclude>ы (2017) ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Ҡәләмова Фәнжиә Сәхиәр ҡыҙы]] (1947—1.03.2010), агроном, йәмәғәтсе. 2006—2010 йылдарҙа [[Мәсетле районы]] Ҡатын-ҡыҙҙар советы рәйесе. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (2002). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Учалы районы]] [[Ҡарағужа (Башҡортостан)|Ҡарағужа]] ауылынан. * [[Мостафин Юлай Сәмиғулла улы]] (1947—11.09.1998), шахтёр. 1971—1990 йылдарҙа [[Бүребай]] руда идаралығы эшсеһе. 3-сө дәрәжә [[Хеҙмәт Даны ордены]] кавалеры (1976). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Йылайыр районы]] [[Аралбай (Йылайыр районы)|Аралбай]] ауылынан. * [[Нәфиҡова Зәкиә Ғәлиәхмәт ҡыҙы]] (1947), ғалим-педагог. 1966 йылдан [[Күмертау]] ҡалаһы, [[Баймаҡ районы]] һәм [[Өфө ҡалаһы]] мәктәптәре уҡытыусыһы һәм мәғариф учреждениелары хеҙмәткәре. 1995 йылдан (өҙөклөк менән) Башҡортостан Мәғарифты үҫтереү институты методисы, уҡытыусыһы, башланғыс белем кафедраһы мөдире, 2012 йылдан — Милли мәғарифты уҡыу-методик яҡтан тәьмин итеү үҙәге директоры. Педагогия фәндәре кандидаты (2005), Рәсәйҙең почётлы дөйөм белем биреү хеҙмәткәре (2002), Башҡортостандың мәғариф отличнигы (2007). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Баймаҡ районы [[2-се Этҡол]] ауылынан. * [[Ишмәтов Рафаил Ғәзиз улы]] (1952), [[СССР]] [[хоккей]]сыһы Һәм [[Рәсәй]] тренеры, ғалим-педагог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Педагогия фәндәре кандидаты (2003), доцент. [[Шайбалы хоккей]] буйынса Рәсәйҙең атҡаҙанған тренеры (1996) һәм [[СССР]]‑ҙың спорт мастеры (1977). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған физик культура хеҙмәткәре (1994). [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ ордены]] кавалеры (1996). }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Харисов Фәрит Фәхрәзи улы]] (1958), педагог, [[Яңауыл]] ҡалаһының 1-се урта мәктәбе директоры. Педагогия фәндәре кандидаты. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы дөйөм белем биреү хеҙмәткәре, [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Яңауыл районы]] [[Истәк]] ауылынан. * [[Ғатауллин Рөстәм Шакирйән улы]] ([[Рөстәм Нурыев]]; 1963), иҡтисадсы, дәүләт хеҙмәткәре, йәмәғәт эшмәкәре һәм тыуған яҡты өйрәнеүсе. [[Рәсәй Федерацияһы]] дәүләт граждандар хеҙмәтенең 1-се класлы кәңәшсеһе (2005). Башҡортостан Республикаһының Журналистар союзы ағзаһы (2018). [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы]] (2003), [[Статистика]] отличнигы (2010). «Викимедиа РУ» Рәсәй йәмғиәт ойошмаһынының «Вики-премия» лауреаты (2014, 2018). «Мәсетле районының 100 данлыҡлы исеме» проекты дипломанты (2019). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Стефан]] (донъяуи исеме Проценко Стефан Максимович; 1889—6.10.1960), дин әһеле, 1942—1944 йылдарҙа [[Өфө]] һәм [[Минзәлә]] архиепискобы. Митрополит (1959), архиепископ (1942), архимандрит (1922). Монахлыҡ ҡабул иткән (1922). Сығышы менән Харьков губернаһының Палеевка ауылынан. * [[Воробьёв Николай Фёдорович]] (1904—21.03.1976), ғалим-невролог, юғары мәктәп эшмәкәре. 1951—1965 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт медицина институты]] ректоры. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. Медицина фәндәре кандидаты (1941). [[Башҡорт АССР‑ы]]ның атҡаҙанған табибы (1957) һәм атҡаҙанған фән эшмәкәре (1964), СССР‑ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1948). 2‑се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены|Ватан һуғышы]] (1944), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1961), [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1943), [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1953) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Иваново өлкәһе]]нең үҙәге [[Иваново]] ҡалаһынан. * [[Журавлёв Василий Николаевич]] (1904—15.11.1987), [[СССР]] кинорежиссёры, үҫмерҙәр өсөн совет киноһын башлап ебәреүселәрҙең береһе. РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1976), Ҡабарҙы-Балҡар АССР-ның халыҡ артисы. Башҡорт АССР-ының [[Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (1981). * [[Чеботарёв Илья Егорович]] (1929—2.05.1982), ғалим-ветеринария табибы, 1961—1969 йылдарҙа [[Башҡортостан ауыл хужалығы институты]] уҡытыусыһы, 1966 йылдан — ветеринария факультеты деканы. Ветеринария фәндәре докторы (1967), профессор (1968). Сығышы менән элекке Үҙәк Черноземье өлкәһенең Берёзовка ауылынан. * [[Саҙриев Миҙхәт Минша улы]] (1934—2.12.2016), ғалим-социолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1991 йылдан СССР Журналистар союзы ағзаһы. Тарих фәндәре кандидаты (1971), профессор (1995). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның мәғариф отличнигы (1994). Сығышы менән хәҙер [[Туймазы]] ҡалаһы составына ингән Түбәнкүл ауылынан. * [[Мәхмүтов Фәүир Шәрифулла улы]] (1939—21.07.1988), хеҙмәт алдынғыһы. 1960—1962 һәм 1966—1988 йылдарҙа «Востокнефтепроводстрой» тресының изолировщигы һәм торба һалыу краны машинисы. Хеҙмәт даны орденының тулы кавалеры (1985). * [[Кликич Лилиә Миңлеғәлим ҡыҙы]] (1954), ғалим-иҡтисадсы, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Иҡтисад фәндәре докторы (2006), профессор (2013). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһы [[Учалы районы]]ның [[Учалы (ауыл)|Учалы]] ауылынан. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:2 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1805]]: Никанор Чернецов, [[Рәсәй империяһы]] рәссамы. * [[1820]]: Джон Тиндаль, [[Англия]] [[Физика|физигы]], күк йөҙөнөң зәңгәр төҫтә булыуын беренсе аңлатыусы. * [[1900]]: Илья Старинов, [[СССР]]-ҙың хәрби хеҙмәткәре, [[Бөйөк Ватан һуғышы]]ның партизан-диверсанты. * [[1905]]: Леонид Ленч (төп фамилияһы Попов), СССР-ҙың юморист [[әҙәбиәт|яҙыусыһы]]. * [[1905]]: Мирна Лой, [[Америка]] киноактрисаһы. * [[1928]]: [[Георгий Сафаров]], хужалыҡ эшмәкәре, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған металлургы. * [[1929]]: Валерий Аграновский, СССР [[Журналистика|журналисы]], [[әҙәбиәт|яҙыусы]], [[драма]]тург. * [[1945]]: Георгий Мовсесян, СССР һәм [[Рәсәй]] композиторы, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1995) һәм халыҡ артисы (2001). * [[1960]]: Оливье Грюнер, [[Франция]] киноактёры, кикбоксинг буйынса элекке [[Ер|донъя]] чемпионы. * [[1970]]: Кевин Смит, Америка режиссёры, актёр һәм сценарист. * [[1980]]: Александр Емельяненко, Рәсәй [[спорт]]сыһы, [[көрәш]]се. * [[1990]]: Элизабет Дебики, [[Австралия]]ның [[театр]] һәм кино актрисаһы. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:2 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1923]]: [[Хардинг Уоррен Гамалиел]], [[АҠШ]]-тың 29-сы Президенты. * [[1964]]: [[Ишкинин Ишмәй Иштубай улы]], [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы, [[Советтар Союзы Геройы]] (1945). * [[2011]]: Андрей Петрович Капица, СССР һәм Рәсәй [[География|географы]] һәм геоморфологы, СССР Фәндәр академияһының (һуңынан Рәсәй Фәндәр Академияһы) ағза-корреспонденты. * [[2014]]: Ольга Воронец, СССР һәм Рәсәй [[йыр]]сыһы, РСФСР-ҙың халыҡ артисы. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|З02]] [[Категория:2 август]] dj6cl2b8cx6p6ziu67pqh9pr8pw0v9j 1147702 1147701 2022-07-30T04:48:03Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңыртыу (мәғлүмәттәрҙе) wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''2 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 214-се ([[кәбисә йыл]]ында 215-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 151 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара * {{Ер}} [[Ер]]: Почта йәшнигенең тыуған көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Гайана}}: Азатлыҡ көнө. * {{Флагификация|Македония}}: Республика көнө. * {{Флагификация|Сербия}}: Авиация көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри байрамдар * {{Флагификация|Россия}}: ** Һауа-десант ғәскәрҙәре көнө. * {{Флагификация|Белоруссия}}: Десантсылар көнө. * {{Флагификация|Казахстан}}: Һауа-десант ғәскәрҙәре көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1790]]: [[Америка Ҡушма Штаттары]]нда беренсе халыҡ иҫәбен алыу үткәрелә. * [[1887]]: [[Америка Ҡушма Штаттары|Америка]]ла Роуэль Ходже (Rowell Hodge) сәнскеле тимер сыбыҡҡа патент ала. * [[1916]]: [[Мәскәү]]ҙә АМО ([[рус теле|русса]] Автомобильное моторное общество) заводы сафҡа инә, 1933 йылда ЗиС ([[рус теле|русса]] завод имени [[Сталин]]а), 1956 йылдың 26 июненән — ЗиЛ ([[рус теле|русса]] завод имени Лихачёва). * [[1930]]: [[СССР]]-ҙа Мәскәү хәрби округы учениеларында Воронеж ҡалаһы янында беренсе тапҡыр һауа десанты төшөрөлә. Артабан был көн [[Советтар Союзы]]нда, хәҙер [[Рәсәй]]ҙә лә Һауа-десант ғәскәрҙәре көнө булып билдәләнә. Беренсе десантсыларҙың һаны 12 була. * [[1933]]: СССР-ҙа Беломор-Балтик каналы асыла. * [[1934]]: [[Адольф Гитлер]] [[Германия]] фюреры итеп иғлан ителә. * [[1945]]: Потсдам конференцияһы эшен тамамлай. * [[2007]]: «Мир» тәрән һыуҙарға төшөү аппараты донъяла тәүге тапҡыр [[Төньяҡ полюс]]та [[Төньяҡ боҙло океан]] төбөнә төшә һәм унда [[Рәсәй]] флагын һәм киләсәк быуындарға яҙма мөрәжәғәт һалынған капсула ҡалдыра. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Наймушина Ольга Васильевна]] (1965), хеҙмәт алдынғыһы. [[Благовещен арматура заводы]]ның инженер-конструкторы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған машина эшләүсеһе. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Тулвинский Шәйхулла Сибәғәтулла улы]] (1886—15.10.1970), [[уҡытыусы]], шағир. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры (1949). * [[Ҡылысбаев Фердинанд Әкрәм улы]] (1926—26.07.2001), уҡытыусы. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған мәктәп уҡытыусыһы (1975). 1-се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]] кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәсетле районы]] [[Ләмәҙтамаҡ]] ауылынан. * [[Апакаев Пётр Андреевич]] (1936—18.04.2020), [[фән|ғалим]]-[[Педагогика|педагог]]. 1986 йылдан Мари педагогия институты уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2001 йылға тиклем башланғыс белем биреү педагогикаһы кафедраһы мөдире. Педагогия факультеты докторы (1999), профессор (1993). Мари ССР-ының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1991), [[Мари АССР‑ы]]ның атҡаҙанған уҡытыусыһы (1969). [[Яныш Ялкайн]] исемендәге премия лауреаты (2003). * [[Әсбәпова Әлфиә Фәйзрахман ҡыҙы]] (1936), уҡытыусы. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған уҡытыусыһы (1985). Сығышы менән Мәсетле районы [[Һабанаҡ]] ауылынан. * [[Баһманов Валерий Хөсәйен улы]] (1951), ғалим-физик. 1978 йылдан [[Өфө авиация институты]] һәм [[Өфө дәүләт авиация техник университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1984—1994 йылдарҙа «Искра» фәнни конструкторлыҡ-технология бюроһының сектор мөдире; бер үк ваҡытта 1994 йылдан Башҡортостан Республикаһының Йәшәйеш хәүефһеҙлеге ғилми-тикшеренеү институтының лаборатория мөдире. Техник фәндәр докторы (2006), профессор (2007). Сығышы менән хәҙерге [[Ҡырым Республикаһы]]ның Советский ҡасабаһынан. * [[Бабиков Антон Игоревич]] (1991), [[спорт]]сы. [[Биатлон]] буйынса [[Рәсәй]] йыйылма командаһы ағзаһы. Эстафетала 2017 йылғы [[Ер|донъя]] чемпионы. Рәсәйҙең халыҡ-ара класслы спорт мастеры (2015) һәм атҡаҙанған спорт мастеры (2017). }}</onlyinclude>ы (2017) ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Ҡәләмова Фәнжиә Сәхиәр ҡыҙы]] (1947—1.03.2010), агроном, йәмәғәтсе. 2006—2010 йылдарҙа [[Мәсетле районы]] Ҡатын-ҡыҙҙар советы рәйесе. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (2002). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Учалы районы]] [[Ҡарағужа (Башҡортостан)|Ҡарағужа]] ауылынан. * [[Мостафин Юлай Сәмиғулла улы]] (1947—11.09.1998), шахтёр. 1971—1990 йылдарҙа [[Бүребай]] руда идаралығы эшсеһе, 1991—1995 йылдарҙа [[Хәйбулла районы]] «Быҙаулыҡ» совхозының директор урынбаҫары. 3-сө дәрәжә [[Хеҙмәт Даны ордены]] кавалеры (1976). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Йылайыр районы]] [[Аралбай (Йылайыр районы)|Аралбай]] ауылынан. * [[Нәфиҡова Зәкиә Ғәлиәхмәт ҡыҙы]] (1947), ғалим-педагог. 1966 йылдан [[Күмертау]] ҡалаһы, [[Баймаҡ районы]] һәм [[Өфө ҡалаһы]] мәктәптәре уҡытыусыһы һәм мәғариф учреждениелары хеҙмәткәре. 1995 йылдан (өҙөклөк менән) Башҡортостан Мәғарифты үҫтереү институты методисы, уҡытыусыһы, башланғыс белем кафедраһы мөдире, 2012 йылдан — Милли мәғарифты уҡыу-методик яҡтан тәьмин итеү үҙәге директоры. Педагогия фәндәре кандидаты (2005), Рәсәйҙең почётлы дөйөм белем биреү хеҙмәткәре (2002), Башҡортостандың мәғариф отличнигы (2007). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Баймаҡ районы [[2-се Этҡол]] ауылынан. * [[Ишмәтов Рафаил Ғәзиз улы]] (1952), [[СССР]] [[хоккей]]сыһы Һәм [[Рәсәй]] тренеры, ғалим-педагог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Педагогия фәндәре кандидаты (2003), доцент. [[Шайбалы хоккей]] буйынса Рәсәйҙең атҡаҙанған тренеры (1996) һәм [[СССР]]‑ҙың спорт мастеры (1977). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған физик культура хеҙмәткәре (1994). [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ ордены]] кавалеры (1996). }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Харисов Фәрит Фәхрәзи улы]] (1958), педагог, [[Яңауыл]] ҡалаһының 1-се урта мәктәбе директоры. Педагогия фәндәре кандидаты. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы дөйөм белем биреү хеҙмәткәре, [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Яңауыл районы]] [[Истәк]] ауылынан. * [[Ғатауллин Рөстәм Шакирйән улы]] ([[Рөстәм Нурыев]]; 1963), иҡтисадсы, дәүләт хеҙмәткәре, йәмәғәт эшмәкәре һәм тыуған яҡты өйрәнеүсе. [[Рәсәй Федерацияһы]] дәүләт граждандар хеҙмәтенең 1-се класлы кәңәшсеһе (2005). Башҡортостан Республикаһының Журналистар союзы ағзаһы (2018). [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы]] (2003), [[Статистика]] отличнигы (2010). «Викимедиа РУ» Рәсәй йәмғиәт ойошмаһынының «Вики-премия» лауреаты (2014, 2018). «Мәсетле районының 100 данлыҡлы исеме» проекты дипломанты (2019). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Стефан]] (донъяуи исеме Проценко Стефан Максимович; 1889—6.10.1960), дин әһеле, 1942—1944 йылдарҙа [[Өфө]] һәм [[Минзәлә]] архиепискобы. Митрополит (1959), архиепископ (1942), архимандрит (1922). Монахлыҡ ҡабул иткән (1922). Сығышы менән Харьков губернаһының Палеевка ауылынан. * [[Воробьёв Николай Фёдорович]] (1904—21.03.1976), ғалим-невролог, юғары мәктәп эшмәкәре. 1951—1965 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт медицина институты]] ректоры. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. Медицина фәндәре кандидаты (1941). [[Башҡорт АССР‑ы]]ның атҡаҙанған табибы (1957) һәм атҡаҙанған фән эшмәкәре (1964), СССР‑ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1948). 2‑се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены|Ватан һуғышы]] (1944), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1961), [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1943), [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1953) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Иваново өлкәһе]]нең үҙәге [[Иваново]] ҡалаһынан. * [[Журавлёв Василий Николаевич]] (1904—15.11.1987), [[СССР]] кинорежиссёры, үҫмерҙәр өсөн совет киноһын башлап ебәреүселәрҙең береһе. РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1976), Ҡабарҙы-Балҡар АССР-ның халыҡ артисы. Башҡорт АССР-ының [[Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (1981). * [[Чеботарёв Илья Егорович]] (1929—2.05.1982), ғалим-ветеринария табибы, 1961—1969 йылдарҙа [[Башҡортостан ауыл хужалығы институты]] уҡытыусыһы, 1966 йылдан — ветеринария факультеты деканы. Ветеринария фәндәре докторы (1967), профессор (1968). Сығышы менән элекке Үҙәк Черноземье өлкәһенең Берёзовка ауылынан. * [[Саҙриев Миҙхәт Минша улы]] (1934—2.12.2016), ғалим-социолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1991 йылдан СССР Журналистар союзы ағзаһы. Тарих фәндәре кандидаты (1971), профессор (1995). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның мәғариф отличнигы (1994). Сығышы менән хәҙер [[Туймазы]] ҡалаһы составына ингән Түбәнкүл ауылынан. * [[Мәхмүтов Фәүир Шәрифулла улы]] (1939—21.07.1988), хеҙмәт алдынғыһы. 1960—1962 һәм 1966—1988 йылдарҙа «Востокнефтепроводстрой» тресының изолировщигы һәм торба һалыу краны машинисы. Хеҙмәт даны орденының тулы кавалеры (1985). * [[Кликич Лилиә Миңлеғәлим ҡыҙы]] (1954), ғалим-иҡтисадсы, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Иҡтисад фәндәре докторы (2006), профессор (2013). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһы [[Учалы районы]]ның [[Учалы (ауыл)|Учалы]] ауылынан. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:2 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1805]]: Никанор Чернецов, [[Рәсәй империяһы]] рәссамы. * [[1820]]: Джон Тиндаль, [[Англия]] [[Физика|физигы]], күк йөҙөнөң зәңгәр төҫтә булыуын беренсе аңлатыусы. * [[1900]]: Илья Старинов, [[СССР]]-ҙың хәрби хеҙмәткәре, [[Бөйөк Ватан һуғышы]]ның партизан-диверсанты. * [[1905]]: Леонид Ленч (төп фамилияһы Попов), СССР-ҙың юморист [[әҙәбиәт|яҙыусыһы]]. * [[1905]]: Мирна Лой, [[Америка]] киноактрисаһы. * [[1928]]: [[Георгий Сафаров]], хужалыҡ эшмәкәре, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған металлургы. * [[1929]]: Валерий Аграновский, СССР [[Журналистика|журналисы]], [[әҙәбиәт|яҙыусы]], [[драма]]тург. * [[1945]]: Георгий Мовсесян, СССР һәм [[Рәсәй]] композиторы, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1995) һәм халыҡ артисы (2001). * [[1960]]: Оливье Грюнер, [[Франция]] киноактёры, кикбоксинг буйынса элекке [[Ер|донъя]] чемпионы. * [[1970]]: Кевин Смит, Америка режиссёры, актёр һәм сценарист. * [[1980]]: Александр Емельяненко, Рәсәй [[спорт]]сыһы, [[көрәш]]се. * [[1990]]: Элизабет Дебики, [[Австралия]]ның [[театр]] һәм кино актрисаһы. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:2 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1923]]: [[Хардинг Уоррен Гамалиел]], [[АҠШ]]-тың 29-сы Президенты. * [[1964]]: [[Ишкинин Ишмәй Иштубай улы]], [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы, [[Советтар Союзы Геройы]] (1945). * [[2011]]: Андрей Петрович Капица, СССР һәм Рәсәй [[География|географы]] һәм геоморфологы, СССР Фәндәр академияһының (һуңынан Рәсәй Фәндәр Академияһы) ағза-корреспонденты. * [[2014]]: Ольга Воронец, СССР һәм Рәсәй [[йыр]]сыһы, РСФСР-ҙың халыҡ артисы. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|З02]] [[Категория:2 август]] cgkfa6e5berlrfc0w2wnulomdbtsezy 1147705 1147702 2022-07-30T04:52:52Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңы wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''2 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 214-се ([[кәбисә йыл]]ында 215-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 151 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара * {{Ер}} [[Ер]]: Почта йәшнигенең тыуған көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Гайана}}: Азатлыҡ көнө. * {{Флагификация|Македония}}: Республика көнө. * {{Флагификация|Сербия}}: Авиация көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри байрамдар * {{Флагификация|Россия}}: ** Һауа-десант ғәскәрҙәре көнө. * {{Флагификация|Белоруссия}}: Десантсылар көнө. * {{Флагификация|Казахстан}}: Һауа-десант ғәскәрҙәре көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1790]]: [[Америка Ҡушма Штаттары]]нда беренсе халыҡ иҫәбен алыу үткәрелә. * [[1887]]: [[Америка Ҡушма Штаттары|Америка]]ла Роуэль Ходже (Rowell Hodge) сәнскеле тимер сыбыҡҡа патент ала. * [[1916]]: [[Мәскәү]]ҙә АМО ([[рус теле|русса]] Автомобильное моторное общество) заводы сафҡа инә, 1933 йылда ЗиС ([[рус теле|русса]] завод имени [[Сталин]]а), 1956 йылдың 26 июненән — ЗиЛ ([[рус теле|русса]] завод имени Лихачёва). * [[1930]]: [[СССР]]-ҙа Мәскәү хәрби округы учениеларында Воронеж ҡалаһы янында беренсе тапҡыр һауа десанты төшөрөлә. Артабан был көн [[Советтар Союзы]]нда, хәҙер [[Рәсәй]]ҙә лә Һауа-десант ғәскәрҙәре көнө булып билдәләнә. Беренсе десантсыларҙың һаны 12 була. * [[1933]]: СССР-ҙа Беломор-Балтик каналы асыла. * [[1934]]: [[Адольф Гитлер]] [[Германия]] фюреры итеп иғлан ителә. * [[1945]]: Потсдам конференцияһы эшен тамамлай. * [[2007]]: «Мир» тәрән һыуҙарға төшөү аппараты донъяла тәүге тапҡыр [[Төньяҡ полюс]]та [[Төньяҡ боҙло океан]] төбөнә төшә һәм унда [[Рәсәй]] флагын һәм киләсәк быуындарға яҙма мөрәжәғәт һалынған капсула ҡалдыра. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Наймушина Ольга Васильевна]] (1965), хеҙмәт алдынғыһы. [[Благовещен арматура заводы]]ның инженер-конструкторы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған машина эшләүсеһе. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Тулвинский Шәйхулла Сибәғәтулла улы]] (1886—15.10.1970), [[уҡытыусы]], шағир. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры (1949). * [[Ҡылысбаев Фердинанд Әкрәм улы]] (1926—26.07.2001), уҡытыусы. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған мәктәп уҡытыусыһы (1975). 1-се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]] кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәсетле районы]] [[Ләмәҙтамаҡ]] ауылынан. * [[Апакаев Пётр Андреевич]] (1936—18.04.2020), [[фән|ғалим]]-[[Педагогика|педагог]]. 1986 йылдан Мари педагогия институты уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2001 йылға тиклем башланғыс белем биреү педагогикаһы кафедраһы мөдире. Педагогия факультеты докторы (1999), профессор (1993). Мари ССР-ының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1991), [[Мари АССР‑ы]]ның атҡаҙанған уҡытыусыһы (1969). [[Яныш Ялкайн]] исемендәге премия лауреаты (2003). * [[Әсбәпова Әлфиә Фәйзрахман ҡыҙы]] (1936), уҡытыусы. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған уҡытыусыһы (1985). Сығышы менән Мәсетле районы [[Һабанаҡ]] ауылынан. * [[Баһманов Валерий Хөсәйен улы]] (1951), ғалим-физик. 1978 йылдан [[Өфө авиация институты]] һәм [[Өфө дәүләт авиация техник университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1984—1994 йылдарҙа «Искра» фәнни конструкторлыҡ-технология бюроһының сектор мөдире; бер үк ваҡытта 1994 йылдан Башҡортостан Республикаһының Йәшәйеш хәүефһеҙлеге ғилми-тикшеренеү институтының лаборатория мөдире. Техник фәндәр докторы (2006), профессор (2007). Сығышы менән хәҙерге [[Ҡырым Республикаһы]]ның Советский ҡасабаһынан. * [[Бабиков Антон Игоревич]] (1991), [[спорт]]сы. [[Биатлон]] буйынса [[Рәсәй]] йыйылма командаһы ағзаһы. Эстафетала 2017 йылғы [[Ер|донъя]] чемпионы. Рәсәйҙең халыҡ-ара класслы спорт мастеры (2015) һәм атҡаҙанған спорт мастеры (2017). }}</onlyinclude>ы (2017) ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Ҡәләмова Фәнжиә Сәхиәр ҡыҙы]] (1947—1.03.2010), агроном, йәмәғәтсе. 2006—2010 йылдарҙа [[Мәсетле районы]] Ҡатын-ҡыҙҙар советы рәйесе. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (2002). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Учалы районы]] [[Ҡарағужа (Башҡортостан)|Ҡарағужа]] ауылынан. * [[Мостафин Юлай Сәмиғулла улы]] (1947—11.09.1998), шахтёр. 1971—1990 йылдарҙа [[Бүребай]] руда идаралығы эшсеһе, 1991—1995 йылдарҙа [[Хәйбулла районы]] «Быҙаулыҡ» совхозының директор урынбаҫары. 3-сө дәрәжә [[Хеҙмәт Даны ордены]] кавалеры (1976). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Йылайыр районы]] [[Аралбай (Йылайыр районы)|Аралбай]] ауылынан. * [[Нәфиҡова Зәкиә Ғәлиәхмәт ҡыҙы]] (1947), ғалим-педагог. 1966 йылдан [[Күмертау]] ҡалаһы, [[Баймаҡ районы]] һәм [[Өфө ҡалаһы]] мәктәптәре уҡытыусыһы һәм мәғариф учреждениелары хеҙмәткәре. 1995 йылдан (өҙөклөк менән) Башҡортостан Мәғарифты үҫтереү институты методисы, уҡытыусыһы, башланғыс белем кафедраһы мөдире, 2012 йылдан — Милли мәғарифты уҡыу-методик яҡтан тәьмин итеү үҙәге директоры. Педагогия фәндәре кандидаты (2005), Рәсәйҙең почётлы дөйөм белем биреү хеҙмәткәре (2002), Башҡортостандың мәғариф отличнигы (2007). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Баймаҡ районы [[2-се Этҡол]] ауылынан. * [[Ишмәтов Рафаил Ғәзиз улы]] (1952), [[СССР]] [[хоккей]]сыһы Һәм [[Рәсәй]] тренеры, ғалим-педагог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Педагогия фәндәре кандидаты (2003), доцент. [[Шайбалы хоккей]] буйынса Рәсәйҙең атҡаҙанған тренеры (1996) һәм [[СССР]]‑ҙың спорт мастеры (1977). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған физик культура хеҙмәткәре (1994). [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ ордены]] кавалеры (1996). * Гәрәев Рушан Ҡәҙим улы (1962), агроном, комсомол органдары ветераны, муниципаль хеҙмәткәр. 2008 йылдан Тәтешле, 2020 йылдан — Борай район хакимиәте башлығы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған төҙөүсеһе (2006). Халыҡтар дуҫлығы ордены кавалеры. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Тәтешле районы Аҡсәйет ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Харисов Фәрит Фәхрәзи улы]] (1958), педагог, [[Яңауыл]] ҡалаһының 1-се урта мәктәбе директоры. Педагогия фәндәре кандидаты. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы дөйөм белем биреү хеҙмәткәре, [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Яңауыл районы]] [[Истәк]] ауылынан. * [[Ғатауллин Рөстәм Шакирйән улы]] ([[Рөстәм Нурыев]]; 1963), иҡтисадсы, дәүләт хеҙмәткәре, йәмәғәт эшмәкәре һәм тыуған яҡты өйрәнеүсе. [[Рәсәй Федерацияһы]] дәүләт граждандар хеҙмәтенең 1-се класлы кәңәшсеһе (2005). Башҡортостан Республикаһының Журналистар союзы ағзаһы (2018). [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы]] (2003), [[Статистика]] отличнигы (2010). «Викимедиа РУ» Рәсәй йәмғиәт ойошмаһынының «Вики-премия» лауреаты (2014, 2018). «Мәсетле районының 100 данлыҡлы исеме» проекты дипломанты (2019). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Стефан]] (донъяуи исеме Проценко Стефан Максимович; 1889—6.10.1960), дин әһеле, 1942—1944 йылдарҙа [[Өфө]] һәм [[Минзәлә]] архиепискобы. Митрополит (1959), архиепископ (1942), архимандрит (1922). Монахлыҡ ҡабул иткән (1922). Сығышы менән Харьков губернаһының Палеевка ауылынан. * [[Воробьёв Николай Фёдорович]] (1904—21.03.1976), ғалим-невролог, юғары мәктәп эшмәкәре. 1951—1965 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт медицина институты]] ректоры. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. Медицина фәндәре кандидаты (1941). [[Башҡорт АССР‑ы]]ның атҡаҙанған табибы (1957) һәм атҡаҙанған фән эшмәкәре (1964), СССР‑ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1948). 2‑се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены|Ватан һуғышы]] (1944), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1961), [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1943), [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1953) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Иваново өлкәһе]]нең үҙәге [[Иваново]] ҡалаһынан. * [[Журавлёв Василий Николаевич]] (1904—15.11.1987), [[СССР]] кинорежиссёры, үҫмерҙәр өсөн совет киноһын башлап ебәреүселәрҙең береһе. РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1976), Ҡабарҙы-Балҡар АССР-ның халыҡ артисы. Башҡорт АССР-ының [[Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (1981). * [[Чеботарёв Илья Егорович]] (1929—2.05.1982), ғалим-ветеринария табибы, 1961—1969 йылдарҙа [[Башҡортостан ауыл хужалығы институты]] уҡытыусыһы, 1966 йылдан — ветеринария факультеты деканы. Ветеринария фәндәре докторы (1967), профессор (1968). Сығышы менән элекке Үҙәк Черноземье өлкәһенең Берёзовка ауылынан. * [[Саҙриев Миҙхәт Минша улы]] (1934—2.12.2016), ғалим-социолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1991 йылдан СССР Журналистар союзы ағзаһы. Тарих фәндәре кандидаты (1971), профессор (1995). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның мәғариф отличнигы (1994). Сығышы менән хәҙер [[Туймазы]] ҡалаһы составына ингән Түбәнкүл ауылынан. * [[Мәхмүтов Фәүир Шәрифулла улы]] (1939—21.07.1988), хеҙмәт алдынғыһы. 1960—1962 һәм 1966—1988 йылдарҙа «Востокнефтепроводстрой» тресының изолировщигы һәм торба һалыу краны машинисы. Хеҙмәт даны орденының тулы кавалеры (1985). * [[Кликич Лилиә Миңлеғәлим ҡыҙы]] (1954), ғалим-иҡтисадсы, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Иҡтисад фәндәре докторы (2006), профессор (2013). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһы [[Учалы районы]]ның [[Учалы (ауыл)|Учалы]] ауылынан. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:2 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1805]]: Никанор Чернецов, [[Рәсәй империяһы]] рәссамы. * [[1820]]: Джон Тиндаль, [[Англия]] [[Физика|физигы]], күк йөҙөнөң зәңгәр төҫтә булыуын беренсе аңлатыусы. * [[1900]]: Илья Старинов, [[СССР]]-ҙың хәрби хеҙмәткәре, [[Бөйөк Ватан һуғышы]]ның партизан-диверсанты. * [[1905]]: Леонид Ленч (төп фамилияһы Попов), СССР-ҙың юморист [[әҙәбиәт|яҙыусыһы]]. * [[1905]]: Мирна Лой, [[Америка]] киноактрисаһы. * [[1928]]: [[Георгий Сафаров]], хужалыҡ эшмәкәре, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған металлургы. * [[1929]]: Валерий Аграновский, СССР [[Журналистика|журналисы]], [[әҙәбиәт|яҙыусы]], [[драма]]тург. * [[1945]]: Георгий Мовсесян, СССР һәм [[Рәсәй]] композиторы, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1995) һәм халыҡ артисы (2001). * [[1960]]: Оливье Грюнер, [[Франция]] киноактёры, кикбоксинг буйынса элекке [[Ер|донъя]] чемпионы. * [[1970]]: Кевин Смит, Америка режиссёры, актёр һәм сценарист. * [[1980]]: Александр Емельяненко, Рәсәй [[спорт]]сыһы, [[көрәш]]се. * [[1990]]: Элизабет Дебики, [[Австралия]]ның [[театр]] һәм кино актрисаһы. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:2 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1923]]: [[Хардинг Уоррен Гамалиел]], [[АҠШ]]-тың 29-сы Президенты. * [[1964]]: [[Ишкинин Ишмәй Иштубай улы]], [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы, [[Советтар Союзы Геройы]] (1945). * [[2011]]: Андрей Петрович Капица, СССР һәм Рәсәй [[География|географы]] һәм геоморфологы, СССР Фәндәр академияһының (һуңынан Рәсәй Фәндәр Академияһы) ағза-корреспонденты. * [[2014]]: Ольга Воронец, СССР һәм Рәсәй [[йыр]]сыһы, РСФСР-ҙың халыҡ артисы. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|З02]] [[Категория:2 август]] qs2za8w51fj4bsn7fhedpe4zej4su3j 1147706 1147705 2022-07-30T04:56:18Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ күренеште төҙәтеү wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''2 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 214-се ([[кәбисә йыл]]ында 215-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 151 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара * {{Ер}} [[Ер]]: Почта йәшнигенең тыуған көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Гайана}}: Азатлыҡ көнө. * {{Флагификация|Македония}}: Республика көнө. * {{Флагификация|Сербия}}: Авиация көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри байрамдар * {{Флагификация|Россия}}: ** Һауа-десант ғәскәрҙәре көнө. * {{Флагификация|Белоруссия}}: Десантсылар көнө. * {{Флагификация|Казахстан}}: Һауа-десант ғәскәрҙәре көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1790]]: [[Америка Ҡушма Штаттары]]нда беренсе халыҡ иҫәбен алыу үткәрелә. * [[1887]]: [[Америка Ҡушма Штаттары|Америка]]ла Роуэль Ходже (Rowell Hodge) сәнскеле тимер сыбыҡҡа патент ала. * [[1916]]: [[Мәскәү]]ҙә АМО ([[рус теле|русса]] Автомобильное моторное общество) заводы сафҡа инә, 1933 йылда ЗиС ([[рус теле|русса]] завод имени [[Сталин]]а), 1956 йылдың 26 июненән — ЗиЛ ([[рус теле|русса]] завод имени Лихачёва). * [[1930]]: [[СССР]]-ҙа Мәскәү хәрби округы учениеларында Воронеж ҡалаһы янында беренсе тапҡыр һауа десанты төшөрөлә. Артабан был көн [[Советтар Союзы]]нда, хәҙер [[Рәсәй]]ҙә лә Һауа-десант ғәскәрҙәре көнө булып билдәләнә. Беренсе десантсыларҙың һаны 12 була. * [[1933]]: СССР-ҙа Беломор-Балтик каналы асыла. * [[1934]]: [[Адольф Гитлер]] [[Германия]] фюреры итеп иғлан ителә. * [[1945]]: Потсдам конференцияһы эшен тамамлай. * [[2007]]: «Мир» тәрән һыуҙарға төшөү аппараты донъяла тәүге тапҡыр [[Төньяҡ полюс]]та [[Төньяҡ боҙло океан]] төбөнә төшә һәм унда [[Рәсәй]] флагын һәм киләсәк быуындарға яҙма мөрәжәғәт һалынған капсула ҡалдыра. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Наймушина Ольга Васильевна]] (1965), хеҙмәт алдынғыһы. [[Благовещен арматура заводы]]ның инженер-конструкторы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған машина эшләүсеһе. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Тулвинский Шәйхулла Сибәғәтулла улы]] (1886—15.10.1970), [[уҡытыусы]], шағир. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры (1949). * [[Ҡылысбаев Фердинанд Әкрәм улы]] (1926—26.07.2001), уҡытыусы. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған мәктәп уҡытыусыһы (1975). 1-се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]] кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәсетле районы]] [[Ләмәҙтамаҡ]] ауылынан. * [[Апакаев Пётр Андреевич]] (1936—18.04.2020), [[фән|ғалим]]-[[Педагогика|педагог]]. 1986 йылдан Мари педагогия институты уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2001 йылға тиклем башланғыс белем биреү педагогикаһы кафедраһы мөдире. Педагогия факультеты докторы (1999), профессор (1993). Мари ССР-ының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1991), [[Мари АССР‑ы]]ның атҡаҙанған уҡытыусыһы (1969). [[Яныш Ялкайн]] исемендәге премия лауреаты (2003). * [[Әсбәпова Әлфиә Фәйзрахман ҡыҙы]] (1936), уҡытыусы. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған уҡытыусыһы (1985). Сығышы менән Мәсетле районы [[Һабанаҡ]] ауылынан. * [[Баһманов Валерий Хөсәйен улы]] (1951), ғалим-физик. 1978 йылдан [[Өфө авиация институты]] һәм [[Өфө дәүләт авиация техник университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1984—1994 йылдарҙа «Искра» фәнни конструкторлыҡ-технология бюроһының сектор мөдире; бер үк ваҡытта 1994 йылдан Башҡортостан Республикаһының Йәшәйеш хәүефһеҙлеге ғилми-тикшеренеү институтының лаборатория мөдире. Техник фәндәр докторы (2006), профессор (2007). Сығышы менән хәҙерге [[Ҡырым Республикаһы]]ның Советский ҡасабаһынан. * [[Бабиков Антон Игоревич]] (1991), [[спорт]]сы. [[Биатлон]] буйынса [[Рәсәй]] йыйылма командаһы ағзаһы. Эстафетала 2017 йылғы [[Ер|донъя]] чемпионы. Рәсәйҙең халыҡ-ара класслы спорт мастеры (2015) һәм атҡаҙанған спорт мастеры (2017). }}</onlyinclude>ы (2017) ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Ҡәләмова Фәнжиә Сәхиәр ҡыҙы]] (1947—1.03.2010), агроном, йәмәғәтсе. 2006—2010 йылдарҙа [[Мәсетле районы]] Ҡатын-ҡыҙҙар советы рәйесе. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (2002). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Учалы районы]] [[Ҡарағужа (Башҡортостан)|Ҡарағужа]] ауылынан. * [[Мостафин Юлай Сәмиғулла улы]] (1947—11.09.1998), шахтёр. 1971—1990 йылдарҙа [[Бүребай]] руда идаралығы эшсеһе, 1991—1995 йылдарҙа [[Хәйбулла районы]] «Быҙаулыҡ» совхозының директор урынбаҫары. 3-сө дәрәжә [[Хеҙмәт Даны ордены]] кавалеры (1976). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Йылайыр районы]] [[Аралбай (Йылайыр районы)|Аралбай]] ауылынан. * [[Нәфиҡова Зәкиә Ғәлиәхмәт ҡыҙы]] (1947), ғалим-педагог. 1966 йылдан [[Күмертау]] ҡалаһы, [[Баймаҡ районы]] һәм [[Өфө ҡалаһы]] мәктәптәре уҡытыусыһы һәм мәғариф учреждениелары хеҙмәткәре. 1995 йылдан (өҙөклөк менән) Башҡортостан Мәғарифты үҫтереү институты методисы, уҡытыусыһы, башланғыс белем кафедраһы мөдире, 2012 йылдан — Милли мәғарифты уҡыу-методик яҡтан тәьмин итеү үҙәге директоры. Педагогия фәндәре кандидаты (2005), Рәсәйҙең почётлы дөйөм белем биреү хеҙмәткәре (2002), Башҡортостандың мәғариф отличнигы (2007). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Баймаҡ районы [[2-се Этҡол]] ауылынан. * [[Ишмәтов Рафаил Ғәзиз улы]] (1952), [[СССР]] [[хоккей]]сыһы Һәм [[Рәсәй]] тренеры, ғалим-педагог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Педагогия фәндәре кандидаты (2003), доцент. [[Шайбалы хоккей]] буйынса Рәсәйҙең атҡаҙанған тренеры (1996) һәм [[СССР]]‑ҙың спорт мастеры (1977). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған физик культура хеҙмәткәре (1994). [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ ордены]] кавалеры (1996). * [[Гәрәев Рушан Ҡәҙим улы]] (1962), агроном, [[ВЛКСМ-дың Башҡортостан өлкә комитеты|комсомол органдары]] ветераны, [[Муниципаль район|муниципаль хеҙмәткәр]]. 2008 йылдан [[Тәтешле районы|Тәтешле]], 2020 йылдан — [[Борай районы|Борай район]] хакимиәте башлығы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған төҙөүсеһе (2006). [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы ордены]] кавалеры. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Тәтешле районы]] [[Аҡсәйет]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Харисов Фәрит Фәхрәзи улы]] (1958), педагог, [[Яңауыл]] ҡалаһының 1-се урта мәктәбе директоры. Педагогия фәндәре кандидаты. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы дөйөм белем биреү хеҙмәткәре, [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Яңауыл районы]] [[Истәк]] ауылынан. * [[Ғатауллин Рөстәм Шакирйән улы]] ([[Рөстәм Нурыев]]; 1963), иҡтисадсы, дәүләт хеҙмәткәре, йәмәғәт эшмәкәре һәм тыуған яҡты өйрәнеүсе. [[Рәсәй Федерацияһы]] дәүләт граждандар хеҙмәтенең 1-се класлы кәңәшсеһе (2005). Башҡортостан Республикаһының Журналистар союзы ағзаһы (2018). [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы]] (2003), [[Статистика]] отличнигы (2010). «Викимедиа РУ» Рәсәй йәмғиәт ойошмаһынының «Вики-премия» лауреаты (2014, 2018). «Мәсетле районының 100 данлыҡлы исеме» проекты дипломанты (2019). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Стефан]] (донъяуи исеме Проценко Стефан Максимович; 1889—6.10.1960), дин әһеле, 1942—1944 йылдарҙа [[Өфө]] һәм [[Минзәлә]] архиепискобы. Митрополит (1959), архиепископ (1942), архимандрит (1922). Монахлыҡ ҡабул иткән (1922). Сығышы менән Харьков губернаһының Палеевка ауылынан. * [[Воробьёв Николай Фёдорович]] (1904—21.03.1976), ғалим-невролог, юғары мәктәп эшмәкәре. 1951—1965 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт медицина институты]] ректоры. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. Медицина фәндәре кандидаты (1941). [[Башҡорт АССР‑ы]]ның атҡаҙанған табибы (1957) һәм атҡаҙанған фән эшмәкәре (1964), СССР‑ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1948). 2‑се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены|Ватан һуғышы]] (1944), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1961), [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1943), [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1953) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Иваново өлкәһе]]нең үҙәге [[Иваново]] ҡалаһынан. * [[Журавлёв Василий Николаевич]] (1904—15.11.1987), [[СССР]] кинорежиссёры, үҫмерҙәр өсөн совет киноһын башлап ебәреүселәрҙең береһе. РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1976), Ҡабарҙы-Балҡар АССР-ның халыҡ артисы. Башҡорт АССР-ының [[Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (1981). * [[Чеботарёв Илья Егорович]] (1929—2.05.1982), ғалим-ветеринария табибы, 1961—1969 йылдарҙа [[Башҡортостан ауыл хужалығы институты]] уҡытыусыһы, 1966 йылдан — ветеринария факультеты деканы. Ветеринария фәндәре докторы (1967), профессор (1968). Сығышы менән элекке Үҙәк Черноземье өлкәһенең Берёзовка ауылынан. * [[Саҙриев Миҙхәт Минша улы]] (1934—2.12.2016), ғалим-социолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1991 йылдан СССР Журналистар союзы ағзаһы. Тарих фәндәре кандидаты (1971), профессор (1995). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның мәғариф отличнигы (1994). Сығышы менән хәҙер [[Туймазы]] ҡалаһы составына ингән Түбәнкүл ауылынан. * [[Мәхмүтов Фәүир Шәрифулла улы]] (1939—21.07.1988), хеҙмәт алдынғыһы. 1960—1962 һәм 1966—1988 йылдарҙа «Востокнефтепроводстрой» тресының изолировщигы һәм торба һалыу краны машинисы. Хеҙмәт даны орденының тулы кавалеры (1985). * [[Кликич Лилиә Миңлеғәлим ҡыҙы]] (1954), ғалим-иҡтисадсы, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Иҡтисад фәндәре докторы (2006), профессор (2013). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһы [[Учалы районы]]ның [[Учалы (ауыл)|Учалы]] ауылынан. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:2 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1805]]: Никанор Чернецов, [[Рәсәй империяһы]] рәссамы. * [[1820]]: Джон Тиндаль, [[Англия]] [[Физика|физигы]], күк йөҙөнөң зәңгәр төҫтә булыуын беренсе аңлатыусы. * [[1900]]: Илья Старинов, [[СССР]]-ҙың хәрби хеҙмәткәре, [[Бөйөк Ватан һуғышы]]ның партизан-диверсанты. * [[1905]]: Леонид Ленч (төп фамилияһы Попов), СССР-ҙың юморист [[әҙәбиәт|яҙыусыһы]]. * [[1905]]: Мирна Лой, [[Америка]] киноактрисаһы. * [[1928]]: [[Георгий Сафаров]], хужалыҡ эшмәкәре, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған металлургы. * [[1929]]: Валерий Аграновский, СССР [[Журналистика|журналисы]], [[әҙәбиәт|яҙыусы]], [[драма]]тург. * [[1945]]: Георгий Мовсесян, СССР һәм [[Рәсәй]] композиторы, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1995) һәм халыҡ артисы (2001). * [[1960]]: Оливье Грюнер, [[Франция]] киноактёры, кикбоксинг буйынса элекке [[Ер|донъя]] чемпионы. * [[1970]]: Кевин Смит, Америка режиссёры, актёр һәм сценарист. * [[1980]]: Александр Емельяненко, Рәсәй [[спорт]]сыһы, [[көрәш]]се. * [[1990]]: Элизабет Дебики, [[Австралия]]ның [[театр]] һәм кино актрисаһы. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:2 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1923]]: [[Хардинг Уоррен Гамалиел]], [[АҠШ]]-тың 29-сы Президенты. * [[1964]]: [[Ишкинин Ишмәй Иштубай улы]], [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы, [[Советтар Союзы Геройы]] (1945). * [[2011]]: Андрей Петрович Капица, СССР һәм Рәсәй [[География|географы]] һәм геоморфологы, СССР Фәндәр академияһының (һуңынан Рәсәй Фәндәр Академияһы) ағза-корреспонденты. * [[2014]]: Ольга Воронец, СССР һәм Рәсәй [[йыр]]сыһы, РСФСР-ҙың халыҡ артисы. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|З02]] [[Категория:2 август]] irp5x3kh2kkik7txdt8bzmfq7i3qezl 1147709 1147706 2022-07-30T05:02:51Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңы wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''2 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 214-се ([[кәбисә йыл]]ында 215-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 151 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара * {{Ер}} [[Ер]]: Почта йәшнигенең тыуған көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Гайана}}: Азатлыҡ көнө. * {{Флагификация|Македония}}: Республика көнө. * {{Флагификация|Сербия}}: Авиация көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри байрамдар * {{Флагификация|Россия}}: ** Һауа-десант ғәскәрҙәре көнө. * {{Флагификация|Белоруссия}}: Десантсылар көнө. * {{Флагификация|Казахстан}}: Һауа-десант ғәскәрҙәре көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1790]]: [[Америка Ҡушма Штаттары]]нда беренсе халыҡ иҫәбен алыу үткәрелә. * [[1887]]: [[Америка Ҡушма Штаттары|Америка]]ла Роуэль Ходже (Rowell Hodge) сәнскеле тимер сыбыҡҡа патент ала. * [[1916]]: [[Мәскәү]]ҙә АМО ([[рус теле|русса]] Автомобильное моторное общество) заводы сафҡа инә, 1933 йылда ЗиС ([[рус теле|русса]] завод имени [[Сталин]]а), 1956 йылдың 26 июненән — ЗиЛ ([[рус теле|русса]] завод имени Лихачёва). * [[1930]]: [[СССР]]-ҙа Мәскәү хәрби округы учениеларында Воронеж ҡалаһы янында беренсе тапҡыр һауа десанты төшөрөлә. Артабан был көн [[Советтар Союзы]]нда, хәҙер [[Рәсәй]]ҙә лә Һауа-десант ғәскәрҙәре көнө булып билдәләнә. Беренсе десантсыларҙың һаны 12 була. * [[1933]]: СССР-ҙа Беломор-Балтик каналы асыла. * [[1934]]: [[Адольф Гитлер]] [[Германия]] фюреры итеп иғлан ителә. * [[1945]]: Потсдам конференцияһы эшен тамамлай. * [[2007]]: «Мир» тәрән һыуҙарға төшөү аппараты донъяла тәүге тапҡыр [[Төньяҡ полюс]]та [[Төньяҡ боҙло океан]] төбөнә төшә һәм унда [[Рәсәй]] флагын һәм киләсәк быуындарға яҙма мөрәжәғәт һалынған капсула ҡалдыра. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Наймушина Ольга Васильевна]] (1965), хеҙмәт алдынғыһы. [[Благовещен арматура заводы]]ның инженер-конструкторы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған машина эшләүсеһе. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Тулвинский Шәйхулла Сибәғәтулла улы]] (1886—15.10.1970), [[уҡытыусы]], шағир. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры (1949). * [[Ҡылысбаев Фердинанд Әкрәм улы]] (1926—26.07.2001), уҡытыусы. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған мәктәп уҡытыусыһы (1975). 1-се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]] кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәсетле районы]] [[Ләмәҙтамаҡ]] ауылынан. * [[Апакаев Пётр Андреевич]] (1936—18.04.2020), [[фән|ғалим]]-[[Педагогика|педагог]]. 1986 йылдан Мари педагогия институты уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2001 йылға тиклем башланғыс белем биреү педагогикаһы кафедраһы мөдире. Педагогия факультеты докторы (1999), профессор (1993). Мари ССР-ының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1991), [[Мари АССР‑ы]]ның атҡаҙанған уҡытыусыһы (1969). [[Яныш Ялкайн]] исемендәге премия лауреаты (2003). * [[Әсбәпова Әлфиә Фәйзрахман ҡыҙы]] (1936), уҡытыусы. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған уҡытыусыһы (1985). Сығышы менән Мәсетле районы [[Һабанаҡ]] ауылынан. * [[Баһманов Валерий Хөсәйен улы]] (1951), ғалим-физик. 1978 йылдан [[Өфө авиация институты]] һәм [[Өфө дәүләт авиация техник университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1984—1994 йылдарҙа «Искра» фәнни конструкторлыҡ-технология бюроһының сектор мөдире; бер үк ваҡытта 1994 йылдан Башҡортостан Республикаһының Йәшәйеш хәүефһеҙлеге ғилми-тикшеренеү институтының лаборатория мөдире. Техник фәндәр докторы (2006), профессор (2007). Сығышы менән хәҙерге [[Ҡырым Республикаһы]]ның Советский ҡасабаһынан. * [[Бабиков Антон Игоревич]] (1991), [[спорт]]сы. [[Биатлон]] буйынса [[Рәсәй]] йыйылма командаһы ағзаһы. Эстафетала 2017 йылғы [[Ер|донъя]] чемпионы. Рәсәйҙең халыҡ-ара класслы спорт мастеры (2015) һәм атҡаҙанған спорт мастеры (2017). }}</onlyinclude>ы (2017) ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Ҡәләмова Фәнжиә Сәхиәр ҡыҙы]] (1947—1.03.2010), агроном, йәмәғәтсе. 2006—2010 йылдарҙа [[Мәсетле районы]] Ҡатын-ҡыҙҙар советы рәйесе. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (2002). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Учалы районы]] [[Ҡарағужа (Башҡортостан)|Ҡарағужа]] ауылынан. * [[Мостафин Юлай Сәмиғулла улы]] (1947—11.09.1998), шахтёр. 1971—1990 йылдарҙа [[Бүребай]] руда идаралығы эшсеһе, 1991—1995 йылдарҙа [[Хәйбулла районы]] «Быҙаулыҡ» совхозының директор урынбаҫары. 3-сө дәрәжә [[Хеҙмәт Даны ордены]] кавалеры (1976). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Йылайыр районы]] [[Аралбай (Йылайыр районы)|Аралбай]] ауылынан. * [[Нәфиҡова Зәкиә Ғәлиәхмәт ҡыҙы]] (1947), ғалим-педагог. 1966 йылдан [[Күмертау]] ҡалаһы, [[Баймаҡ районы]] һәм [[Өфө ҡалаһы]] мәктәптәре уҡытыусыһы һәм мәғариф учреждениелары хеҙмәткәре. 1995 йылдан (өҙөклөк менән) Башҡортостан Мәғарифты үҫтереү институты методисы, уҡытыусыһы, башланғыс белем кафедраһы мөдире, 2012 йылдан — Милли мәғарифты уҡыу-методик яҡтан тәьмин итеү үҙәге директоры. Педагогия фәндәре кандидаты (2005), Рәсәйҙең почётлы дөйөм белем биреү хеҙмәткәре (2002), Башҡортостандың мәғариф отличнигы (2007). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Баймаҡ районы [[2-се Этҡол]] ауылынан. * [[Ишмәтов Рафаил Ғәзиз улы]] (1952), [[СССР]] [[хоккей]]сыһы Һәм [[Рәсәй]] тренеры, ғалим-педагог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Педагогия фәндәре кандидаты (2003), доцент. [[Шайбалы хоккей]] буйынса Рәсәйҙең атҡаҙанған тренеры (1996) һәм [[СССР]]‑ҙың спорт мастеры (1977). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған физик культура хеҙмәткәре (1994). [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ ордены]] кавалеры (1996). * Шәмсетдинов Мәсғүт Мәжит улы (1957—08.2021), табип-фтизиатр. 1988—2021 йылдарҙа Стәрлетамаҡ туберкулёзды дауалау диспансерының баш табибы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы һәм һаулыҡ һаҡлау отличнигы, Рәсәйҙең Табип-фтизиатрҙар ассоциацияһы ағзаһы һәм атҡаҙанған һаулыҡ һаҡлау хеҙмәткәре (2018) * [[Гәрәев Рушан Ҡәҙим улы]] (1962), агроном, [[ВЛКСМ-дың Башҡортостан өлкә комитеты|комсомол органдары]] ветераны, [[Муниципаль район|муниципаль хеҙмәткәр]]. 2008 йылдан [[Тәтешле районы|Тәтешле]], 2020 йылдан — [[Борай районы|Борай район]] хакимиәте башлығы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған төҙөүсеһе (2006). [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы ордены]] кавалеры. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Тәтешле районы]] [[Аҡсәйет]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Харисов Фәрит Фәхрәзи улы]] (1958), педагог, [[Яңауыл]] ҡалаһының 1-се урта мәктәбе директоры. Педагогия фәндәре кандидаты. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы дөйөм белем биреү хеҙмәткәре, [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Яңауыл районы]] [[Истәк]] ауылынан. * [[Ғатауллин Рөстәм Шакирйән улы]] ([[Рөстәм Нурыев]]; 1963), иҡтисадсы, дәүләт хеҙмәткәре, йәмәғәт эшмәкәре һәм тыуған яҡты өйрәнеүсе. [[Рәсәй Федерацияһы]] дәүләт граждандар хеҙмәтенең 1-се класлы кәңәшсеһе (2005). Башҡортостан Республикаһының Журналистар союзы ағзаһы (2018). [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы]] (2003), [[Статистика]] отличнигы (2010). «Викимедиа РУ» Рәсәй йәмғиәт ойошмаһынының «Вики-премия» лауреаты (2014, 2018). «Мәсетле районының 100 данлыҡлы исеме» проекты дипломанты (2019). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Стефан]] (донъяуи исеме Проценко Стефан Максимович; 1889—6.10.1960), дин әһеле, 1942—1944 йылдарҙа [[Өфө]] һәм [[Минзәлә]] архиепискобы. Митрополит (1959), архиепископ (1942), архимандрит (1922). Монахлыҡ ҡабул иткән (1922). Сығышы менән Харьков губернаһының Палеевка ауылынан. * [[Воробьёв Николай Фёдорович]] (1904—21.03.1976), ғалим-невролог, юғары мәктәп эшмәкәре. 1951—1965 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт медицина институты]] ректоры. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. Медицина фәндәре кандидаты (1941). [[Башҡорт АССР‑ы]]ның атҡаҙанған табибы (1957) һәм атҡаҙанған фән эшмәкәре (1964), СССР‑ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1948). 2‑се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены|Ватан һуғышы]] (1944), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1961), [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1943), [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1953) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Иваново өлкәһе]]нең үҙәге [[Иваново]] ҡалаһынан. * [[Журавлёв Василий Николаевич]] (1904—15.11.1987), [[СССР]] кинорежиссёры, үҫмерҙәр өсөн совет киноһын башлап ебәреүселәрҙең береһе. РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1976), Ҡабарҙы-Балҡар АССР-ның халыҡ артисы. Башҡорт АССР-ының [[Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (1981). * [[Чеботарёв Илья Егорович]] (1929—2.05.1982), ғалим-ветеринария табибы, 1961—1969 йылдарҙа [[Башҡортостан ауыл хужалығы институты]] уҡытыусыһы, 1966 йылдан — ветеринария факультеты деканы. Ветеринария фәндәре докторы (1967), профессор (1968). Сығышы менән элекке Үҙәк Черноземье өлкәһенең Берёзовка ауылынан. * [[Саҙриев Миҙхәт Минша улы]] (1934—2.12.2016), ғалим-социолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1991 йылдан СССР Журналистар союзы ағзаһы. Тарих фәндәре кандидаты (1971), профессор (1995). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның мәғариф отличнигы (1994). Сығышы менән хәҙер [[Туймазы]] ҡалаһы составына ингән Түбәнкүл ауылынан. * [[Мәхмүтов Фәүир Шәрифулла улы]] (1939—21.07.1988), хеҙмәт алдынғыһы. 1960—1962 һәм 1966—1988 йылдарҙа «Востокнефтепроводстрой» тресының изолировщигы һәм торба һалыу краны машинисы. Хеҙмәт даны орденының тулы кавалеры (1985). * [[Кликич Лилиә Миңлеғәлим ҡыҙы]] (1954), ғалим-иҡтисадсы, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Иҡтисад фәндәре докторы (2006), профессор (2013). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһы [[Учалы районы]]ның [[Учалы (ауыл)|Учалы]] ауылынан. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:2 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1805]]: Никанор Чернецов, [[Рәсәй империяһы]] рәссамы. * [[1820]]: Джон Тиндаль, [[Англия]] [[Физика|физигы]], күк йөҙөнөң зәңгәр төҫтә булыуын беренсе аңлатыусы. * [[1900]]: Илья Старинов, [[СССР]]-ҙың хәрби хеҙмәткәре, [[Бөйөк Ватан һуғышы]]ның партизан-диверсанты. * [[1905]]: Леонид Ленч (төп фамилияһы Попов), СССР-ҙың юморист [[әҙәбиәт|яҙыусыһы]]. * [[1905]]: Мирна Лой, [[Америка]] киноактрисаһы. * [[1928]]: [[Георгий Сафаров]], хужалыҡ эшмәкәре, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған металлургы. * [[1929]]: Валерий Аграновский, СССР [[Журналистика|журналисы]], [[әҙәбиәт|яҙыусы]], [[драма]]тург. * [[1945]]: Георгий Мовсесян, СССР һәм [[Рәсәй]] композиторы, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1995) һәм халыҡ артисы (2001). * [[1960]]: Оливье Грюнер, [[Франция]] киноактёры, кикбоксинг буйынса элекке [[Ер|донъя]] чемпионы. * [[1970]]: Кевин Смит, Америка режиссёры, актёр һәм сценарист. * [[1980]]: Александр Емельяненко, Рәсәй [[спорт]]сыһы, [[көрәш]]се. * [[1990]]: Элизабет Дебики, [[Австралия]]ның [[театр]] һәм кино актрисаһы. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:2 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1923]]: [[Хардинг Уоррен Гамалиел]], [[АҠШ]]-тың 29-сы Президенты. * [[1964]]: [[Ишкинин Ишмәй Иштубай улы]], [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы, [[Советтар Союзы Геройы]] (1945). * [[2011]]: Андрей Петрович Капица, СССР һәм Рәсәй [[География|географы]] һәм геоморфологы, СССР Фәндәр академияһының (һуңынан Рәсәй Фәндәр Академияһы) ағза-корреспонденты. * [[2014]]: Ольга Воронец, СССР һәм Рәсәй [[йыр]]сыһы, РСФСР-ҙың халыҡ артисы. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|З02]] [[Категория:2 август]] h48ywu6kt35qp5i2ygfwcjfeizqvsbr 1147715 1147709 2022-07-30T05:05:04Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ күренеште төҙәтеү wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''2 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 214-се ([[кәбисә йыл]]ында 215-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 151 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара * {{Ер}} [[Ер]]: Почта йәшнигенең тыуған көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Гайана}}: Азатлыҡ көнө. * {{Флагификация|Македония}}: Республика көнө. * {{Флагификация|Сербия}}: Авиация көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри байрамдар * {{Флагификация|Россия}}: ** Һауа-десант ғәскәрҙәре көнө. * {{Флагификация|Белоруссия}}: Десантсылар көнө. * {{Флагификация|Казахстан}}: Һауа-десант ғәскәрҙәре көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1790]]: [[Америка Ҡушма Штаттары]]нда беренсе халыҡ иҫәбен алыу үткәрелә. * [[1887]]: [[Америка Ҡушма Штаттары|Америка]]ла Роуэль Ходже (Rowell Hodge) сәнскеле тимер сыбыҡҡа патент ала. * [[1916]]: [[Мәскәү]]ҙә АМО ([[рус теле|русса]] Автомобильное моторное общество) заводы сафҡа инә, 1933 йылда ЗиС ([[рус теле|русса]] завод имени [[Сталин]]а), 1956 йылдың 26 июненән — ЗиЛ ([[рус теле|русса]] завод имени Лихачёва). * [[1930]]: [[СССР]]-ҙа Мәскәү хәрби округы учениеларында Воронеж ҡалаһы янында беренсе тапҡыр һауа десанты төшөрөлә. Артабан был көн [[Советтар Союзы]]нда, хәҙер [[Рәсәй]]ҙә лә Һауа-десант ғәскәрҙәре көнө булып билдәләнә. Беренсе десантсыларҙың һаны 12 була. * [[1933]]: СССР-ҙа Беломор-Балтик каналы асыла. * [[1934]]: [[Адольф Гитлер]] [[Германия]] фюреры итеп иғлан ителә. * [[1945]]: Потсдам конференцияһы эшен тамамлай. * [[2007]]: «Мир» тәрән һыуҙарға төшөү аппараты донъяла тәүге тапҡыр [[Төньяҡ полюс]]та [[Төньяҡ боҙло океан]] төбөнә төшә һәм унда [[Рәсәй]] флагын һәм киләсәк быуындарға яҙма мөрәжәғәт һалынған капсула ҡалдыра. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Наймушина Ольга Васильевна]] (1965), хеҙмәт алдынғыһы. [[Благовещен арматура заводы]]ның инженер-конструкторы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған машина эшләүсеһе. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Тулвинский Шәйхулла Сибәғәтулла улы]] (1886—15.10.1970), [[уҡытыусы]], шағир. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры (1949). * [[Ҡылысбаев Фердинанд Әкрәм улы]] (1926—26.07.2001), уҡытыусы. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған мәктәп уҡытыусыһы (1975). 1-се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]] кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәсетле районы]] [[Ләмәҙтамаҡ]] ауылынан. * [[Апакаев Пётр Андреевич]] (1936—18.04.2020), [[фән|ғалим]]-[[Педагогика|педагог]]. 1986 йылдан Мари педагогия институты уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2001 йылға тиклем башланғыс белем биреү педагогикаһы кафедраһы мөдире. Педагогия факультеты докторы (1999), профессор (1993). Мари ССР-ының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1991), [[Мари АССР‑ы]]ның атҡаҙанған уҡытыусыһы (1969). [[Яныш Ялкайн]] исемендәге премия лауреаты (2003). * [[Әсбәпова Әлфиә Фәйзрахман ҡыҙы]] (1936), уҡытыусы. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған уҡытыусыһы (1985). Сығышы менән Мәсетле районы [[Һабанаҡ]] ауылынан. * [[Баһманов Валерий Хөсәйен улы]] (1951), ғалим-физик. 1978 йылдан [[Өфө авиация институты]] һәм [[Өфө дәүләт авиация техник университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1984—1994 йылдарҙа «Искра» фәнни конструкторлыҡ-технология бюроһының сектор мөдире; бер үк ваҡытта 1994 йылдан Башҡортостан Республикаһының Йәшәйеш хәүефһеҙлеге ғилми-тикшеренеү институтының лаборатория мөдире. Техник фәндәр докторы (2006), профессор (2007). Сығышы менән хәҙерге [[Ҡырым Республикаһы]]ның Советский ҡасабаһынан. * [[Бабиков Антон Игоревич]] (1991), [[спорт]]сы. [[Биатлон]] буйынса [[Рәсәй]] йыйылма командаһы ағзаһы. Эстафетала 2017 йылғы [[Ер|донъя]] чемпионы. Рәсәйҙең халыҡ-ара класслы спорт мастеры (2015) һәм атҡаҙанған спорт мастеры (2017). }}</onlyinclude>ы (2017) ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Ҡәләмова Фәнжиә Сәхиәр ҡыҙы]] (1947—1.03.2010), агроном, йәмәғәтсе. 2006—2010 йылдарҙа [[Мәсетле районы]] Ҡатын-ҡыҙҙар советы рәйесе. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (2002). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Учалы районы]] [[Ҡарағужа (Башҡортостан)|Ҡарағужа]] ауылынан. * [[Мостафин Юлай Сәмиғулла улы]] (1947—11.09.1998), шахтёр. 1971—1990 йылдарҙа [[Бүребай]] руда идаралығы эшсеһе, 1991—1995 йылдарҙа [[Хәйбулла районы]] «Быҙаулыҡ» совхозының директор урынбаҫары. 3-сө дәрәжә [[Хеҙмәт Даны ордены]] кавалеры (1976). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Йылайыр районы]] [[Аралбай (Йылайыр районы)|Аралбай]] ауылынан. * [[Нәфиҡова Зәкиә Ғәлиәхмәт ҡыҙы]] (1947), [[фән|ғалим]]-[[Педагогика|педагог]]. 1966 йылдан [[Күмертау]] ҡалаһы, [[Баймаҡ районы]] һәм [[Өфө ҡалаһы]] мәктәптәре уҡытыусыһы һәм мәғариф учреждениелары хеҙмәткәре. 1995 йылдан (өҙөклөк менән) Башҡортостан Мәғарифты үҫтереү институты методисы, уҡытыусыһы, башланғыс белем кафедраһы мөдире, 2012 йылдан — Милли мәғарифты уҡыу-методик яҡтан тәьмин итеү үҙәге директоры. Педагогия фәндәре кандидаты (2005), [[Рәсәй]]ҙең почётлы дөйөм белем биреү хеҙмәткәре (2002), Башҡортостандың мәғариф отличнигы (2007). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Баймаҡ районы [[2-се Этҡол]] ауылынан. * [[Ишмәтов Рафаил Ғәзиз улы]] (1952), [[СССР]] [[хоккей]]сыһы Һәм [[Рәсәй]] тренеры, ғалим-педагог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Педагогия фәндәре кандидаты (2003), доцент. [[Шайбалы хоккей]] буйынса Рәсәйҙең атҡаҙанған тренеры (1996) һәм [[СССР]]‑ҙың спорт мастеры (1977). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған физик культура хеҙмәткәре (1994). [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ ордены]] кавалеры (1996). * [[Шәмсетдинов Мәсғүт Мәзит улы]] (1957—08.2021), табип-фтизиатр. 1988—2021 йылдарҙа [[Стәрлетамаҡ]] [[туберкулёз]]ды дауалау диспансерының баш табибы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы һәм һаулыҡ һаҡлау отличнигы, Рәсәйҙең Табип-фтизиатрҙар ассоциацияһы ағзаһы һәм атҡаҙанған һаулыҡ һаҡлау хеҙмәткәре (2018) * [[Гәрәев Рушан Ҡәҙим улы]] (1962), агроном, [[ВЛКСМ-дың Башҡортостан өлкә комитеты|комсомол органдары]] ветераны, [[Муниципаль район|муниципаль хеҙмәткәр]]. 2008 йылдан [[Тәтешле районы|Тәтешле]], 2020 йылдан — [[Борай районы|Борай район]] хакимиәте башлығы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған төҙөүсеһе (2006). [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы ордены]] кавалеры. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Тәтешле районы]] [[Аҡсәйет]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Харисов Фәрит Фәхрәзи улы]] (1958), педагог, [[Яңауыл]] ҡалаһының 1-се урта мәктәбе директоры. Педагогия фәндәре кандидаты. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы дөйөм белем биреү хеҙмәткәре, [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Яңауыл районы]] [[Истәк]] ауылынан. * [[Ғатауллин Рөстәм Шакирйән улы]] ([[Рөстәм Нурыев]]; 1963), иҡтисадсы, дәүләт хеҙмәткәре, йәмәғәт эшмәкәре һәм тыуған яҡты өйрәнеүсе. [[Рәсәй Федерацияһы]] дәүләт граждандар хеҙмәтенең 1-се класлы кәңәшсеһе (2005). Башҡортостан Республикаһының Журналистар союзы ағзаһы (2018). [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы]] (2003), [[Статистика]] отличнигы (2010). «Викимедиа РУ» Рәсәй йәмғиәт ойошмаһынының «Вики-премия» лауреаты (2014, 2018). «Мәсетле районының 100 данлыҡлы исеме» проекты дипломанты (2019). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Стефан]] (донъяуи исеме Проценко Стефан Максимович; 1889—6.10.1960), дин әһеле, 1942—1944 йылдарҙа [[Өфө]] һәм [[Минзәлә]] архиепискобы. Митрополит (1959), архиепископ (1942), архимандрит (1922). Монахлыҡ ҡабул иткән (1922). Сығышы менән Харьков губернаһының Палеевка ауылынан. * [[Воробьёв Николай Фёдорович]] (1904—21.03.1976), ғалим-невролог, юғары мәктәп эшмәкәре. 1951—1965 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт медицина институты]] ректоры. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. Медицина фәндәре кандидаты (1941). [[Башҡорт АССР‑ы]]ның атҡаҙанған табибы (1957) һәм атҡаҙанған фән эшмәкәре (1964), СССР‑ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1948). 2‑се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены|Ватан һуғышы]] (1944), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1961), [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1943), [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1953) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Иваново өлкәһе]]нең үҙәге [[Иваново]] ҡалаһынан. * [[Журавлёв Василий Николаевич]] (1904—15.11.1987), [[СССР]] кинорежиссёры, үҫмерҙәр өсөн совет киноһын башлап ебәреүселәрҙең береһе. РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1976), Ҡабарҙы-Балҡар АССР-ның халыҡ артисы. Башҡорт АССР-ының [[Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (1981). * [[Чеботарёв Илья Егорович]] (1929—2.05.1982), ғалим-ветеринария табибы, 1961—1969 йылдарҙа [[Башҡортостан ауыл хужалығы институты]] уҡытыусыһы, 1966 йылдан — ветеринария факультеты деканы. Ветеринария фәндәре докторы (1967), профессор (1968). Сығышы менән элекке Үҙәк Черноземье өлкәһенең Берёзовка ауылынан. * [[Саҙриев Миҙхәт Минша улы]] (1934—2.12.2016), ғалим-социолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1991 йылдан СССР Журналистар союзы ағзаһы. Тарих фәндәре кандидаты (1971), профессор (1995). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның мәғариф отличнигы (1994). Сығышы менән хәҙер [[Туймазы]] ҡалаһы составына ингән Түбәнкүл ауылынан. * [[Мәхмүтов Фәүир Шәрифулла улы]] (1939—21.07.1988), хеҙмәт алдынғыһы. 1960—1962 һәм 1966—1988 йылдарҙа «Востокнефтепроводстрой» тресының изолировщигы һәм торба һалыу краны машинисы. Хеҙмәт даны орденының тулы кавалеры (1985). * [[Кликич Лилиә Миңлеғәлим ҡыҙы]] (1954), ғалим-иҡтисадсы, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Иҡтисад фәндәре докторы (2006), профессор (2013). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһы [[Учалы районы]]ның [[Учалы (ауыл)|Учалы]] ауылынан. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:2 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1805]]: Никанор Чернецов, [[Рәсәй империяһы]] рәссамы. * [[1820]]: Джон Тиндаль, [[Англия]] [[Физика|физигы]], күк йөҙөнөң зәңгәр төҫтә булыуын беренсе аңлатыусы. * [[1900]]: Илья Старинов, [[СССР]]-ҙың хәрби хеҙмәткәре, [[Бөйөк Ватан һуғышы]]ның партизан-диверсанты. * [[1905]]: Леонид Ленч (төп фамилияһы Попов), СССР-ҙың юморист [[әҙәбиәт|яҙыусыһы]]. * [[1905]]: Мирна Лой, [[Америка]] киноактрисаһы. * [[1928]]: [[Георгий Сафаров]], хужалыҡ эшмәкәре, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған металлургы. * [[1929]]: Валерий Аграновский, СССР [[Журналистика|журналисы]], [[әҙәбиәт|яҙыусы]], [[драма]]тург. * [[1945]]: Георгий Мовсесян, СССР һәм [[Рәсәй]] композиторы, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1995) һәм халыҡ артисы (2001). * [[1960]]: Оливье Грюнер, [[Франция]] киноактёры, кикбоксинг буйынса элекке [[Ер|донъя]] чемпионы. * [[1970]]: Кевин Смит, Америка режиссёры, актёр һәм сценарист. * [[1980]]: Александр Емельяненко, Рәсәй [[спорт]]сыһы, [[көрәш]]се. * [[1990]]: Элизабет Дебики, [[Австралия]]ның [[театр]] һәм кино актрисаһы. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:2 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1923]]: [[Хардинг Уоррен Гамалиел]], [[АҠШ]]-тың 29-сы Президенты. * [[1964]]: [[Ишкинин Ишмәй Иштубай улы]], [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы, [[Советтар Союзы Геройы]] (1945). * [[2011]]: Андрей Петрович Капица, СССР һәм Рәсәй [[География|географы]] һәм геоморфологы, СССР Фәндәр академияһының (һуңынан Рәсәй Фәндәр Академияһы) ағза-корреспонденты. * [[2014]]: Ольга Воронец, СССР һәм Рәсәй [[йыр]]сыһы, РСФСР-ҙың халыҡ артисы. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|З02]] [[Категория:2 август]] 3c77d34o4gx1s0ov2g2ie0wf0e67b3s 1147736 1147715 2022-07-30T06:54:22Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңы wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''2 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 214-се ([[кәбисә йыл]]ында 215-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 151 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара * {{Ер}} [[Ер]]: Почта йәшнигенең тыуған көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Гайана}}: Азатлыҡ көнө. * {{Флагификация|Македония}}: Республика көнө. * {{Флагификация|Сербия}}: Авиация көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри байрамдар * {{Флагификация|Россия}}: ** Һауа-десант ғәскәрҙәре көнө. * {{Флагификация|Белоруссия}}: Десантсылар көнө. * {{Флагификация|Казахстан}}: Һауа-десант ғәскәрҙәре көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1790]]: [[Америка Ҡушма Штаттары]]нда беренсе халыҡ иҫәбен алыу үткәрелә. * [[1887]]: [[Америка Ҡушма Штаттары|Америка]]ла Роуэль Ходже (Rowell Hodge) сәнскеле тимер сыбыҡҡа патент ала. * [[1916]]: [[Мәскәү]]ҙә АМО ([[рус теле|русса]] Автомобильное моторное общество) заводы сафҡа инә, 1933 йылда ЗиС ([[рус теле|русса]] завод имени [[Сталин]]а), 1956 йылдың 26 июненән — ЗиЛ ([[рус теле|русса]] завод имени Лихачёва). * [[1930]]: [[СССР]]-ҙа Мәскәү хәрби округы учениеларында Воронеж ҡалаһы янында беренсе тапҡыр һауа десанты төшөрөлә. Артабан был көн [[Советтар Союзы]]нда, хәҙер [[Рәсәй]]ҙә лә Һауа-десант ғәскәрҙәре көнө булып билдәләнә. Беренсе десантсыларҙың һаны 12 була. * [[1933]]: СССР-ҙа Беломор-Балтик каналы асыла. * [[1934]]: [[Адольф Гитлер]] [[Германия]] фюреры итеп иғлан ителә. * [[1945]]: Потсдам конференцияһы эшен тамамлай. * [[2007]]: «Мир» тәрән һыуҙарға төшөү аппараты донъяла тәүге тапҡыр [[Төньяҡ полюс]]та [[Төньяҡ боҙло океан]] төбөнә төшә һәм унда [[Рәсәй]] флагын һәм киләсәк быуындарға яҙма мөрәжәғәт һалынған капсула ҡалдыра. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Наймушина Ольга Васильевна]] (1965), хеҙмәт алдынғыһы. [[Благовещен арматура заводы]]ның инженер-конструкторы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған машина эшләүсеһе. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Тулвинский Шәйхулла Сибәғәтулла улы]] (1886—15.10.1970), [[уҡытыусы]], шағир. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры (1949). * [[Ҡылысбаев Фердинанд Әкрәм улы]] (1926—26.07.2001), уҡытыусы. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған мәктәп уҡытыусыһы (1975). 1-се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]] кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәсетле районы]] [[Ләмәҙтамаҡ]] ауылынан. * [[Апакаев Пётр Андреевич]] (1936—18.04.2020), [[фән|ғалим]]-[[Педагогика|педагог]]. 1986 йылдан Мари педагогия институты уҡытыусыһы, шул иҫәптән 2001 йылға тиклем башланғыс белем биреү педагогикаһы кафедраһы мөдире. Педагогия факультеты докторы (1999), профессор (1993). Мари ССР-ының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1991), [[Мари АССР‑ы]]ның атҡаҙанған уҡытыусыһы (1969). [[Яныш Ялкайн]] исемендәге премия лауреаты (2003). * [[Әсбәпова Әлфиә Фәйзрахман ҡыҙы]] (1936), уҡытыусы. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған уҡытыусыһы (1985). Сығышы менән Мәсетле районы [[Һабанаҡ]] ауылынан. * [[Баһманов Валерий Хөсәйен улы]] (1951), ғалим-физик. 1978 йылдан [[Өфө авиация институты]] һәм [[Өфө дәүләт авиация техник университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1984—1994 йылдарҙа «Искра» фәнни конструкторлыҡ-технология бюроһының сектор мөдире; бер үк ваҡытта 1994 йылдан Башҡортостан Республикаһының Йәшәйеш хәүефһеҙлеге ғилми-тикшеренеү институтының лаборатория мөдире. Техник фәндәр докторы (2006), профессор (2007). Сығышы менән хәҙерге [[Ҡырым Республикаһы]]ның Советский ҡасабаһынан. * [[Бабиков Антон Игоревич]] (1991), [[спорт]]сы. [[Биатлон]] буйынса [[Рәсәй]] йыйылма командаһы ағзаһы. Эстафетала 2017 йылғы [[Ер|донъя]] чемпионы. Рәсәйҙең халыҡ-ара класслы спорт мастеры (2015) һәм атҡаҙанған спорт мастеры (2017). }}</onlyinclude>ы (2017) ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Ҡәләмова Фәнжиә Сәхиәр ҡыҙы]] (1947—1.03.2010), агроном, йәмәғәтсе. 2006—2010 йылдарҙа [[Мәсетле районы]] Ҡатын-ҡыҙҙар советы рәйесе. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (2002). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Учалы районы]] [[Ҡарағужа (Башҡортостан)|Ҡарағужа]] ауылынан. * [[Мостафин Юлай Сәмиғулла улы]] (1947—11.09.1998), шахтёр. 1971—1990 йылдарҙа [[Бүребай]] руда идаралығы эшсеһе, 1991—1995 йылдарҙа [[Хәйбулла районы]] «Быҙаулыҡ» совхозының директор урынбаҫары. 3-сө дәрәжә [[Хеҙмәт Даны ордены]] кавалеры (1976). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Йылайыр районы]] [[Аралбай (Йылайыр районы)|Аралбай]] ауылынан. * [[Нәфиҡова Зәкиә Ғәлиәхмәт ҡыҙы]] (1947), [[фән|ғалим]]-[[Педагогика|педагог]]. 1966 йылдан [[Күмертау]] ҡалаһы, [[Баймаҡ районы]] һәм [[Өфө ҡалаһы]] мәктәптәре уҡытыусыһы һәм мәғариф учреждениелары хеҙмәткәре. 1995 йылдан (өҙөклөк менән) Башҡортостан Мәғарифты үҫтереү институты методисы, уҡытыусыһы, башланғыс белем кафедраһы мөдире, 2012 йылдан — Милли мәғарифты уҡыу-методик яҡтан тәьмин итеү үҙәге директоры. Педагогия фәндәре кандидаты (2005), [[Рәсәй]]ҙең почётлы дөйөм белем биреү хеҙмәткәре (2002), Башҡортостандың мәғариф отличнигы (2007). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Баймаҡ районы [[2-се Этҡол]] ауылынан. * [[Ишмәтов Рафаил Ғәзиз улы]] (1952), [[СССР]] [[хоккей]]сыһы Һәм [[Рәсәй]] тренеры, ғалим-педагог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Педагогия фәндәре кандидаты (2003), доцент. [[Шайбалы хоккей]] буйынса Рәсәйҙең атҡаҙанған тренеры (1996) һәм [[СССР]]‑ҙың спорт мастеры (1977). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған физик культура хеҙмәткәре (1994). [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ ордены]] кавалеры (1996). * [[Шәмсетдинов Мәсғүт Мәзит улы]] (1957—08.2021), табип-фтизиатр. 1988—2021 йылдарҙа [[Стәрлетамаҡ]] [[туберкулёз]]ды дауалау диспансерының баш табибы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы һәм һаулыҡ һаҡлау отличнигы, Рәсәйҙең Табип-фтизиатрҙар ассоциацияһы ағзаһы һәм атҡаҙанған һаулыҡ һаҡлау хеҙмәткәре (2018) * [[Гәрәев Рушан Ҡәҙим улы]] (1962), агроном, [[ВЛКСМ-дың Башҡортостан өлкә комитеты|комсомол органдары]] ветераны, [[Муниципаль район|муниципаль хеҙмәткәр]]. 2008 йылдан [[Тәтешле районы|Тәтешле]], 2020 йылдан — [[Борай районы|Борай район]] хакимиәте башлығы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған төҙөүсеһе (2006). [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы ордены]] кавалеры. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Тәтешле районы]] [[Аҡсәйет]] ауылынан. * [[Ғәлиев Таһир Афзал улы]] (1972), [[спорт]]сы, тренер. Олимпия резервының бокс буйынса Н. Валуев исемендәге спорт мәктәбе тренеры. Бокс буйынса СССР-ҙың спорт мастеры, халыҡ-ара һәм [[СССР|Бөтә Союз]] ярыштарының күп тапҡыр еңеүсеһе. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Харисов Фәрит Фәхрәзи улы]] (1958), педагог, [[Яңауыл]] ҡалаһының 1-се урта мәктәбе директоры. Педагогия фәндәре кандидаты. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы дөйөм белем биреү хеҙмәткәре, [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Яңауыл районы]] [[Истәк]] ауылынан. * [[Ғатауллин Рөстәм Шакирйән улы]] ([[Рөстәм Нурыев]]; 1963), иҡтисадсы, дәүләт хеҙмәткәре, йәмәғәт эшмәкәре һәм тыуған яҡты өйрәнеүсе. [[Рәсәй Федерацияһы]] дәүләт граждандар хеҙмәтенең 1-се класлы кәңәшсеһе (2005). Башҡортостан Республикаһының Журналистар союзы ағзаһы (2018). [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы]] (2003), [[Статистика]] отличнигы (2010). «Викимедиа РУ» Рәсәй йәмғиәт ойошмаһынының «Вики-премия» лауреаты (2014, 2018). «Мәсетле районының 100 данлыҡлы исеме» проекты дипломанты (2019). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Стефан]] (донъяуи исеме Проценко Стефан Максимович; 1889—6.10.1960), дин әһеле, 1942—1944 йылдарҙа [[Өфө]] һәм [[Минзәлә]] архиепискобы. Митрополит (1959), архиепископ (1942), архимандрит (1922). Монахлыҡ ҡабул иткән (1922). Сығышы менән Харьков губернаһының Палеевка ауылынан. * [[Воробьёв Николай Фёдорович]] (1904—21.03.1976), ғалим-невролог, юғары мәктәп эшмәкәре. 1951—1965 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт медицина институты]] ректоры. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. Медицина фәндәре кандидаты (1941). [[Башҡорт АССР‑ы]]ның атҡаҙанған табибы (1957) һәм атҡаҙанған фән эшмәкәре (1964), СССР‑ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1948). 2‑се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены|Ватан һуғышы]] (1944), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1961), [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1943), [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1953) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Иваново өлкәһе]]нең үҙәге [[Иваново]] ҡалаһынан. * [[Журавлёв Василий Николаевич]] (1904—15.11.1987), [[СССР]] кинорежиссёры, үҫмерҙәр өсөн совет киноһын башлап ебәреүселәрҙең береһе. РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1976), Ҡабарҙы-Балҡар АССР-ның халыҡ артисы. Башҡорт АССР-ының [[Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (1981). * [[Чеботарёв Илья Егорович]] (1929—2.05.1982), ғалим-ветеринария табибы, 1961—1969 йылдарҙа [[Башҡортостан ауыл хужалығы институты]] уҡытыусыһы, 1966 йылдан — ветеринария факультеты деканы. Ветеринария фәндәре докторы (1967), профессор (1968). Сығышы менән элекке Үҙәк Черноземье өлкәһенең Берёзовка ауылынан. * [[Саҙриев Миҙхәт Минша улы]] (1934—2.12.2016), ғалим-социолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1991 йылдан СССР Журналистар союзы ағзаһы. Тарих фәндәре кандидаты (1971), профессор (1995). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның мәғариф отличнигы (1994). Сығышы менән хәҙер [[Туймазы]] ҡалаһы составына ингән Түбәнкүл ауылынан. * [[Мәхмүтов Фәүир Шәрифулла улы]] (1939—21.07.1988), хеҙмәт алдынғыһы. 1960—1962 һәм 1966—1988 йылдарҙа «Востокнефтепроводстрой» тресының изолировщигы һәм торба һалыу краны машинисы. Хеҙмәт даны орденының тулы кавалеры (1985). * [[Кликич Лилиә Миңлеғәлим ҡыҙы]] (1954), ғалим-иҡтисадсы, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Иҡтисад фәндәре докторы (2006), профессор (2013). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһы [[Учалы районы]]ның [[Учалы (ауыл)|Учалы]] ауылынан. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:2 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1805]]: Никанор Чернецов, [[Рәсәй империяһы]] рәссамы. * [[1820]]: Джон Тиндаль, [[Англия]] [[Физика|физигы]], күк йөҙөнөң зәңгәр төҫтә булыуын беренсе аңлатыусы. * [[1900]]: Илья Старинов, [[СССР]]-ҙың хәрби хеҙмәткәре, [[Бөйөк Ватан һуғышы]]ның партизан-диверсанты. * [[1905]]: Леонид Ленч (төп фамилияһы Попов), СССР-ҙың юморист [[әҙәбиәт|яҙыусыһы]]. * [[1905]]: Мирна Лой, [[Америка]] киноактрисаһы. * [[1928]]: [[Георгий Сафаров]], хужалыҡ эшмәкәре, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған металлургы. * [[1929]]: Валерий Аграновский, СССР [[Журналистика|журналисы]], [[әҙәбиәт|яҙыусы]], [[драма]]тург. * [[1945]]: Георгий Мовсесян, СССР һәм [[Рәсәй]] композиторы, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1995) һәм халыҡ артисы (2001). * [[1960]]: Оливье Грюнер, [[Франция]] киноактёры, кикбоксинг буйынса элекке [[Ер|донъя]] чемпионы. * [[1970]]: Кевин Смит, Америка режиссёры, актёр һәм сценарист. * [[1980]]: Александр Емельяненко, Рәсәй [[спорт]]сыһы, [[көрәш]]се. * [[1990]]: Элизабет Дебики, [[Австралия]]ның [[театр]] һәм кино актрисаһы. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:2 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1923]]: [[Хардинг Уоррен Гамалиел]], [[АҠШ]]-тың 29-сы Президенты. * [[1964]]: [[Ишкинин Ишмәй Иштубай улы]], [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы, [[Советтар Союзы Геройы]] (1945). * [[2011]]: Андрей Петрович Капица, СССР һәм Рәсәй [[География|географы]] һәм геоморфологы, СССР Фәндәр академияһының (һуңынан Рәсәй Фәндәр Академияһы) ағза-корреспонденты. * [[2014]]: Ольга Воронец, СССР һәм Рәсәй [[йыр]]сыһы, РСФСР-ҙың халыҡ артисы. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|З02]] [[Категория:2 август]] nsl4xx6ym4oo73hku0sfstgat7ydzo6 0 71743 1147737 1089574 2022-07-30T07:04:34Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңы wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''3 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 215-се ([[кәбисә йыл]]ында 216-сы) көнө. Йыл аҙағына тиклем 150 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара === Рәсми булмаған === * {{Ер}} [[Ер]]: [[Ҡарбуз]] көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Венесуэла}}: Флаг көнө. * {{Флагификация|Нигер}}: Бойондороҡһоҙлоҡ көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1778]]: [[Италия]]ның Милан ҡалаһында «Ла Скала» опера театры бинаһы асыла. Архитекторы — Джузеппе Пьермарини (Giuseppe Piermarini). * [[1795]]: [[Париж]] консерваторияһына нигеҙ һалына. * [[1927]]: [[Берлин]] менән [[Буэнос-Айрес]] араһында тәүге тапҡыр [[телефон]] элемтәһе булдырыла. * [[1929]]: [[Дондағы Ростов]] ҡалаһында [[СССР]]-ҙа тәүге автоматик телефон станцияһы (АТС) эшләй башлай. [[Швеция]]ның «Эрикссон» фирмаһы булышлығында төҙөлгән был АТС 6 мең номерлы була. * [[1994]]: [[Рәсәй Федерацияһы]] һәм [[Башҡортостан Республикаһы]]ның ''«Рәсәй Федерацияһы дәүләт власы органдары менән Башҡортостан Республикаһы дәүләт власы органдары араһында хакимиәт даирәһе сиктәрен билдәләү һәм үҙ-ара вәкәләттәр бүлешеү тураһында»'' Килешеүенә ҡул ҡуйыла. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Павлов Леонид Ильич]] (1910—26.03.1977), хужалыҡ эшмәкәре. 1957–1974 йылдарҙа [[Өфө]]ләге [[Гидравлика (завод, Өфө)|«Гидравлика»]] агрегат берекмәһе директоры. [[Ленин ордены|Ленин]] (1971), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1966) һәм [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1943) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Ярославль]] ҡалаһынан. * [[Хисмәтов Рәлиф Мөхлис улы]] (1940), хеҙмәт ветераны. [[Балтас районы]] «Урал» колхозының элекке баш агрономы. Башҡортостандың атҡаҙанған [[ауыл хужалығы]] хеҙмәткәре, райондың почётлы гражданы. * [[Лотник Сергей Викторович]] (1950), [[фән|ғалим]]-[[Физик химия|физик-химик]]. 1994 йылдан [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]] уҡытыусыһы. Химия фәндәре докторы (1993). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның мәғариф отличнигы (2005). Сығышы менән хәҙерге [[Краснодар крайы]]ның Северская станицаһынан. * [[Ғилметдинов Әмир Тимерйән улы]] (1955), ғалим-[[Инженерлыҡ эше|инженер]]-[[Технология|технолог]]. 1977 йылдан [[Өфө нефть институты]] һәм [[Өфө дәүләт нефть техник университеты]] уҡытыусыһы. Техник фәндәр докторы (1998). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Кушнаренко районы]] [[Иҫке Мортаза]] ауылынан. * [[Арыҫлан Йәнбәков]] (1980—21.09.2011), [[театр]] актёры, [[йыр]]сы, режиссёр һәм телетапшырыуҙар алып барыусы. * [[Илья Власов]] (1995), [[Рәсәй]] волейболсыһы, [[Мәскәү]]ҙең «Динамо» һәм Рәсәй йыйылма командалары уйынсыһы. [[Европа]] чемпионы (2017), халыҡ-ара класлы спорт мастеры. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Трофимук Андрей Алексеевич]] (1911—25.03.1999), [[фән|ғалим]]-[[Геология|геолог]]-[[Нефть|нефтсе]]. 1934 йылдан «Востокнефть» тресының (Өфө) Үҙәк ғилми-тикшеренеү лабораторияһының өлкән геологы, ғилми етәксеһе, 1940 йылдан «[[Ишембайнефть]]» тресының, 1942—1950 йылдарҙа [[«Башнефть» берекмәһе]]нең баш геологы. СССР Фәндәр академияһы академигы (1958), [[Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы]]ның почётлы академигы (1991), геология-минералогия фәндәре докторы (1949), профессор (1960). [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1944), [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған фән һәм техника эшмәкәре (1957), [[СССР]]-ҙың почётлы нефтсеһе (1971), СССР газ сәнәғәтенең почётлы хеҙмәткәре (1981). * [[Әлимғолов Үзбәк Морат улы]] (1931—2020), [[ауыл хужалығы]] алдынғыһы. 1961—1991 йылдарҙа [[Миәкә районы]] «Миәкә» совхозы механизаторы. [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры. Сығышы менән ошо райондың [[Күл-Ҡуңҡаҫ]] ауылынан. * [[Фәрхетдинов Камил Ғәлләм улы]] (1936—1995), ауыл хужалығы эшмәкәре. 1970—1995 йылдарҙа [[Туймазы районы]] Матросов исемендәге колхоз рәйесе (хәҙер К. Ғ. Фәрхетдинов исемендәге хужалыҡ). Рәсәйҙең атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] һәм «Почёт Билдәһе» ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Бүздәк районы]]ның Рем ауылынан. * [[Шабаев Владимир Кузьмич]] (1956—1.11.2021), [[музыка]]нт, [[Педагогика|педагог]]. 1988 йылдан [[Өфө ҡалаһы]]ның 5-се балалар музыка мәктәбе дректоры; 2009 йылдан Өфө ҡала мәҙәниәт һарайының «Мираҫ» йыр һəм бейеү фольклор ансамбле ҡарамағындағы «Забава» рус халыҡ музыка ҡоралдары ансамбле артисы (балалайка-секунда). Сығышы менән Өфө ҡалаһынан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * Попов Дмитрий Иванович (1927—25.10.1998), ауыл хужалығы хеҙмәткәре. 1944 йылдан Сельхозтехниканың Хәйбулла район берекмәһе водителе, 1962 йылдан — һатыу келәте мөдире, 1975—1985 йылдарҙа —инженер-технолог. Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены кавалеры (1976). Сығышы менән ошо райондың Һамар ауылынан. * [[Лим Игорь Николаевич]] (1952), төҙөүсе-инженер, дәүләт һәм хужалыҡ эшмәкәре, [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған төҙөүсеһе (2002), [[Нефтекама]] ҡалаһының почётлы гражданы (2013). }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Хәмиҙуллин Ғәли Заһит улы]] (1903—14.08.1977), агроном, иҡтисадсы, партия һәм дәүләт эшмәкәре. Ауыл хужалығы фәндәре докторы (1961). [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1948), ике [[Почёт Билдәһе ордены|Почёт Билдәһе]] (1944, 1957) ордендары кавалеры. * [[Ғәҙелшин Кәшфелғилем Фәйрүша улы]] (1918—7.11.2017), режиссёр. 1951 йылдан [[СССР]] Театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1973). * [[Епифанов Владимир Николаевич]] (1958), театр актёры. [[Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы]] (1998). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Фәйзуллин Рәфғәт Шакирйән улы]] (1904—5.09.1983), [[башҡорттар|башҡорт]] театр актёры, режиссёр. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның халыҡ артисы (1964). [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] (1955) кавалеры. * [[Ғәләүев Фларит Тәхәү улы]] (1949), хәрби хеҙмәткәр, ғалим, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1-се ранг капитаны, Философия фәндәре кандидаты (1988), профессор (2004). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәсетле районы]] [[Борғатъя]] ауылынан. * [[Тәнзилә Дәүләтбирҙина]] (1964), шағир, драматург һәм журналист. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2014) һәм [[Шәйехзада Бабич исемендәге йәштәр дәүләт премияһы]] лауреаты (1997). * [[Ярушин Юрий Анатольевич]] (1969), хеҙмәт алдынғыһы, механизатор. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (2004). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәсетле районы]] [[Буртаковка]] ауылынан. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:3 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1770]]: Фридрих Вильгельм III, [[Пруссия]] короле. * [[1790]]: Василий Глинка, [[Рәсәй империяһы]] [[Архитектура|архитекторы]], [[классицизм]] оҫтаһы. * [[1890]]: Константин Мельников, [[СССР]]-ҙың архитектор-новаторы. * [[1905]]: Борис Курчатов, ССС-ҙың ғалим-радиохимигы, профессор, [[Ленин премияһы]] (1959), ике тапҡыр Дәүләт премияһы (1949, 1953) лауреаты. [[Ленин ордены|Ленин]] (1954) һәм биш (1945, 1949, 1953, 1954, 1956) [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Силәбе өлкәһе]]нең [[Эҫем (Силәбе өлкәһе)|Эҫем]] ҡалаһынан. * [[1910]]: Дональд Биссет, [[Англия]]ның [[Балалар әҙәбиәте|балалар яҙыусыһы]], рәссам, театр актёры һәм режиссёр. * [[1910]]: Вацлав Дворжецкий, СССР-ҙың [[театр]] һәм кино актёры, [[РСФСР]]-ҙың халыҡ артисы (1991). * [[1920]]: Филлис Дороти Джеймс, Англия яҙыусыһы, детективтар авторы. * [[1924]]: Анатолий Алексин (төп фамилияһы Гоберман), СССР яҙыусыһы. * [[1935]]: [[Мария Биешу]], СССР һәм [[Молдова]]ның [[опера]] [[йыр]]сыһы, СССР-ҙың халыҡ артисы (1970). * [[1935]]: Георгий Шонин, СССР [[Космонавт|космонавы]], Советтар Союзы Геройы. * [[1940]]: Мартин Шин, [[АҠШ]] актёры, кинорежиссёр, «Эмми» һәм [[Алтын глобус|«Алтын глобус»]] премиялары лауреаты. * [[1950]]: Джон Лэндис, Америка кинорежиссёры, кинорежиссёр, сценарист, продюсер һәм актёр. * [[1965]]: Сергей Чонишвили, СССР һәм [[Рәсәй]]ҙең театр һәм кино актёры, диктор, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған артисы (1999). == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:3 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1968]]: Константин Константинович Рокоссовский, [[Советтар Союзы]] Маршалы, ике тапҡыр [[Советтар Союзы Геройы]]. * [[2008]]: Александр Исаевич Солженицын, яҙыусы, әҙәбиәт буйынса [[Нобель премияһы]] лауреаты. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|З03]] [[Категория:3 август]] rvisnr776md82sxvsuh0jvceglxdl84 1147738 1147737 2022-07-30T07:06:33Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ күренеште төҙәтеү wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''3 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 215-се ([[кәбисә йыл]]ында 216-сы) көнө. Йыл аҙағына тиклем 150 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара === Рәсми булмаған === * {{Ер}} [[Ер]]: [[Ҡарбуз]] көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Венесуэла}}: Флаг көнө. * {{Флагификация|Нигер}}: Бойондороҡһоҙлоҡ көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1778]]: [[Италия]]ның Милан ҡалаһында «Ла Скала» опера театры бинаһы асыла. Архитекторы — Джузеппе Пьермарини (Giuseppe Piermarini). * [[1795]]: [[Париж]] консерваторияһына нигеҙ һалына. * [[1927]]: [[Берлин]] менән [[Буэнос-Айрес]] араһында тәүге тапҡыр [[телефон]] элемтәһе булдырыла. * [[1929]]: [[Дондағы Ростов]] ҡалаһында [[СССР]]-ҙа тәүге автоматик телефон станцияһы (АТС) эшләй башлай. [[Швеция]]ның «Эрикссон» фирмаһы булышлығында төҙөлгән был АТС 6 мең номерлы була. * [[1994]]: [[Рәсәй Федерацияһы]] һәм [[Башҡортостан Республикаһы]]ның ''«Рәсәй Федерацияһы дәүләт власы органдары менән Башҡортостан Республикаһы дәүләт власы органдары араһында хакимиәт даирәһе сиктәрен билдәләү һәм үҙ-ара вәкәләттәр бүлешеү тураһында»'' Килешеүенә ҡул ҡуйыла. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Павлов Леонид Ильич]] (1910—26.03.1977), хужалыҡ эшмәкәре. 1957–1974 йылдарҙа [[Өфө]]ләге [[Гидравлика (завод, Өфө)|«Гидравлика»]] агрегат берекмәһе директоры. [[Ленин ордены|Ленин]] (1971), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1966) һәм [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1943) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Ярославль]] ҡалаһынан. * [[Хисмәтов Рәлиф Мөхлис улы]] (1940), хеҙмәт ветераны. [[Балтас районы]] «Урал» колхозының элекке баш агрономы. Башҡортостандың атҡаҙанған [[ауыл хужалығы]] хеҙмәткәре, райондың почётлы гражданы. * [[Лотник Сергей Викторович]] (1950), [[фән|ғалим]]-[[Физик химия|физик-химик]]. 1994 йылдан [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]] уҡытыусыһы. Химия фәндәре докторы (1993). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның мәғариф отличнигы (2005). Сығышы менән хәҙерге [[Краснодар крайы]]ның Северская станицаһынан. * [[Ғилметдинов Әмир Тимерйән улы]] (1955), ғалим-[[Инженерлыҡ эше|инженер]]-[[Технология|технолог]]. 1977 йылдан [[Өфө нефть институты]] һәм [[Өфө дәүләт нефть техник университеты]] уҡытыусыһы. Техник фәндәр докторы (1998). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Кушнаренко районы]] [[Иҫке Мортаза]] ауылынан. * [[Арыҫлан Йәнбәков]] (1980—21.09.2011), [[театр]] актёры, [[йыр]]сы, режиссёр һәм телетапшырыуҙар алып барыусы. * [[Илья Власов]] (1995), [[Рәсәй]] волейболсыһы, [[Мәскәү]]ҙең «Динамо» һәм Рәсәй йыйылма командалары уйынсыһы. [[Европа]] чемпионы (2017), халыҡ-ара класлы спорт мастеры. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Трофимук Андрей Алексеевич]] (1911—25.03.1999), [[фән|ғалим]]-[[Геология|геолог]]-[[Нефть|нефтсе]]. 1934 йылдан «Востокнефть» тресының (Өфө) Үҙәк ғилми-тикшеренеү лабораторияһының өлкән геологы, ғилми етәксеһе, 1940 йылдан «[[Ишембайнефть]]» тресының, 1942—1950 йылдарҙа [[«Башнефть» берекмәһе]]нең баш геологы. СССР Фәндәр академияһы академигы (1958), [[Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы]]ның почётлы академигы (1991), геология-минералогия фәндәре докторы (1949), профессор (1960). [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1944), [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған фән һәм техника эшмәкәре (1957), [[СССР]]-ҙың почётлы нефтсеһе (1971), СССР газ сәнәғәтенең почётлы хеҙмәткәре (1981). * [[Әлимғолов Үзбәк Морат улы]] (1931—2020), [[ауыл хужалығы]] алдынғыһы. 1961—1991 йылдарҙа [[Миәкә районы]] «Миәкә» совхозы механизаторы. [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры. Сығышы менән ошо райондың [[Күл-Ҡуңҡаҫ]] ауылынан. * [[Фәрхетдинов Камил Ғәлләм улы]] (1936—1995), ауыл хужалығы эшмәкәре. 1970—1995 йылдарҙа [[Туймазы районы]] Матросов исемендәге колхоз рәйесе (хәҙер К. Ғ. Фәрхетдинов исемендәге хужалыҡ). Рәсәйҙең атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] һәм «Почёт Билдәһе» ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Бүздәк районы]]ның Рем ауылынан. * [[Шабаев Владимир Кузьмич]] (1956—1.11.2021), [[музыка]]нт, [[Педагогика|педагог]]. 1988 йылдан [[Өфө ҡалаһы]]ның 5-се балалар музыка мәктәбе дректоры; 2009 йылдан Өфө ҡала мәҙәниәт һарайының «Мираҫ» йыр һəм бейеү фольклор ансамбле ҡарамағындағы «Забава» рус халыҡ музыка ҡоралдары ансамбле артисы (балалайка-секунда). Сығышы менән Өфө ҡалаһынан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Попов Дмитрий Иванович]] (1927—25.10.1998), [[ауыл хужалығы]] хеҙмәткәре. 1944 йылдан «Сельхозтехника»ның [[Хәйбулла районы|Хәйбулла район]] берекмәһе водителе, 1962 йылдан — һатыу келәте мөдире, 1975—1985 йылдарҙа — инженер-технолог. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры (1976). Сығышы менән ошо райондың [[Һамар (Хәйбулла районы)|Һамар]] ауылынан. * [[Лим Игорь Николаевич]] (1952), төҙөүсе-инженер, дәүләт һәм хужалыҡ эшмәкәре, [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған төҙөүсеһе (2002), [[Нефтекама]] ҡалаһының почётлы гражданы (2013). }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Хәмиҙуллин Ғәли Заһит улы]] (1903—14.08.1977), агроном, иҡтисадсы, партия һәм дәүләт эшмәкәре. Ауыл хужалығы фәндәре докторы (1961). [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1948), ике [[Почёт Билдәһе ордены|Почёт Билдәһе]] (1944, 1957) ордендары кавалеры. * [[Ғәҙелшин Кәшфелғилем Фәйрүша улы]] (1918—7.11.2017), режиссёр. 1951 йылдан [[СССР]] Театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1973). * [[Епифанов Владимир Николаевич]] (1958), театр актёры. [[Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы]] (1998). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Фәйзуллин Рәфғәт Шакирйән улы]] (1904—5.09.1983), [[башҡорттар|башҡорт]] театр актёры, режиссёр. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның халыҡ артисы (1964). [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] (1955) кавалеры. * [[Ғәләүев Фларит Тәхәү улы]] (1949), хәрби хеҙмәткәр, ғалим, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1-се ранг капитаны, Философия фәндәре кандидаты (1988), профессор (2004). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәсетле районы]] [[Борғатъя]] ауылынан. * [[Тәнзилә Дәүләтбирҙина]] (1964), шағир, драматург һәм журналист. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2014) һәм [[Шәйехзада Бабич исемендәге йәштәр дәүләт премияһы]] лауреаты (1997). * [[Ярушин Юрий Анатольевич]] (1969), хеҙмәт алдынғыһы, механизатор. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (2004). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәсетле районы]] [[Буртаковка]] ауылынан. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:3 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1770]]: Фридрих Вильгельм III, [[Пруссия]] короле. * [[1790]]: Василий Глинка, [[Рәсәй империяһы]] [[Архитектура|архитекторы]], [[классицизм]] оҫтаһы. * [[1890]]: Константин Мельников, [[СССР]]-ҙың архитектор-новаторы. * [[1905]]: Борис Курчатов, ССС-ҙың ғалим-радиохимигы, профессор, [[Ленин премияһы]] (1959), ике тапҡыр Дәүләт премияһы (1949, 1953) лауреаты. [[Ленин ордены|Ленин]] (1954) һәм биш (1945, 1949, 1953, 1954, 1956) [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Силәбе өлкәһе]]нең [[Эҫем (Силәбе өлкәһе)|Эҫем]] ҡалаһынан. * [[1910]]: Дональд Биссет, [[Англия]]ның [[Балалар әҙәбиәте|балалар яҙыусыһы]], рәссам, театр актёры һәм режиссёр. * [[1910]]: Вацлав Дворжецкий, СССР-ҙың [[театр]] һәм кино актёры, [[РСФСР]]-ҙың халыҡ артисы (1991). * [[1920]]: Филлис Дороти Джеймс, Англия яҙыусыһы, детективтар авторы. * [[1924]]: Анатолий Алексин (төп фамилияһы Гоберман), СССР яҙыусыһы. * [[1935]]: [[Мария Биешу]], СССР һәм [[Молдова]]ның [[опера]] [[йыр]]сыһы, СССР-ҙың халыҡ артисы (1970). * [[1935]]: Георгий Шонин, СССР [[Космонавт|космонавы]], Советтар Союзы Геройы. * [[1940]]: Мартин Шин, [[АҠШ]] актёры, кинорежиссёр, «Эмми» һәм [[Алтын глобус|«Алтын глобус»]] премиялары лауреаты. * [[1950]]: Джон Лэндис, Америка кинорежиссёры, кинорежиссёр, сценарист, продюсер һәм актёр. * [[1965]]: Сергей Чонишвили, СССР һәм [[Рәсәй]]ҙең театр һәм кино актёры, диктор, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған артисы (1999). == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:3 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1968]]: Константин Константинович Рокоссовский, [[Советтар Союзы]] Маршалы, ике тапҡыр [[Советтар Союзы Геройы]]. * [[2008]]: Александр Исаевич Солженицын, яҙыусы, әҙәбиәт буйынса [[Нобель премияһы]] лауреаты. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|З03]] [[Категория:3 август]] pz6u7hkdlxz9ojfr4kfql5a4i2vuosz 1147739 1147738 2022-07-30T07:07:27Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңы wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''3 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 215-се ([[кәбисә йыл]]ында 216-сы) көнө. Йыл аҙағына тиклем 150 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара === Рәсми булмаған === * {{Ер}} [[Ер]]: [[Ҡарбуз]] көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Венесуэла}}: Флаг көнө. * {{Флагификация|Нигер}}: Бойондороҡһоҙлоҡ көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1778]]: [[Италия]]ның Милан ҡалаһында «Ла Скала» опера театры бинаһы асыла. Архитекторы — Джузеппе Пьермарини (Giuseppe Piermarini). * [[1795]]: [[Париж]] консерваторияһына нигеҙ һалына. * [[1927]]: [[Берлин]] менән [[Буэнос-Айрес]] араһында тәүге тапҡыр [[телефон]] элемтәһе булдырыла. * [[1929]]: [[Дондағы Ростов]] ҡалаһында [[СССР]]-ҙа тәүге автоматик телефон станцияһы (АТС) эшләй башлай. [[Швеция]]ның «Эрикссон» фирмаһы булышлығында төҙөлгән был АТС 6 мең номерлы була. * [[1994]]: [[Рәсәй Федерацияһы]] һәм [[Башҡортостан Республикаһы]]ның ''«Рәсәй Федерацияһы дәүләт власы органдары менән Башҡортостан Республикаһы дәүләт власы органдары араһында хакимиәт даирәһе сиктәрен билдәләү һәм үҙ-ара вәкәләттәр бүлешеү тураһында»'' Килешеүенә ҡул ҡуйыла. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Павлов Леонид Ильич]] (1910—26.03.1977), хужалыҡ эшмәкәре. 1957–1974 йылдарҙа [[Өфө]]ләге [[Гидравлика (завод, Өфө)|«Гидравлика»]] агрегат берекмәһе директоры. [[Ленин ордены|Ленин]] (1971), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1966) һәм [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1943) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Ярославль]] ҡалаһынан. * [[Хисмәтов Рәлиф Мөхлис улы]] (1940), хеҙмәт ветераны. [[Балтас районы]] «Урал» колхозының элекке баш агрономы. Башҡортостандың атҡаҙанған [[ауыл хужалығы]] хеҙмәткәре, райондың почётлы гражданы. * [[Лотник Сергей Викторович]] (1950), [[фән|ғалим]]-[[Физик химия|физик-химик]]. 1994 йылдан [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]] уҡытыусыһы. Химия фәндәре докторы (1993). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның мәғариф отличнигы (2005). Сығышы менән хәҙерге [[Краснодар крайы]]ның Северская станицаһынан. * [[Ғилметдинов Әмир Тимерйән улы]] (1955), ғалим-[[Инженерлыҡ эше|инженер]]-[[Технология|технолог]]. 1977 йылдан [[Өфө нефть институты]] һәм [[Өфө дәүләт нефть техник университеты]] уҡытыусыһы. Техник фәндәр докторы (1998). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Кушнаренко районы]] [[Иҫке Мортаза]] ауылынан. * [[Арыҫлан Йәнбәков]] (1980—21.09.2011), [[театр]] актёры, [[йыр]]сы, режиссёр һәм телетапшырыуҙар алып барыусы. * [[Илья Власов]] (1995), [[Рәсәй]] волейболсыһы, [[Мәскәү]]ҙең «Динамо» һәм Рәсәй йыйылма командалары уйынсыһы. [[Европа]] чемпионы (2017), халыҡ-ара класлы спорт мастеры. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Трофимук Андрей Алексеевич]] (1911—25.03.1999), [[фән|ғалим]]-[[Геология|геолог]]-[[Нефть|нефтсе]]. 1934 йылдан «Востокнефть» тресының (Өфө) Үҙәк ғилми-тикшеренеү лабораторияһының өлкән геологы, ғилми етәксеһе, 1940 йылдан «[[Ишембайнефть]]» тресының, 1942—1950 йылдарҙа [[«Башнефть» берекмәһе]]нең баш геологы. СССР Фәндәр академияһы академигы (1958), [[Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы]]ның почётлы академигы (1991), геология-минералогия фәндәре докторы (1949), профессор (1960). [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1944), [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған фән һәм техника эшмәкәре (1957), [[СССР]]-ҙың почётлы нефтсеһе (1971), СССР газ сәнәғәтенең почётлы хеҙмәткәре (1981). * [[Әлимғолов Үзбәк Морат улы]] (1931—2020), [[ауыл хужалығы]] алдынғыһы. 1961—1991 йылдарҙа [[Миәкә районы]] «Миәкә» совхозы механизаторы. [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры. Сығышы менән ошо райондың [[Күл-Ҡуңҡаҫ]] ауылынан. * [[Фәрхетдинов Камил Ғәлләм улы]] (1936—1995), ауыл хужалығы эшмәкәре. 1970—1995 йылдарҙа [[Туймазы районы]] Матросов исемендәге колхоз рәйесе (хәҙер К. Ғ. Фәрхетдинов исемендәге хужалыҡ). Рәсәйҙең атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] һәм «Почёт Билдәһе» ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Бүздәк районы]]ның Рем ауылынан. * [[Шабаев Владимир Кузьмич]] (1956—1.11.2021), [[музыка]]нт, [[Педагогика|педагог]]. 1988 йылдан [[Өфө ҡалаһы]]ның 5-се балалар музыка мәктәбе дректоры; 2009 йылдан Өфө ҡала мәҙәниәт һарайының «Мираҫ» йыр һəм бейеү фольклор ансамбле ҡарамағындағы «Забава» рус халыҡ музыка ҡоралдары ансамбле артисы (балалайка-секунда). Сығышы менән Өфө ҡалаһынан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Попов Дмитрий Иванович]] (1927—25.10.1998), [[ауыл хужалығы]] хеҙмәткәре. 1944 йылдан «Сельхозтехника»ның [[Хәйбулла районы|Хәйбулла район]] берекмәһе водителе, 1962 йылдан — һатыу келәте мөдире, 1975—1985 йылдарҙа — инженер-технолог. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры (1976). Сығышы менән ошо райондың [[Һамар (Хәйбулла районы)|Һамар]] ауылынан. * Вәлиева Зөлфирә Зиннәт ҡыҙы (1952), педагог. 1976 йылдан Әбйәлил районы Михайловка урта мәктәбе уҡытыусыһы; 1990—2010 йылдарҙа — район мәғариф бүлеге методисы, методик кабинет мөдире, мәғариф бүлеге начальнигы урынбаҫары. Рәсәйҙең почётлы дөйөм белем биреү хеҙмәткәре (2007). Сығышы менән ошо райондың Дәүләт ауылынан. * [[Лим Игорь Николаевич]] (1952), төҙөүсе-инженер, дәүләт һәм хужалыҡ эшмәкәре, [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған төҙөүсеһе (2002), [[Нефтекама]] ҡалаһының почётлы гражданы (2013). }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Хәмиҙуллин Ғәли Заһит улы]] (1903—14.08.1977), агроном, иҡтисадсы, партия һәм дәүләт эшмәкәре. Ауыл хужалығы фәндәре докторы (1961). [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1948), ике [[Почёт Билдәһе ордены|Почёт Билдәһе]] (1944, 1957) ордендары кавалеры. * [[Ғәҙелшин Кәшфелғилем Фәйрүша улы]] (1918—7.11.2017), режиссёр. 1951 йылдан [[СССР]] Театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1973). * [[Епифанов Владимир Николаевич]] (1958), театр актёры. [[Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы]] (1998). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Фәйзуллин Рәфғәт Шакирйән улы]] (1904—5.09.1983), [[башҡорттар|башҡорт]] театр актёры, режиссёр. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның халыҡ артисы (1964). [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] (1955) кавалеры. * [[Ғәләүев Фларит Тәхәү улы]] (1949), хәрби хеҙмәткәр, ғалим, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1-се ранг капитаны, Философия фәндәре кандидаты (1988), профессор (2004). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәсетле районы]] [[Борғатъя]] ауылынан. * [[Тәнзилә Дәүләтбирҙина]] (1964), шағир, драматург һәм журналист. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2014) һәм [[Шәйехзада Бабич исемендәге йәштәр дәүләт премияһы]] лауреаты (1997). * [[Ярушин Юрий Анатольевич]] (1969), хеҙмәт алдынғыһы, механизатор. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (2004). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәсетле районы]] [[Буртаковка]] ауылынан. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:3 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1770]]: Фридрих Вильгельм III, [[Пруссия]] короле. * [[1790]]: Василий Глинка, [[Рәсәй империяһы]] [[Архитектура|архитекторы]], [[классицизм]] оҫтаһы. * [[1890]]: Константин Мельников, [[СССР]]-ҙың архитектор-новаторы. * [[1905]]: Борис Курчатов, ССС-ҙың ғалим-радиохимигы, профессор, [[Ленин премияһы]] (1959), ике тапҡыр Дәүләт премияһы (1949, 1953) лауреаты. [[Ленин ордены|Ленин]] (1954) һәм биш (1945, 1949, 1953, 1954, 1956) [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Силәбе өлкәһе]]нең [[Эҫем (Силәбе өлкәһе)|Эҫем]] ҡалаһынан. * [[1910]]: Дональд Биссет, [[Англия]]ның [[Балалар әҙәбиәте|балалар яҙыусыһы]], рәссам, театр актёры һәм режиссёр. * [[1910]]: Вацлав Дворжецкий, СССР-ҙың [[театр]] һәм кино актёры, [[РСФСР]]-ҙың халыҡ артисы (1991). * [[1920]]: Филлис Дороти Джеймс, Англия яҙыусыһы, детективтар авторы. * [[1924]]: Анатолий Алексин (төп фамилияһы Гоберман), СССР яҙыусыһы. * [[1935]]: [[Мария Биешу]], СССР һәм [[Молдова]]ның [[опера]] [[йыр]]сыһы, СССР-ҙың халыҡ артисы (1970). * [[1935]]: Георгий Шонин, СССР [[Космонавт|космонавы]], Советтар Союзы Геройы. * [[1940]]: Мартин Шин, [[АҠШ]] актёры, кинорежиссёр, «Эмми» һәм [[Алтын глобус|«Алтын глобус»]] премиялары лауреаты. * [[1950]]: Джон Лэндис, Америка кинорежиссёры, кинорежиссёр, сценарист, продюсер һәм актёр. * [[1965]]: Сергей Чонишвили, СССР һәм [[Рәсәй]]ҙең театр һәм кино актёры, диктор, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған артисы (1999). == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:3 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1968]]: Константин Константинович Рокоссовский, [[Советтар Союзы]] Маршалы, ике тапҡыр [[Советтар Союзы Геройы]]. * [[2008]]: Александр Исаевич Солженицын, яҙыусы, әҙәбиәт буйынса [[Нобель премияһы]] лауреаты. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|З03]] [[Категория:3 август]] mwghvy7yf3oi9n9p3ea2a3scc79nh7h 1147740 1147739 2022-07-30T07:09:18Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ күренеште төҙәтеү wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''3 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 215-се ([[кәбисә йыл]]ында 216-сы) көнө. Йыл аҙағына тиклем 150 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара === Рәсми булмаған === * {{Ер}} [[Ер]]: [[Ҡарбуз]] көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Венесуэла}}: Флаг көнө. * {{Флагификация|Нигер}}: Бойондороҡһоҙлоҡ көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1778]]: [[Италия]]ның Милан ҡалаһында «Ла Скала» опера театры бинаһы асыла. Архитекторы — Джузеппе Пьермарини (Giuseppe Piermarini). * [[1795]]: [[Париж]] консерваторияһына нигеҙ һалына. * [[1927]]: [[Берлин]] менән [[Буэнос-Айрес]] араһында тәүге тапҡыр [[телефон]] элемтәһе булдырыла. * [[1929]]: [[Дондағы Ростов]] ҡалаһында [[СССР]]-ҙа тәүге автоматик телефон станцияһы (АТС) эшләй башлай. [[Швеция]]ның «Эрикссон» фирмаһы булышлығында төҙөлгән был АТС 6 мең номерлы була. * [[1994]]: [[Рәсәй Федерацияһы]] һәм [[Башҡортостан Республикаһы]]ның ''«Рәсәй Федерацияһы дәүләт власы органдары менән Башҡортостан Республикаһы дәүләт власы органдары араһында хакимиәт даирәһе сиктәрен билдәләү һәм үҙ-ара вәкәләттәр бүлешеү тураһында»'' Килешеүенә ҡул ҡуйыла. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Павлов Леонид Ильич]] (1910—26.03.1977), хужалыҡ эшмәкәре. 1957–1974 йылдарҙа [[Өфө]]ләге [[Гидравлика (завод, Өфө)|«Гидравлика»]] агрегат берекмәһе директоры. [[Ленин ордены|Ленин]] (1971), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1966) һәм [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1943) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Ярославль]] ҡалаһынан. * [[Хисмәтов Рәлиф Мөхлис улы]] (1940), хеҙмәт ветераны. [[Балтас районы]] «Урал» колхозының элекке баш агрономы. Башҡортостандың атҡаҙанған [[ауыл хужалығы]] хеҙмәткәре, райондың почётлы гражданы. * [[Лотник Сергей Викторович]] (1950), [[фән|ғалим]]-[[Физик химия|физик-химик]]. 1994 йылдан [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]] уҡытыусыһы. Химия фәндәре докторы (1993). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның мәғариф отличнигы (2005). Сығышы менән хәҙерге [[Краснодар крайы]]ның Северская станицаһынан. * [[Ғилметдинов Әмир Тимерйән улы]] (1955), ғалим-[[Инженерлыҡ эше|инженер]]-[[Технология|технолог]]. 1977 йылдан [[Өфө нефть институты]] һәм [[Өфө дәүләт нефть техник университеты]] уҡытыусыһы. Техник фәндәр докторы (1998). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Кушнаренко районы]] [[Иҫке Мортаза]] ауылынан. * [[Арыҫлан Йәнбәков]] (1980—21.09.2011), [[театр]] актёры, [[йыр]]сы, режиссёр һәм телетапшырыуҙар алып барыусы. * [[Илья Власов]] (1995), [[Рәсәй]] волейболсыһы, [[Мәскәү]]ҙең «Динамо» һәм Рәсәй йыйылма командалары уйынсыһы. [[Европа]] чемпионы (2017), халыҡ-ара класлы спорт мастеры. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Трофимук Андрей Алексеевич]] (1911—25.03.1999), [[фән|ғалим]]-[[Геология|геолог]]-[[Нефть|нефтсе]]. 1934 йылдан «Востокнефть» тресының (Өфө) Үҙәк ғилми-тикшеренеү лабораторияһының өлкән геологы, ғилми етәксеһе, 1940 йылдан «[[Ишембайнефть]]» тресының, 1942—1950 йылдарҙа [[«Башнефть» берекмәһе]]нең баш геологы. СССР Фәндәр академияһы академигы (1958), [[Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы]]ның почётлы академигы (1991), геология-минералогия фәндәре докторы (1949), профессор (1960). [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1944), [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған фән һәм техника эшмәкәре (1957), [[СССР]]-ҙың почётлы нефтсеһе (1971), СССР газ сәнәғәтенең почётлы хеҙмәткәре (1981). * [[Әлимғолов Үзбәк Морат улы]] (1931—2020), [[ауыл хужалығы]] алдынғыһы. 1961—1991 йылдарҙа [[Миәкә районы]] «Миәкә» совхозы механизаторы. [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры. Сығышы менән ошо райондың [[Күл-Ҡуңҡаҫ]] ауылынан. * [[Фәрхетдинов Камил Ғәлләм улы]] (1936—1995), ауыл хужалығы эшмәкәре. 1970—1995 йылдарҙа [[Туймазы районы]] Матросов исемендәге колхоз рәйесе (хәҙер К. Ғ. Фәрхетдинов исемендәге хужалыҡ). Рәсәйҙең атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] һәм «Почёт Билдәһе» ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Бүздәк районы]]ның Рем ауылынан. * [[Шабаев Владимир Кузьмич]] (1956—1.11.2021), [[музыка]]нт, [[Педагогика|педагог]]. 1988 йылдан [[Өфө ҡалаһы]]ның 5-се балалар музыка мәктәбе дректоры; 2009 йылдан Өфө ҡала мәҙәниәт һарайының «Мираҫ» йыр һəм бейеү фольклор ансамбле ҡарамағындағы «Забава» рус халыҡ музыка ҡоралдары ансамбле артисы (балалайка-секунда). Сығышы менән Өфө ҡалаһынан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Попов Дмитрий Иванович]] (1927—25.10.1998), [[ауыл хужалығы]] хеҙмәткәре. 1944 йылдан «Сельхозтехника»ның [[Хәйбулла районы|Хәйбулла район]] берекмәһе водителе, 1962 йылдан — һатыу келәте мөдире, 1975—1985 йылдарҙа — инженер-технолог. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры (1976). Сығышы менән ошо райондың [[Һамар (Хәйбулла районы)|Һамар]] ауылынан. * [[Вәлиева Зөлфирә Зиннәт ҡыҙы]] (1952), [[Педагогика|педагог]]. 1976 йылдан [[Әбйәлил районы]] [[Михайловка (Әбйәлил районы)|Михайловка]] урта мәктәбе уҡытыусыһы; 1990—2010 йылдарҙа — район мәғариф бүлеге методисы, методик кабинет мөдире, мәғариф бүлеге начальнигы урынбаҫары. [[Рәсәй]]ҙең почётлы дөйөм белем биреү хеҙмәткәре (2007). Сығышы менән ошо райондың [[Дәүләт (Әбйәлил районы)|Дәүләт]] ауылынан. * [[Лим Игорь Николаевич]] (1952), төҙөүсе-инженер, дәүләт һәм хужалыҡ эшмәкәре, [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған төҙөүсеһе (2002), [[Нефтекама]] ҡалаһының почётлы гражданы (2013). }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Хәмиҙуллин Ғәли Заһит улы]] (1903—14.08.1977), агроном, иҡтисадсы, партия һәм дәүләт эшмәкәре. Ауыл хужалығы фәндәре докторы (1961). [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1948), ике [[Почёт Билдәһе ордены|Почёт Билдәһе]] (1944, 1957) ордендары кавалеры. * [[Ғәҙелшин Кәшфелғилем Фәйрүша улы]] (1918—7.11.2017), режиссёр. 1951 йылдан [[СССР]] Театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1973). * [[Епифанов Владимир Николаевич]] (1958), театр актёры. [[Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы]] (1998). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Фәйзуллин Рәфғәт Шакирйән улы]] (1904—5.09.1983), [[башҡорттар|башҡорт]] театр актёры, режиссёр. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның халыҡ артисы (1964). [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] (1955) кавалеры. * [[Ғәләүев Фларит Тәхәү улы]] (1949), хәрби хеҙмәткәр, ғалим, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1-се ранг капитаны, Философия фәндәре кандидаты (1988), профессор (2004). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәсетле районы]] [[Борғатъя]] ауылынан. * [[Тәнзилә Дәүләтбирҙина]] (1964), шағир, драматург һәм журналист. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2014) һәм [[Шәйехзада Бабич исемендәге йәштәр дәүләт премияһы]] лауреаты (1997). * [[Ярушин Юрий Анатольевич]] (1969), хеҙмәт алдынғыһы, механизатор. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (2004). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәсетле районы]] [[Буртаковка]] ауылынан. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:3 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1770]]: Фридрих Вильгельм III, [[Пруссия]] короле. * [[1790]]: Василий Глинка, [[Рәсәй империяһы]] [[Архитектура|архитекторы]], [[классицизм]] оҫтаһы. * [[1890]]: Константин Мельников, [[СССР]]-ҙың архитектор-новаторы. * [[1905]]: Борис Курчатов, ССС-ҙың ғалим-радиохимигы, профессор, [[Ленин премияһы]] (1959), ике тапҡыр Дәүләт премияһы (1949, 1953) лауреаты. [[Ленин ордены|Ленин]] (1954) һәм биш (1945, 1949, 1953, 1954, 1956) [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Силәбе өлкәһе]]нең [[Эҫем (Силәбе өлкәһе)|Эҫем]] ҡалаһынан. * [[1910]]: Дональд Биссет, [[Англия]]ның [[Балалар әҙәбиәте|балалар яҙыусыһы]], рәссам, театр актёры һәм режиссёр. * [[1910]]: Вацлав Дворжецкий, СССР-ҙың [[театр]] һәм кино актёры, [[РСФСР]]-ҙың халыҡ артисы (1991). * [[1920]]: Филлис Дороти Джеймс, Англия яҙыусыһы, детективтар авторы. * [[1924]]: Анатолий Алексин (төп фамилияһы Гоберман), СССР яҙыусыһы. * [[1935]]: [[Мария Биешу]], СССР һәм [[Молдова]]ның [[опера]] [[йыр]]сыһы, СССР-ҙың халыҡ артисы (1970). * [[1935]]: Георгий Шонин, СССР [[Космонавт|космонавы]], Советтар Союзы Геройы. * [[1940]]: Мартин Шин, [[АҠШ]] актёры, кинорежиссёр, «Эмми» һәм [[Алтын глобус|«Алтын глобус»]] премиялары лауреаты. * [[1950]]: Джон Лэндис, Америка кинорежиссёры, кинорежиссёр, сценарист, продюсер һәм актёр. * [[1965]]: Сергей Чонишвили, СССР һәм [[Рәсәй]]ҙең театр һәм кино актёры, диктор, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған артисы (1999). == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:3 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1968]]: Константин Константинович Рокоссовский, [[Советтар Союзы]] Маршалы, ике тапҡыр [[Советтар Союзы Геройы]]. * [[2008]]: Александр Исаевич Солженицын, яҙыусы, әҙәбиәт буйынса [[Нобель премияһы]] лауреаты. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|З03]] [[Категория:3 август]] no8dkq7t274n9kd9zkw1ohifb4ar7yj 1147741 1147740 2022-07-30T07:10:51Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңыртыу (мәғлүмәттәрҙе) wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''3 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 215-се ([[кәбисә йыл]]ында 216-сы) көнө. Йыл аҙағына тиклем 150 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара === Рәсми булмаған === * {{Ер}} [[Ер]]: [[Ҡарбуз]] көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Венесуэла}}: Флаг көнө. * {{Флагификация|Нигер}}: Бойондороҡһоҙлоҡ көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1778]]: [[Италия]]ның Милан ҡалаһында «Ла Скала» опера театры бинаһы асыла. Архитекторы — Джузеппе Пьермарини (Giuseppe Piermarini). * [[1795]]: [[Париж]] консерваторияһына нигеҙ һалына. * [[1927]]: [[Берлин]] менән [[Буэнос-Айрес]] араһында тәүге тапҡыр [[телефон]] элемтәһе булдырыла. * [[1929]]: [[Дондағы Ростов]] ҡалаһында [[СССР]]-ҙа тәүге автоматик телефон станцияһы (АТС) эшләй башлай. [[Швеция]]ның «Эрикссон» фирмаһы булышлығында төҙөлгән был АТС 6 мең номерлы була. * [[1994]]: [[Рәсәй Федерацияһы]] һәм [[Башҡортостан Республикаһы]]ның ''«Рәсәй Федерацияһы дәүләт власы органдары менән Башҡортостан Республикаһы дәүләт власы органдары араһында хакимиәт даирәһе сиктәрен билдәләү һәм үҙ-ара вәкәләттәр бүлешеү тураһында»'' Килешеүенә ҡул ҡуйыла. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Павлов Леонид Ильич]] (1910—26.03.1977), хужалыҡ эшмәкәре. 1957–1974 йылдарҙа [[Өфө]]ләге [[Гидравлика (завод, Өфө)|«Гидравлика»]] агрегат берекмәһе директоры. [[Ленин ордены|Ленин]] (1971), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1966) һәм [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1943) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Ярославль]] ҡалаһынан. * [[Хисмәтов Рәлиф Мөхлис улы]] (1940), хеҙмәт ветераны. [[Балтас районы]] «Урал» колхозының элекке баш агрономы. Башҡортостандың атҡаҙанған [[ауыл хужалығы]] хеҙмәткәре, райондың почётлы гражданы. * [[Лотник Сергей Викторович]] (1950), [[фән|ғалим]]-[[Физик химия|физик-химик]]. 1994 йылдан [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]] уҡытыусыһы. Химия фәндәре докторы (1993). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның мәғариф отличнигы (2005). Сығышы менән хәҙерге [[Краснодар крайы]]ның Северская станицаһынан. * [[Ғилметдинов Әмир Тимерйән улы]] (1955), ғалим-[[Инженерлыҡ эше|инженер]]-[[Технология|технолог]]. 1977 йылдан [[Өфө нефть институты]] һәм [[Өфө дәүләт нефть техник университеты]] уҡытыусыһы. Техник фәндәр докторы (1998). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Кушнаренко районы]] [[Иҫке Мортаза]] ауылынан. * [[Арыҫлан Йәнбәков]] (1980—21.09.2011), [[театр]] актёры, [[йыр]]сы, режиссёр һәм телетапшырыуҙар алып барыусы. * [[Илья Власов]] (1995), [[Рәсәй]] волейболсыһы, [[Мәскәү]]ҙең «Динамо» һәм Рәсәй йыйылма командалары уйынсыһы. [[Европа]] чемпионы (2017), халыҡ-ара класлы спорт мастеры. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Трофимук Андрей Алексеевич]] (1911—25.03.1999), [[фән|ғалим]]-[[Геология|геолог]]-[[Нефть|нефтсе]]. 1934 йылдан «Востокнефть» тресының (Өфө) Үҙәк ғилми-тикшеренеү лабораторияһының өлкән геологы, ғилми етәксеһе, 1940 йылдан «[[Ишембайнефть]]» тресының, 1942—1950 йылдарҙа [[«Башнефть» берекмәһе]]нең баш геологы. СССР Фәндәр академияһы академигы (1958), [[Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы]]ның почётлы академигы (1991), геология-минералогия фәндәре докторы (1949), профессор (1960). [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1944), [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған фән һәм техника эшмәкәре (1957), [[СССР]]-ҙың почётлы нефтсеһе (1971), СССР газ сәнәғәтенең почётлы хеҙмәткәре (1981). * [[Әлимғолов Үзбәк Морат улы]] (1931—2020), [[ауыл хужалығы]] алдынғыһы. 1961—1991 йылдарҙа [[Миәкә районы]] «Миәкә» совхозы механизаторы. [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры. Сығышы менән ошо райондың [[Күл-Ҡуңҡаҫ]] ауылынан. * [[Фәрхетдинов Камил Ғәлләм улы]] (1936—1995), ауыл хужалығы эшмәкәре. 1970—1995 йылдарҙа [[Туймазы районы]] Матросов исемендәге колхоз рәйесе (хәҙер К. Ғ. Фәрхетдинов исемендәге хужалыҡ). Рәсәйҙең атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] һәм «Почёт Билдәһе» ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Бүздәк районы]]ның Рем ауылынан. * [[Шабаев Владимир Кузьмич]] (1956—1.11.2021), [[музыка]]нт, [[Педагогика|педагог]]. 1988 йылдан [[Өфө ҡалаһы]]ның 5-се балалар музыка мәктәбе дректоры; 2009 йылдан Өфө ҡала мәҙәниәт һарайының «Мираҫ» йыр һəм бейеү фольклор ансамбле ҡарамағындағы «Забава» рус халыҡ музыка ҡоралдары ансамбле артисы (балалайка-секунда). Сығышы менән Өфө ҡалаһынан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Попов Дмитрий Иванович]] (1927—25.10.1998), [[ауыл хужалығы]] хеҙмәткәре. 1944 йылдан «Сельхозтехника»ның [[Хәйбулла районы|Хәйбулла район]] берекмәһе водителе, 1962 йылдан — һатыу келәте мөдире, 1975—1985 йылдарҙа — инженер-технолог. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры (1976). Сығышы менән ошо райондың [[Һамар (Хәйбулла районы)|Һамар]] ауылынан. * [[Вәлиева Зөлфирә Зиннәт ҡыҙы]] (1952), [[Педагогика|педагог]]. 1976 йылдан [[Әбйәлил районы]] [[Михайловка (Әбйәлил районы)|Михайловка]] урта мәктәбе уҡытыусыһы; 1990—2010 йылдарҙа — район мәғариф бүлеге методисы, методик кабинет мөдире, мәғариф бүлеге начальнигы урынбаҫары. [[Рәсәй]]ҙең почётлы дөйөм белем биреү хеҙмәткәре (2007). Сығышы менән ошо райондың [[Дәүләт (Әбйәлил районы)|Дәүләт]] ауылынан. * [[Лим Игорь Николаевич]] (1952), инженер-төҙөүсе, муниципаль хеҙмәткәр. 1994—2003 йылдарҙа Нефтекама ҡала хакимиәте башлығы. Башҡортостан Республикаһының 1-се һәм 2-се саҡырылыш Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай депутаты. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған төҙөүсеһе (2002), [[Нефтекама]] ҡалаһының почётлы гражданы (2013). }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Хәмиҙуллин Ғәли Заһит улы]] (1903—14.08.1977), агроном, иҡтисадсы, партия һәм дәүләт эшмәкәре. Ауыл хужалығы фәндәре докторы (1961). [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1948), ике [[Почёт Билдәһе ордены|Почёт Билдәһе]] (1944, 1957) ордендары кавалеры. * [[Ғәҙелшин Кәшфелғилем Фәйрүша улы]] (1918—7.11.2017), режиссёр. 1951 йылдан [[СССР]] Театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1973). * [[Епифанов Владимир Николаевич]] (1958), театр актёры. [[Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы]] (1998). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Фәйзуллин Рәфғәт Шакирйән улы]] (1904—5.09.1983), [[башҡорттар|башҡорт]] театр актёры, режиссёр. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның халыҡ артисы (1964). [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] (1955) кавалеры. * [[Ғәләүев Фларит Тәхәү улы]] (1949), хәрби хеҙмәткәр, ғалим, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1-се ранг капитаны, Философия фәндәре кандидаты (1988), профессор (2004). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәсетле районы]] [[Борғатъя]] ауылынан. * [[Тәнзилә Дәүләтбирҙина]] (1964), шағир, драматург һәм журналист. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2014) һәм [[Шәйехзада Бабич исемендәге йәштәр дәүләт премияһы]] лауреаты (1997). * [[Ярушин Юрий Анатольевич]] (1969), хеҙмәт алдынғыһы, механизатор. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (2004). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәсетле районы]] [[Буртаковка]] ауылынан. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:3 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1770]]: Фридрих Вильгельм III, [[Пруссия]] короле. * [[1790]]: Василий Глинка, [[Рәсәй империяһы]] [[Архитектура|архитекторы]], [[классицизм]] оҫтаһы. * [[1890]]: Константин Мельников, [[СССР]]-ҙың архитектор-новаторы. * [[1905]]: Борис Курчатов, ССС-ҙың ғалим-радиохимигы, профессор, [[Ленин премияһы]] (1959), ике тапҡыр Дәүләт премияһы (1949, 1953) лауреаты. [[Ленин ордены|Ленин]] (1954) һәм биш (1945, 1949, 1953, 1954, 1956) [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Силәбе өлкәһе]]нең [[Эҫем (Силәбе өлкәһе)|Эҫем]] ҡалаһынан. * [[1910]]: Дональд Биссет, [[Англия]]ның [[Балалар әҙәбиәте|балалар яҙыусыһы]], рәссам, театр актёры һәм режиссёр. * [[1910]]: Вацлав Дворжецкий, СССР-ҙың [[театр]] һәм кино актёры, [[РСФСР]]-ҙың халыҡ артисы (1991). * [[1920]]: Филлис Дороти Джеймс, Англия яҙыусыһы, детективтар авторы. * [[1924]]: Анатолий Алексин (төп фамилияһы Гоберман), СССР яҙыусыһы. * [[1935]]: [[Мария Биешу]], СССР һәм [[Молдова]]ның [[опера]] [[йыр]]сыһы, СССР-ҙың халыҡ артисы (1970). * [[1935]]: Георгий Шонин, СССР [[Космонавт|космонавы]], Советтар Союзы Геройы. * [[1940]]: Мартин Шин, [[АҠШ]] актёры, кинорежиссёр, «Эмми» һәм [[Алтын глобус|«Алтын глобус»]] премиялары лауреаты. * [[1950]]: Джон Лэндис, Америка кинорежиссёры, кинорежиссёр, сценарист, продюсер һәм актёр. * [[1965]]: Сергей Чонишвили, СССР һәм [[Рәсәй]]ҙең театр һәм кино актёры, диктор, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған артисы (1999). == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:3 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1968]]: Константин Константинович Рокоссовский, [[Советтар Союзы]] Маршалы, ике тапҡыр [[Советтар Союзы Геройы]]. * [[2008]]: Александр Исаевич Солженицын, яҙыусы, әҙәбиәт буйынса [[Нобель премияһы]] лауреаты. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|З03]] [[Категория:3 август]] pwwkctapgieccbdhs5eon4g4436y18x 1147742 1147741 2022-07-30T07:12:43Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ аныҡлаштырыу wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''3 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 215-се ([[кәбисә йыл]]ында 216-сы) көнө. Йыл аҙағына тиклем 150 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара === Рәсми булмаған === * {{Ер}} [[Ер]]: [[Ҡарбуз]] көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Венесуэла}}: Флаг көнө. * {{Флагификация|Нигер}}: Бойондороҡһоҙлоҡ көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[1778]]: [[Италия]]ның Милан ҡалаһында «Ла Скала» опера театры бинаһы асыла. Архитекторы — Джузеппе Пьермарини (Giuseppe Piermarini). * [[1795]]: [[Париж]] консерваторияһына нигеҙ һалына. * [[1927]]: [[Берлин]] менән [[Буэнос-Айрес]] араһында тәүге тапҡыр [[телефон]] элемтәһе булдырыла. * [[1929]]: [[Дондағы Ростов]] ҡалаһында [[СССР]]-ҙа тәүге автоматик телефон станцияһы (АТС) эшләй башлай. [[Швеция]]ның «Эрикссон» фирмаһы булышлығында төҙөлгән был АТС 6 мең номерлы була. * [[1994]]: [[Рәсәй Федерацияһы]] һәм [[Башҡортостан Республикаһы]]ның ''«Рәсәй Федерацияһы дәүләт власы органдары менән Башҡортостан Республикаһы дәүләт власы органдары араһында хакимиәт даирәһе сиктәрен билдәләү һәм үҙ-ара вәкәләттәр бүлешеү тураһында»'' Килешеүенә ҡул ҡуйыла. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Павлов Леонид Ильич]] (1910—26.03.1977), хужалыҡ эшмәкәре. 1957–1974 йылдарҙа [[Өфө]]ләге [[Гидравлика (завод, Өфө)|«Гидравлика»]] агрегат берекмәһе директоры. [[Ленин ордены|Ленин]] (1971), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1966) һәм [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1943) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Ярославль]] ҡалаһынан. * [[Хисмәтов Рәлиф Мөхлис улы]] (1940), хеҙмәт ветераны. [[Балтас районы]] «Урал» колхозының элекке баш агрономы. Башҡортостандың атҡаҙанған [[ауыл хужалығы]] хеҙмәткәре, райондың почётлы гражданы. * [[Лотник Сергей Викторович]] (1950), [[фән|ғалим]]-[[Физик химия|физик-химик]]. 1994 йылдан [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]] уҡытыусыһы. Химия фәндәре докторы (1993). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның мәғариф отличнигы (2005). Сығышы менән хәҙерге [[Краснодар крайы]]ның Северская станицаһынан. * [[Ғилметдинов Әмир Тимерйән улы]] (1955), ғалим-[[Инженерлыҡ эше|инженер]]-[[Технология|технолог]]. 1977 йылдан [[Өфө нефть институты]] һәм [[Өфө дәүләт нефть техник университеты]] уҡытыусыһы. Техник фәндәр докторы (1998). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Кушнаренко районы]] [[Иҫке Мортаза]] ауылынан. * [[Арыҫлан Йәнбәков]] (1980—21.09.2011), [[театр]] актёры, [[йыр]]сы, режиссёр һәм телетапшырыуҙар алып барыусы. * [[Илья Власов]] (1995), [[Рәсәй]] волейболсыһы, [[Мәскәү]]ҙең «Динамо» һәм Рәсәй йыйылма командалары уйынсыһы. [[Европа]] чемпионы (2017), халыҡ-ара класлы спорт мастеры. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Трофимук Андрей Алексеевич]] (1911—25.03.1999), [[фән|ғалим]]-[[Геология|геолог]]-[[Нефть|нефтсе]]. 1934 йылдан «Востокнефть» тресының (Өфө) Үҙәк ғилми-тикшеренеү лабораторияһының өлкән геологы, ғилми етәксеһе, 1940 йылдан «[[Ишембайнефть]]» тресының, 1942—1950 йылдарҙа [[«Башнефть» берекмәһе]]нең баш геологы. СССР Фәндәр академияһы академигы (1958), [[Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы]]ның почётлы академигы (1991), геология-минералогия фәндәре докторы (1949), профессор (1960). [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1944), [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған фән һәм техника эшмәкәре (1957), [[СССР]]-ҙың почётлы нефтсеһе (1971), СССР газ сәнәғәтенең почётлы хеҙмәткәре (1981). * [[Әлимғолов Үзбәк Морат улы]] (1931—2020), [[ауыл хужалығы]] алдынғыһы. 1961—1991 йылдарҙа [[Миәкә районы]] «Миәкә» совхозы механизаторы. [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры. Сығышы менән ошо райондың [[Күл-Ҡуңҡаҫ]] ауылынан. * [[Фәрхетдинов Камил Ғәлләм улы]] (1936—1995), ауыл хужалығы эшмәкәре. 1970—1995 йылдарҙа [[Туймазы районы]] Матросов исемендәге колхоз рәйесе (хәҙер К. Ғ. Фәрхетдинов исемендәге хужалыҡ). Рәсәйҙең атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] һәм «Почёт Билдәһе» ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Бүздәк районы]]ның Рем ауылынан. * [[Шабаев Владимир Кузьмич]] (1956—1.11.2021), [[музыка]]нт, [[Педагогика|педагог]]. 1988 йылдан [[Өфө ҡалаһы]]ның 5-се балалар музыка мәктәбе дректоры; 2009 йылдан Өфө ҡала мәҙәниәт һарайының «Мираҫ» йыр һəм бейеү фольклор ансамбле ҡарамағындағы «Забава» рус халыҡ музыка ҡоралдары ансамбле артисы (балалайка-секунда). Сығышы менән Өфө ҡалаһынан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Попов Дмитрий Иванович]] (1927—25.10.1998), [[ауыл хужалығы]] хеҙмәткәре. 1944 йылдан «Сельхозтехника»ның [[Хәйбулла районы|Хәйбулла район]] берекмәһе водителе, 1962 йылдан — һатыу келәте мөдире, 1975—1985 йылдарҙа — инженер-технолог. [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры (1976). Сығышы менән ошо райондың [[Һамар (Хәйбулла районы)|Һамар]] ауылынан. * [[Вәлиева Зөлфирә Зиннәт ҡыҙы]] (1952), [[Педагогика|педагог]]. 1976 йылдан [[Әбйәлил районы]] [[Михайловка (Әбйәлил районы)|Михайловка]] урта мәктәбе уҡытыусыһы; 1990—2010 йылдарҙа — район мәғариф бүлеге методисы, методик кабинет мөдире, мәғариф бүлеге начальнигы урынбаҫары. [[Рәсәй]]ҙең почётлы дөйөм белем биреү хеҙмәткәре (2007). Сығышы менән ошо райондың [[Дәүләт (Әбйәлил районы)|Дәүләт]] ауылынан. * [[Лим Игорь Николаевич]] (1952), инженер-төҙөүсе, муниципаль хеҙмәткәр. 1994—2003 йылдарҙа Нефтекама ҡала хакимиәте башлығы. Башҡортостан Республикаһының 1-се (1995—1999) һәм 2-се (1999—2003) саҡырылыш Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай депутаты. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған төҙөүсеһе (2002), [[Нефтекама]] ҡалаһының почётлы гражданы (2013). }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Хәмиҙуллин Ғәли Заһит улы]] (1903—14.08.1977), агроном, иҡтисадсы, партия һәм дәүләт эшмәкәре. Ауыл хужалығы фәндәре докторы (1961). [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1948), ике [[Почёт Билдәһе ордены|Почёт Билдәһе]] (1944, 1957) ордендары кавалеры. * [[Ғәҙелшин Кәшфелғилем Фәйрүша улы]] (1918—7.11.2017), режиссёр. 1951 йылдан [[СССР]] Театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1973). * [[Епифанов Владимир Николаевич]] (1958), театр актёры. [[Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы]] (1998). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Фәйзуллин Рәфғәт Шакирйән улы]] (1904—5.09.1983), [[башҡорттар|башҡорт]] театр актёры, режиссёр. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның халыҡ артисы (1964). [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] (1955) кавалеры. * [[Ғәләүев Фларит Тәхәү улы]] (1949), хәрби хеҙмәткәр, ғалим, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1-се ранг капитаны, Философия фәндәре кандидаты (1988), профессор (2004). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәсетле районы]] [[Борғатъя]] ауылынан. * [[Тәнзилә Дәүләтбирҙина]] (1964), шағир, драматург һәм журналист. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2014) һәм [[Шәйехзада Бабич исемендәге йәштәр дәүләт премияһы]] лауреаты (1997). * [[Ярушин Юрий Анатольевич]] (1969), хеҙмәт алдынғыһы, механизатор. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре (2004). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәсетле районы]] [[Буртаковка]] ауылынан. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:3 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1770]]: Фридрих Вильгельм III, [[Пруссия]] короле. * [[1790]]: Василий Глинка, [[Рәсәй империяһы]] [[Архитектура|архитекторы]], [[классицизм]] оҫтаһы. * [[1890]]: Константин Мельников, [[СССР]]-ҙың архитектор-новаторы. * [[1905]]: Борис Курчатов, ССС-ҙың ғалим-радиохимигы, профессор, [[Ленин премияһы]] (1959), ике тапҡыр Дәүләт премияһы (1949, 1953) лауреаты. [[Ленин ордены|Ленин]] (1954) һәм биш (1945, 1949, 1953, 1954, 1956) [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Силәбе өлкәһе]]нең [[Эҫем (Силәбе өлкәһе)|Эҫем]] ҡалаһынан. * [[1910]]: Дональд Биссет, [[Англия]]ның [[Балалар әҙәбиәте|балалар яҙыусыһы]], рәссам, театр актёры һәм режиссёр. * [[1910]]: Вацлав Дворжецкий, СССР-ҙың [[театр]] һәм кино актёры, [[РСФСР]]-ҙың халыҡ артисы (1991). * [[1920]]: Филлис Дороти Джеймс, Англия яҙыусыһы, детективтар авторы. * [[1924]]: Анатолий Алексин (төп фамилияһы Гоберман), СССР яҙыусыһы. * [[1935]]: [[Мария Биешу]], СССР һәм [[Молдова]]ның [[опера]] [[йыр]]сыһы, СССР-ҙың халыҡ артисы (1970). * [[1935]]: Георгий Шонин, СССР [[Космонавт|космонавы]], Советтар Союзы Геройы. * [[1940]]: Мартин Шин, [[АҠШ]] актёры, кинорежиссёр, «Эмми» һәм [[Алтын глобус|«Алтын глобус»]] премиялары лауреаты. * [[1950]]: Джон Лэндис, Америка кинорежиссёры, кинорежиссёр, сценарист, продюсер һәм актёр. * [[1965]]: Сергей Чонишвили, СССР һәм [[Рәсәй]]ҙең театр һәм кино актёры, диктор, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған артисы (1999). == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:3 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1968]]: Константин Константинович Рокоссовский, [[Советтар Союзы]] Маршалы, ике тапҡыр [[Советтар Союзы Геройы]]. * [[2008]]: Александр Исаевич Солженицын, яҙыусы, әҙәбиәт буйынса [[Нобель премияһы]] лауреаты. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|З03]] [[Категория:3 август]] oqm9s5woq2wujafscnpek815kn9qrea 0 71744 1147743 1106294 2022-07-30T07:15:49Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңы wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''4 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 216-сы ([[кәбисә йыл]]ында 217-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 149 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Кук утрауҙары}}: Конституция көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|Рәсәй}}: Спелеологтар көнө. * {{Флагификация|США}}: Яр буйы һаҡсылары көнө. * {{Флагификация|Украина}}: Хәрби-Һауа көстәре көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Тәвкилев Ҡотломөхәмәт Батыргәрәй улы]] (1850— ?), [[Өфө губернаһы]]нан [[Рәсәй империяһы]]ның 1—4-се саҡырылыш [[Дәүләт думаһы]] (1906—1917) депутаты. Дворян. Рәсәй мосолмандары иттифағы ағзаһы. 1877—1878 йылдарҙағы рус-төрөк һуғышында ҡатнашыусы, полковник. * [[Андрианов Денис Андрианович]] (1940), [[фән|ғалим]]-[[Агрономия|агроном]]. 1967 йылдан [[Башҡортостан ауыл хужалығы институты]] һәм [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]] уҡытыусыһы, 1975 йылдан — гидромелиорация һәм урман хужалығы, урман хужалығы, агрономия факультеттары деканы, 2005 йылдан — ректор ярҙамсыһы, 2006—2009 йылдарҙа профсоюз комитеты рәйесе. Ауыл хужалығы фәндәре кандидаты (1968), профессор (1999). [[Рәсәй Федерацияһы]] юғары мәктәбенең атҡаҙанған хеҙмәткәре (2011), Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2005). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мишкә районы]] [[Сурай (Мишкә районы)|Сурай]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Вәхитов Фәйез Фәтих улы]] (1916—15.07.2006), актёр, [[театр]] эшмәкәре. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1934—1940 йылдарҙа [[Ауырғазы колхоз-совхоз театры|Ауырғазы]] (хәҙерге [[Салауат башҡорт дәүләт драма театры]]) һәм Дүртөйлө колхоз-совхоз театрҙары актёры; 1946—1961 йылдарҙа хәҙерге [[Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры]] актёры, бер үк ваҡытта 1956—1961 һәм 1965—1968 йылдарҙа театр директоры. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1977). 1-се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены|Ватан һуғышы]] (1985) һәм ике [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1944, 1946) ордены кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Саҡмағош районы]] [[Таҫҡаҡлы]] ауылынан. * [[Усова Антонина Васильевна]] (1921—8.08.2014), [[фән|ғалим]]-педагог‑методист. 1951 йылдан хәҙерге Силәбе педагогия университеты уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1973—2006 йылдарҙа физика уҡытыу теорияһы һәм методикаһы кафедраһы мөдире). [[Рәсәй]] мәғариф академияһы академигы (1995), педагогия фәндәре докторы (1970), профессор (1973). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (1997), [[СССР]]‑ҙың мәғариф отличнигы (1978). [[Ленин ордены|Ленин]] (1971) һәм 2‑се дәрәжә «Ватан алдында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн» (2006) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Балаҡатай районы]] [[Ҡарлыхан]] ауылынан. * [[Шәмғолов Фәттәх Ғәфүрйән улы]] (1921—18.04.1945), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда батырҙарса һәләк булған яугир, уҡсылар полкы командиры урынбаҫары, майор. [[Советтар Союзы Геройы]] (1946, үлгәндән һуң). * [[Власенко Василий Тихонович]] (1946), [[Инженерлыҡ эше|инженер]]-[[Технология|технолог]], хужалыҡ эшмәкәре. 1975 йылдан [[Учалы тау-байыҡтырыу комбинаты]]ның яуаплы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1977—1990 йылдарҙа Учалы руднигының баш инженеры; 1994 йылдан (өҙөклөк менән) һәм 1999—2006 йылдарҙа Учалы ер аҫты руднигының участка начальнигы. СССР Министрҙар Советы премияһы лауреаты (1988).Сығышы менән хәҙерге [[Украина]]ның [[Киев өлкәһе]] Тетиев районы Софиполь ауылынан. * [[Ворошилова Наталия Николаевна]] (1946), хеҙмәт ветераны, ғалим-[[Микробиология|микробиолог]]. 1969 йылдан [[Өфө]]ләге «Иммунопрепарат» предприятиеһы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1978 йылдан лаборатория мөдире, 2002 йылдан — цех начальнигы. Медицина фәндәре докторы (1993), профессор (2000). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (1995), СССР-ҙың атҡаҙанған уйлап табыусыһы (1985) һәм һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1982). Сығышы менән Өфө ҡалаһынан. * [[Әйүпов Рәмил Исмәғил улы]] (1946), [[спорт]] ветераны, тренер. 1983—1988 йылдарҙа [[фехтование]] буйынса СССР йыйылма командаһы тренеры. 1996 йылдан олимпия резервының 23-сө, 2011 йылдан — 19-сы балалар-үҫмерҙәр махсус спорт мәктәбе, 2016 йылдан — фехтование буйынса олимпия резервы спорт мәктәбе тренеры. СССР-ҙың (1991) һәм [[РСФСР]]-ҙың (1988) атҡаҙанған тренеры, Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған физик культура хеҙмәткәре (1989). СССР-ҙың спорт мастеры (1966). Үҫмер спортсылар араһында РСФСР чемпионы (1966). Бөтә Рәсәй йәйге спорт төрҙәре буйынса тренерҙар смотр конкурсы еңеүсеһе (1987). [[«Башҡортостан Республикаһында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн» ордены|«Башҡортостан Республикаһында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн»]] (2016) һәм [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы]] (2004) ордендары кавалеры. Сығышы менән Өфө ҡалаһынан. * [[Дмитриев Дмитрий Михайлович]] (1961), ғалим-хирург, йәмәғәтсе. 1987 йылдан (өҙөклөк менән) Өфөнөң 18-се дауаханаһы табибы, 1999—2006 йылдарҙа — баш табип. Башҡортостан Республикаһының өсөнсө саҡырылыш (2003—2008) [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Медицина фәндәре докторы (2003). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (2001). Сығышы менән Өфө ҡалаһынан. * [[Әхмәтшин Ильяс Рәмил улы]] (1986), спортсы, [[саңғы]]сы. Полиатлон (2011) һәм [[Саңғы спорты|саңғыла уҙышыу]] (2012) буйынса [[Рәсәй]]ҙең спорт мастеры. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * Дивеев Әмир Ғәбдрахман улы (1922—98.11.199), педагог, партия органдары хеҙмәткәре, журналист. Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы. 1946 йылдан Благовар районы Ҡарғалы мәктәбе уҡытыусыһы; 1950 йылдан ВКП(б)-ның Ҡандра район, артабан КПСС-тың Туймазы ҡала комитеттарының бүлек мөдире; Туймазы ҡалаһы һәм районының «Ленинский путь» гәзитенең мөхәррир урынбаҫары, бүлек мөдире. 2-се дәрәжә Ватан һуғышы (1985) һәм «Почёт Билдәһе» ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының Благовар районы Ҡарғалы ауылынан. * [[Вейс Мильда Яковлевна]] (1927), ауыл хужалығы ветераны, 1941-1982 йылдарҙа [[Архангел районы]] М. Горький исемендәге колхоз һауынсыһы. [[Ленин ордены|Ленин]] һәм [[Октябрь Революцияһы ордены|Октябрь революцияһы]] ордендары кавалеры, райондың почётлы гражданы (2005). * [[Ишмөхәмәтов Айрат Исмәғил улы]] (1932—29.02.2004), ғалим-физиолог, [[Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы]]ның почётлы академигы (1995), медицина фәндәре докторы (1970), профессор (1980). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (2004), СССР-ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1971). Сығышы менән [[Өфө]] ҡалаһынан. * [[Осипов Денис Александрович]] (1957), ауыл хужалығы эшмәкәре. 1987 йылдан [[Мишкә районы]]ның Ленин исемендәге колхозы (хәҙер ауыл хужалығы артеле) рәйесе, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Антонов Леонид Андреевич]] (1938), тимер юл ветераны, йәмәғәт эшмәкәре. Куйбышев тимер юлы Башҡортостан территориаль идаралығының ветерандар советы рәйесе. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы тимер юлсыһы, [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған энергетигы. }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Пищальников Владислав Тимофеевич]] (1924—2012), [[Башҡортостан]] радио һәм телевидениеһының беренсе тауыш режиссёры. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1974). * [[Булат Рафиҡов]] (1934—26.04.1998), яҙыусы, журналист, йәмәғәт эшмәкәре. [[Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (1990), [[Рәсәй]]ҙең [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ ордены]] кавалеры (1994), [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1984). * [[Ширяев Леонид Андреевич]] (1939), ғалим-социолог. 1977—2011 йылдарҙа [[Өфө авиация институты]] һәм [[Өфө дәүләт авиация техник университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1992—2002 йылдарҙа Ватан тарихы һәм культурология кафедраһы мөдире. Социология фәндәре докторы (1992), профессор (1994). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (2000). Сығышы менән [[Ҡырмыҫҡалы районы]]ның [[Ивановка (Ҡырмыҫҡалы районы)|Ивановка]] ауылынан. * [[Марис Нәзиров]] (1949—3.02.2013), журналист һәм шағир. [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре]] (2004). }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:4 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1755]]: Никола Жак Конте, [[Франция]] рәссамы, [[Механика|механик]]. * [[1895]]: Софья Гиацинтова, [[театр]] һәм кино актёры, режиссёр, [[Педагогика|педагог]], [[СССР]]-ҙың халыҡ артисы (1955). * [[1901]]: [[Луи Армстронг]], [[АҠШ]]-тың джаз торбасыһы. * [[1905]]: Борис Александров, СССР һәм [[Рәсәй]] композиторы, хәрби дирижёр, СССР-ҙың халыҡ артисы (1958), [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1972), генерал-майор (1972). * [[1910]]: Уильям Шуман, АҠШ композиторы. * [[1914]]: Борис Ласкин, СССР [[Шиғриәт|шағиры]], сценарийҙар һәм йыр текстары авторы («Спят курганы тёмные» һ. б). * [[1945]]: Геннадий Бурбулис, СССР һәм Рәсәйҙең [[дәүләт]] эшмәкәре, [[сәйәсмән]]. * [[1945]]: Виктор Смирнов, СССР һәм Рәсәйҙең театр һәм кино актёры, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның халыҡ артисы (1992). * [[1955]]: Билли Боб Торнтон, АҠШ актёры, кинорежиссёр, сценарист һәм йырсы, «[[Оскар]]» кинопремияһы һәм башҡа бүләктәр эйәһе. * [[1961]]: [[Барак Обама]], АҠШ-тың 44-се президенты. * [[1970]]: Глеб Самойлов, СССР һәм Рәсәй [[рок-музыка]]нты, «The Matrixx» төркөмөнең хәҙерге һәм «Агата Кристи» төркөмөнең элекке солисы. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:4 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1875]]: [[Андерсен Ханс Кристиан]], [[Дания]] яҙыусыһы, шағиры, [[әкиәт]]тәр авторы. * [[1900]]: Исаак Ильич Левитан, [[Рәсәй империяһы]] рәссамы. * [[1905]]: Вальтер Флемминг (Walther Flemming), [[Германия]] анатомы, күҙәнәктең нәҫел материалдарын өйрәнеүсе цитогенетика фәненә нигеҙ һалыусы. * [[1944]]: [[Бачинский Кшиштоф Камиль|Кшишитоф Бачинский]], [[Польша]] шағиры. * [[1983]]: Юрий Борисович Левитан, [[СССР]] дикторы, РСФСР-ҙың (1973) һәм [[СССР]]-ҙың (1980) халыҡ артисы. [[Бөйөк Ватан һуғышы]] йылдарында «Совинформбюро» хәбәрҙәрен радионан уҡыусы. * [[1984]]: Роман Иринархович Тихомиров, [[СССР]] музыканты, кинорежиссёр һәм сценарист, РСФСР-ҙың халыҡ артисы. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|З04]] [[Категория:4 август]] s0gcqdsb2jbm38hbfg8fwpjv480sqdt 1147744 1147743 2022-07-30T07:25:52Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ күренеште төҙәтеү wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''4 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 216-сы ([[кәбисә йыл]]ында 217-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 149 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Кук утрауҙары}}: Конституция көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|Рәсәй}}: Спелеологтар көнө. * {{Флагификация|США}}: Яр буйы һаҡсылары көнө. * {{Флагификация|Украина}}: Хәрби-Һауа көстәре көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Тәвкилев Ҡотломөхәмәт Батыргәрәй улы]] (1850— ?), [[Өфө губернаһы]]нан [[Рәсәй империяһы]]ның 1—4-се саҡырылыш [[Дәүләт думаһы]] (1906—1917) депутаты. Дворян. Рәсәй мосолмандары иттифағы ағзаһы. 1877—1878 йылдарҙағы рус-төрөк һуғышында ҡатнашыусы, полковник. * [[Андрианов Денис Андрианович]] (1940), [[фән|ғалим]]-[[Агрономия|агроном]]. 1967 йылдан [[Башҡортостан ауыл хужалығы институты]] һәм [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]] уҡытыусыһы, 1975 йылдан — гидромелиорация һәм урман хужалығы, урман хужалығы, агрономия факультеттары деканы, 2005 йылдан — ректор ярҙамсыһы, 2006—2009 йылдарҙа профсоюз комитеты рәйесе. Ауыл хужалығы фәндәре кандидаты (1968), профессор (1999). [[Рәсәй Федерацияһы]] юғары мәктәбенең атҡаҙанған хеҙмәткәре (2011), Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2005). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мишкә районы]] [[Сурай (Мишкә районы)|Сурай]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Вәхитов Фәйез Фәтих улы]] (1916—15.07.2006), актёр, [[театр]] эшмәкәре. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1934—1940 йылдарҙа [[Ауырғазы колхоз-совхоз театры|Ауырғазы]] (хәҙерге [[Салауат башҡорт дәүләт драма театры]]) һәм Дүртөйлө колхоз-совхоз театрҙары актёры; 1946—1961 йылдарҙа хәҙерге [[Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры]] актёры, бер үк ваҡытта 1956—1961 һәм 1965—1968 йылдарҙа театр директоры. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1977). 1-се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены|Ватан һуғышы]] (1985) һәм ике [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1944, 1946) ордены кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Саҡмағош районы]] [[Таҫҡаҡлы]] ауылынан. * [[Усова Антонина Васильевна]] (1921—8.08.2014), [[фән|ғалим]]-педагог‑методист. 1951 йылдан хәҙерге Силәбе педагогия университеты уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1973—2006 йылдарҙа физика уҡытыу теорияһы һәм методикаһы кафедраһы мөдире). [[Рәсәй]] мәғариф академияһы академигы (1995), педагогия фәндәре докторы (1970), профессор (1973). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (1997), [[СССР]]‑ҙың мәғариф отличнигы (1978). [[Ленин ордены|Ленин]] (1971) һәм 2‑се дәрәжә «Ватан алдында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн» (2006) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Балаҡатай районы]] [[Ҡарлыхан]] ауылынан. * [[Шәмғолов Фәттәх Ғәфүрйән улы]] (1921—18.04.1945), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда батырҙарса һәләк булған яугир, уҡсылар полкы командиры урынбаҫары, майор. [[Советтар Союзы Геройы]] (1946, үлгәндән һуң). * [[Власенко Василий Тихонович]] (1946), [[Инженерлыҡ эше|инженер]]-[[Технология|технолог]], хужалыҡ эшмәкәре. 1975 йылдан [[Учалы тау-байыҡтырыу комбинаты]]ның яуаплы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1977—1990 йылдарҙа Учалы руднигының баш инженеры; 1994 йылдан (өҙөклөк менән) һәм 1999—2006 йылдарҙа Учалы ер аҫты руднигының участка начальнигы. СССР Министрҙар Советы премияһы лауреаты (1988).Сығышы менән хәҙерге [[Украина]]ның [[Киев өлкәһе]] Тетиев районы Софиполь ауылынан. * [[Ворошилова Наталия Николаевна]] (1946), хеҙмәт ветераны, ғалим-[[Микробиология|микробиолог]]. 1969 йылдан [[Өфө]]ләге «Иммунопрепарат» предприятиеһы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1978 йылдан лаборатория мөдире, 2002 йылдан — цех начальнигы. Медицина фәндәре докторы (1993), профессор (2000). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (1995), СССР-ҙың атҡаҙанған уйлап табыусыһы (1985) һәм һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1982). Сығышы менән Өфө ҡалаһынан. * [[Әйүпов Рәмил Исмәғил улы]] (1946), [[спорт]] ветераны, тренер. 1983—1988 йылдарҙа [[фехтование]] буйынса СССР йыйылма командаһы тренеры. 1996 йылдан олимпия резервының 23-сө, 2011 йылдан — 19-сы балалар-үҫмерҙәр махсус спорт мәктәбе, 2016 йылдан — фехтование буйынса олимпия резервы спорт мәктәбе тренеры. СССР-ҙың (1991) һәм [[РСФСР]]-ҙың (1988) атҡаҙанған тренеры, Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған физик культура хеҙмәткәре (1989). СССР-ҙың спорт мастеры (1966). Үҫмер спортсылар араһында РСФСР чемпионы (1966). Бөтә Рәсәй йәйге спорт төрҙәре буйынса тренерҙар смотр конкурсы еңеүсеһе (1987). [[«Башҡортостан Республикаһында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн» ордены|«Башҡортостан Республикаһында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн»]] (2016) һәм [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы]] (2004) ордендары кавалеры. Сығышы менән Өфө ҡалаһынан. * [[Дмитриев Дмитрий Михайлович]] (1961), ғалим-хирург, йәмәғәтсе. 1987 йылдан (өҙөклөк менән) Өфөнөң 18-се дауаханаһы табибы, 1999—2006 йылдарҙа — баш табип. Башҡортостан Республикаһының өсөнсө саҡырылыш (2003—2008) [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Медицина фәндәре докторы (2003). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (2001). Сығышы менән Өфө ҡалаһынан. * [[Әхмәтшин Ильяс Рәмил улы]] (1986), спортсы, [[саңғы]]сы. Полиатлон (2011) һәм [[Саңғы спорты|саңғыла уҙышыу]] (2012) буйынса [[Рәсәй]]ҙең спорт мастеры. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Дивеев Әмир Ғәбдрахман улы]] (1922—98.11.199), [[Педагогика|педагог]], [[КПСС|партия]] органдары хеҙмәткәре, [[Журналистика|журналист]]. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1946 йылдан [[Благовар районы]] [[Ҡарғалытамаҡ|Ҡарғалы]] мәктәбе уҡытыусыһы; 1950 йылдан [[ВКП(б)]]-ның [[Ҡандра районы|Ҡандра район]], артабан [[КПСС]]-тың [[Туймазы]] ҡала комитеттарының бүлек мөдире; Туймазы ҡалаһы һәм районының «Ленинский путь» гәзитенең мөхәррир урынбаҫары, бүлек мөдире. 2-се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены|Ватан һуғышы]] (1985) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның Благовар районы Ҡарғалы ауылынан. * [[Вейс Мильда Яковлевна]] (1927), ауыл хужалығы ветераны, 1941-1982 йылдарҙа [[Архангел районы]] М. Горький исемендәге колхоз һауынсыһы. [[Ленин ордены|Ленин]] һәм [[Октябрь Революцияһы ордены|Октябрь революцияһы]] ордендары кавалеры, райондың почётлы гражданы (2005). * [[Ишмөхәмәтов Айрат Исмәғил улы]] (1932—29.02.2004), ғалим-физиолог, [[Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы]]ның почётлы академигы (1995), медицина фәндәре докторы (1970), профессор (1980). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (2004), СССР-ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1971). Сығышы менән [[Өфө]] ҡалаһынан. * [[Осипов Денис Александрович]] (1957), ауыл хужалығы эшмәкәре. 1987 йылдан [[Мишкә районы]]ның Ленин исемендәге колхозы (хәҙер ауыл хужалығы артеле) рәйесе, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Антонов Леонид Андреевич]] (1938), тимер юл ветераны, йәмәғәт эшмәкәре. Куйбышев тимер юлы Башҡортостан территориаль идаралығының ветерандар советы рәйесе. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы тимер юлсыһы, [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған энергетигы. }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Пищальников Владислав Тимофеевич]] (1924—2012), [[Башҡортостан]] радио һәм телевидениеһының беренсе тауыш режиссёры. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1974). * [[Булат Рафиҡов]] (1934—26.04.1998), яҙыусы, журналист, йәмәғәт эшмәкәре. [[Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (1990), [[Рәсәй]]ҙең [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ ордены]] кавалеры (1994), [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1984). * [[Ширяев Леонид Андреевич]] (1939), ғалим-социолог. 1977—2011 йылдарҙа [[Өфө авиация институты]] һәм [[Өфө дәүләт авиация техник университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1992—2002 йылдарҙа Ватан тарихы һәм культурология кафедраһы мөдире. Социология фәндәре докторы (1992), профессор (1994). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (2000). Сығышы менән [[Ҡырмыҫҡалы районы]]ның [[Ивановка (Ҡырмыҫҡалы районы)|Ивановка]] ауылынан. * [[Марис Нәзиров]] (1949—3.02.2013), журналист һәм шағир. [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре]] (2004). }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:4 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1755]]: Никола Жак Конте, [[Франция]] рәссамы, [[Механика|механик]]. * [[1895]]: Софья Гиацинтова, [[театр]] һәм кино актёры, режиссёр, [[Педагогика|педагог]], [[СССР]]-ҙың халыҡ артисы (1955). * [[1901]]: [[Луи Армстронг]], [[АҠШ]]-тың джаз торбасыһы. * [[1905]]: Борис Александров, СССР һәм [[Рәсәй]] композиторы, хәрби дирижёр, СССР-ҙың халыҡ артисы (1958), [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1972), генерал-майор (1972). * [[1910]]: Уильям Шуман, АҠШ композиторы. * [[1914]]: Борис Ласкин, СССР [[Шиғриәт|шағиры]], сценарийҙар һәм йыр текстары авторы («Спят курганы тёмные» һ. б). * [[1945]]: Геннадий Бурбулис, СССР һәм Рәсәйҙең [[дәүләт]] эшмәкәре, [[сәйәсмән]]. * [[1945]]: Виктор Смирнов, СССР һәм Рәсәйҙең театр һәм кино актёры, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның халыҡ артисы (1992). * [[1955]]: Билли Боб Торнтон, АҠШ актёры, кинорежиссёр, сценарист һәм йырсы, «[[Оскар]]» кинопремияһы һәм башҡа бүләктәр эйәһе. * [[1961]]: [[Барак Обама]], АҠШ-тың 44-се президенты. * [[1970]]: Глеб Самойлов, СССР һәм Рәсәй [[рок-музыка]]нты, «The Matrixx» төркөмөнең хәҙерге һәм «Агата Кристи» төркөмөнең элекке солисы. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:4 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1875]]: [[Андерсен Ханс Кристиан]], [[Дания]] яҙыусыһы, шағиры, [[әкиәт]]тәр авторы. * [[1900]]: Исаак Ильич Левитан, [[Рәсәй империяһы]] рәссамы. * [[1905]]: Вальтер Флемминг (Walther Flemming), [[Германия]] анатомы, күҙәнәктең нәҫел материалдарын өйрәнеүсе цитогенетика фәненә нигеҙ һалыусы. * [[1944]]: [[Бачинский Кшиштоф Камиль|Кшишитоф Бачинский]], [[Польша]] шағиры. * [[1983]]: Юрий Борисович Левитан, [[СССР]] дикторы, РСФСР-ҙың (1973) һәм [[СССР]]-ҙың (1980) халыҡ артисы. [[Бөйөк Ватан һуғышы]] йылдарында «Совинформбюро» хәбәрҙәрен радионан уҡыусы. * [[1984]]: Роман Иринархович Тихомиров, [[СССР]] музыканты, кинорежиссёр һәм сценарист, РСФСР-ҙың халыҡ артисы. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|З04]] [[Категория:4 август]] k3qxxajr43t8lwsgdnnjbynjne05wzy 1147745 1147744 2022-07-30T07:35:14Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңы wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''4 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 216-сы ([[кәбисә йыл]]ында 217-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 149 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Кук утрауҙары}}: Конституция көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|Рәсәй}}: Спелеологтар көнө. * {{Флагификация|США}}: Яр буйы һаҡсылары көнө. * {{Флагификация|Украина}}: Хәрби-Һауа көстәре көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Тәвкилев Ҡотломөхәмәт Батыргәрәй улы]] (1850— ?), [[Өфө губернаһы]]нан [[Рәсәй империяһы]]ның 1—4-се саҡырылыш [[Дәүләт думаһы]] (1906—1917) депутаты. Дворян. Рәсәй мосолмандары иттифағы ағзаһы. 1877—1878 йылдарҙағы рус-төрөк һуғышында ҡатнашыусы, полковник. * [[Андрианов Денис Андрианович]] (1940), [[фән|ғалим]]-[[Агрономия|агроном]]. 1967 йылдан [[Башҡортостан ауыл хужалығы институты]] һәм [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]] уҡытыусыһы, 1975 йылдан — гидромелиорация һәм урман хужалығы, урман хужалығы, агрономия факультеттары деканы, 2005 йылдан — ректор ярҙамсыһы, 2006—2009 йылдарҙа профсоюз комитеты рәйесе. Ауыл хужалығы фәндәре кандидаты (1968), профессор (1999). [[Рәсәй Федерацияһы]] юғары мәктәбенең атҡаҙанған хеҙмәткәре (2011), Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2005). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мишкә районы]] [[Сурай (Мишкә районы)|Сурай]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Вәхитов Фәйез Фәтих улы]] (1916—15.07.2006), актёр, [[театр]] эшмәкәре. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1934—1940 йылдарҙа [[Ауырғазы колхоз-совхоз театры|Ауырғазы]] (хәҙерге [[Салауат башҡорт дәүләт драма театры]]) һәм Дүртөйлө колхоз-совхоз театрҙары актёры; 1946—1961 йылдарҙа хәҙерге [[Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры]] актёры, бер үк ваҡытта 1956—1961 һәм 1965—1968 йылдарҙа театр директоры. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1977). 1-се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены|Ватан һуғышы]] (1985) һәм ике [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1944, 1946) ордены кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Саҡмағош районы]] [[Таҫҡаҡлы]] ауылынан. * [[Усова Антонина Васильевна]] (1921—8.08.2014), [[фән|ғалим]]-педагог‑методист. 1951 йылдан хәҙерге Силәбе педагогия университеты уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1973—2006 йылдарҙа физика уҡытыу теорияһы һәм методикаһы кафедраһы мөдире). [[Рәсәй]] мәғариф академияһы академигы (1995), педагогия фәндәре докторы (1970), профессор (1973). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (1997), [[СССР]]‑ҙың мәғариф отличнигы (1978). [[Ленин ордены|Ленин]] (1971) һәм 2‑се дәрәжә «Ватан алдында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн» (2006) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Балаҡатай районы]] [[Ҡарлыхан]] ауылынан. * [[Шәмғолов Фәттәх Ғәфүрйән улы]] (1921—18.04.1945), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда батырҙарса һәләк булған яугир, уҡсылар полкы командиры урынбаҫары, майор. [[Советтар Союзы Геройы]] (1946, үлгәндән һуң). * [[Власенко Василий Тихонович]] (1946), [[Инженерлыҡ эше|инженер]]-[[Технология|технолог]], хужалыҡ эшмәкәре. 1975 йылдан [[Учалы тау-байыҡтырыу комбинаты]]ның яуаплы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1977—1990 йылдарҙа Учалы руднигының баш инженеры; 1994 йылдан (өҙөклөк менән) һәм 1999—2006 йылдарҙа Учалы ер аҫты руднигының участка начальнигы. СССР Министрҙар Советы премияһы лауреаты (1988).Сығышы менән хәҙерге [[Украина]]ның [[Киев өлкәһе]] Тетиев районы Софиполь ауылынан. * [[Ворошилова Наталия Николаевна]] (1946), хеҙмәт ветераны, ғалим-[[Микробиология|микробиолог]]. 1969 йылдан [[Өфө]]ләге «Иммунопрепарат» предприятиеһы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1978 йылдан лаборатория мөдире, 2002 йылдан — цех начальнигы. Медицина фәндәре докторы (1993), профессор (2000). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (1995), СССР-ҙың атҡаҙанған уйлап табыусыһы (1985) һәм һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1982). Сығышы менән Өфө ҡалаһынан. * [[Әйүпов Рәмил Исмәғил улы]] (1946), [[спорт]] ветераны, тренер. 1983—1988 йылдарҙа [[фехтование]] буйынса СССР йыйылма командаһы тренеры. 1996 йылдан олимпия резервының 23-сө, 2011 йылдан — 19-сы балалар-үҫмерҙәр махсус спорт мәктәбе, 2016 йылдан — фехтование буйынса олимпия резервы спорт мәктәбе тренеры. СССР-ҙың (1991) һәм [[РСФСР]]-ҙың (1988) атҡаҙанған тренеры, Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған физик культура хеҙмәткәре (1989). СССР-ҙың спорт мастеры (1966). Үҫмер спортсылар араһында РСФСР чемпионы (1966). Бөтә Рәсәй йәйге спорт төрҙәре буйынса тренерҙар смотр конкурсы еңеүсеһе (1987). [[«Башҡортостан Республикаһында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн» ордены|«Башҡортостан Республикаһында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн»]] (2016) һәм [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы]] (2004) ордендары кавалеры. Сығышы менән Өфө ҡалаһынан. * [[Дмитриев Дмитрий Михайлович]] (1961), ғалим-хирург, йәмәғәтсе. 1987 йылдан (өҙөклөк менән) Өфөнөң 18-се дауаханаһы табибы, 1999—2006 йылдарҙа — баш табип. Башҡортостан Республикаһының өсөнсө саҡырылыш (2003—2008) [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Медицина фәндәре докторы (2003). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (2001). Сығышы менән Өфө ҡалаһынан. * [[Әхмәтшин Ильяс Рәмил улы]] (1986), спортсы, [[саңғы]]сы. Полиатлон (2011) һәм [[Саңғы спорты|саңғыла уҙышыу]] (2012) буйынса [[Рәсәй]]ҙең спорт мастеры. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Дивеев Әмир Ғәбдрахман улы]] (1922—98.11.199), [[Педагогика|педагог]], [[КПСС|партия]] органдары хеҙмәткәре, [[Журналистика|журналист]]. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1946 йылдан [[Благовар районы]] [[Ҡарғалытамаҡ|Ҡарғалы]] мәктәбе уҡытыусыһы; 1950 йылдан [[ВКП(б)]]-ның [[Ҡандра районы|Ҡандра район]], артабан [[КПСС]]-тың [[Туймазы]] ҡала комитеттарының бүлек мөдире; Туймазы ҡалаһы һәм районының «Ленинский путь» гәзитенең мөхәррир урынбаҫары, бүлек мөдире. 2-се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены|Ватан һуғышы]] (1985) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның Благовар районы Ҡарғалы ауылынан. * [[Вейс Мильда Яковлевна]] (1927), малсы, 1941-1982 йылдарҙа [[Архангел районы]] М. Горький исемендәге колхоз һауынсыһы. [[Ленин ордены|Ленин]] һәм [[Октябрь Революцияһы ордены|Октябрь революцияһы]] ордендары кавалеры, райондың почётлы гражданы (2005). * Байғәҙәмов Яхъя Мөхәмәтрәхим улы (1932), механизатор, рационализатор. 1946—1994 йылдарҙа Әбйәлил районы Шайморатов исемендәге колхоз тракторсыһы. Ленин ордены кавалеры (1957). Сығышы менән ошо райондың Яйҡар ауылынан. * [[Ишмөхәмәтов Айрат Исмәғил улы]] (1932—29.02.2004), ғалим-физиолог, [[Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы]]ның почётлы академигы (1995), медицина фәндәре докторы (1970), профессор (1980). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (2004), СССР-ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1971). Сығышы менән [[Өфө]] ҡалаһынан. * [[Осипов Денис Александрович]] (1957), ауыл хужалығы эшмәкәре. 1987 йылдан [[Мишкә районы]]ның Ленин исемендәге колхозы (хәҙер ауыл хужалығы артеле) рәйесе, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Антонов Леонид Андреевич]] (1938), тимер юл ветераны, йәмәғәт эшмәкәре. Куйбышев тимер юлы Башҡортостан территориаль идаралығының ветерандар советы рәйесе. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы тимер юлсыһы, [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған энергетигы. }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Пищальников Владислав Тимофеевич]] (1924—2012), [[Башҡортостан]] радио һәм телевидениеһының беренсе тауыш режиссёры. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1974). * [[Булат Рафиҡов]] (1934—26.04.1998), яҙыусы, журналист, йәмәғәт эшмәкәре. [[Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (1990), [[Рәсәй]]ҙең [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ ордены]] кавалеры (1994), [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1984). * [[Ширяев Леонид Андреевич]] (1939), ғалим-социолог. 1977—2011 йылдарҙа [[Өфө авиация институты]] һәм [[Өфө дәүләт авиация техник университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1992—2002 йылдарҙа Ватан тарихы һәм культурология кафедраһы мөдире. Социология фәндәре докторы (1992), профессор (1994). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (2000). Сығышы менән [[Ҡырмыҫҡалы районы]]ның [[Ивановка (Ҡырмыҫҡалы районы)|Ивановка]] ауылынан. * [[Марис Нәзиров]] (1949—3.02.2013), журналист һәм шағир. [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре]] (2004). }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:4 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1755]]: Никола Жак Конте, [[Франция]] рәссамы, [[Механика|механик]]. * [[1895]]: Софья Гиацинтова, [[театр]] һәм кино актёры, режиссёр, [[Педагогика|педагог]], [[СССР]]-ҙың халыҡ артисы (1955). * [[1901]]: [[Луи Армстронг]], [[АҠШ]]-тың джаз торбасыһы. * [[1905]]: Борис Александров, СССР һәм [[Рәсәй]] композиторы, хәрби дирижёр, СССР-ҙың халыҡ артисы (1958), [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1972), генерал-майор (1972). * [[1910]]: Уильям Шуман, АҠШ композиторы. * [[1914]]: Борис Ласкин, СССР [[Шиғриәт|шағиры]], сценарийҙар һәм йыр текстары авторы («Спят курганы тёмные» һ. б). * [[1945]]: Геннадий Бурбулис, СССР һәм Рәсәйҙең [[дәүләт]] эшмәкәре, [[сәйәсмән]]. * [[1945]]: Виктор Смирнов, СССР һәм Рәсәйҙең театр һәм кино актёры, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның халыҡ артисы (1992). * [[1955]]: Билли Боб Торнтон, АҠШ актёры, кинорежиссёр, сценарист һәм йырсы, «[[Оскар]]» кинопремияһы һәм башҡа бүләктәр эйәһе. * [[1961]]: [[Барак Обама]], АҠШ-тың 44-се президенты. * [[1970]]: Глеб Самойлов, СССР һәм Рәсәй [[рок-музыка]]нты, «The Matrixx» төркөмөнең хәҙерге һәм «Агата Кристи» төркөмөнең элекке солисы. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:4 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1875]]: [[Андерсен Ханс Кристиан]], [[Дания]] яҙыусыһы, шағиры, [[әкиәт]]тәр авторы. * [[1900]]: Исаак Ильич Левитан, [[Рәсәй империяһы]] рәссамы. * [[1905]]: Вальтер Флемминг (Walther Flemming), [[Германия]] анатомы, күҙәнәктең нәҫел материалдарын өйрәнеүсе цитогенетика фәненә нигеҙ һалыусы. * [[1944]]: [[Бачинский Кшиштоф Камиль|Кшишитоф Бачинский]], [[Польша]] шағиры. * [[1983]]: Юрий Борисович Левитан, [[СССР]] дикторы, РСФСР-ҙың (1973) һәм [[СССР]]-ҙың (1980) халыҡ артисы. [[Бөйөк Ватан һуғышы]] йылдарында «Совинформбюро» хәбәрҙәрен радионан уҡыусы. * [[1984]]: Роман Иринархович Тихомиров, [[СССР]] музыканты, кинорежиссёр һәм сценарист, РСФСР-ҙың халыҡ артисы. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|З04]] [[Категория:4 август]] ju22cowhke51uxitkt5v6hm0xeoxm6o 1147746 1147745 2022-07-30T07:36:07Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ күренеште төҙәтеү wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''4 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 216-сы ([[кәбисә йыл]]ында 217-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 149 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Кук утрауҙары}}: Конституция көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|Рәсәй}}: Спелеологтар көнө. * {{Флагификация|США}}: Яр буйы һаҡсылары көнө. * {{Флагификация|Украина}}: Хәрби-Һауа көстәре көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Тәвкилев Ҡотломөхәмәт Батыргәрәй улы]] (1850— ?), [[Өфө губернаһы]]нан [[Рәсәй империяһы]]ның 1—4-се саҡырылыш [[Дәүләт думаһы]] (1906—1917) депутаты. Дворян. Рәсәй мосолмандары иттифағы ағзаһы. 1877—1878 йылдарҙағы рус-төрөк һуғышында ҡатнашыусы, полковник. * [[Андрианов Денис Андрианович]] (1940), [[фән|ғалим]]-[[Агрономия|агроном]]. 1967 йылдан [[Башҡортостан ауыл хужалығы институты]] һәм [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]] уҡытыусыһы, 1975 йылдан — гидромелиорация һәм урман хужалығы, урман хужалығы, агрономия факультеттары деканы, 2005 йылдан — ректор ярҙамсыһы, 2006—2009 йылдарҙа профсоюз комитеты рәйесе. Ауыл хужалығы фәндәре кандидаты (1968), профессор (1999). [[Рәсәй Федерацияһы]] юғары мәктәбенең атҡаҙанған хеҙмәткәре (2011), Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2005). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мишкә районы]] [[Сурай (Мишкә районы)|Сурай]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Вәхитов Фәйез Фәтих улы]] (1916—15.07.2006), актёр, [[театр]] эшмәкәре. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1934—1940 йылдарҙа [[Ауырғазы колхоз-совхоз театры|Ауырғазы]] (хәҙерге [[Салауат башҡорт дәүләт драма театры]]) һәм Дүртөйлө колхоз-совхоз театрҙары актёры; 1946—1961 йылдарҙа хәҙерге [[Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры]] актёры, бер үк ваҡытта 1956—1961 һәм 1965—1968 йылдарҙа театр директоры. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1977). 1-се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены|Ватан һуғышы]] (1985) һәм ике [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1944, 1946) ордены кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Саҡмағош районы]] [[Таҫҡаҡлы]] ауылынан. * [[Усова Антонина Васильевна]] (1921—8.08.2014), [[фән|ғалим]]-педагог‑методист. 1951 йылдан хәҙерге Силәбе педагогия университеты уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1973—2006 йылдарҙа физика уҡытыу теорияһы һәм методикаһы кафедраһы мөдире). [[Рәсәй]] мәғариф академияһы академигы (1995), педагогия фәндәре докторы (1970), профессор (1973). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (1997), [[СССР]]‑ҙың мәғариф отличнигы (1978). [[Ленин ордены|Ленин]] (1971) һәм 2‑се дәрәжә «Ватан алдында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн» (2006) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Балаҡатай районы]] [[Ҡарлыхан]] ауылынан. * [[Шәмғолов Фәттәх Ғәфүрйән улы]] (1921—18.04.1945), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда батырҙарса һәләк булған яугир, уҡсылар полкы командиры урынбаҫары, майор. [[Советтар Союзы Геройы]] (1946, үлгәндән һуң). * [[Власенко Василий Тихонович]] (1946), [[Инженерлыҡ эше|инженер]]-[[Технология|технолог]], хужалыҡ эшмәкәре. 1975 йылдан [[Учалы тау-байыҡтырыу комбинаты]]ның яуаплы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1977—1990 йылдарҙа Учалы руднигының баш инженеры; 1994 йылдан (өҙөклөк менән) һәм 1999—2006 йылдарҙа Учалы ер аҫты руднигының участка начальнигы. СССР Министрҙар Советы премияһы лауреаты (1988).Сығышы менән хәҙерге [[Украина]]ның [[Киев өлкәһе]] Тетиев районы Софиполь ауылынан. * [[Ворошилова Наталия Николаевна]] (1946), хеҙмәт ветераны, ғалим-[[Микробиология|микробиолог]]. 1969 йылдан [[Өфө]]ләге «Иммунопрепарат» предприятиеһы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1978 йылдан лаборатория мөдире, 2002 йылдан — цех начальнигы. Медицина фәндәре докторы (1993), профессор (2000). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (1995), СССР-ҙың атҡаҙанған уйлап табыусыһы (1985) һәм һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1982). Сығышы менән Өфө ҡалаһынан. * [[Әйүпов Рәмил Исмәғил улы]] (1946), [[спорт]] ветераны, тренер. 1983—1988 йылдарҙа [[фехтование]] буйынса СССР йыйылма командаһы тренеры. 1996 йылдан олимпия резервының 23-сө, 2011 йылдан — 19-сы балалар-үҫмерҙәр махсус спорт мәктәбе, 2016 йылдан — фехтование буйынса олимпия резервы спорт мәктәбе тренеры. СССР-ҙың (1991) һәм [[РСФСР]]-ҙың (1988) атҡаҙанған тренеры, Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған физик культура хеҙмәткәре (1989). СССР-ҙың спорт мастеры (1966). Үҫмер спортсылар араһында РСФСР чемпионы (1966). Бөтә Рәсәй йәйге спорт төрҙәре буйынса тренерҙар смотр конкурсы еңеүсеһе (1987). [[«Башҡортостан Республикаһында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн» ордены|«Башҡортостан Республикаһында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн»]] (2016) һәм [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы]] (2004) ордендары кавалеры. Сығышы менән Өфө ҡалаһынан. * [[Дмитриев Дмитрий Михайлович]] (1961), ғалим-хирург, йәмәғәтсе. 1987 йылдан (өҙөклөк менән) Өфөнөң 18-се дауаханаһы табибы, 1999—2006 йылдарҙа — баш табип. Башҡортостан Республикаһының өсөнсө саҡырылыш (2003—2008) [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Медицина фәндәре докторы (2003). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (2001). Сығышы менән Өфө ҡалаһынан. * [[Әхмәтшин Ильяс Рәмил улы]] (1986), спортсы, [[саңғы]]сы. Полиатлон (2011) һәм [[Саңғы спорты|саңғыла уҙышыу]] (2012) буйынса [[Рәсәй]]ҙең спорт мастеры. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Дивеев Әмир Ғәбдрахман улы]] (1922—98.11.199), [[Педагогика|педагог]], [[КПСС|партия]] органдары хеҙмәткәре, [[Журналистика|журналист]]. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1946 йылдан [[Благовар районы]] [[Ҡарғалытамаҡ|Ҡарғалы]] мәктәбе уҡытыусыһы; 1950 йылдан [[ВКП(б)]]-ның [[Ҡандра районы|Ҡандра район]], артабан [[КПСС]]-тың [[Туймазы]] ҡала комитеттарының бүлек мөдире; Туймазы ҡалаһы һәм районының «Ленинский путь» гәзитенең мөхәррир урынбаҫары, бүлек мөдире. 2-се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены|Ватан һуғышы]] (1985) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның Благовар районы Ҡарғалы ауылынан. * [[Вейс Мильда Яковлевна]] (1927), малсы, 1941-1982 йылдарҙа [[Архангел районы]] М. Горький исемендәге колхоз һауынсыһы. [[Ленин ордены|Ленин]] һәм [[Октябрь Революцияһы ордены|Октябрь революцияһы]] ордендары кавалеры, райондың почётлы гражданы (2005). * [[Байғәҙәмов Яхъя Мөхәмәтрәхим улы]] (1932), механизатор, рационализатор. 1946—1994 йылдарҙа [[Әбйәлил районы]] Шайморатов исемендәге колхоз тракторсыһы. Ленин ордены кавалеры (1957). Сығышы менән ошо райондың [[Яйҡар]] ауылынан. * [[Ишмөхәмәтов Айрат Исмәғил улы]] (1932—29.02.2004), ғалим-физиолог, [[Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы]]ның почётлы академигы (1995), медицина фәндәре докторы (1970), профессор (1980). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (2004), СССР-ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1971). Сығышы менән [[Өфө]] ҡалаһынан. * [[Осипов Денис Александрович]] (1957), ауыл хужалығы эшмәкәре. 1987 йылдан [[Мишкә районы]]ның Ленин исемендәге колхозы (хәҙер ауыл хужалығы артеле) рәйесе, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Антонов Леонид Андреевич]] (1938), тимер юл ветераны, йәмәғәт эшмәкәре. Куйбышев тимер юлы Башҡортостан территориаль идаралығының ветерандар советы рәйесе. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы тимер юлсыһы, [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған энергетигы. }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Пищальников Владислав Тимофеевич]] (1924—2012), [[Башҡортостан]] радио һәм телевидениеһының беренсе тауыш режиссёры. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1974). * [[Булат Рафиҡов]] (1934—26.04.1998), яҙыусы, журналист, йәмәғәт эшмәкәре. [[Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (1990), [[Рәсәй]]ҙең [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ ордены]] кавалеры (1994), [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1984). * [[Ширяев Леонид Андреевич]] (1939), ғалим-социолог. 1977—2011 йылдарҙа [[Өфө авиация институты]] һәм [[Өфө дәүләт авиация техник университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1992—2002 йылдарҙа Ватан тарихы һәм культурология кафедраһы мөдире. Социология фәндәре докторы (1992), профессор (1994). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (2000). Сығышы менән [[Ҡырмыҫҡалы районы]]ның [[Ивановка (Ҡырмыҫҡалы районы)|Ивановка]] ауылынан. * [[Марис Нәзиров]] (1949—3.02.2013), журналист һәм шағир. [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре]] (2004). }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:4 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1755]]: Никола Жак Конте, [[Франция]] рәссамы, [[Механика|механик]]. * [[1895]]: Софья Гиацинтова, [[театр]] һәм кино актёры, режиссёр, [[Педагогика|педагог]], [[СССР]]-ҙың халыҡ артисы (1955). * [[1901]]: [[Луи Армстронг]], [[АҠШ]]-тың джаз торбасыһы. * [[1905]]: Борис Александров, СССР һәм [[Рәсәй]] композиторы, хәрби дирижёр, СССР-ҙың халыҡ артисы (1958), [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1972), генерал-майор (1972). * [[1910]]: Уильям Шуман, АҠШ композиторы. * [[1914]]: Борис Ласкин, СССР [[Шиғриәт|шағиры]], сценарийҙар һәм йыр текстары авторы («Спят курганы тёмные» һ. б). * [[1945]]: Геннадий Бурбулис, СССР һәм Рәсәйҙең [[дәүләт]] эшмәкәре, [[сәйәсмән]]. * [[1945]]: Виктор Смирнов, СССР һәм Рәсәйҙең театр һәм кино актёры, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның халыҡ артисы (1992). * [[1955]]: Билли Боб Торнтон, АҠШ актёры, кинорежиссёр, сценарист һәм йырсы, «[[Оскар]]» кинопремияһы һәм башҡа бүләктәр эйәһе. * [[1961]]: [[Барак Обама]], АҠШ-тың 44-се президенты. * [[1970]]: Глеб Самойлов, СССР һәм Рәсәй [[рок-музыка]]нты, «The Matrixx» төркөмөнең хәҙерге һәм «Агата Кристи» төркөмөнең элекке солисы. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:4 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1875]]: [[Андерсен Ханс Кристиан]], [[Дания]] яҙыусыһы, шағиры, [[әкиәт]]тәр авторы. * [[1900]]: Исаак Ильич Левитан, [[Рәсәй империяһы]] рәссамы. * [[1905]]: Вальтер Флемминг (Walther Flemming), [[Германия]] анатомы, күҙәнәктең нәҫел материалдарын өйрәнеүсе цитогенетика фәненә нигеҙ һалыусы. * [[1944]]: [[Бачинский Кшиштоф Камиль|Кшишитоф Бачинский]], [[Польша]] шағиры. * [[1983]]: Юрий Борисович Левитан, [[СССР]] дикторы, РСФСР-ҙың (1973) һәм [[СССР]]-ҙың (1980) халыҡ артисы. [[Бөйөк Ватан һуғышы]] йылдарында «Совинформбюро» хәбәрҙәрен радионан уҡыусы. * [[1984]]: Роман Иринархович Тихомиров, [[СССР]] музыканты, кинорежиссёр һәм сценарист, РСФСР-ҙың халыҡ артисы. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|З04]] [[Категория:4 август]] 0lf6y8ipytaphtajis6h365qhhn2gzy 1147747 1147746 2022-07-30T07:37:05Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңы wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''4 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 216-сы ([[кәбисә йыл]]ында 217-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 149 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Кук утрауҙары}}: Конституция көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|Рәсәй}}: Спелеологтар көнө. * {{Флагификация|США}}: Яр буйы һаҡсылары көнө. * {{Флагификация|Украина}}: Хәрби-Һауа көстәре көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Тәвкилев Ҡотломөхәмәт Батыргәрәй улы]] (1850— ?), [[Өфө губернаһы]]нан [[Рәсәй империяһы]]ның 1—4-се саҡырылыш [[Дәүләт думаһы]] (1906—1917) депутаты. Дворян. Рәсәй мосолмандары иттифағы ағзаһы. 1877—1878 йылдарҙағы рус-төрөк һуғышында ҡатнашыусы, полковник. * [[Андрианов Денис Андрианович]] (1940), [[фән|ғалим]]-[[Агрономия|агроном]]. 1967 йылдан [[Башҡортостан ауыл хужалығы институты]] һәм [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]] уҡытыусыһы, 1975 йылдан — гидромелиорация һәм урман хужалығы, урман хужалығы, агрономия факультеттары деканы, 2005 йылдан — ректор ярҙамсыһы, 2006—2009 йылдарҙа профсоюз комитеты рәйесе. Ауыл хужалығы фәндәре кандидаты (1968), профессор (1999). [[Рәсәй Федерацияһы]] юғары мәктәбенең атҡаҙанған хеҙмәткәре (2011), Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2005). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мишкә районы]] [[Сурай (Мишкә районы)|Сурай]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Вәхитов Фәйез Фәтих улы]] (1916—15.07.2006), актёр, [[театр]] эшмәкәре. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1934—1940 йылдарҙа [[Ауырғазы колхоз-совхоз театры|Ауырғазы]] (хәҙерге [[Салауат башҡорт дәүләт драма театры]]) һәм Дүртөйлө колхоз-совхоз театрҙары актёры; 1946—1961 йылдарҙа хәҙерге [[Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры]] актёры, бер үк ваҡытта 1956—1961 һәм 1965—1968 йылдарҙа театр директоры. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1977). 1-се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены|Ватан һуғышы]] (1985) һәм ике [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1944, 1946) ордены кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Саҡмағош районы]] [[Таҫҡаҡлы]] ауылынан. * [[Усова Антонина Васильевна]] (1921—8.08.2014), [[фән|ғалим]]-педагог‑методист. 1951 йылдан хәҙерге Силәбе педагогия университеты уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1973—2006 йылдарҙа физика уҡытыу теорияһы һәм методикаһы кафедраһы мөдире). [[Рәсәй]] мәғариф академияһы академигы (1995), педагогия фәндәре докторы (1970), профессор (1973). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (1997), [[СССР]]‑ҙың мәғариф отличнигы (1978). [[Ленин ордены|Ленин]] (1971) һәм 2‑се дәрәжә «Ватан алдында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн» (2006) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Балаҡатай районы]] [[Ҡарлыхан]] ауылынан. * [[Шәмғолов Фәттәх Ғәфүрйән улы]] (1921—18.04.1945), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда батырҙарса һәләк булған яугир, уҡсылар полкы командиры урынбаҫары, майор. [[Советтар Союзы Геройы]] (1946, үлгәндән һуң). * [[Власенко Василий Тихонович]] (1946), [[Инженерлыҡ эше|инженер]]-[[Технология|технолог]], хужалыҡ эшмәкәре. 1975 йылдан [[Учалы тау-байыҡтырыу комбинаты]]ның яуаплы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1977—1990 йылдарҙа Учалы руднигының баш инженеры; 1994 йылдан (өҙөклөк менән) һәм 1999—2006 йылдарҙа Учалы ер аҫты руднигының участка начальнигы. СССР Министрҙар Советы премияһы лауреаты (1988).Сығышы менән хәҙерге [[Украина]]ның [[Киев өлкәһе]] Тетиев районы Софиполь ауылынан. * [[Ворошилова Наталия Николаевна]] (1946), хеҙмәт ветераны, ғалим-[[Микробиология|микробиолог]]. 1969 йылдан [[Өфө]]ләге «Иммунопрепарат» предприятиеһы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1978 йылдан лаборатория мөдире, 2002 йылдан — цех начальнигы. Медицина фәндәре докторы (1993), профессор (2000). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (1995), СССР-ҙың атҡаҙанған уйлап табыусыһы (1985) һәм һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1982). Сығышы менән Өфө ҡалаһынан. * [[Әйүпов Рәмил Исмәғил улы]] (1946), [[спорт]] ветераны, тренер. 1983—1988 йылдарҙа [[фехтование]] буйынса СССР йыйылма командаһы тренеры. 1996 йылдан олимпия резервының 23-сө, 2011 йылдан — 19-сы балалар-үҫмерҙәр махсус спорт мәктәбе, 2016 йылдан — фехтование буйынса олимпия резервы спорт мәктәбе тренеры. СССР-ҙың (1991) һәм [[РСФСР]]-ҙың (1988) атҡаҙанған тренеры, Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған физик культура хеҙмәткәре (1989). СССР-ҙың спорт мастеры (1966). Үҫмер спортсылар араһында РСФСР чемпионы (1966). Бөтә Рәсәй йәйге спорт төрҙәре буйынса тренерҙар смотр конкурсы еңеүсеһе (1987). [[«Башҡортостан Республикаһында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн» ордены|«Башҡортостан Республикаһында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн»]] (2016) һәм [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы]] (2004) ордендары кавалеры. Сығышы менән Өфө ҡалаһынан. * [[Дмитриев Дмитрий Михайлович]] (1961), ғалим-хирург, йәмәғәтсе. 1987 йылдан (өҙөклөк менән) Өфөнөң 18-се дауаханаһы табибы, 1999—2006 йылдарҙа — баш табип. Башҡортостан Республикаһының өсөнсө саҡырылыш (2003—2008) [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Медицина фәндәре докторы (2003). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (2001). Сығышы менән Өфө ҡалаһынан. * [[Әхмәтшин Ильяс Рәмил улы]] (1986), спортсы, [[саңғы]]сы. Полиатлон (2011) һәм [[Саңғы спорты|саңғыла уҙышыу]] (2012) буйынса [[Рәсәй]]ҙең спорт мастеры. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Дивеев Әмир Ғәбдрахман улы]] (1922—98.11.199), [[Педагогика|педагог]], [[КПСС|партия]] органдары хеҙмәткәре, [[Журналистика|журналист]]. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1946 йылдан [[Благовар районы]] [[Ҡарғалытамаҡ|Ҡарғалы]] мәктәбе уҡытыусыһы; 1950 йылдан [[ВКП(б)]]-ның [[Ҡандра районы|Ҡандра район]], артабан [[КПСС]]-тың [[Туймазы]] ҡала комитеттарының бүлек мөдире; Туймазы ҡалаһы һәм районының «Ленинский путь» гәзитенең мөхәррир урынбаҫары, бүлек мөдире. 2-се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены|Ватан һуғышы]] (1985) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның Благовар районы Ҡарғалы ауылынан. * [[Вейс Мильда Яковлевна]] (1927), малсы, 1941-1982 йылдарҙа [[Архангел районы]] М. Горький исемендәге колхоз һауынсыһы. [[Ленин ордены|Ленин]] һәм [[Октябрь Революцияһы ордены|Октябрь революцияһы]] ордендары кавалеры, райондың почётлы гражданы (2005). * [[Байғәҙәмов Яхъя Мөхәмәтрәхим улы]] (1932), механизатор, рационализатор. 1946—1994 йылдарҙа [[Әбйәлил районы]] Шайморатов исемендәге колхоз тракторсыһы. Ленин ордены кавалеры (1957). Сығышы менән ошо райондың [[Яйҡар]] ауылынан. * [[Ишмөхәмәтов Айрат Исмәғил улы]] (1932—29.02.2004), ғалим-физиолог, [[Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы]]ның почётлы академигы (1995), медицина фәндәре докторы (1970), профессор (1980). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (2004), СССР-ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1971). Сығышы менән [[Өфө]] ҡалаһынан. * Сөләймәнова Гөлнисә Абдрахман ҡыҙы (1937), педагог. 1957—1994 йылдарҙа Әбйәлил районы Байым урта мәктәбе уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1964—1981 йылдарҙа директорҙың уҡытыу-тәрбиә эштәре буйына урынбаҫары. РСФСР-ҙың атҡаҙанған уҡытыусыһы (1978) һәм халыҡ мәғарифы отличнигы (1969). Сығышы менән ошо райондың Яңы Балапан ауылынан. * [[Осипов Денис Александрович]] (1957), ауыл хужалығы эшмәкәре. 1987 йылдан [[Мишкә районы]]ның Ленин исемендәге колхозы (хәҙер ауыл хужалығы артеле) рәйесе, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Антонов Леонид Андреевич]] (1938), тимер юл ветераны, йәмәғәт эшмәкәре. Куйбышев тимер юлы Башҡортостан территориаль идаралығының ветерандар советы рәйесе. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы тимер юлсыһы, [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған энергетигы. }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Пищальников Владислав Тимофеевич]] (1924—2012), [[Башҡортостан]] радио һәм телевидениеһының беренсе тауыш режиссёры. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1974). * [[Булат Рафиҡов]] (1934—26.04.1998), яҙыусы, журналист, йәмәғәт эшмәкәре. [[Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (1990), [[Рәсәй]]ҙең [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ ордены]] кавалеры (1994), [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1984). * [[Ширяев Леонид Андреевич]] (1939), ғалим-социолог. 1977—2011 йылдарҙа [[Өфө авиация институты]] һәм [[Өфө дәүләт авиация техник университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1992—2002 йылдарҙа Ватан тарихы һәм культурология кафедраһы мөдире. Социология фәндәре докторы (1992), профессор (1994). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (2000). Сығышы менән [[Ҡырмыҫҡалы районы]]ның [[Ивановка (Ҡырмыҫҡалы районы)|Ивановка]] ауылынан. * [[Марис Нәзиров]] (1949—3.02.2013), журналист һәм шағир. [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре]] (2004). }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:4 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1755]]: Никола Жак Конте, [[Франция]] рәссамы, [[Механика|механик]]. * [[1895]]: Софья Гиацинтова, [[театр]] һәм кино актёры, режиссёр, [[Педагогика|педагог]], [[СССР]]-ҙың халыҡ артисы (1955). * [[1901]]: [[Луи Армстронг]], [[АҠШ]]-тың джаз торбасыһы. * [[1905]]: Борис Александров, СССР һәм [[Рәсәй]] композиторы, хәрби дирижёр, СССР-ҙың халыҡ артисы (1958), [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1972), генерал-майор (1972). * [[1910]]: Уильям Шуман, АҠШ композиторы. * [[1914]]: Борис Ласкин, СССР [[Шиғриәт|шағиры]], сценарийҙар һәм йыр текстары авторы («Спят курганы тёмные» һ. б). * [[1945]]: Геннадий Бурбулис, СССР һәм Рәсәйҙең [[дәүләт]] эшмәкәре, [[сәйәсмән]]. * [[1945]]: Виктор Смирнов, СССР һәм Рәсәйҙең театр һәм кино актёры, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның халыҡ артисы (1992). * [[1955]]: Билли Боб Торнтон, АҠШ актёры, кинорежиссёр, сценарист һәм йырсы, «[[Оскар]]» кинопремияһы һәм башҡа бүләктәр эйәһе. * [[1961]]: [[Барак Обама]], АҠШ-тың 44-се президенты. * [[1970]]: Глеб Самойлов, СССР һәм Рәсәй [[рок-музыка]]нты, «The Matrixx» төркөмөнең хәҙерге һәм «Агата Кристи» төркөмөнең элекке солисы. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:4 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1875]]: [[Андерсен Ханс Кристиан]], [[Дания]] яҙыусыһы, шағиры, [[әкиәт]]тәр авторы. * [[1900]]: Исаак Ильич Левитан, [[Рәсәй империяһы]] рәссамы. * [[1905]]: Вальтер Флемминг (Walther Flemming), [[Германия]] анатомы, күҙәнәктең нәҫел материалдарын өйрәнеүсе цитогенетика фәненә нигеҙ һалыусы. * [[1944]]: [[Бачинский Кшиштоф Камиль|Кшишитоф Бачинский]], [[Польша]] шағиры. * [[1983]]: Юрий Борисович Левитан, [[СССР]] дикторы, РСФСР-ҙың (1973) һәм [[СССР]]-ҙың (1980) халыҡ артисы. [[Бөйөк Ватан һуғышы]] йылдарында «Совинформбюро» хәбәрҙәрен радионан уҡыусы. * [[1984]]: Роман Иринархович Тихомиров, [[СССР]] музыканты, кинорежиссёр һәм сценарист, РСФСР-ҙың халыҡ артисы. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|З04]] [[Категория:4 август]] rxttn0lxzuo27mxwohwt391i6q2ooe8 1147748 1147747 2022-07-30T07:38:13Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ күренеште төҙәтеү wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''4 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 216-сы ([[кәбисә йыл]]ында 217-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 149 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Кук утрауҙары}}: Конституция көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|Рәсәй}}: Спелеологтар көнө. * {{Флагификация|США}}: Яр буйы һаҡсылары көнө. * {{Флагификация|Украина}}: Хәрби-Һауа көстәре көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Тәвкилев Ҡотломөхәмәт Батыргәрәй улы]] (1850— ?), [[Өфө губернаһы]]нан [[Рәсәй империяһы]]ның 1—4-се саҡырылыш [[Дәүләт думаһы]] (1906—1917) депутаты. Дворян. Рәсәй мосолмандары иттифағы ағзаһы. 1877—1878 йылдарҙағы рус-төрөк һуғышында ҡатнашыусы, полковник. * [[Андрианов Денис Андрианович]] (1940), [[фән|ғалим]]-[[Агрономия|агроном]]. 1967 йылдан [[Башҡортостан ауыл хужалығы институты]] һәм [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]] уҡытыусыһы, 1975 йылдан — гидромелиорация һәм урман хужалығы, урман хужалығы, агрономия факультеттары деканы, 2005 йылдан — ректор ярҙамсыһы, 2006—2009 йылдарҙа профсоюз комитеты рәйесе. Ауыл хужалығы фәндәре кандидаты (1968), профессор (1999). [[Рәсәй Федерацияһы]] юғары мәктәбенең атҡаҙанған хеҙмәткәре (2011), Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2005). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мишкә районы]] [[Сурай (Мишкә районы)|Сурай]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Вәхитов Фәйез Фәтих улы]] (1916—15.07.2006), актёр, [[театр]] эшмәкәре. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1934—1940 йылдарҙа [[Ауырғазы колхоз-совхоз театры|Ауырғазы]] (хәҙерге [[Салауат башҡорт дәүләт драма театры]]) һәм Дүртөйлө колхоз-совхоз театрҙары актёры; 1946—1961 йылдарҙа хәҙерге [[Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры]] актёры, бер үк ваҡытта 1956—1961 һәм 1965—1968 йылдарҙа театр директоры. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1977). 1-се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены|Ватан һуғышы]] (1985) һәм ике [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1944, 1946) ордены кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Саҡмағош районы]] [[Таҫҡаҡлы]] ауылынан. * [[Усова Антонина Васильевна]] (1921—8.08.2014), [[фән|ғалим]]-педагог‑методист. 1951 йылдан хәҙерге Силәбе педагогия университеты уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1973—2006 йылдарҙа физика уҡытыу теорияһы һәм методикаһы кафедраһы мөдире). [[Рәсәй]] мәғариф академияһы академигы (1995), педагогия фәндәре докторы (1970), профессор (1973). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (1997), [[СССР]]‑ҙың мәғариф отличнигы (1978). [[Ленин ордены|Ленин]] (1971) һәм 2‑се дәрәжә «Ватан алдында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн» (2006) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Балаҡатай районы]] [[Ҡарлыхан]] ауылынан. * [[Шәмғолов Фәттәх Ғәфүрйән улы]] (1921—18.04.1945), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда батырҙарса һәләк булған яугир, уҡсылар полкы командиры урынбаҫары, майор. [[Советтар Союзы Геройы]] (1946, үлгәндән һуң). * [[Власенко Василий Тихонович]] (1946), [[Инженерлыҡ эше|инженер]]-[[Технология|технолог]], хужалыҡ эшмәкәре. 1975 йылдан [[Учалы тау-байыҡтырыу комбинаты]]ның яуаплы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1977—1990 йылдарҙа Учалы руднигының баш инженеры; 1994 йылдан (өҙөклөк менән) һәм 1999—2006 йылдарҙа Учалы ер аҫты руднигының участка начальнигы. СССР Министрҙар Советы премияһы лауреаты (1988).Сығышы менән хәҙерге [[Украина]]ның [[Киев өлкәһе]] Тетиев районы Софиполь ауылынан. * [[Ворошилова Наталия Николаевна]] (1946), хеҙмәт ветераны, ғалим-[[Микробиология|микробиолог]]. 1969 йылдан [[Өфө]]ләге «Иммунопрепарат» предприятиеһы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1978 йылдан лаборатория мөдире, 2002 йылдан — цех начальнигы. Медицина фәндәре докторы (1993), профессор (2000). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (1995), СССР-ҙың атҡаҙанған уйлап табыусыһы (1985) һәм һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1982). Сығышы менән Өфө ҡалаһынан. * [[Әйүпов Рәмил Исмәғил улы]] (1946), [[спорт]] ветераны, тренер. 1983—1988 йылдарҙа [[фехтование]] буйынса СССР йыйылма командаһы тренеры. 1996 йылдан олимпия резервының 23-сө, 2011 йылдан — 19-сы балалар-үҫмерҙәр махсус спорт мәктәбе, 2016 йылдан — фехтование буйынса олимпия резервы спорт мәктәбе тренеры. СССР-ҙың (1991) һәм [[РСФСР]]-ҙың (1988) атҡаҙанған тренеры, Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған физик культура хеҙмәткәре (1989). СССР-ҙың спорт мастеры (1966). Үҫмер спортсылар араһында РСФСР чемпионы (1966). Бөтә Рәсәй йәйге спорт төрҙәре буйынса тренерҙар смотр конкурсы еңеүсеһе (1987). [[«Башҡортостан Республикаһында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн» ордены|«Башҡортостан Республикаһында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн»]] (2016) һәм [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы]] (2004) ордендары кавалеры. Сығышы менән Өфө ҡалаһынан. * [[Дмитриев Дмитрий Михайлович]] (1961), ғалим-хирург, йәмәғәтсе. 1987 йылдан (өҙөклөк менән) Өфөнөң 18-се дауаханаһы табибы, 1999—2006 йылдарҙа — баш табип. Башҡортостан Республикаһының өсөнсө саҡырылыш (2003—2008) [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Медицина фәндәре докторы (2003). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (2001). Сығышы менән Өфө ҡалаһынан. * [[Әхмәтшин Ильяс Рәмил улы]] (1986), спортсы, [[саңғы]]сы. Полиатлон (2011) һәм [[Саңғы спорты|саңғыла уҙышыу]] (2012) буйынса [[Рәсәй]]ҙең спорт мастеры. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Дивеев Әмир Ғәбдрахман улы]] (1922—98.11.199), [[Педагогика|педагог]], [[КПСС|партия]] органдары хеҙмәткәре, [[Журналистика|журналист]]. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1946 йылдан [[Благовар районы]] [[Ҡарғалытамаҡ|Ҡарғалы]] мәктәбе уҡытыусыһы; 1950 йылдан [[ВКП(б)]]-ның [[Ҡандра районы|Ҡандра район]], артабан [[КПСС]]-тың [[Туймазы]] ҡала комитеттарының бүлек мөдире; Туймазы ҡалаһы һәм районының «Ленинский путь» гәзитенең мөхәррир урынбаҫары, бүлек мөдире. 2-се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены|Ватан һуғышы]] (1985) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның Благовар районы Ҡарғалы ауылынан. * [[Вейс Мильда Яковлевна]] (1927), малсы, 1941-1982 йылдарҙа [[Архангел районы]] М. Горький исемендәге колхоз һауынсыһы. [[Ленин ордены|Ленин]] һәм [[Октябрь Революцияһы ордены|Октябрь революцияһы]] ордендары кавалеры, райондың почётлы гражданы (2005). * [[Байғәҙәмов Яхъя Мөхәмәтрәхим улы]] (1932), механизатор, рационализатор. 1946—1994 йылдарҙа [[Әбйәлил районы]] Шайморатов исемендәге колхоз тракторсыһы. Ленин ордены кавалеры (1957). Сығышы менән ошо райондың [[Яйҡар]] ауылынан. * [[Ишмөхәмәтов Айрат Исмәғил улы]] (1932—29.02.2004), ғалим-физиолог, [[Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы]]ның почётлы академигы (1995), медицина фәндәре докторы (1970), профессор (1980). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (2004), СССР-ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1971). Сығышы менән [[Өфө]] ҡалаһынан. * [[Сөләймәнова Гөлнисә Абдрахман ҡыҙы]] (1937), педагог. 1957—1994 йылдарҙа Әбйәлил районы [[Байым (Әбйәлил районы)|Байым]] урта мәктәбе уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1964—1981 йылдарҙа директорҙың уҡытыу-тәрбиә эштәре буйына урынбаҫары. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған уҡытыусыһы (1978) һәм халыҡ мәғарифы отличнигы (1969). Сығышы менән ошо райондың [[Яңы Балапан]] ауылынан. * [[Осипов Денис Александрович]] (1957), ауыл хужалығы эшмәкәре. 1987 йылдан [[Мишкә районы]]ның Ленин исемендәге колхозы (хәҙер ауыл хужалығы артеле) рәйесе, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Антонов Леонид Андреевич]] (1938), тимер юл ветераны, йәмәғәт эшмәкәре. Куйбышев тимер юлы Башҡортостан территориаль идаралығының ветерандар советы рәйесе. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы тимер юлсыһы, [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған энергетигы. }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Пищальников Владислав Тимофеевич]] (1924—2012), [[Башҡортостан]] радио һәм телевидениеһының беренсе тауыш режиссёры. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1974). * [[Булат Рафиҡов]] (1934—26.04.1998), яҙыусы, журналист, йәмәғәт эшмәкәре. [[Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (1990), [[Рәсәй]]ҙең [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ ордены]] кавалеры (1994), [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1984). * [[Ширяев Леонид Андреевич]] (1939), ғалим-социолог. 1977—2011 йылдарҙа [[Өфө авиация институты]] һәм [[Өфө дәүләт авиация техник университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1992—2002 йылдарҙа Ватан тарихы һәм культурология кафедраһы мөдире. Социология фәндәре докторы (1992), профессор (1994). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (2000). Сығышы менән [[Ҡырмыҫҡалы районы]]ның [[Ивановка (Ҡырмыҫҡалы районы)|Ивановка]] ауылынан. * [[Марис Нәзиров]] (1949—3.02.2013), журналист һәм шағир. [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре]] (2004). }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:4 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1755]]: Никола Жак Конте, [[Франция]] рәссамы, [[Механика|механик]]. * [[1895]]: Софья Гиацинтова, [[театр]] һәм кино актёры, режиссёр, [[Педагогика|педагог]], [[СССР]]-ҙың халыҡ артисы (1955). * [[1901]]: [[Луи Армстронг]], [[АҠШ]]-тың джаз торбасыһы. * [[1905]]: Борис Александров, СССР һәм [[Рәсәй]] композиторы, хәрби дирижёр, СССР-ҙың халыҡ артисы (1958), [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1972), генерал-майор (1972). * [[1910]]: Уильям Шуман, АҠШ композиторы. * [[1914]]: Борис Ласкин, СССР [[Шиғриәт|шағиры]], сценарийҙар һәм йыр текстары авторы («Спят курганы тёмные» һ. б). * [[1945]]: Геннадий Бурбулис, СССР һәм Рәсәйҙең [[дәүләт]] эшмәкәре, [[сәйәсмән]]. * [[1945]]: Виктор Смирнов, СССР һәм Рәсәйҙең театр һәм кино актёры, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның халыҡ артисы (1992). * [[1955]]: Билли Боб Торнтон, АҠШ актёры, кинорежиссёр, сценарист һәм йырсы, «[[Оскар]]» кинопремияһы һәм башҡа бүләктәр эйәһе. * [[1961]]: [[Барак Обама]], АҠШ-тың 44-се президенты. * [[1970]]: Глеб Самойлов, СССР һәм Рәсәй [[рок-музыка]]нты, «The Matrixx» төркөмөнең хәҙерге һәм «Агата Кристи» төркөмөнең элекке солисы. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:4 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1875]]: [[Андерсен Ханс Кристиан]], [[Дания]] яҙыусыһы, шағиры, [[әкиәт]]тәр авторы. * [[1900]]: Исаак Ильич Левитан, [[Рәсәй империяһы]] рәссамы. * [[1905]]: Вальтер Флемминг (Walther Flemming), [[Германия]] анатомы, күҙәнәктең нәҫел материалдарын өйрәнеүсе цитогенетика фәненә нигеҙ һалыусы. * [[1944]]: [[Бачинский Кшиштоф Камиль|Кшишитоф Бачинский]], [[Польша]] шағиры. * [[1983]]: Юрий Борисович Левитан, [[СССР]] дикторы, РСФСР-ҙың (1973) һәм [[СССР]]-ҙың (1980) халыҡ артисы. [[Бөйөк Ватан һуғышы]] йылдарында «Совинформбюро» хәбәрҙәрен радионан уҡыусы. * [[1984]]: Роман Иринархович Тихомиров, [[СССР]] музыканты, кинорежиссёр һәм сценарист, РСФСР-ҙың халыҡ артисы. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|З04]] [[Категория:4 август]] el7ecj0i8ccc4cj6kl8xtr9oirj6v2e 1147749 1147748 2022-07-30T07:41:39Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ яңыртыу (мәғлүмәттәрҙе) wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''4 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 216-сы ([[кәбисә йыл]]ында 217-се) көнө. Йыл аҙағына тиклем 149 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Кук утрауҙары}}: Конституция көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|Рәсәй}}: Спелеологтар көнө. * {{Флагификация|США}}: Яр буйы һаҡсылары көнө. * {{Флагификация|Украина}}: Хәрби-Һауа көстәре көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Тәвкилев Ҡотломөхәмәт Батыргәрәй улы]] (1850— ?), [[Өфө губернаһы]]нан [[Рәсәй империяһы]]ның 1—4-се саҡырылыш [[Дәүләт думаһы]] (1906—1917) депутаты. Дворян. Рәсәй мосолмандары иттифағы ағзаһы. 1877—1878 йылдарҙағы рус-төрөк һуғышында ҡатнашыусы, полковник. * [[Андрианов Денис Андрианович]] (1940), [[фән|ғалим]]-[[Агрономия|агроном]]. 1967 йылдан [[Башҡортостан ауыл хужалығы институты]] һәм [[Башҡорт дәүләт аграр университеты]] уҡытыусыһы, 1975 йылдан — гидромелиорация һәм урман хужалығы, урман хужалығы, агрономия факультеттары деканы, 2005 йылдан — ректор ярҙамсыһы, 2006—2009 йылдарҙа профсоюз комитеты рәйесе. Ауыл хужалығы фәндәре кандидаты (1968), профессор (1999). [[Рәсәй Федерацияһы]] юғары мәктәбенең атҡаҙанған хеҙмәткәре (2011), Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2005). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мишкә районы]] [[Сурай (Мишкә районы)|Сурай]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Вәхитов Фәйез Фәтих улы]] (1916—15.07.2006), актёр, [[театр]] эшмәкәре. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1934—1940 йылдарҙа [[Ауырғазы колхоз-совхоз театры|Ауырғазы]] (хәҙерге [[Салауат башҡорт дәүләт драма театры]]) һәм Дүртөйлө колхоз-совхоз театрҙары актёры; 1946—1961 йылдарҙа хәҙерге [[Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры]] актёры, бер үк ваҡытта 1956—1961 һәм 1965—1968 йылдарҙа театр директоры. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1977). 1-се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены|Ватан һуғышы]] (1985) һәм ике [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1944, 1946) ордены кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Саҡмағош районы]] [[Таҫҡаҡлы]] ауылынан. * [[Усова Антонина Васильевна]] (1921—8.08.2014), [[фән|ғалим]]-педагог‑методист. 1951 йылдан хәҙерге Силәбе педагогия университеты уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1973—2006 йылдарҙа физика уҡытыу теорияһы һәм методикаһы кафедраһы мөдире). [[Рәсәй]] мәғариф академияһы академигы (1995), педагогия фәндәре докторы (1970), профессор (1973). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (1997), [[СССР]]‑ҙың мәғариф отличнигы (1978). [[Ленин ордены|Ленин]] (1971) һәм 2‑се дәрәжә «Ватан алдында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн» (2006) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Балаҡатай районы]] [[Ҡарлыхан]] ауылынан. * [[Шәмғолов Фәттәх Ғәфүрйән улы]] (1921—18.04.1945), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда батырҙарса һәләк булған яугир, уҡсылар полкы командиры урынбаҫары, майор. [[Советтар Союзы Геройы]] (1946, үлгәндән һуң). * [[Власенко Василий Тихонович]] (1946), [[Инженерлыҡ эше|инженер]]-[[Технология|технолог]], хужалыҡ эшмәкәре. 1975 йылдан [[Учалы тау-байыҡтырыу комбинаты]]ның яуаплы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1977—1990 йылдарҙа Учалы руднигының баш инженеры; 1994 йылдан (өҙөклөк менән) һәм 1999—2006 йылдарҙа Учалы ер аҫты руднигының участка начальнигы. СССР Министрҙар Советы премияһы лауреаты (1988).Сығышы менән хәҙерге [[Украина]]ның [[Киев өлкәһе]] Тетиев районы Софиполь ауылынан. * [[Ворошилова Наталия Николаевна]] (1946), хеҙмәт ветераны, ғалим-[[Микробиология|микробиолог]]. 1969 йылдан [[Өфө]]ләге «Иммунопрепарат» предприятиеһы хеҙмәткәре, шул иҫәптән 1978 йылдан лаборатория мөдире, 2002 йылдан — цех начальнигы. Медицина фәндәре докторы (1993), профессор (2000). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (1995), СССР-ҙың атҡаҙанған уйлап табыусыһы (1985) һәм һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1982). Сығышы менән Өфө ҡалаһынан. * [[Әйүпов Рәмил Исмәғил улы]] (1946), [[спорт]] ветераны, тренер. 1983—1988 йылдарҙа [[фехтование]] буйынса СССР йыйылма командаһы тренеры. 1996 йылдан олимпия резервының 23-сө, 2011 йылдан — 19-сы балалар-үҫмерҙәр махсус спорт мәктәбе, 2016 йылдан — фехтование буйынса олимпия резервы спорт мәктәбе тренеры. СССР-ҙың (1991) һәм [[РСФСР]]-ҙың (1988) атҡаҙанған тренеры, Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған физик культура хеҙмәткәре (1989). СССР-ҙың спорт мастеры (1966). Үҫмер спортсылар араһында РСФСР чемпионы (1966). Бөтә Рәсәй йәйге спорт төрҙәре буйынса тренерҙар смотр конкурсы еңеүсеһе (1987). [[«Башҡортостан Республикаһында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн» ордены|«Башҡортостан Республикаһында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн»]] (2016) һәм [[Халыҡтар дуҫлығы ордены (Башҡортостан)|Халыҡтар дуҫлығы]] (2004) ордендары кавалеры. Сығышы менән Өфө ҡалаһынан. * [[Дмитриев Дмитрий Михайлович]] (1961), ғалим-хирург, йәмәғәтсе. 1987 йылдан (өҙөклөк менән) Өфөнөң 18-се дауаханаһы табибы, 1999—2006 йылдарҙа — баш табип. Башҡортостан Республикаһының өсөнсө саҡырылыш (2003—2008) [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Медицина фәндәре докторы (2003). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (2001). Сығышы менән Өфө ҡалаһынан. * [[Әхмәтшин Ильяс Рәмил улы]] (1986), спортсы, [[саңғы]]сы. Полиатлон (2011) һәм [[Саңғы спорты|саңғыла уҙышыу]] (2012) буйынса [[Рәсәй]]ҙең спорт мастеры. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Дивеев Әмир Ғәбдрахман улы]] (1922—98.11.199), [[Педагогика|педагог]], [[КПСС|партия]] органдары хеҙмәткәре, [[Журналистика|журналист]]. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1946 йылдан [[Благовар районы]] [[Ҡарғалытамаҡ|Ҡарғалы]] мәктәбе уҡытыусыһы; 1950 йылдан [[ВКП(б)]]-ның [[Ҡандра районы|Ҡандра район]], артабан [[КПСС]]-тың [[Туймазы]] ҡала комитеттарының бүлек мөдире; Туймазы ҡалаһы һәм районының «Ленинский путь» гәзитенең мөхәррир урынбаҫары, бүлек мөдире. 2-се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены|Ватан һуғышы]] (1985) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның Благовар районы Ҡарғалы ауылынан. * [[Вейс Мильда Яковлевна]] (1927), [[Малсылыҡ|малсы]], 1941-1982 йылдарҙа [[Архангел районы]] М. Горький исемендәге колхоз һауынсыһы. [[Ленин ордены|Ленин]] һәм [[Октябрь Революцияһы ордены|Октябрь революцияһы]] ордендары кавалеры, райондың почётлы гражданы (2005). * [[Байғәҙәмов Яхъя Мөхәмәтрәхим улы]] (1932), механизатор, рационализатор. 1946—1994 йылдарҙа [[Әбйәлил районы]] Шайморатов исемендәге колхоз тракторсыһы. Ленин ордены кавалеры (1957). Сығышы менән ошо райондың [[Яйҡар]] ауылынан. * [[Ишмөхәмәтов Айрат Исмәғил улы]] (1932—29.02.2004), [[фән|ғалим]]-[[Физиология|физиолог]]. [[Мәскәү]] ҡалаһындағы Н. В. Склифосовский исемендәге Ашығыс медицина ярҙамы ғилми-тикшеренеү институтының клиник физиология, радиоизотоп диагностика һәм компьютер томографияһы бүлегенең (лабораторияһының) элекке мөдире. [[Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы]]ның почётлы академигы (1995), медицина фәндәре докторы (1970), профессор (1980). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (2004), [[СССР]]-ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы (1971). Сығышы менән [[Өфө]] ҡалаһынан. * [[Сөләймәнова Гөлнисә Абдрахман ҡыҙы]] (1937), педагог. 1957—1994 йылдарҙа Әбйәлил районы [[Байым (Әбйәлил районы)|Байым]] урта мәктәбе уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1964—1981 йылдарҙа директорҙың уҡытыу-тәрбиә эштәре буйына урынбаҫары. [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған уҡытыусыһы (1978) һәм халыҡ мәғарифы отличнигы (1969). Сығышы менән ошо райондың [[Яңы Балапан]] ауылынан. * [[Осипов Денис Александрович]] (1957), ауыл хужалығы эшмәкәре. 1987 йылдан [[Мишкә районы]]ның Ленин исемендәге колхозы (хәҙер ауыл хужалығы артеле) рәйесе, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Антонов Леонид Андреевич]] (1938), тимер юл ветераны, йәмәғәт эшмәкәре. Куйбышев тимер юлы Башҡортостан территориаль идаралығының ветерандар советы рәйесе. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы тимер юлсыһы, [[Башҡортостан]]дың атҡаҙанған энергетигы. }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Пищальников Владислав Тимофеевич]] (1924—2012), [[Башҡортостан]] радио һәм телевидениеһының беренсе тауыш режиссёры. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1974). * [[Булат Рафиҡов]] (1934—26.04.1998), яҙыусы, журналист, йәмәғәт эшмәкәре. [[Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] лауреаты (1990), [[Рәсәй]]ҙең [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ ордены]] кавалеры (1994), [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1984). * [[Ширяев Леонид Андреевич]] (1939), ғалим-социолог. 1977—2011 йылдарҙа [[Өфө авиация институты]] һәм [[Өфө дәүләт авиация техник университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1992—2002 йылдарҙа Ватан тарихы һәм культурология кафедраһы мөдире. Социология фәндәре докторы (1992), профессор (1994). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (2000). Сығышы менән [[Ҡырмыҫҡалы районы]]ның [[Ивановка (Ҡырмыҫҡалы районы)|Ивановка]] ауылынан. * [[Марис Нәзиров]] (1949—3.02.2013), журналист һәм шағир. [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған матбуғат һәм киң мәғлүмәт хеҙмәткәре]] (2004). }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:4 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1755]]: Никола Жак Конте, [[Франция]] рәссамы, [[Механика|механик]]. * [[1895]]: Софья Гиацинтова, [[театр]] һәм кино актёры, режиссёр, [[Педагогика|педагог]], [[СССР]]-ҙың халыҡ артисы (1955). * [[1901]]: [[Луи Армстронг]], [[АҠШ]]-тың джаз торбасыһы. * [[1905]]: Борис Александров, СССР һәм [[Рәсәй]] композиторы, хәрби дирижёр, СССР-ҙың халыҡ артисы (1958), [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1972), генерал-майор (1972). * [[1910]]: Уильям Шуман, АҠШ композиторы. * [[1914]]: Борис Ласкин, СССР [[Шиғриәт|шағиры]], сценарийҙар һәм йыр текстары авторы («Спят курганы тёмные» һ. б). * [[1945]]: Геннадий Бурбулис, СССР һәм Рәсәйҙең [[дәүләт]] эшмәкәре, [[сәйәсмән]]. * [[1945]]: Виктор Смирнов, СССР һәм Рәсәйҙең театр һәм кино актёры, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның халыҡ артисы (1992). * [[1955]]: Билли Боб Торнтон, АҠШ актёры, кинорежиссёр, сценарист һәм йырсы, «[[Оскар]]» кинопремияһы һәм башҡа бүләктәр эйәһе. * [[1961]]: [[Барак Обама]], АҠШ-тың 44-се президенты. * [[1970]]: Глеб Самойлов, СССР һәм Рәсәй [[рок-музыка]]нты, «The Matrixx» төркөмөнең хәҙерге һәм «Агата Кристи» төркөмөнең элекке солисы. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:4 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1875]]: [[Андерсен Ханс Кристиан]], [[Дания]] яҙыусыһы, шағиры, [[әкиәт]]тәр авторы. * [[1900]]: Исаак Ильич Левитан, [[Рәсәй империяһы]] рәссамы. * [[1905]]: Вальтер Флемминг (Walther Flemming), [[Германия]] анатомы, күҙәнәктең нәҫел материалдарын өйрәнеүсе цитогенетика фәненә нигеҙ һалыусы. * [[1944]]: [[Бачинский Кшиштоф Камиль|Кшишитоф Бачинский]], [[Польша]] шағиры. * [[1983]]: Юрий Борисович Левитан, [[СССР]] дикторы, РСФСР-ҙың (1973) һәм [[СССР]]-ҙың (1980) халыҡ артисы. [[Бөйөк Ватан һуғышы]] йылдарында «Совинформбюро» хәбәрҙәрен радионан уҡыусы. * [[1984]]: Роман Иринархович Тихомиров, [[СССР]] музыканты, кинорежиссёр һәм сценарист, РСФСР-ҙың халыҡ артисы. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|З04]] [[Категория:4 август]] fkjlh7exegw4pb4rrcpzqyrwkhwyqlz 10 77245 1147713 500276 2022-07-30T05:03:44Z Minorax 25029 vva wikitext text/x-wiki <includeonly><imagemap>File:Order of Saint Anna ribbon bar.svg|border|40px|III дәрәжә Изге Анна ордены default [[Изге Анна ордены|III дәрәжә Изге Анна ордены]] desc none</imagemap>{{Категория только в статьях|III дәрәжә Изге Анна ордены кавалерҙары|{{PAGENAME}}}}</includeonly><noinclude>{{doc}}[[Категория:Ҡалыптар:Наградалар:Рәсәй империяһы|Анна 3]]</noinclude> eugaju2i8nf1dc97szqekowv3sl70lv 1147718 1147713 2022-07-30T05:17:56Z Minorax 25029 fx wikitext text/x-wiki <includeonly><imagemap>File:RUS Imperial Order of Saint Anna ribbon.svg|border|40px|III дәрәжә Изге Анна ордены default [[Изге Анна ордены|III дәрәжә Изге Анна ордены]] desc none</imagemap>{{Категория только в статьях|III дәрәжә Изге Анна ордены кавалерҙары|{{PAGENAME}}}}</includeonly><noinclude>{{doc}}[[Категория:Ҡалыптар:Наградалар:Рәсәй империяһы|Анна 3]]</noinclude> 4hr4w5bjbymmolmuuohcokb1x1poxki 10 80643 1147714 500277 2022-07-30T05:03:47Z Minorax 25029 vva wikitext text/x-wiki <includeonly><imagemap>File:Order of Saint Anna ribbon bar.svg|border|40px|IV дәрәжә Изге Анна ордены default [[Изге Анна ордены|IV дәрәжә Изге Анна ордены]] desc none</imagemap>{{Категория только в статьях|IV дәрәжә Изге Анна ордены кавалерҙары|{{PAGENAME}}}}</includeonly><noinclude>{{doc}}[[Категория:Ҡалыптар:Наградалар:Рәсәй империяһы|Анны 4]]</noinclude> k49sj4oukzj4y19ot35sk1kfmtbr58q 1147719 1147714 2022-07-30T05:18:00Z Minorax 25029 fx wikitext text/x-wiki <includeonly><imagemap>File:RUS Imperial Order of Saint Anna ribbon.svg|border|40px|IV дәрәжә Изге Анна ордены default [[Изге Анна ордены|IV дәрәжә Изге Анна ордены]] desc none</imagemap>{{Категория только в статьях|IV дәрәжә Изге Анна ордены кавалерҙары|{{PAGENAME}}}}</includeonly><noinclude>{{doc}}[[Категория:Ҡалыптар:Наградалар:Рәсәй империяһы|Анны 4]]</noinclude> pu74mh662kdexpev9dindfmurq0k7mq 14 81040 1147681 500381 2022-07-30T04:29:09Z Minorax 25029 ([[c:GR|GR]]) [[File:Order of Saint Anne Ribbon.PNG]] → [[File:Order of Saint Anna ribbon bar.svg]] vva wikitext text/x-wiki [[Файл:Order of Saint Anna ribbon bar.svg|80px]] [[Категория:Изге Анна ордены кавалерҙары]] k7k0zeaxdkxm08bal5qyqq9v1sxxl0q 0 82188 1147675 769662 2022-07-30T04:25:25Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki '''Хәкимов''' — башҡорт ир-ат фамилияһы. Башҡа төрки халыҡтарҙа ла ҡулланыла. [[Хәким]] исеменән барлыҡҡа килгән. '''Хәкимова''' — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Фамилия == * [[Хәкимов Кәрим Әбдрәүеф улы]], Ҡыҙыл паша (1892—1938) — совет дипломаты һәм ижтимағи-сәйәси эшмәкәре. * [[Хәкимов Марат Нурый улы]] (1952) — дәүләт именлеге органдары ветераны, подполковник (1996). * [[Хәкимов Рафаэл Рөстәм улы]] — Рәсәй хоккейсыһы, ҡапҡасы. [[Металлург (хоккей клубы, Новокузнецк)|Новокузнецк ҡалаһының «Металлург» хоккей командаһы]] уйынсыҺы. * [[Хәкимов Рәмил Ғәрәф улы]] (1932—1999) — башҡорт яҙыусыһы, тәржемәсе, Салауат Юлаев исемендәге Дәүләт премияһы лауреаты (1976). * [[Хәкимов Түрйән Ниғмәтйән улы]] (1928—2014), [[ауыл хужалығы]] алдынғыһы, [[Ленин ордены|Ленин]], Октябрь революцияһы һәм [[Почёт Билдәһе ордены|Почёт Билдәһе]] ордендары кавалеры. Сығышы менән [[Ҡырмыҫҡалы районы]] [[Ибраһим (Ҡырмыҫҡалы районы)|Ибраһим]] ауылынан. * [[Хәкимов Әхиәр Хәсән улы]], [[Әхиәр Хәким]] (1929—2003) — башҡорт яҙыусыһы, тәржемәсе, тәнҡитсе; филология фәндәре кандидаты (1967); Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы; Салауат Юлаев исемендәге Дәүләт премияһы лауреаты (1984). == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Хәкимовтар]] {{Фамилиялаштар исемлеге}} 2o02g7h9sri1dz0azlwg4lfbvi52vrx 1147686 1147675 2022-07-30T04:36:32Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki '''Хәкимов''' — башҡорт ир-ат фамилияһы. Башҡа төрки халыҡтарҙа ла ҡулланыла. [[Хәким]] исеменән барлыҡҡа килгән. '''Хәкимова''' — башҡорт ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Фамилия == * [[Хәкимов Виктор Сәлим улы]] (1946) — ғалим-физик, йәмәғәтсе. * [[Хәкимов Кәрим Әбдрәүеф улы]], Ҡыҙыл паша (1892—1938) — совет дипломаты һәм ижтимағи-сәйәси эшмәкәре. * [[Хәкимов Марат Нурый улы]] (1952) — дәүләт именлеге органдары ветераны, подполковник (1996). * [[Хәкимов Милләт Ташбулат улы]] (1949—1993) — комсомол һәм партия органдары хеҙмәткәре. * [[Хәкимов Ниғмәтулла Ғиниәтулла улы]] (Ниғмәт Хәким) (1899—1937) — лингвист, төрҡиәтсе. * [[Хәкимов Рафаэл Рөстәм улы]] — Рәсәй хоккейсыһы, ҡапҡасы. [[Металлург (хоккей клубы, Новокузнецк)|Новокузнецк ҡалаһының «Металлург» хоккей командаһы]] уйынсыҺы. * [[Хәкимов Рөстәм Милләт улы]] (1972) — театр эшмәкәре, режиссёр. * [[Хәкимов Рәмил Ғәрәф улы]] (1932—1999) — башҡорт яҙыусыһы, тәржемәсе, Салауат Юлаев исемендәге Дәүләт премияһы лауреаты (1976). * [[Хәкимов Түрйән Ниғмәтйән улы]] (1928—2014), [[ауыл хужалығы]] алдынғыһы, [[Ленин ордены|Ленин]], Октябрь революцияһы һәм [[Почёт Билдәһе ордены|Почёт Билдәһе]] ордендары кавалеры. Сығышы менән [[Ҡырмыҫҡалы районы]] [[Ибраһим (Ҡырмыҫҡалы районы)|Ибраһим]] ауылынан. * [[Хәкимов Әхиәр Хәсән улы]], [[Әхиәр Хәким]] (1929—2003) — башҡорт яҙыусыһы, тәржемәсе, тәнҡитсе; филология фәндәре кандидаты (1967); Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы; Салауат Юлаев исемендәге Дәүләт премияһы лауреаты (1984). ---------------- * [[Хәкимова Римма Хәмит ҡыҙы]] (1971) — маммолог, терапевт. * [[Хәкимова Светлана Фәрит ҡыҙы]] (1963) — театр актёры. * [[Хәкимова Фәнүзә Әҡсән ҡыҙы]] (1972) — мәғариф хеҙмәткәре. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Кәрим Хәкимов музейы]] — музей. Башҡортостан Республикаһы Бишбүләк районы Дүсән ауылында урынлашҡан. {{Фамилиялаштар исемлеге}} qmvsckbz0uduaz4gx9csicl66onb9ib 0 96422 1147567 909942 2022-07-29T18:09:53Z EmausBot 2500 Робот: [[Зарипов Ғәбиҙулла Ғиндулла улы]] битенә икеле йүнәлтеүҙе төҙәтеү wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Зарипов Ғәбиҙулла Ғиндулла улы]] lv4mcjda5bzt9bj9mrqfe0ssguh7j0i 10 106038 1147721 671126 2022-07-30T05:48:27Z Minorax 25029 vva wikitext text/x-wiki <includeonly><imagemap>Image:Order of Glory Ribbon Bar.svg|border|40px|1 дәрәжәләге Георгий тәреһе desc none</imagemap>{{Категория только в статьях|Изге Георгий ордены билдәһе кавалерҙары|{{PAGENAME}}|nocat={{{nocat|}}}}}</includeonly><noinclude>{{doc}}[[Категория:Ҡалыптар:Наградалар:Рәсәй империяһы|Георгия1]]</noinclude> bo972akp9x5zpt2goh3yt5w22g28rgb 10 106040 1147722 671138 2022-07-30T05:48:30Z Minorax 25029 vva wikitext text/x-wiki <includeonly><imagemap>Image:Order of Glory Ribbon Bar.svg|border|40px| 2 дәрәжәләге Георгий тәреһе desc none</imagemap>{{Категория только в статьях|Изге Георгий ордены билдәһе кавалерҙары|{{PAGENAME}}|nocat={{{nocat|}}}}}</includeonly><noinclude>{{doc}}[[Категория:Ҡалыптар:Наградалар:Рәсәй империяһы|Георгия2]]</noinclude> pmglqib5hn5dzsdc87k0c8k2w4uyx5o 10 106042 1147723 671141 2022-07-30T05:48:33Z Minorax 25029 vva wikitext text/x-wiki <includeonly><imagemap>Image:Order of Glory Ribbon Bar.svg|border|40px|3 дәрәжәләге Георгий тәреһе desc none</imagemap>{{Категория только в статьях|Изге Георгий ордены билдәһе кавалерҙары|{{PAGENAME}}|nocat={{{nocat|}}}}}</includeonly><noinclude>{{doc}}[[Категория:Ҡалыптар:Наградалар:Рәсәй империяһы|Георгия3]]</noinclude> j2210pgrd9mfytmnclj59sx71uj8swu 10 106044 1147724 671144 2022-07-30T05:48:36Z Minorax 25029 vva wikitext text/x-wiki <includeonly><imagemap>Image:Order of Glory Ribbon Bar.svg|border|40px|4 дәрәжәләге Георгий тәреһе desc none</imagemap>{{Категория только в статьях|Изге Георгий ордены билдәһе кавалерҙары|{{PAGENAME}}|nocat={{{nocat|}}}}}</includeonly><noinclude>{{doc}}[[Категория:Ҡалыптар:Наградалар:Рәсәй империяһы|Георгия4]]</noinclude> 68lfndzublcy82cplkvzicdsi3ar2no 0 107713 1147621 1147502 2022-07-29T21:17:29Z Aidar254 16673 wikitext text/x-wiki {{Таксон |name = Ҡына үләне |image file = Impatiens glandulifera 0004.JPG |image title = |image descr = [[Недотрога железистая]], яҡындан сәскәһе |regnum = Үҫемлектәр |rang = Ырыу |latin = Impatiens |author = [[L.]], 1753 |syn = |typus = {{bt-latrus|Impatiens noli-tangere|aut=[[L.]]|txt=<ref name="ING">{{ING|Impatiens}}</ref>|Недотрога обыкновенная}} |children name = |children = |range map = |range map caption = |range map width = |range legend = |wikispecies = Impatiens |commons = |itis = |ncbi = |eol = |grin = 6027 |ipni = 16827-1 }} '''бохар ҡынаһы, ҡына гөлө ''' ({{lang-la|Impátiens}}, {{lang-ru|Недотрога, Бальзамин}}) —{{bt-ruslat|Бальзаминдар|Balsaminaceae}} [[ғаилә (биология)|ғаиләһендәге]] сәскәле үҫемлек. 500-ғә яҡын биологик төрҙө берләштерә<ref name="PlantList">[http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Balsaminaceae/Impatiens/ Виды рода ''Impatiens''] на сайте [[The Plant List]]</ref>, төньяҡ ярымшарҙа һәм тропиктарҙа таралған. Йылға буйҙарында үҫә. Япраҡтары, һабаҡтары һутлы. {{Биофото|221 Impatiens noli tangere.jpg|left|Ҡына үләне {{Бот.илл.|Линдман}}|color=#BBDD99}} == Таралыуы һәм йәшәү мөхите == Тәбиғәттә был үҫемлек башлыса Азия һәм Африканың субтропик һәм тропик райондарында осрай. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} [[Категория:Ҡына һымаҡтар]] 3awdbqml9zcov7b0mu4t6gwmgojji1x 0 110350 1147697 1043196 2022-07-30T04:41:25Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{Фамилиялаш|Хәкимова}} {{Театральный деятель | Имя = Хәкимова Светлана Фәрит ҡыҙы | Изображение = | Описание изображения = | Дата рождения = 21.06.1963 | Место рождения = [[Башҡорт АССР-ы]] {{ТУ|Әлшәй районы}} [[Иҫке Сәпәш]] ауылы | Профессия = {{актёр|СССР|Рәсәй|XX быуат|XXI быуат}} | Гражданство = {{Флагификация|СССР}} <br> {{Флагификация|Рәсәй Федерацияһы}} | Годы активности = 1991—2013 | Театр = [[Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт академия драма театры]] | Награды = {{Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы|[[2006]]}} | imdb_id = }} '''Хәкимова Светлана Фәрит ҡыҙы''' ([[21 июнь]] [[1963 йыл]]) — театр актёры, 1991 йылдан [[Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт академия драма театры]] актёры. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның халыҡ артисы (2006). == Биографияһы == Светлана Фәрит ҡыҙы Хәкимова 1963 йылдың 21 июнендә [[Башҡорт АССР-ы]]ның [[Әлшәй районы]] [[Иҫке Сәпәш]] ауылында тыуған. 1991 йылда хәҙерге [[Заһир Исмәғилев исемендәге Өфө дәүләт сәнғәт институты]]н (педагогы [[Рифҡәт Исрафилов]]) тамамлай һәм Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт академия драма театрында эшләй башлай һәм бөгөн дә хеҙмәтен ошо ижади коллективта дауам итә<ref>[http://bash.bashdram.ru/troupe/xakimova.html МӘЖИТ ҒАФУРИ ИСЕМЕНДӘГЕ БАШҠОРТ АКАДЕМИЯ ДРАМА ТЕАТРЫ сайты. Театр труппаһы. Хәкимова Светлана Фәрит ҡыҙы]{{V|27|12|2017}}</ref>. Амплуаһы — лирик-комик геройҙар. Йырсы булараҡ концерттарҙа даими сығыш яһай. Светлана Хәкимова башҡорт халыҡ йырҙарын һәм тәү сиратта [[Салауат Низаметдинов]], Сара Садыҡова, [[Рим Хәсәнов]], шулай уҡ башҡа композиторҙар әҫәрҙәрен ҙур оҫталыҡ менән башҡара. == Спектаклдәрҙәге ролдәре == * Ғәлиәбаныу («Ғәлиәбаныу»), * Сәрби («Йәш йөрәктәр» — «Молодые сердца», Ф. Бурнаш), * Ҡарлуғас («Ҡарлуғас» драмаһы, [[Баязит Бикбай]]), * Ләлә («Аҫылйәр» — «Возлюбленная», [[М. Фәйзи]]), * Әсә («Артур + Нэнси» — Ә. Дилмөхәмәтова), * Аҡйондоҙ («Оҙон-оҙаҡ бала саҡ» — [[М. Кәрим]]), * Лючия («Илай белмәгән ҡатын» — Б. Э. де Филиппо), * Баҙыян («МАҠТЫМҺЫЛЫУ, ӘБЛӘЙ ҺӘМ ҠАРА ЮРҒА»), * Бикәй («АҠ ПАРОХОД» — [[Сыңғыҙ Айытматов|С. Айытматов]]), * Гөлфинә («МИН — ҠАТЫН — ҠЫҘ»), * Альбина («БӘХЕТ ХАҠЫ»), * Гөлшат (" ИКЕ ТӨШ "), * 3-сө («ЙОСОФ ҺӘМ ЗӨЛӘЙХА») ;лирик-комик ролдәре: * Һандуғас («Тиле йәшлек» — «Озорная молодость», [[Ибраһим Абдуллин]]; дебют, 1991), * Сәрүәр («Башмағым» — [[Ибраһимов Хәбибулла Кәлимулла улы|Х. Ибраһимов]]), * Мәрйәм Иршатовна («МИН ҺИНЕҢ ҠӘЙНӘҢ БУЛАМ»), * Марсела («Әкәмәтле һөйөү» — Лопе де Вега), * Сәриә («Һөйәм, һағынам!..» — М. Ғиләжев) ;тәрән драматик ролдәре: * Хәлимә («Һөйөү сәғәте һуҡҡанда» — «В ожидании часа любви», [[Флорид Бүләков]]), * Алтынай («Өҙөлгән туй» — «Прерванная свадьба», [[Атнабаева Зинира Ҡасим ҡыҙы|Зинира Атнабаева]]), * Негина — («Аҡ ҡанатлы хыялым» — «Белокрылая моя мечта», Александр Островскийҙың «Таланттар һәм табыныусылар» пьесаһы буйынса), * Әлфиә («…Шайморатов-генерал» — «…Шаймуратов-генерал»), * Сәлиха («ӘХМӘТЗӘКИ ВӘЛИДИ ТУҒАН»), * Ғәйниса («Ғүмер алда әле» — В. Жеребцов). == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы (2006) * Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған артисы (1997) == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * {{БЭ|74205}}{{V|19|06|2021}} * http://www.bashinform.ru/news/543787/ * http://kulturarb.ru/news/?ELEMENT_ID=27790 * http://www.moi-goda.ru/bashkortostan-v-kurse-sobitiy/aktrisa-svetlana-chakimova-dast-kontsert-v-ufe [[Категория:Өфө дәүләт сәнғәт институтын тамамлаусылар]] [[Категория:Башҡортостандың атҡаҙанған артистары]] l9if0sgf05uv7j8mge9r7ebm87dnvsz 10 112944 1147725 670821 2022-07-30T05:49:00Z Minorax 25029 vva wikitext text/x-wiki [[Файл:Order of Glory Ribbon Bar.svg|border|40px|link=Георгиевская медаль 3 степени]]{{Категория только в статьях|Георгий миҙалы менән бүләкләнгәндәр|{{PAGENAME}}}}<noinclude>{{doc}}[[Категория:Ҡалыптар:Наградалар:Рәсәй империяһы|Георгий_миҙалы_3]]</noinclude> 8pxfnzfsb54kdk1vlp8hs6v3yl29ytl 10 112945 1147726 670822 2022-07-30T05:49:10Z Minorax 25029 vva wikitext text/x-wiki [[Файл:Order of Glory Ribbon Bar.svg|border|40px|link=Георгиевская медаль 4 степени]]{{Категория только в статьях|Георгий миҙалы менән бүләкләнгәндәр|{{PAGENAME}}}}<noinclude>{{doc}}[[Категория:Ҡалыптар:Наградалар:Рәсәй империяһы|Георгий_миҙалы_4]]</noinclude> iov7mpuu1aon2qb73vp9ugiakj5i9yc 0 115678 1147731 1126353 2022-07-30T06:01:19Z Minorax 25029 ([[c:GR|GR]]) [[File:Order redstar rib.png]] → [[File:SU Order of the Red Star ribbon.svg]] vva wikitext text/x-wiki Совет Рәсәйендә һәм [[Совет Социалистик Республикалар Союзы]]нда ордендарға ҡағылышлы элекке традицияларҙан баш тартыла. Мәҫәлән, Совет Рәсәйенең беренсе ордены (РСФСР Ҡыҙыл Байраҡ ордены) ҡат-ҡат бирелә алған. Бер нисә дәрәжә орден менән наградлағанда бер юлы бөтә дәрәжә билдәләре лә йөрөтөлгән. Тәүҙә совет ордендарының таҫмалары ла, ҡалыптары ла булмаған, улар винт менән беркетелгән. Айырым осраҡтарҙа (мәҫәлән, Ватан һуғышы орденының тәүге сығарылыштары) ҡыҙыл туҡыма менән көпләнгән тура дүртмөйөшлө планкаға беркетелгән. Совет ордендарында ҡалып менән таҫма 1941—1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышы ваҡытында ғына барлыҡҡа килгән. Башҡа социалистик илдәрҙең орден системалары ла күп йәһәттән совет системаһыныҡына оҡшаш булған. == [[Совет Социалистик Республикалар Союзы|СССР]] ордендары исемлеге == {| class="wikitable" |- | bgcolor="Lavender" colspan="4" height="55px" |'''Ордендар булдырылыу датаһы буйынса бирелә*:'''<br /> <small>* [257] — ''квадрат йәйәләрҙә бүләкләнеүселәрҙең һаны бирелә''</small> |- | rowspan="4" width="100px" | [[Файл:Order_of_the_Red_Banner.png|слева|185x185пкс]] | width="120px" |'''Исеме:''' |[[Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] |- | Булдырылыу датаһы: |[[1924 йыл]]дың [[1 август|1 авгусы]] |- | Дәрәжәләре: | style="font-size:75%" |[[Файл:SU Order of the Red Banner ribbon.svg|граница|40x40пкс]] [581 300] |- | valign="top" | Иҫкәрмәләр: |[[РСФСР Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] [[1918 йыл]]дың [[16 сентябрь|16 сентябрендә]] булдырыла |- | rowspan="4" |[[Файл:Order_of_the_Red_Banner_of_Labour_OBVERSE.jpg|слева|187x187пкс]] | '''Исеме:''' |[[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] |- | Булдырылыу датаһы: |[[1928 йыл]]дың [[7 сентябрь|7 сентябре]] |- | Дәрәжәләре: | style="font-size:75%" |[[Файл:Orderredbannerlabor_rib.png|40x40пкс]] [1 259 942] |- | valign="top" | Иҫкәрмәләр: | РСФСР-ҙа Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены [[1920 йыл]]дың [[28 декабрь|28 декабрендә]] булдырыла |- | rowspan="4" | [[Файл:Order of Lenin obverse Turova TB.png|слева|163x163пкс]] | '''Исеме:''' |[[Ленин ордены]] |- |Булдырылыу датаһы: |[[1930 йыл]]дың [[6 апрель|6 апреле]] |- | Дәрәжәләре: | style="font-size:75%" |[[Файл:Order_of_Lenin_ribbon_bar.png|40x40пкс]] [462 184] |- | Иҫкәрмәләр: | — |- | rowspan="4" | [[Файл:Order_of_the_Red_Star.jpg|слева|90x90пкс]] | '''Исеме:''' |[[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены]] |- | Булдырылыу датаһы: | [[1930 йыл]]дың [[6 апрель|6 апреле]] |- | Дәрәжәһе: | style="font-size:75%" |[[Файл:SU Order of the Red Star ribbon.svg|40x40пкс]] [3 876 740] |- | Иҫкәрмәләр: | — |- | rowspan="4" | [[Файл:Znakpocheta2.jpg|слева|194x194пкс]] | '''Исеме:''' |[[«Почёт Билдәһе» ордены]] |- | Булдырылыу датаһы: |[[1935 йыл]]дың [[25 ноябрь|25 ноябре]] |- | Дәрәжәләре: | style="font-size:75%" |[[Файл:Order_badge_of_honor_rib.png|40x40пкс]] [1 574 368] |- | valign="top" | Иҫкәрмәләр: |[[1988 йыл]]дың [[22 август|22 авгусынан]] — Почёт ордены |- |- |- | rowspan="4" | [[Файл:Orden-otechestvennoy-voyny_A0078505.jpg|слева|94x94пкс]] | '''Исеме:''' |[[Ватан һуғышы ордены]] |- | Булдырылыу датаһы: |[[1942 йыл]]дың [[20 май]]ы |- | Дәрәжәләре: | style="font-size:75%" | [[Файл:POL Order Wojny Ojczyźnianej 1kl BAR.svg|40x40пкс]] [[Файл:Order_gpw2_rib.png|40x40пкс]] [2 627 899] [6 716 384] |- | Иҫкәрмәләр: | — |- |- |- | rowspan="4" | [[Файл:Suworoworden.jpg|слева|90x90пкс]] | '''Исеме:''' |[[Суворов ордены]] |- | Булдырылыу датаһы: |[[1942 йыл]]дың [[29 июль|29 июле]] |- | Дәрәжәләре: | style="font-size:75%" | [[Файл:Order_suvorov1_rib.png|40x40пкс]] [[Файл:Order_suvorov2_rib.png|40x40пкс]] [[Файл:Order_suvorov3_rib.png|40x40пкс]] [393] [2862] [4012] |- | Иҫкәрмәләр: | — |- |- |- | rowspan="4" | [[Файл:OrderOfKutuzov1st.jpg|слева|94x94пкс]] | '''Исеме: ''' |[[Кутузов ордены]] |- | Булдырылыу датаһы: |[[1942 йыл]]дың [[29 июль|29 июле]] |- | Дәрәжәләре: | style="font-size:75%" | [[Файл:Order_kutuzov1_rib.png|40x40пкс]] [[Файл:Order_kutuzov2_rib.png|40x40пкс]] [[Файл:Order_kutuzov3_rib.png|40x40пкс]] |- |Иҫкәрмәләр: |3-сө дәрәжәһе 1943 йылдың 08 февралендә булдырыла («1941-1945 йй. Бөйөк Ватан һуғышы» — энциклопедия. Мәскәү, «Сов. Энциклопедия» 1985 й.) |- |- |- | rowspan="4" | [[Файл:Sasha_Nevsky.jpg|слева|94x94пкс]] | '''Исеме:''' | [[Александр Невский ордены (СССР)|Александр Невский ордены]] |- | Булдырылыу датаһы |[[1942 йыл]]дың [[29 июль|29 июле]] |- | Дәрәжәләре | style="font-size:75%" |[[Файл:Order_of_Alexander_Nevsky_(USSR)_ribbon.svg|40x40пкс]] [50 585] |- | Иҫкәрмәләр | — |- |- |- | rowspan="4" | [[Файл:Order_khmelnitsky1.jpg|слева|92x92пкс]] | '''Исеме''' |[[Богдан Хмельницкий ордены (СССР)|Богдан Хмельницкий ордены]] |- | Булдырылыу датаһы | [[1943 йыл]]дың [[10 октябрь|10 октябре]] |- | Дәрәжәләре: | style="font-size:75%" | [[Файл:Order_bogdan_khmelnitsky1_rib.png|40x40пкс]] [[Файл:Order_bogdan_khmelnitsky2_rib.png|40x40пкс]] [[Файл:Order_bogdan_khmelnitsky3_rib.png|40x40пкс]] [323] [2389] [5738] |- | Иҫкәрмәләр: | — |- |- |- | rowspan="4" | [[Файл:Orden-Pobeda-Marshal_Vasilevsky.jpg|слева|90x90пкс]] | '''Исеме:''' |[[«Еңеү» ордены]] |- | Булдырылыу датаһы: |[[1943 йыл]]дың [[8 ноябрь|8 ноябре]] |- | Дәрәжәләре: | style="font-size:75%" |[[Файл:OrderVictoryRibbon.svg|60x60пкс]] [20] |- | Иҫкәрмәләр: | — |- |- |- | rowspan="4" | [[Файл:OrderOfGlory1stClass.png|слева|185x185пкс]] | '''Исеме:''' | [[Дан ордены]] |- | Булдырылыу датаһы: |[[1943 йыл]]дың [[8 ноябрь|8 ноябре]] |- | Дәрәжәләре: | style="font-size:75%" | [[Файл:Order of Glory Ribbon Bar.png|40x40пкс]] [[Файл:Order of Glory Ribbon Bar.png|40x40пкс]] [[Файл:Order of Glory Ribbon Bar.png|40x40пкс]] [2620] [46 473] [997 815] |- | Иҫкәрмәләр: |Бүләкләү 3-сө дәрәжәнән башлап эҙмә-эҙлекле алып барыла. 2620 тулы кавалер (уларҙың 2582-һе — һуғыш ваҡытындағы) |- |- |- | rowspan="4" | [[Файл:OrderOfUshakov1st.jpg|слева|90x90пкс]] | '''Исеме:''' |[[Ушаков ордены]] |- | Булдырылыу датаһы: |[[1944 йыл]]дың [[3 март]]ы |- | Дәрәжәләр: | style="font-size:75%" | [[Файл:Order_ushakov1_rib.png|40x40пкс]] [[Файл:Order_ushakov2_rib.png|40x40пкс]] [47] [198] |- | Иҫкәрмәләр: | — |- |- |- | rowspan="4" | [[Файл:Order_Nakhimov_1st_degree.png|слева|91x91пкс]] | '''Исеме:''' | [[Нахимов ордены]] |- | Булдырылыу датаһы: |[[1944 йыл]]дың [[3 март]]ы |- | Дәрәжәләре: | style="font-size:75%" | [[Файл:Order_nakhimov1_rib.png|40x40пкс]] [[Файл:Order_nakhimov2_rib.png|40x40пкс]] [80] [467] |- | Иҫкәрмәләр: | — |- |- |- | rowspan="4" | [[Файл:Orders of Maternal Glory.jpg|слева|90x90пкс]] | '''Исеме:''' | «Әсәлек даны» ордены<br /> |- |Булдырылыу датаһы: | [[1944 йыл]]дың [[8 июль|8 июле]] |- | Дәрәжәләре: | style="font-size:75%" |[881 070] [1 697 223] [3 083 328] |- | Иҫкәрмәләр: | — |- |- |- | rowspan="4" | [[File:Order of the October Revolution (2).png|70px]] | '''Исеме:''' |[[Октябрь Революцияһы ордены]] |- | Булдырылыу датаһы: |[[1967|1967 йылдың]] 31 октябре |- | Дәрәжәләре: | style="font-size:75%" |[[Файл:Order_october_revolution_rib.png|40x40пкс]] [106 462] |- | Иҫкәрмәләр: | — |- |- |- | rowspan="4" | [[Файл:Orden_De_La_Amistad_De_Los_Pueblos.png|слева|183x183пкс]] | '''Исеме:''' |[[Халыҡтар Дуҫлығы ордены]] |- | Булдырылыу датаһы: |[[1972|1972 йылдың]] 17 декабре |- | Дәрәжәләр: | style="font-size:75%" |[[Файл:Order_friendship_of_peoples_rib.png|40x40пкс]] [77 719] |- | Иҫкәрмәләр: | — |- |- |- | rowspan="4" | [[Файл:Order_of_Labour_Glory_1st.jpg|слева|181x181пкс]] | '''Исеме:''' | [[Хеҙмәт Даны ордены]] |- | Булдырылыу датаһы: |[[1974|1974 йылдың]] 18 ғинуары |- | Дәрәжәләре: | style="font-size:75%" | [[Файл:Order_labor_glory1_rib.png|40x40пкс]] [[Файл:Order_labor_glory2_rib.png|40x40пкс]] [[Файл:Order_labor_glory3_rib.png|40x40пкс]] [952] [45 197] [637 816] |- | Иҫкәрмәләр: | — |- |- |- | rowspan="4" | [[Файл:Order_For_Service_to_the_Homeland_1.jpg|слева|94x94пкс]] | '''Исеме:''' |[[«СССР Ҡораллы Көстәрендә Тыуған илгә хеҙмәт иткән өсөн» ордены]]<br /> |- | Булдырылыу датаһы: |[[1974|1974 йылдың]] 28 октябре |- | Дәрәжәләре: | style="font-size:75%" | [[Файл:Order_service_to_the_homeland1_rib.png|40x40пкс]] [[Файл:Order_service_to_the_homeland2_rib.png|40x40пкс]] [[Файл:Order_service_to_the_homeland3_rib.png|40x40пкс]] [13] [589] [69 576] |- | Иҫкәрмәләр: | — |- |- |- | rowspan="4" | [[Файл:Order_for_personal_courage.jpg|слева|98x98пкс]] |'''Исеме:''' |[[«Шәхси батырлыҡ өсөн» ордены]]<br /> |- | Булдырылыу датаһы: |[[1988 йыл]]дың [[22 август|22 авгусы]] |- | Дәрәжәләре: | style="font-size:75%" |[[Файл:Order_personal_courage_rib.png|граница|40x40пкс]] [529] |- | Иҫкәрмәләр: | — |- |- |} == СССР ордендары өсөн түләүҙәр һәм льготалар == [[Файл:Coupon.jpg|справа|мини|350x350пкс|Хәрби награда өсөн түләүҙәр алыу купондары]] СССР Үҙәк Башҡарма Комитеты һәм Халыҡ Комиссарҙары Советы [[1936 йыл]]дың [[7 май]]ында сығарған ҡарар менән раҫланған «СССР ордендары тураһында дөйөм положение» ордендар менән бүләкләнгәндәргә түбәндәге льготаларҙы билдәләй: * ай һайын ордендар буйынса тәғәйен аҡса суммаларын түләү * торлаҡ майҙаны өсөн түләүҙә ташлама (10-дан 50 процентҡа тиклем) * пенсияға сыҡҡанда хеҙмәт стажын иҫәпләүгә ҡағылған льгота * килем һалымынан азат ителеү * йылына бер тапҡыр тимер юл йә һыу транспортында бушлай барыу һәм ҡайтыу * трамвайҙа бушлай йөрөү Орден йөрөтөүселәргә ай һайын түләнә торған түләүҙәрҙең суммалары<ref name="RS">[http://archive.svoboda.org/programs/hd/2004/hd.050704.asp Радио «Свобода», Документы прошлого — День Победы]. — {{Тикшерелгән|23|5|2010}}(Тикшерелгән 23 май 2010)</ref> <ref>После войны на 20 руб. можно было купить 1 кг краковской колбасы или чуть меньше 1 кг сливочного масла, или три пачки сигарет «Казбек» высшего сорта или одну пару галош. Указаны цены «[//ru.wikipedia.org/wiki/Хлебные_карточки по карточкам]», то есть на нормированные продукты. В т. н. коммерческих магазинах цены были намного выше: буханка ржаного хлеба стоила 24 рубля</ref>: * [[Советтар Союзы Геройы]] — 50 һум. * [[Ленин ордены]] — 25 һум. * [[Ватан һуғышы ордены|I дәрәжә Ватан һуғышы]] һәм [[Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Ҡыҙыл Байраҡ]] ордендары — 20 һум. * [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]], [[Ватан һуғышы ордены|II дәрәжә Ватан һуғышы]], [[Дан ордены|I дәрәжә Дан ордендары]] — 15 һум. Башҡа ордендар һәм миҙалдарға — 10 йәки 5 һум. Ике йәки унан күберәк награда менән бүләкләнеүселәр һәр наградаһы өсөн түләү алған. Аҡсалата түләүҙәргә һалым һалынмаған, уларҙы бер ниндәй мәжбүри түләтеүҙәр иҫәбенә, шулай уҡ башҡарыу ҡағыҙҙары буйынса ла, тартып алып булмаған. Шулай уҡ был түләүҙәр алимент, фатир өсөн түләү, һалым һәм башҡа түләүҙәрҙе хисаплағанда ла иҫәпкә индерелмәгән. === Түләүҙәрҙең һәм льготаларҙың бөтөрөлөүе === [[1948 йыл]]дың [[1 ғинуар]]ынан ордендар өсөн бирелә торған түләүҙәр һәм орден йөрөтөүселәрҙең ҡала транспортында һәм йылына бер тапҡыр тимер юл йә һыу транспортында бушлай йөрөү льготаһы бөтөрөлә<ref>Указ Президиума [//ru.wikipedia.org/wiki/Верховный_Совет_СССР Верховного Совета СССР] от [//ru.wikipedia.org/wiki/10_сентября 10 сентября] [//ru.wikipedia.org/wiki/1947_год 1947 год]</ref>. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[СССР миҙалдары]] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [http://onagradah.ru/ Портал Онаградах.ру] * [http://mondvor.narod.ru/ ОРДЕНА И МЕДАЛИ СССР] * [http://www.biografia.ru/ordena.html Ордена и медали СССР] * [http://www.mirnagrad.ru/cgi-bin/exinform.cgi?page=1 Списки награждённых орденами, медалями и нагрудными знаками СССР] * [http://www.mirnagrad.ru/cgi-bin/exinform.cgi?page=0 Описание разновидностей и тиражей орденов, медалей и нагрудных знаков СССР] * [http://www.biografia.ru/cgi-bin/quotes.pl?oaction=show&name=ordena01 Из истории учреждения орденов и медалей СССР] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20101229043021/http://www.biografia.ru/cgi-bin/quotes.pl?oaction=show&name=ordena01 |date=2010-12-29 }} * [http://www.alexanderyakovlev.org/fond/issues-doc/1002816 «Записка Г. К. Жукова в ЦК КПСС о восстановлении денежных выплат награждённым орденами и медалями за боевые подвиги»] [[Категория:СССР ордендары]] [[Категория:Наградалар исемлектәре]] mu56lzsvcm4tcd2oaa5jdlis0t4nexv 0 116030 1147703 1145910 2022-07-30T04:51:23Z Aidar254 16673 I added the imige of urda #WPWP wikitext text/x-wiki '''Башҡорт [[өй]]ө''' — [[башҡорттар]]ҙың йәшәү һәм эшмәкәрлек итеү өсөн яраҡлаштырылған, конструктив, эстетик талаптарына ярашлы итеп төҙөлгән ҡоролма. [[Файл:Bashkir at his home.jpg|180px|thumb|right|Башҡорт өйө янында. С. М. Прокудин-Горский фотоһүрәте, 1910 йыл]] [[Файл:Давлеканово. Жилище башкир.jpg|180px|thumb|right|1900—1910 йылдарҙа Дәүләкәндә башҡорттар торлағы]] [[Файл: Девлеткильдеев Крыльцо башкирской избы 1928.jpg|мини|справа|[[Ҡасим Дәүләткилдеев]] «Башҡорт өйө күтәрмәһе картинаһы»]] [[Файл:Шест для развешивания вещей в башкирском доме - урҙа.jpg|мини|справа|Урҙа]] == Тарихы == Археологик тикшеренеүҙәр күрһәтеүенсә, [[Башҡортостан]] биләмәләрендә [[торлаҡ|торлаҡ йорт]]тар тәүге [[таш быуат]]та уҡ барлыҡҡа килгән. [[Торлаҡ|Торлаҡ йорт]]тар төрлө дәүерҙә халыҡтың үҫеш кимәлен сағылдырған һәм шуға бәйле төҙөлгән: * [[палеолит]] дәүерендә — [[мәмерйә]]ләрҙә, ҡая тарлауыҡтарында, бер аҙ уйып, бүрәнәләр менән ҡаплап ҡаяларҙа ҡорғандар (Суртанды торалары). * [[неолит]] һәм [[энеолит]] дәүерендә — ер өйҙәр төҙөлгән. * [[Бронза быуат|бронза]] һәм [[тимер быуат]]та ер өҫтө ҡаралтылары, ер йәки балсыҡ ҡатыш ер иҙәнле таштан, [[балсыҡ]]тан, ағас бүрәнәләрҙән ҡоролған ер өйҙәре, ярым ер өйҙәре өҫтөнлөк алған. Тура мөйөшлө торлаҡтарға 1 һәм 2-4 яҡлы ҡыйыҡ та эшләгәндәр. [[Торлаҡ]]тарҙа асыҡ усаҡтар, хужалыҡ соҡорҙары булған. [[Бронза быуаты]] мәҙәниәте: * [[Абаш мәҙәниәте]] халҡы дүртмөйөшлө йә тура мөйөшлө ер өҫтө торлаҡтарында йәшәгән. Улар 1, 2-4 яҡлы ҡыйыҡлы, күп камералы булған. Айырым ишекле камералар ҡышҡы һәм йәйге миҙгелдәрҙә кеше йәшәй һәм эшләй торған бүлмәләрҙән торған (Береговка археологик микрорайоны);<ref>[http://bashenc.online/ba/articles/80307/ Башҡорт энциклопедияһы / Абаш мәҙәниәте ]</ref> * [[Һынташты мәҙәниәте]] ваҡытында биләмәләрендә ҡоҙоҡтар, баҙҙар, хужалыҡ соҡорҙары, металл иретеү мейестәре булған (Арҡайым, Берсуат), трапеция йәки тура мөйөш итеп бүрәнән һәм тупраҡтан эшләнгән күп камералы ер өҫтө торлаҡтары төҙөгәндәр. (Арҡайым,Берсуат)<ref>[http://ufa-gid.com/encyclopedia/sintashta.html Башкирская Энциклопедия → Санташевская культура<!--Заглавие добавлено ботом -->]</ref> * Бура мәҙәниәте өсөн бағана конструкциялы тура мөйөшлө йәки оҙонса түңәрәк формалағы, 1, 2 яҡлы ҡыйыҡлы ер өйҙәр, ярым ер өйҙәр һәм ер өҫтө торлаҡтарының булыуы билдәле. Бындай өй-торлаҡтарҙың стеналары горизонталь бүрәнәләрҙән теҙеп һалынған, иҙәне ағас, усағы һәм хужалыҡ соҡорҙары булған (Таулыҡай торамаһы). * [[Фёдоровка мәҙәниәте]] халҡы бүрәнә конструкциялы дүрт мөйөшлө йә тура мөйөшлө ярым ер өйҙәр, ер өҫтө торлаҡтары төҙөгән<ref>[http://bashenc.online/ba/articles/73683/ Башҡорт энциклопедияһы / Фёдоровка мәҙәниәте]</ref>. * [[Петровка мәҙәниәте]] халҡы тура мөйөшлө торлаҡтарҙа йәшәгән<ref>[http://bashenc.online/ba/articles/78964/ Башҡорт энциклопедияһы / Петровка мәҙәниәте]</ref> * Алакүл, Ҡазан эргәһе, Черкаскүл, Гамаюн, Пьяный Бор, Имәнкиҫкә мәҙәниәте халҡы өсөн хужалыҡ ҡаралтылары булған, бурап эшләнгән каркас конструкциялы ер өҫтө торлаҡтары хас<ref>[http://bashenc.online/ba/articles/80320/ Башҡорт энциклопедияһы / Алакүл мәҙәниәте]</ref><ref>[http://bashenc.online/ba/articles/77721/ Башҡорт энциклопедияһы / Ҡазан эргәһе мәҙәниәте]</ref><ref>[http://bashenc.online/ba/articles/83693/ Башҡорт энциклопедияһы / Торлаҡ ]</ref>. Күсмә һәм ярым күсмә тормош алып барған башҡорттар йәйге осорҙа ваҡытлыса һәм ҡыш даими йәшәү өсөн торлаҡтар кәрәк булған. Йәшәү рәүешенә яраҡлаштырып, ваҡытлыса һәм даими йәшәү торлаҡтары ҡоролған. Ваҡытлыса йорттар башҡорттарҙың йәйләүҙәрендә ҡоролған. Уларға тирмәләр; конус формаһындағы туҙҙан, йүкәнән, ҡайырынан яһалған [[ҡыуыш]]тар; балағандар; ағас [[бурама]]; ҡамыш сатырҙар; кейеҙ кибет ҡош торлаҡ ингән. Урал тауҙарынын көньяҡ һырттарында Башҡортостандың [[Йылайыр районы|Йылайыр]], [[Күгәрсен районы|Күгәрсен]] райондарында йыйылма аласыҡтар ҡорғандар. Иң яйлыһы [[тирмә]] һаналған. Ултыраҡ йорттар каркас конструкциялы итеп төҙөлгән. Бындай йорт төҙөгәндә түбәне каркастың бағаналарына терәткәндәр һәм буш ҡалған урындарға ситән үргәндәр, ағас, ер, балсыҡ, саман тултырғандар. Өйҙөң нигеҙен бүрәнәнән, таштан йәки яҫы таштарҙан ҡорғандар. Иҙән таҡтанан эшләнгән, ҡайһы саҡта ер, балсыҡ ҡатыш та булған. Ҡыйыҡты бүрәнә фронтондарға йә һайғауҙарға терәтеп һалғандар. Серемәһен өсөн, ҡыйыҡты фронтонһыҙ ҙа эшләгәндәр. Башҡортостандың таулы-урманлы төбәктәренә ҡыйыҡтын атламаһы булмаған<ref>[http://xn----9sbjfsfefvbc3afg.xn--p1ai/wiki/konkovoe-brevno Коньковое бревно, конёк, князевая слега<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>. Аш әҙерләү, аҙыҡ-түлекте һаҡлау өсөн өй янында йүкәнән, ситәндән аласыҡ ҡорғандар. [[XIX быуат]]та башҡорттар таралып ултырып, ҙур территория биләп йәшәгән һәм төрлө төбәктә йәшәүсе халыҡтың йәшәү рәүешенә ярашлы төрлө типтағы өйҙәр төҙөлгән: * таштан — тура мөйөшлө, алғы яҡ стеналары бейегерәк; * бура өй — соланлы, 4 стеналы (дүрт мөйөшлө өй, һынар өй); * саман өй — сей кирбестән, яҫы йә һөҙәк ҡыйыҡлы; * ситән өй — ҡаҙыҡтарҙы талсыбыҡ менән уратып, эстән һәм тыштан балсыҡ менән һылап эшләгәндәр; * кәҫ йә кәҫ ҡатлам өй — кәҫ киҫәктәренең үләнле яғын аҫта ҡалдырғандар һәм араларына һайғауҙар һалып нығытҡандар. Ултыраҡ торлаҡтарҙың тәҙрәләре булған<ref>[http://bashenc.online/ru/articles/96608/ Башкирская энциклопедия / Традиционные поселения и жилища башкир{{ref-ru}}]</ref>. == Тирмә == [[Тирмә]]ләрҙе башҡорттар кейеҙҙән, ағастан, тиренән ҡорған. Уның эске өлөшөндә ҡайыштар менән нығытылған рәшәткә булған. Өҫтә төтөн һәм яҡтылыҡ үтһен өсөн ағастан эшләп түнәрәк тишек ҡалдырғандар. Шаршау тирмәне ике өлөшкә бүлгән. Уң яғы, бәләкәйерәк өлөшө ҡатын-ҡыҙҙарҙыҡы һаналған. Унда йоҡлағандар, хужалыҡ кәрәк-яраҡтары, кейемдәр, йыйынтыҡтар һаҡланған. Һул яғы ирҙәрҙеке — ҡунаҡтарҙы шунда ҡабул итеп һыйлағандар. Тирмәнең ишеге көньяҡтан булған<ref>[http://bashenc.online/ba/articles/94393/Башҡорт энциклопедияһы /Тирмә]</ref><ref>[http://bashenc.online/ba/articles/86160/ Башҡорт энциклопедияһы /Башҡорт йәйләүҙәре]</ref>. == Традицион интерьер == === Йортто биҙәү === Ҡыҙыл төҫ башҡорттарҙа һаҡлаусы төҫ һаналған. Тирмәнең башын, ишеген, ҡара көстәр үтеп инмәһен өсөн, ҡыҙыл-һоро төҫкә буяғандар. Өйҙөң алғы яғы нығыраҡ биҙәлгән. [[XIX быуат]]тан башлап, тәҙрә ҡапҡастарын ромб йәки түңәрәк кеүек биҙәктәр яһап буяғандар. Бигерәк тә өҫкө өлөшөн семәрләп яһағандар. Башҡорттар торлаҡтарын һуғып сигелгән балаҫтар, таҫтамалдар, байрам кейемдәре, ҡорал, һунар һәм ат егеү әйберҙәре менән биҙәгәндәр<ref name="БЭ">[http://bashenc.online/ba/articles/93684/ Башҡорт энциклопедияһы / Традицион интерьер]</ref>. === Эске йыһаз === [[File:Интерьер башкрского сельского домаː под потолком урҙа, нары (урындыҡ, һике).jpg|thumb|Ауыл йорто йыһаздары: урҙа, урындыҡ (һике), ҡорама түшәместәр, әрмәк, тәҙрә ҡорғандары]] [[Файл: Башкиры в домашнем быту2.jpg|мини| справа|Башҡорттар көндәлек тормошта ]] Башҡорт йортоноң ишеккә ҡаршы яғы, төньяҡ өлөшө, төп урын булып һаналған һәм ҡунаҡтар өсөн тәғәйенләнгән. Торлаҡ уртаһында утлыҡ торған, ә уның өҫтөндә — төтөн сығыу өсөн тишек. Әгәр утлыҡ тышта булһа, урталыҡта ашъяулыҡ йәйгәндәр, уның тирәләп йомшаҡ түшәктәр түшәгәндәр, мендәрҙәр ҡуйғандар. Иҙәндә келәмдәр, мендәрҙәр ятҡан. Туҡыма әйберҙәр, келәмдәр, балаҫтар, кейеҙҙәр, ашъяулыҡтар, шаршау-ҡорғандар һәм таҫтамалдар өйҙә мәнәғә эйә булғандар — өй биләмәһен ҡурсаулы иткәндәр. Ирҙәр яртыһында балаҫтар, юрғандар, мендәрҙәр, йомшаҡ түшәктәр менән ағас аҫлыҡта ултырған һандыҡ торған. Стенаға байрам кейемдәре эленгән. Иң күренекле урында — эйәр, йүгән, ҡамыт, дилбегә, тире һауытта йәйә һәм уҡтар, ҡылыс. Ҡатын-ҡыҙҙар яғында ағастан, туҙҙан эшләнгән һауыт-һабалар үҙе бер йәм биреп торған. Өйҙөң төп йыһазы булып таҡта һикеләр, урындыҡтар һаналған. Уларҙы кейеҙҙәр һәм балаҫтар, һырланған юрғандар менән япҡандар, мендәрҙәр ҡуйғандар. Урындыҡта йоҡлағандар һәм ашағандар. Донъя дүрт яҡлы икәнен анлатыусы ҡыя дүрт мөйөш ромб кеүек биҙәктәр менән урындыҡ ситтәрен биҙәгәндәр. Өй эсендә йоҡа кейем-һалымды элеп ҡуйырға түшәмгә йәки йорт ҡабырғаһына урҙа урынлаштырғандар. Матурыраҡ күренһен өсөн өҫтөнә биҙәкле яулыҡ-шәлдәрҙе яҙып ябып ҡуйыр булғандар. Ултыраҡ торлаҡтарҙы ҡышҡы һыуыҡтарҙа сыуал мейес йылытҡан. Башҡорттарҙың боронғо ышаныуҙарына ҡарағанда, мейестә өй хужаһы йәшәй, ә асыҡ торба аша шайтан үтеп инергә мөмкин, тип ышанғандар, шуға ла ут янып бөткәс, мейес тишектәрен ябыр булғандар<ref name="БЭ" />. == Музейҙар == Башҡорттарҙың торлағы тураһында мәғлүмәттәр Башҡортостан Республикаһы музейҙарында тупланған: * [[Башҡортостан Республикаһының Милли музейы]] * [[Археология һәм этнография музейы (Өфө)|РФА-ның Өфө ғилми үҙәгенең этнологик тикшеренеүҙәр үҙәге археология һәм этнография музейы (Институт этнологических исследований им Р. Г. Кузеева УНЦ РАН)]] * [[Салауат тарих-тыуған яҡты өйрәнеү музейы]] * Силәбе дәүләт университеты музейы == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Әҙәбиәт == * Башкирская энциклопедия. Гл. ред. М. А. Ильгамов т. 1. А-Б. 2005. — 624 с.; ISBN 5-88185-053-X. т. 2. В-Ж. 2006. −624 с. ISBN 5-88185-062-9.; т. 3. З-К. 2007. −672 с. ISBN 978-5-88185-064-7.; т. 4. Л-О. 2008. −672 с. ISBN 978-5-88185-068-5.; т. 5. П-С. 2009. −576 с. ISBN 978-5-88185-072-2.; т. 6. Советы нар. хозяйства. -У. 2010. −544 с. ISBN 978-5-88185-071-5; т. 7. Ф-Я. 2011. −624 с.. науч.. изд. Башкирская энциклопедия, г. Уфа. * Руденко С. И. «Башкиры: Опыт этнологической монографии». Ч.2. Быт башкир. Л., 1925 * Руденко С. И. Башкиры: Историко-этнографические очерки. М.-Л., 1955; * Шитова С. Н. Традиционные поселения и жилища башкир. М., 1984. * Масленникова Т. А. Художественное оформление башкирского народного жилища. Уфа.: Гилем, 1998. 9,6 п.л. == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|83693|Торлаҡ}}{{V|13|07|2022}} * {{БЭ2013|93684|Традицион интерьер}}{{V|13|07|2022}} * [http://ufa-gid.com/encyclopedia/gili.html Энциклопедия Башкирии /Жилища временные]{{V|13|07|2022}} * [http://www.kraeved-samara.ru/archives/2420 Блог Самарских краеведов/ Особенности жилища башкир Самарской области{{ref-ru}}]{{V|13|07|2022}} * {{ЭБЭ2013|96608|Традиционные поселения и жилища башкир}}{{V|13|07|2022}} * {{БЭ2013|94393|Тирмә}}{{V|13|07|2022}} * {{БЭ2013|86160|Башҡорт йәйләүҙәре}}{{V|13|07|2022}} * {{Башҡорттар}} [[Категория:Башҡорт мәҙәниәте]] [[Категория:Торлаҡ]] [[Категория:Башҡорт милли торлағы]] jlezpodh7voqxzx47rf59mgqtnlfwu4 0 118799 1147637 1052387 2022-07-30T02:54:50Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{БМ|Гусев}} {{Ук}} {{Кратер |Название = Гусев кратеры |Национальное название = |Изображение = |Подпись = |Небесное тело = |Координаты = 48/26/N/40/32/E |CoordScale = |Расположение = |Высота = |Длина = |Ширина = |Площадь = |Объём = |Тип = |Наибольшая глубина = |Средняя глубина = |Страна = Рәсәй |Регион = Ростов өлкәһе |Категория на Викискладе = }} '''Гусев кратеры''' — [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәйҙең Ростов өлкәһендәге импактлы кратеры. Дон һыртында, Каменск-Шахтинский]] ҡалаһы янында, [[Йылға|Северский Донец йылғаһы]] бассейнында урынлашҡан. == Тасуирлама == Гусев кратеры [[Каменский кратеры|Каменский кратерының]] сателлиты; ике кратер ҙа бер үк ваҡытта төп [[астероид]] һәм уның бәләкәй юлдашы ергә төшөү һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән. Кратерҙың йәше, импактный быяланы даталауға нигеҙләү буйынса, 49 миллион йыл тәшкил итә (эоцен). Каменское ваҡиғаһы һай диңгеҙ бассейнында булған тип фаразлана<ref>[http://labmpg.sscc.ru/impact/a85.html Описание кратера] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170413171005/http://labmpg.sscc.ru/impact/a85.html |date=2017-04-13 }} на [http://labmpg.sscc.ru/ сайте Лаборатории математических задач геофизики] ИВМиМГ Сибирского отделения РАН <small>([http://web.archive.org/web/20080221133031/http://omzg.sscc.ru/impact/a85.html архивная копия от 21{{nbsp}}февраля 2008] на бывшем сайте Сибирского центра глобальных катастроф при Отделении математических задач геофизики СО РАН)</small></ref>. Кратерҙың диаметры яҡынса 3 км булып, уның йәше, баһалау буйынса, 49.0 ± 0.2 миллион йыл тәшкил итә. Кратер ер өҫтөндә урынлашҡан. Үҙенең структураһы буйынса Гусев кратеры ябай структуралы, ул шулай уҡ түңәрәк соҡорҙан ғибәрәт, үлсәме яҡынса 4,5 км х 2,5 км, тәрәнлеге 600 метр. Йыһандан төшөрөлгән фотола кратер һыҙатланмай. Соҡор күмер тоҡомдарында барлыҡҡа килгән һәм үҙәгендә ҡалынлығы яҡынса 360 м булған аллогенный брекчия менән тултырылған. Импактиттың (аллогенный брекчия) тәбиғәткә сыҡҡан ере әҙ, ул Северский Донец йылғаһы үҙәндәрендә һәм уның ҡушылдыҡ йылғалары янында, шулай уҡ Гусев тораҡ пунктының көнбайышында һәм төньяҡ-көнбайышында күҙәтелә. Был тирәнең ҡатламдарын тикшереү ваҡытында структураһында глубокинская свитаның барлығы билдәләнә, свитаның кратер территорияһындағы һәм уның яҡын-тирәһендәге майҙаны 40х60 км тәшкил итә. Глубокинская свитаның ҡапланыу формаһы күбәләкте хәтерләтә: билатеральный күсәре көньяҡтан төньяҡҡа табан һуҙылған. Гусев кратеры өҫтөндәге Глубокинская свита ҡатламдарының ҡалынлығы 200—300 м тәшкил итә. Свита тоҡомдары мергель, ҡомло мергель, конус һымаҡ сәсрәгән кратерҙар мишендары тоҡомоноң киҫәктәренән ғибәрәт<ref>Бадюков Д. Д. (2005) [http://www.meteorites.ru/menu/encyclopaedia/ruscraters_full.html Метеоритные кратеры на территории России.] </ref>. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} [[Категория:Ростов өлкәһе географияһы]] 0i24y91fabull1azkdryppn5lbwgzfb 1147638 1147637 2022-07-30T02:55:08Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{БМ|Гусев}} {{Кратер |Название = Гусев кратеры |Национальное название = |Изображение = |Подпись = |Небесное тело = |Координаты = 48/26/N/40/32/E |CoordScale = |Расположение = |Высота = |Длина = |Ширина = |Площадь = |Объём = |Тип = |Наибольшая глубина = |Средняя глубина = |Страна = Рәсәй |Регион = Ростов өлкәһе |Категория на Викискладе = }} '''Гусев кратеры''' — [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәйҙең Ростов өлкәһендәге импактлы кратеры. Дон һыртында, Каменск-Шахтинский]] ҡалаһы янында, [[Йылға|Северский Донец йылғаһы]] бассейнында урынлашҡан. == Тасуирлама == Гусев кратеры [[Каменский кратеры|Каменский кратерының]] сателлиты; ике кратер ҙа бер үк ваҡытта төп [[астероид]] һәм уның бәләкәй юлдашы ергә төшөү һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән. Кратерҙың йәше, импактный быяланы даталауға нигеҙләү буйынса, 49 миллион йыл тәшкил итә (эоцен). Каменское ваҡиғаһы һай диңгеҙ бассейнында булған тип фаразлана<ref>[http://labmpg.sscc.ru/impact/a85.html Описание кратера] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170413171005/http://labmpg.sscc.ru/impact/a85.html |date=2017-04-13 }} на [http://labmpg.sscc.ru/ сайте Лаборатории математических задач геофизики] ИВМиМГ Сибирского отделения РАН <small>([http://web.archive.org/web/20080221133031/http://omzg.sscc.ru/impact/a85.html архивная копия от 21{{nbsp}}февраля 2008] на бывшем сайте Сибирского центра глобальных катастроф при Отделении математических задач геофизики СО РАН)</small></ref>. Кратерҙың диаметры яҡынса 3 км булып, уның йәше, баһалау буйынса, 49.0 ± 0.2 миллион йыл тәшкил итә. Кратер ер өҫтөндә урынлашҡан. Үҙенең структураһы буйынса Гусев кратеры ябай структуралы, ул шулай уҡ түңәрәк соҡорҙан ғибәрәт, үлсәме яҡынса 4,5 км х 2,5 км, тәрәнлеге 600 метр. Йыһандан төшөрөлгән фотола кратер һыҙатланмай. Соҡор күмер тоҡомдарында барлыҡҡа килгән һәм үҙәгендә ҡалынлығы яҡынса 360 м булған аллогенный брекчия менән тултырылған. Импактиттың (аллогенный брекчия) тәбиғәткә сыҡҡан ере әҙ, ул Северский Донец йылғаһы үҙәндәрендә һәм уның ҡушылдыҡ йылғалары янында, шулай уҡ Гусев тораҡ пунктының көнбайышында һәм төньяҡ-көнбайышында күҙәтелә. Был тирәнең ҡатламдарын тикшереү ваҡытында структураһында глубокинская свитаның барлығы билдәләнә, свитаның кратер территорияһындағы һәм уның яҡын-тирәһендәге майҙаны 40х60 км тәшкил итә. Глубокинская свитаның ҡапланыу формаһы күбәләкте хәтерләтә: билатеральный күсәре көньяҡтан төньяҡҡа табан һуҙылған. Гусев кратеры өҫтөндәге Глубокинская свита ҡатламдарының ҡалынлығы 200—300 м тәшкил итә. Свита тоҡомдары мергель, ҡомло мергель, конус һымаҡ сәсрәгән кратерҙар мишендары тоҡомоноң киҫәктәренән ғибәрәт<ref>Бадюков Д. Д. (2005) [http://www.meteorites.ru/menu/encyclopaedia/ruscraters_full.html Метеоритные кратеры на территории России.] </ref>. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} [[Категория:Ростов өлкәһе географияһы]] 82u00dpq5x394p6ycvhk4f12oo1znrh 0 118854 1147732 1142852 2022-07-30T06:25:16Z ZUFAr 191 /* Биографияһы */ wikitext text/x-wiki {{Яҙыусы |Исеме = Әхмәҙиев Фәрит Вафа улы |Төп исеме = |Рәсеме = Ахмадиев,Фарит Вафиевич.jpg |Киңлек = |Рәсем аңлатмаһы = |Тыуған ваҡыттағы исеме = |Псевдонимдары = |Тыуыу датаһы = 11.03.1968 |Тыуған урыны = [[Башҡорт АССР-ы]] {{ТыуғанУрыны|Өфө}} ҡалаһы |Вафат булыу датаһы = |Вафат булған урыны = <!-- {{ВафатБулыуУрыны |}}--> |Гражданлығы = |Эшмәкәрлек төрө = [[Проза|Яҙыусы]], [[тәржемә]]се, [[журналистика|журналист]] |Әүҙемлек йылдары = |Йүнәлеше = |Жанр = |Әҫәрҙәренең телдәре = [[башҡорт]], [[рус теле|рус]], [[инглиз теле|инглиз]] |Дебют = |Премиялары = |Наградалары = |Ҡултамғаһы = |Lib = |Сайты = |Викикитапхана = |Викиөҙөмтә = |Викиһандыҡ = }} {{фамилиялаш|Әхмәҙиев}} '''Әхмәҙиев Фәрит Вафа улы''' ([[11 март]] [[1968 йыл]]) — яҙыусы, тәржемәсе, журналист<ref>[http://www.bashinform.ru/news/798607-v-ufe-izdana-entsiklopediya-zhurnalisty-rossii-xx-xxi/?sphrase_id=38414 Журналисты Башкирии вошли в энциклопедию «Журналисты России. XX—XXI»]</ref>, ғалим. [[Башҡортостан Яҙыусылар союзы|Рәсәй һәм Башҡортостан Яҙыусылар]] ([[2004]]), [[Башҡортостан Республикаһы Журналистар союзы|Рәсәй һәм Башҡортостан Журналистар]] ([[2001]]) союздары ағзаһы. Философия фәндәре кандидаты ([[2009]]). == Биографияһы == Фәрит Вафа улы Әхмәҙиев 1968 йылдың 11 мартында [[Башҡорт АССР-ы]]ның [[Өфө ҡалаһы]]нда тыуа. Ике юғары белемгә эйә: [[1995 йыл]]да — [[Мәскәү]]ҙә М. Горький исемендәге Әҙәбиәт институтын, [[2002 йыл]]да — Башҡортостан Президенты ҡарамағындағы Дәүләт хеҙмәте һәм идара итеү академияһын тамамлай. Хеҙмәт юлын [[1995 йыл]]да «[[Башҡортостан уҡытыусыһы]]» журналында яуаплы секретарь булып башлай. [[1998 йыл]] — Башҡортостан Республикаһының Матбуғат һәм киң мәғлүмәт министрлығында баш белгес, министр ярҙамсыһы. [[2000]]—[[2012]] йылдар — [[Ватандаш|«Ватандаш»]] журналының баш мөхәррире. [[2006]]—[[2010]] йылдар — [[Башҡортостан Республикаһы Журналистар союзы]] рәйесе, [[2013 йыл]]дан — [[Башҡортостан китап нәшриәте|З. Биишева исемендәге Башҡортостан «Китап» нәшриәте]] баш мөхәррире урынбаҫары<ref>http://www.kitap-ufa.ru/information/struktura-izdatelstva.php Главная страницаИнформация</ref>. 2022 йылдан [[Рәсәй Фәндәр академияһы Өфө федераль тикшеренеүҙәр үҙәгенең Тарих, тел һәм әҙәбиәт институты]]ның Әҙәбиәт бүлегендә өлкән ғилми хеҙмәткәр булып эшләй.<ref>[http://rihll.com/employee/ahmadiev-farit-vafievich.html ИИЯЛ УФИЦ РАН ]</ref> == Ижады == Фәрит Әхмәҙиев әҙәби әҫәрҙәрҙе башҡорт теленән рус теленә тәржемәләүсе булараҡ та билдәле. Ул [[Ғайса Хөсәйенов]], [[Динис Бүләков]], [[Флүр Ғәлимов]], [[Әхмәҙиев Вафа Исхаҡ улы|Вафа Әхмәҙиев]], [[Мирас Иҙелбаев]], [[Тимерғәли Килмөхәмәтов|Тимерғәле Килмөхәмәтов]] әҫәрҙәрен тәржемә итә. Ф. Әхмәҙиев робағиҙар, пьесалар һәм повестар авторы ла<ref>http://ufacity.info/news/207901.html «99 рубаи» Фарита Ахмадиева зазвучат для незрячих читателей</ref>. Журналист этикаһы һәм һүҙ азатлығы буйынса ике монография һәм 30 фәнни баҫма авторы. [[2015 йыл]]да «99 робағи» исемле поэтик йыйынтығын нәшер итә<ref>http://www.bashinform.ru/news/702590-v-izdatelstve-kitap-vyshla-v-svet-kniga-farita-akhmadieva-99-rubai/ В издательстве «Китап» вышла в свет книга Фарита Ахмадиева «99 рубаи»</ref>. «Бөйөк Еңеү шағирҙары» II Бөтә Рәсәй әҙәби конкурс лауреаты ([[2016]])<ref>http://www.bashinform.ru/news/894556-bashkirskiy-poet-farit-akhmadiev-stal-laureatom-vserossiyskogo-literaturnogo-konkursa-geroi-velikoy-/?sphrase_id=38414 Башкирский поэт Фарит Ахмадиев стал лауреатом Всероссийского литературного конкурса «Герои Великой Победы»</ref>. Юғары художестволы оҫталығы өсөн «Золотое перо Руси — 2016» халыҡ-ара конкурсы еңеүсеһе була<ref>http://www.bashinform.ru/news/916192-pisateli-iz-bashkirii-poluchili-nagrady-konkursa-zolotoe-pero-rusi-2016/?sphrase_id=38414 Писатели из Башкирии получили награды конкурса «Золотое Перо Руси-2016»</ref>. 2016 йылда «Амазонкалар» пьесаһы "Рәсәйҙең иң яҡшы заманса бер актлы пьесалары йыйынтығы"на инә<ref>http://www.bashinform.ru/news/930130-proizvedenie-farita-akhmadieva-amazonki-voshlo-v-sbornik-luchshikh-sovremennykh-pes-rossii/?sphrase_id=38414 Произведение Фарита Ахмадиева «Амазонки» вошло в сборник лучших современных пьес России</ref>. 2022 йылдың 7 майында [[Башҡортостан Республикаһының Мостай Кәрим исемендәге Милли йәштәр театры]]нда Фәрит Әхмәҙиевтың «Батыр йондоҙо» исемле пьесса буйынса ҡуйылған спектакль премьераһы булды.<ref>{{Cite web |url=https://www.bashinform.ru/news/culture/2022-05-07/premiera-spektaklya-zvezda-geroya-o-zhizni-musy-gareeva-proshla-v-natsionalnom-molodezhnom-teatre-rb-2796189 |title=Премьера спектакля «Звезда Героя» о жизни Мусы Гареева прошла в Национальном молодежном театре РБ |access-date=2022-05-09 |deadlink=no }}</ref> == Хеҙмәттәре == # «Ҡайтыу». Новелла. Уфа."Совет Башкортостаны" 26 февраля 1989 г. # «Лола». Рассказ. Уфа. «Истоки» № 15, сентябрь 1991 г. # «Аждаһа». Кубаир. Уфа, «Йәшлек», 28 ноября 1991 г. # «Никах». Рассказ. Уфа, «Истоки» № 1, январь 1992 г. # «Тәржемә тураһында». Статья. Уфа. «Йәшлек», 25 февраля 1992 г. # Перевод с башкирского языка Г.Хусаинова «Кулямасы». Уфа, Истоки" № 12(37) июнь 1993 г. # Перевод с башкирского языка Г.Хусаинова «Вопросы». Уфа, «Истоки» № 15(60) август 1993 г. # Перевод с башкирского языка Г.Хусаинова «Миниатюры». Уфа, «Истоки» № 19(64) октябрь 1993 г. # Перевод с башкирского языка стихотворения Ахмадина Афтаха «Грех». Уфа, «Истоки» № 18(112) сентябрь 1995 г. # Перевод с башкирского языка стихотворений Вафы Ахмадиева. Уфа. «Вечерняя Уфа» 16 апреля 1996 г. # «Башкирско-английский разговорник».(на английском, башкирском и русском языках). Уфа, издательство «Башкортостан», 1992 г. # «Какого цвета этот мяч?» (самоучитель на башкирском, русском, английском языках). Уфа, «Китап», 1996 г. # «Кто любит яблоко?» (самоучитель на башкирском, русском, английском языках). Уфа, «Китап», 1999 г. # Перевод с башкирского языка произведения Г.Хусаинова «Мухамметсалим Уметбаев» в книге «Литература и наука». Уфа, издательство «Гилем», 1998 г.(стр. 23-172). # Перевод с башкирского языка произведения Р.Мифтахова «Почем талант?». Уфа, «Вилы» № 4, 1996 г. # «Вечные образы в романе Д.Юлтыя „Кровь“. Уфа, „Ватандаш-Соотечественник“, № 3, 1998 г. # Перевод с башкирского языка произведения Дениса Булякова „Жизнь дается однажды“. Уфа, издательство „Башкортостан“, 1996 г.159 с. # Перевод с башкирского языка произведения Мираса Идельбаева „Сын Юлая Салават“. Уфа, „Китап“, 2004 г.220 с. # Автор и составитель сборника статей „Журналы Башкортостана“. Уфа, „Информреклама“, 2004 г.96 с. # Составитель сборника очерков „Человек дела“. Уфа, „Информреклама“. 2003 г 96 с. # Составитель второго сборника очерков „Человек дела“. Уфа, „Информреклама“. 2004 г 96 с. # Статья „Нравственные традиции башкирской журналистики“ всборнике „Слово останется…“. Уфа, „Информреклама“, 2007 г.стр.6-12. # „Традиции нравственной культуры башкирской журналистики“. Монография по соц. Философии. Уфа, „Информреклама“, 2009 г. 72 с. # „Журнальная журналистика“. Монография. Уфа, „Мир печати“,2009 г. 152 с. # Перевод с башкирского языка работы В.Ахмадиева „Проза“ в книге „История башкирской литературы. 1 том“.(стр. 398—414). Уфа, „Китап“, 2012. # Повесть „Стремление к свету“ в сборнике „ Ырғыҙ ҡыҙы“. Уфа,2013.стр.2-83. # Перевод с башкирского языка произведения Дениса Булякова „Жизнь дается однажды“. Уфа, издательство „Китап“, 2014. Электронное издание, 190 с. # „99 рубаи“.стихотворный сборник. Уфа, „Китап“, 2015 г. # Ф.Ахмадиев. Амазонки. Пьеса. В сборнике №Лучшие современные одноактные пьесы». Москва, Изд. Ниаландо, 2016. С. 233—238. # Ахмадиев, Фарит Вафиевич. Баловень судьбы [Электронный ресурс] : [стихи, пьесы, повесть, киносценарии, переводы : 16+] : литературно-художественное электронное издание на компакт-диске / Фарит Ахмадиев. - Уфа : Китап, 2018. - 1 электрон. опт. диск (CD-ROM); 12 см.; ISBN 978-5-295-06834-8 == Фәнни хеҙмәттәре == # Ахмадиев Ф. В. О некоторых аспектах этической рефлекции в современном российском обществе// Вестник БашГУ. Научный журнал. № 2. — Уфа: РИО БашГУ, 2009. С. 215—217. # Ахмадиев Ф. В. Главный редактор издания как « идеальный журналист»// Вестник ВГУ. Научный журнал. № 1. — Воронеж, 2009. С 119—124. # Ахмадиев Ф. В. Свобода слова и ответственность журналиста. — Уфа: БашГУ, 2011. # Ахмадиев Ф. В. Российская журналистики в период модернизации общества// Вестник ВЭГУ. — Уфа, 2011. № 3 (53). С.15 — 19. # Ахмадиев Ф. В. Свобода слова как социальная деятельность// Вестник ЧелГУ. — Челябинск: Изд. ЧелГУ, 2011. С.65 — 69. # Ахмадиев Ф. В. Феномен свободы слова в современных российских условиях// «Исторические, философские, политические и юридические науки, культурология и искусствоведение. Вопросы теории и практики». Научно-теоретический журнал. — Тамбов: Грамота, 2011. № 7 (13): в 3-х ч. Ч.II. С.18 — 21. # Ахмадиев Ф.В Воспитание нравственной культуры журналиста// Вестник ЧелГУ. — Челябинск, 2011. # Ахмадиев Ф. В. Проблемы свободы слова и ответственности журналистов в западной литературно-журналисткой социокультурной среде// Вестник МГОУ. Серия «Философские науки». — 2011. № 3. С. 184—187. # Ахмадиев Ф. В. Проблемы свободы слова в русской общественно-философской мысли и литературно-журналистской социокультурной среде // Вестник ВЭГУ. Научный журнал. № 3. — Уфа, 2012. С .8-12. # Ахмадиев Ф. В. Свобода слова и проблемы информационной безопасности и личности // Вестник ЧелГУ. Челябинск, 2013. Выпуск 31.С. 33-38. # Ахмадиев Ф. В. Традиции нравственной культуры башкирской журналистики. — Уфа: «Информреклама», 2009. С.72. # Ахмадиев Ф. В. Журнальная журналистика. — Уфа: «Мир печати», 2009. 152 с. # Ахмадиев Ф. В. Этические аспекты деятельности Совета главных редакторов республиканских журналов как механизм развития взаимодействия СМИ и функционирования профессиональной этики журналистов// Культурное наследие России: универсум религиозной философии/ Материалы Всероссийской научно-практической конференции, посвященной 250-летию со дня рождения С.Юлаева. — Уфа: БИРО, 2004. С.203 — 205. # Ахмадиев Ф. В. Роль журналов Башкортостана в современной культуре// Журналы Башкортостана. Сборник статей. — Уфа: «Информреклама», 2004. С.3 — 5. # Ахмадиев Ф. В. Профессиональная этика руководителя редакции журнала// Ватандаш. 2005. № 3. С. 165—184. # Ахмадиев Ф. В. Нравственные традиции башкирской журналистики// Слово останется… Посвящается 50-летию Союза журналистов Башкортостана. — Уфа: «Информреклама», 2007. С. 6 — 12. # Ахмадиев Ф. В. Традиции башкирской журналистики как элемент профессиональной этики// Гуманистическое наследие просветителей в культуре и образовании/ Материалы Международной научно-практической конференции. Т.3. — Уфа, 2008. С.14 — 18. # Ахмадиев Ф. В. Развитие этнокультурных нравственных традиций башкирской журналистики в XXI веке// Актуальные вопросы государственной национальной политики: теоретико-методологический, правовой и гуманитарный аспекты/ Материалы Всероссийской научно-практической конференции. Часть 1. — Уфа: Издательство учебной литературы и учебно-методических пособий для студентов БАГСУ, 2008. С. 202—207. # Ахмадиев Ф. В. Свобода слова и федерализм// Национально-государственные образования в истории и политической практике Российского федерализма / Материалы Всероссийской научно-практической конференции. — Уфа: Мир печати, 2009. С. 339—342. # Ахмадиев Ф. В. Типология журналов Башкортостана// Ватандаш. 2009. № 8. С. 108—110. # Farit Akhmadiev. The editor-in-chief as «an ideal journalist»// Ватандаш. 2009. № 10. С. 178—182. # Ахмадиев Ф. В. Региональная специфика этических проблем в работах Д.Валеева и творчестве Д.Булякова// Проблемы востоковедения. 2009. № 1. С.39 — 42. # Ахмадиев Ф. В. Идеалы и ценности молодых журналистов//Сборник БГПУ.- Уфа, 2011. # Ахмадиев Ф. В. Проблемы подготовки журналистов в условиях актуализации вопроса свободы слова и профессиональной ответственности// СМИ в современном мире. Петербургские чтения. Сборник СГПУ. — Стерлитамак, 2011. # Ахмадиев Ф. В. Свобода слова и проблемы информационной безопасности общества и личности // Ватандаш. 2011. № 1. С. 58 — 71. # Ахмадиев Ф. В. Профессиональная мораль журналиста в контексте свободы слова// Ватандаш. 2011. № 2. С. 88 — 107. # Ахмадиев Ф. В. Свобода слова как необходимое условие творческого развития современного журналиста// Ватандаш. 2001. № 3. С. 87 — 105. # Ахмадиев Ф. В. Философское осмысление проблемы свободы слова на Западе// Ватандаш. 2011. № 4. С. 158—173. # Ахмадиев Ф. В. Философские парадигмы осмысления проблемы свободы слова в России// Ватандаш. 2011. № 5. С. 69 — 82. # Ахмадиев Ф. В. Сущность и специфика свободы слова как социального феномена// Ватандаш. 2011. № 6. С. 102—113. # Ахмадиев Ф. В. Воспитание «идеального журналиста»// Духовный мир молодежи в контексте устойчивого развития. Сборник научных статей. — Уфа: РИО РУНМЦ МО РБ, 2011. С. 120—126. # Ахмадиев Ф. В. Проблемы свободы слова в западной общественно-философской мысли// II Международная заочная научно-практическая конференция «Социально-гуманитарные и юридические науки: современные тренды в изменяющемся мире»: сборник материалов конференции (6 июня 2011 г.). — Краснодар, 2011. С.220 — 225. # Ахмадиев Ф. В. Работа редакции журнала // Ватандаш. 2012. № 3. С. 109—116. # Ахмадиев Ф. В. Работа главного редактора // Ватандаш. 2012. № 4. С. 102—114. # Ахмадиев Ф. В. Вопросы свободы и морали в трудах фтлософов, литераторов и журналистов Башкортостана. Уфа, Конференция БашГУ. 2015 г. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == [[Категория:Башҡортостан яҙыусылары]] [[Категория:Башҡортостан Яҙыусылар союзы ағзалары]] [[Категория:Башҡортостан журналистары]] [[Категория:Башҡортостан Журналистар союзы ағзалары]] [[Категория:Тәржемәселәр]] [[Категория:М. Горький исемендәге Әҙәбиәт институтын тамамлаусылар]] 2agm3r1pb1jd0eanykamhx6whias44c 10 119518 1147728 677780 2022-07-30T05:49:20Z Minorax 25029 vva wikitext text/x-wiki [[Файл:Order of Glory Ribbon Bar.svg|border|40px|Медаль «За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941—1945 гг.»|link=Медаль «За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941—1945 гг.»]]{{Категория только в статьях|«1941—1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында Германияны еңгән өсөн» миҙалы менән бүләкләнеүселәр|{{PAGENAME}}|nocat={{{nocat|}}}}}<noinclude> {{doc}} [[Категория:Ҡалыптар:Наградалар:СССР|1941—1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында Германияны еңгән өсөн]] </noinclude> 6whdrkc66jcam31rl1cxngr8elb2dhh 10 119538 1147729 686827 2022-07-30T05:49:23Z Minorax 25029 vva wikitext text/x-wiki [[Файл:Order of Glory Ribbon Bar.svg|border|40px|Медаль «За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941—1945 гг.»|link=Медаль «За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941—1945 гг.»]]{{Категория только в статьях|«1941—1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында Германияны еңгән өсөн» миҙалы менән бүләкләнеүселәр|{{PAGENAME}}|nocat={{{nocat|}}}}}<noinclude> {{doc}} [[Категория:Ҡалыптар:Наградалар:СССР|1941—1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында Германияны еңгән өсөн]] </noinclude> 7y4kowl2ha3vaaitixscxzo2ub7rbuo 10 119941 1147727 684116 2022-07-30T05:49:17Z Minorax 25029 vva wikitext text/x-wiki [[Файл:Order of Glory Ribbon Bar.svg|border|40px|link=Орден Святого Георгия|Орден Святого Георгия III степени]]{{Категория только в статьях|III дәрәжә Изге Георгий ордены кавалерҙары|{{PAGENAME}}}}<noinclude>{{doc}}[[Категория:Ҡалыптар:Наградалар:Рәсәй империяһы|Георгия 3]]</noinclude> 24s6axmr1gk0pu6y9n40dkn8vinn5gd 10 119942 1147682 684127 2022-07-30T04:29:10Z Minorax 25029 ([[c:GR|GR]]) [[File:Order of Saint Anne Ribbon.PNG]] → [[File:Order of Saint Anna ribbon bar.svg]] vva wikitext text/x-wiki [[Файл:Order of Saint Anna ribbon bar.svg|border|40px|link=Изге Анна ордены|I дәрәжә Изге Анна ордены]]{{Категория только в статьях|I дәрәжә Изге Анна ордены кавалерҙары|{{PAGENAME}}}}<noinclude>{{doc}}[[Категория:Ҡалыптар:Наградалар:Рәсәй империяһы|Георгия 3]]</noinclude> jnmzlhujk6m0zxo5li3u9x2r3dq76hy 10 122196 1147676 694662 2022-07-30T04:27:05Z Minorax 25029 vva wikitext text/x-wiki [[Файл:Order of Saint Anna ribbon bar.svg|40px|link=Орден Святой Анны|II дәрәжәләге ҡылыс тотҡан Изге Анна ордены]]{{Категория только в статьях|II дәрәжәләге ҡылыс тотҡан Изге Анна ордены|{{PAGENAME}}}}<noinclude>{{doc}}[[Категория:Ҡалыптар:Наградалар:Рәсәй империяһы|Анны 2 с мечами]]</noinclude> 5qgsod6yvv1v46bsugyh5jsdm5zmqbe 10 122198 1147677 694665 2022-07-30T04:27:09Z Minorax 25029 vva wikitext text/x-wiki [[Файл:Order of Saint Anna ribbon bar.svg|40px|link=Изге Анна ордены|«Батырлыҡ өсөн» тип яҙылған IV дәрәдә Изге Анна ордены]]{{Категория только в статьях|«Батырлыҡ өсөн» тип яҙылған IV дәрәдә Изге Анна ордены кавалерҙары|{{PAGENAME}}}}<noinclude>{{doc}}[[Категория:Ҡалыптар:Наградалар:Рәсәй империяһы|Анны 4]]</noinclude> lszg1j6xpi53ssz8mkd9km1k37sbg3f 10 122285 1147679 695396 2022-07-30T04:27:18Z Minorax 25029 vva wikitext text/x-wiki [[Файл:Order of Saint Anna ribbon bar.svg|40px|link=Изге Анна ордены|Ҡылыс һәм таҫма тотҡан III дәрәжә Изге Анна ордены]]{{Категория только в статьях|Ҡылыс һәм таҫма тотҡан III дәрәжә Изге Анна ордены кавалерҙары|{{PAGENAME}}}}<noinclude>{{doc}}[[Категория:Ҡалыптар:Наградалар:Рәсәй империяһы|Анны 3 с мечами и бантом]]</noinclude> hxajnrgrdlex42l74vtzg9qwf6hdm6g 10 122286 1147678 695401 2022-07-30T04:27:13Z Minorax 25029 vva wikitext text/x-wiki [[Файл:Order of Saint Anna ribbon bar.svg|40px|link=Изге Станислав ордены|Ҡылыс һәм таҫма тотҡан III дәрәжә Изге Станислав ордены]]{{Категория только в статьях|Ҡылыс һәм таҫма тотҡан III дәрәжә Изге Станислав ордены кавалерҙары|{{PAGENAME}}}}<noinclude>{{doc}}[[Категория:Ҡалыптар:Наградалар:Рәсәй империяһы|Станислава 3 с мечами и бантом]]</noinclude> qhts5krr9jpoi9ovjlggqepdh5ey5gy 0 123363 1147639 715305 2022-07-30T02:55:40Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{БМ|Гусев}} {{Литературное произведение | Название = «Гусев» | Изображение = | Жанр = хикәйә | Автор = [[Антон Павлович Чехов]] | Язык оригинала = урыҫ | Написан = [[1890]] | Публикация = [[1890 йыл]]дың [[25 декабрь|25 декабрендә]] | Перевод = | Викитека-текст = Гусев (Чехов) }} '''Гусев''' — [[А. П. Чехов]] хикәйәһе. 1890 йылда яҙылған, тәүге тапҡыр ошо уҡ йылдың 25 декабрендә «Новое время» гәзитендә баҫыла. == Баҫмалар == Алексей Суворинға 9 декабрҙә яҙған хатында [[Антон Чехов]] ысын тормоштан бер сюжет һүрәтләй: Сахалиндан кораблдә ҡайтып килгән сағында үлгән кешене диңгеҙҙә ерләүҙе тасуирлап яҙа. Тәүге тапҡыр хикәйә [[1890 йыл]]дың 25 декабрендә ''Новое время'' гәзитенең Раштыуа (№ 5326) һанында: «Коломбо, 12 ноябрь» тигән билдә менән баҫыла. Хикәйә биш бүлектән тора. Бер аҙ стилистик төҙәтеүҙәр яһалғандан һуң, хикәйә [[1893 йыл]]да ''Палата № 6'' баҫмаһында донъя күрә. Был йыйынтыҡ составында хикәйә үҙгәртелмәйенсә ете тапҡыр баҫыла (1893—1899 йылдар). Хикәйә нәшерсе Адольф Маркс 1899—1901 йылдарҙа сығарған Чехов әҫәрҙәре йыйынтығының алтынсы томына индерелгән. Чехов тере саҡта хикәйә [[Болгар теле|болгар]], [[Венгр теле|венгр]], [[Немец теле|немец]], норвег, [[Поляк теле|поляк]] һәм [[Француз теле|француз]] телдәренә тәржемә ителә. == Сюжет == Алыҫ Ҡөнсығыштан кораблдә ҡайтып килеүсе демобилизацияланған һалдаттар араһында рядовой Гусев һәм уның тураһында бер кем бер нимә лә белмәгән рухани Павел Иванович бар. Корабль лазаретында үпкә сиренән һалдат Гусев йоҡо ваҡытында үлеп китә. Уның үле кәүҙәһен ҡалын киндер тоҡҡа төрәләр ҙә, ҡыҫҡа ғына доға уҡығандан һуң, диңгеҙгә ташлайҙар. Гусевтың үле кәүҙәһен диңгеҙ эсендә йөҙгән балыҡтар янынан һыу төбөнә төшөп барған саҡта акулалар өҙгөләй башлағанын яҙыусы тәфсирләп һүрәтләй. == Тәнҡит == Хикәйәне ныҡ оҡшатыусылар араһында [[Пётр Чайковский]]<ref>1 January 1891 letter to brother Modest Chaykovsky.</ref> һәм Алексей Плещеев була. Һуңғыһы [[1891 йыл]]дың 12 ғинуарында: «„Нов<ое> врем<яла>“ яҙылған хикәйә өсөн ҙур рәхмәт: ҡәнәғәтләнеп уҡыным»<ref>[http://chehov.niv.ru/chehov/text/gusev.htm Рассказ Гусев. Иҫкәрмәләр ]</ref>,- тип яҙа. В. Л. Альбов «Гусев» хикәйәһен [[Чехов]]тың иғтибары тышҡы шарттарҙың хыялланыусы кешеләрҙең хыялын һәләк итеүсе булыуҙың сәбәбенә йүнәлтелгән башҡа әҫәрҙәргә тиңләп ҡуя. == Әҙәбиәт == Чехов А. П. Гусев // Чехов А. П. Полное собрание сочинений и писем: В 30 т. Сочинения: В 18 т. / АН СССР. Ин-т мировой лит. им. А. М. Горького. — М.: Наука, 1974—1982. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [http://az.lib.ru/c/chehow_a_p/text_0070.shtml#15 Гусев], оригинальный русский текст * [[wikisource:Gusev (Chekhov)|Гусев]], два английских перевода [[Категория:Антон Чехов хикәйәләре]] [[Категория:1890 йыл хикәйәләре]] qjg8ufx6kyengz5hy1bga10gg6gda1a 0 128215 1147684 1147448 2022-07-30T04:35:15Z Aidar254 16673 #WPWP wikitext text/x-wiki {{Заповедная зона |Название = Ирәмәл |Национальное название = |Изображение =|thumb|Иремель |Подпись = Иремель |Координаты = 54/32/00/N/58/50/20/E |CoordScale = |Страна = Россия |Регион = Башҡортостан |Район = |Категория МСОП = |Ближайший город = |Площадь = 49 338 [[гектар]] |Средняя высота = |Дата основания = [[31 декабрь]] [[2010 йыл]] |Посещаемость = |Год посещаемости = |Управляющая организация = |Сайт = |Позиционная карта = Россия |Позиционная карта 1 = Россия Башкортостан }} '''«Ирәмәл»''' — [[Башҡортостан]]дың [[Белорет]] һәм [[Учалы районы]] биләмәләрендә, [[Силәбе өлкәһе]] менән сик буйында урынлашҡан тәбиғәт паркы. Ул өс блок-пост менән уратып алынған — Учалы яғынан, Белорет районының Николаевка ауылы һәм Силәбе өлкәһенең Төлөк ҡасабаһы яғынан<ref>[http://www.rgo-rb.ru/2016/10/prirodnyj-park-iremel/ Природный парк «Иремель» — РГО РБ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171119064503/http://www.rgo-rb.ru/2016/10/prirodnyj-park-iremel/ |date=2017-11-19 }}</ref>. == Тарихы == Парк [[Башҡортостан Республикаһы]] Хөкүмәтенең [[2010 йыл]]дың 31 декабрендәге ҡарары менән 49 338 гектар майҙанда булдырылған. Тәбиғәт паркы тәғәйенләнеше — тау-тундра, тайга урманы һәм һаҙлыҡ экосистемаларын, үҫемлектәр һәм йәнлектәрҙең һирәк төрҙәре популяцияһын һаҡлау; [[Көньяҡ Урал]]дың ҙур йылғалары инештәренең тотороҡло гидрологик режимын тәьмин итеү; көйләнеүсе туризм һәм ял итеүҙе үҫтереү өсөн шарттар булдырыу. == Географияһы == [[Ирәмәл]] тау массивы үҙ эсенә иң бейек түбәләр — билән менән бүленгән Оло һәм Кесе Ирәмәлде индерә. Әүәләк, Баҡҡан, Ямантау, Нәре, Нургуш һәм башҡа тауҙар һәм һырттар күренә<ref>[http://dooptrb.ru/prirodnyie-parki/prirodnyiy-park-iremel/ Природный парк «Иремель» — ГБУ Дирекция по ООПТ РБ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170910224647/http://dooptrb.ru/prirodnyie-parki/prirodnyiy-park-iremel/ |date=2017-09-10 }}</ref>. == Флораһы һәм фаунаһы == Парк тулыһынса урман менән ҡапланған. Уның биләмәһендә һунар-промысла хайуандарының бөтә төрҙәре тиерлек йәшәй. Бында 553 төр юғары үҫемлек үҫә, йәғни [[Башҡортостан]]дың бөтә флораһының сиреге, улар эсендә [[Башҡортостан Республикаһының Ҡыҙыл китабы]]на ингән 57 төр, шуларҙың 15-е эндемиктар, ә 33-ө — реликт. Шулай уҡ, ҡурсаулыҡ биләмәһендә 40-ҡа яҡын һирәк осраған һәм юғалыу ҡурҡынысы аҫтында булған хайуандар төрҙәре осрай: [[осар тейен]], ҡама, марал, ҡара ҡауҙы, аҡ һәм һоро ағуна, үлән тәлмәрйене, Европа бәрҙеһе, махаон, адмирал һәм башҡалар. == Туризм һәм ял == [[Файл:Башкирия. д. Байсакалово. Река Белая. Начало тропы в природный парк Иремель. (2).jpg|мини|слева]] Парк территорияһы биш зонаға бүленә: * Ҡурсаулыҡ. Туристарға инеү тыйыла. * Көйләү рекреация зонаһы. Туристик биләмә, дүрт маршрутҡа бүленә: [[Ирәмәл|Ҙур Ирәмәл]], Бәләкәй Ирәмәл, Төлөк һәм Тығын һаҙлыҡтары. Бында туристарға йәйәүле, велосипедта һәм атта һыбай маршруттар тәҡдим ителә. * Рекреацион барыу зонаһы кемпинг һәм палатка лагерҙарына бирелгән. Бынан Ағиҙел йылғаһы сығанаҡтарына һәм Ҙур Ирәмәл тауына панорама асыла. * Тәбиғәт паркының хужалыҡ эшмәкәрлеге буфер зонаһы, унда ҡунаҡханалар, тау саңғыһы трассалары һәм ресторандар төҙөү планлаштырыла. * [[Ирәмәл]] һәм Көньяҡ-Урал дәүләт ҡурсаулығы араһында хайуандар миграцияһы коридоры. Экскурсия маршруттары: Төлөк ҡасабаһынан, Яңы Хөсәйен ауылы, Байһаҡал ауылы, Николаевка ауылы Ҙур Ирәмәл тауы итәгенә килә. Бөтә экскурсия маршруттары маркёр һәм уҡтар менән билдәләнгән, беседкалар, бәҙрәфтәр, усаҡтар, ҡаты көнкүреш ҡалдыҡтары өсөн контейнерҙар менән йыһазландырылған туристик туҡталҡалар бар. «Төлөк — Оло Ирәмәл итәге (йәйге)» экскурсия маршруты буйынса ҡунаҡ йорто бар. «Ирәмәл» тәбиғәт паркы биләмәһендә «Байһаҡал», «Өс айыу» туристар приюты һәм «Ҡамҡа» ҡунаҡ йорто урынлашҡан. «Байһаҡал» туристар приюты Ағиҙел ярында, иң бейек армыты Ирәмәл тауы булған Әүәләк һырты итәгендә урынлашҡан. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Ирәмәл]] * [[Башҡортостандың махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре исемлеге]] == Иҫкәрмәләр == {{примечания}} {{ООПТ Башкортостана}} [[Категория:Белорет районы географияһы]] [[Категория:Башҡортостандың һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре]] [[Категория:Алфавит буйынса махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре]] [[Категория:Башҡортостанда туризм]] dzvfnomzovf61h6jxdq38m0yxzux38a 1147698 1147684 2022-07-30T04:41:42Z Aidar254 16673 I added the imige of bridge to this article #WPWP wikitext text/x-wiki {{Заповедная зона |Название = Ирәмәл |Национальное название = |Изображение =|thumb|Иремель |Подпись = Иремель |Координаты = 54/32/00/N/58/50/20/E |CoordScale = |Страна = Россия |Регион = Башҡортостан |Район = |Категория МСОП = |Ближайший город = |Площадь = 49 338 [[гектар]] |Средняя высота = |Дата основания = [[31 декабрь]] [[2010 йыл]] |Посещаемость = |Год посещаемости = |Управляющая организация = |Сайт = |Позиционная карта = Россия |Позиционная карта 1 = Россия Башкортостан }} '''«Ирәмәл»''' — [[Башҡортостан]]дың [[Белорет]] һәм [[Учалы районы]] биләмәләрендә, [[Силәбе өлкәһе]] менән сик буйында урынлашҡан тәбиғәт паркы. Ул өс блок-пост менән уратып алынған — Учалы яғынан, Белорет районының Николаевка ауылы һәм Силәбе өлкәһенең Төлөк ҡасабаһы яғынан<ref>[http://www.rgo-rb.ru/2016/10/prirodnyj-park-iremel/ Природный парк «Иремель» — РГО РБ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171119064503/http://www.rgo-rb.ru/2016/10/prirodnyj-park-iremel/ |date=2017-11-19 }}</ref>. == Тарихы == Парк [[Башҡортостан Республикаһы]] Хөкүмәтенең [[2010 йыл]]дың 31 декабрендәге ҡарары менән 49 338 гектар майҙанда булдырылған. Тәбиғәт паркы тәғәйенләнеше — тау-тундра, тайга урманы һәм һаҙлыҡ экосистемаларын, үҫемлектәр һәм йәнлектәрҙең һирәк төрҙәре популяцияһын һаҡлау; [[Көньяҡ Урал]]дың ҙур йылғалары инештәренең тотороҡло гидрологик режимын тәьмин итеү; көйләнеүсе туризм һәм ял итеүҙе үҫтереү өсөн шарттар булдырыу. == Географияһы == [[Ирәмәл]] тау массивы үҙ эсенә иң бейек түбәләр — билән менән бүленгән Оло һәм Кесе Ирәмәлде индерә. Әүәләк, Баҡҡан, Ямантау, Нәре, Нургуш һәм башҡа тауҙар һәм һырттар күренә<ref>[http://dooptrb.ru/prirodnyie-parki/prirodnyiy-park-iremel/ Природный парк «Иремель» — ГБУ Дирекция по ООПТ РБ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170910224647/http://dooptrb.ru/prirodnyie-parki/prirodnyiy-park-iremel/ |date=2017-09-10 }}</ref>. == Флораһы һәм фаунаһы == Парк тулыһынса урман менән ҡапланған. Уның биләмәһендә һунар-промысла хайуандарының бөтә төрҙәре тиерлек йәшәй. Бында 553 төр юғары үҫемлек үҫә, йәғни [[Башҡортостан]]дың бөтә флораһының сиреге, улар эсендә [[Башҡортостан Республикаһының Ҡыҙыл китабы]]на ингән 57 төр, шуларҙың 15-е эндемиктар, ә 33-ө — реликт. Шулай уҡ, ҡурсаулыҡ биләмәһендә 40-ҡа яҡын һирәк осраған һәм юғалыу ҡурҡынысы аҫтында булған хайуандар төрҙәре осрай: [[осар тейен]], ҡама, марал, ҡара ҡауҙы, аҡ һәм һоро ағуна, үлән тәлмәрйене, Европа бәрҙеһе, махаон, адмирал һәм башҡалар. == Туризм һәм ял == [[Файл:Башкирия. д. Байсакалово. Река Белая. Начало тропы в природный парк Иремель. (2).jpg|мини|слева|Күпер]] Парк территорияһы биш зонаға бүленә: * Ҡурсаулыҡ. Туристарға инеү тыйыла. * Көйләү рекреация зонаһы. Туристик биләмә, дүрт маршрутҡа бүленә: [[Ирәмәл|Ҙур Ирәмәл]], Бәләкәй Ирәмәл, Төлөк һәм Тығын һаҙлыҡтары. Бында туристарға йәйәүле, велосипедта һәм атта һыбай маршруттар тәҡдим ителә. * Рекреацион барыу зонаһы кемпинг һәм палатка лагерҙарына бирелгән. Бынан Ағиҙел йылғаһы сығанаҡтарына һәм Ҙур Ирәмәл тауына панорама асыла. * Тәбиғәт паркының хужалыҡ эшмәкәрлеге буфер зонаһы, унда ҡунаҡханалар, тау саңғыһы трассалары һәм ресторандар төҙөү планлаштырыла. * [[Ирәмәл]] һәм Көньяҡ-Урал дәүләт ҡурсаулығы араһында хайуандар миграцияһы коридоры. Экскурсия маршруттары: Төлөк ҡасабаһынан, Яңы Хөсәйен ауылы, Байһаҡал ауылы, Николаевка ауылы Ҙур Ирәмәл тауы итәгенә килә. Бөтә экскурсия маршруттары маркёр һәм уҡтар менән билдәләнгән, беседкалар, бәҙрәфтәр, усаҡтар, ҡаты көнкүреш ҡалдыҡтары өсөн контейнерҙар менән йыһазландырылған туристик туҡталҡалар бар. «Төлөк — Оло Ирәмәл итәге (йәйге)» экскурсия маршруты буйынса ҡунаҡ йорто бар. «Ирәмәл» тәбиғәт паркы биләмәһендә «Байһаҡал», «Өс айыу» туристар приюты һәм «Ҡамҡа» ҡунаҡ йорто урынлашҡан. «Байһаҡал» туристар приюты Ағиҙел ярында, иң бейек армыты Ирәмәл тауы булған Әүәләк һырты итәгендә урынлашҡан. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Ирәмәл]] * [[Башҡортостандың махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре исемлеге]] == Иҫкәрмәләр == {{примечания}} {{ООПТ Башкортостана}} [[Категория:Белорет районы географияһы]] [[Категория:Башҡортостандың һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре]] [[Категория:Алфавит буйынса махсус һаҡланыусы тәбиғәт биләмәләре]] [[Категория:Башҡортостанда туризм]] 7hb777u5xgztrtns9sxzvtk6qmc3wbu 0 132266 1147558 1052376 2022-07-29T17:30:43Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{ФШ|Гудков}} {{Ук}} '''Гудкова Зинаида Ивановна''' (1933—2008) — [[Төҙөлөш|төҙөүсе]], крайҙы өйрәнеүсе. [[Башҡорт Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы|Башҡорт АССР-ының]] атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1990). == Биографияһы == Гудкова (Трунина) Зинаида Ивановна 1933 йылда [[Пенза өлкәһе]]нең Чембарский районы Ключи ауылында тыуған. Ленинград инженер-төҙөлөш институтын тамамлаған. Өфөлә проект һәм төҙөлөш ойошмаларында төркөмләү распределение буйынса (Мораҡ юл участкаһы, «Башгражданпроект» институты) яуаплы була. Төҙөүсе-проектлаусы булараҡ, Зинаида Ивановна Өфөләге Случевская тауындағы «аҫылмалы» баҡса терәү [[Салауат Юлаев]] баҡсаһында «аҫылмалы» күперҙе проектлай<ref>[http://vedomosti.journal-ufa.ru/showinf.php?n=6&n_id=89 «Уфимские Ведомости» :: Еженедельная рекламно-информационная газета] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304191138/http://vedomosti.journal-ufa.ru/showinf.php?n=6&n_id=89 |date=2016-03-04 }}</ref>. Республика тыуған яҡты өйрәнеү йәмғиәте президиумы ағзаһы булды. Тыуған яҡты өйрәнеүсе булараҡ Башҡортостанда крайҙы өйрәнеү, [[Аксаков Сергей Тимофеевич|Аксаков]]тың тормошон һәм ижадын өйрәнеү буйынса күп мәҡәләләр яҙған. Ире, [[Гудков Георгий Фёдорович|Гудков Георгий Федорович]], билдәле Башҡортостан тыуған яҡты өйрәнеүсеһе. Ирле-ҡатынлы Гудковтар Башҡортостанда Аксаков мемориаль комплексын төҙөү инициаторҙары булған. 2008 йылдың ғинуарында [[Өфө]]лә вафат була. == Хеҙмәттәре == === Китаптары === * «Незаконченная повесть С. Т. Аксакова „Наташа“. Историко-краеведческий комментарий» (1988). * «С. Т. Аксаков. Семья и окружение» (1991). * С. Т. Аксаков : Краевед. очерки / Г. Ф. Гудков, З. И. Гудкова, 175 с. ил., 1 л. портр. 16 см, Уфа Башкирское кн. изд-во 1981. * «Усадьба Аксаковых в Голубиной слободке» (1995). * «Краеведение. Теория и практика» (1995). * Из истории южноуральских горных заводов XVIII—XIX веков : Ист.-краевед. очерки / Г. Ф. Гудков, З. И. Гудкова, 17 см, Уфа Башк. кн. изд-во 1985. * «Предприниматели Южного Урала» (2005). «Вечерняя Уфа» гәзитендә «Истории окрестностей г. Уфы» темаһына мәҡәләләр. == Әҙәбиәт == * Гудкова З. И. Из истории села Зубово // Уфимские нивы.- 1996.- 29 сент. * Гудкова З. И. Касимово: [История села] // Веч. Уфа.- 1996.- 28 мая. 1997 г. * Гудкова З. И. Из истории села Зубово // Аксаковские чтения (1996—1997 гг.) /Аксаковский фонд; Мемориальный дом-музей .Т.Аксакова; Ред.-сост. Г. О. Иванова.- Уфа,1997.- С.47-49. * Гудкова З. И. С. Т. Аксаков, К. А. Трутовский и М. В. Нестеров: (Творческие связи) // Аксаковские чтения (1996—1997 гг.) /Аксаковский фонд; Мемориальный дом-музей С. Т. Аксакова; Ред.-сост. Г. О. Иванова.- Уфа,1997.- С.44-47. 1998 г. * Гудкова З. И. Кто купил имение Аксаковых [в Голубиной слободке] // Веч. Уфа.- 1998.- 17 окт.- С.3; 20 окт.- C.3. * Гудков Г. Ф., Гудкова З. И. Случевская гора // Аксаковский сборник /Аксаковский фонд; Мемориальный дом-музей С. Т. Аксакова; Ред.-сост. Г. О. Иванова.- Уфа,1998.- Вып.2.- С.117-120. * Гудкова З. И. Там стоят городские кварталы: [Об истории села Касимово] // Веч. Уфа.- 1998.- 20 марта. 1999 г. * Гудкова З. И. Знак беспамятства: [Об уничтожении памятного знака в саду им. С. Т. Аксакова] // Веч. Уфа.- 1999.- 22 сент. * Гудкова З. Пушкин, Аксаков и Гоголь: Творческие и родственные связи // Бельские просторы.- 1999.- № 5.- С.90-91. * Гудкова З. Усадьба Аксаковых в Голубиной слободке: Ист.-краевед. очерк // Бельские просторы.- 1999.- № 9.- С.170-178; № 10.- С.170-185. 2000 г. * Гудкова З. И. «Знал и любил по-настоящему»: О родстве М.Осоргина с Аксаковым // Веч. Уфа.- 2000.- 21 сент.- С.2-3. 2001 г. * Гудкова З. Карамзин, Аксаков, Пушкин и Лермонтов: Творческие и родственные связи // Бельские просторы.- 2001.- № 2.- С.163-167. * Гудкова З. И. Новые хронологические сведения по истории семьи Аксаковых-Зубовых // Аксаковский сборник /М-во культуры и нац. политики РБ; Нац. музей РБ; Мемориальный Дом-музей С. Т. Аксакова в Уфе; Аксаковский фонд; Гл. ред. М. А. Чванов; Отв. ред. Г. О. Иванова.- Уфа,2001.- Вып.3.- С.61-73. * Гудкова З. Ординарец А. В. Суворова: [О М. М. Куроедове] // Бельские просторы.- 2001.- № 11.- С.127-130. * Гудкова З. И. «Семейная хроника» Татьяны Аксаковой: [О книге Т. А. Сиверс-Аксаковой и её родственных связях с семьей Аксаковых] // Веч. Уфа.- 2001.- 6 февр.- С.3. 2002 г. * Гудкова З. О родстве Владимира Набокова: [О родственных связях семьи Набоковых с семьей Аксаковых] // Бельские просторы.- 2002.- № 1.- С.136-138. 2003 г. == Иҫкәрмәләр == {{примечания}} == Һылтанмалар == * [http://kraeved-ufa.ru/memorial/gudkova-zinaida-ivanovna/ Гудкова Зинаида Ивановна] * [http://www.bp01.ru/public.php?public=1354 Статья в журнале Бельские просторы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140714212523/http://www.bp01.ru/public.php?public=1354 |date=2014-07-14 }} [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Алфавит буйынса яҙыусылар]] [[Категория:1933 йылда тыуғандар]] [[Категория:Рәсәйҙә тыуғандар]] [[Категория:5 ғинуарҙа вафат булғандар]] [[Категория:2008 йылда вафат булғандар]] [[Категория:Өфөлә вафат булғандар]] [[Категория:Алфавит буйынса ғалимдар]] atqaorl8b0owtl12r0wgq317ueh9r4c 0 137103 1147647 941014 2022-07-30T03:22:54Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{ФШ|Губин}} {{Ук}} '''Губин Евгений Иванович''' ([[25 февраль]] [[1923 йыл]] — [[5 март]] [[1991 йыл]]) — [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашҡан хәрби хеҙмәткәр, лётчик-штурмовик, подполковник (1975). [[Советтар Союзы Геройы]] (1944). == Биографияһы == Евгений Иванович Губин 1923 йылдың 25 февралендә [[Башҡорт АССР-ы]]ның [[Тамъян-Ҡатай кантоны]] Тирлән Заводы ҡасабаһында<ref>Хәҙер [[Башҡортостан Республикаһы]]ның Белорет районы [[Тирлән]] ауылы</ref> эшсе ғаиләһендә тыуған. [[Урыҫтар|Урыҫ]]. 8 класты, Белорет аэроклубын, [[1942 йыл]]да Свердловск ҡалаһында осоусыларҙың авиация мәктәбен тамамлаған. [[1941 йыл]]дың апрель айында Башҡорт АССР-ының район хәрби комиссариаты тарафынан Ҡыҙыл армия сафына саҡырыла. [[1942 йыл]]да Свердловск хәрби авиация осоусылар мәктәбен тамамлай. Бөйөк Ватан һуғышында [[1943 йыл]]дың 26 ғинуарынан алып ҡатнаша. [[1944 йыл]]дан алып ВКП (б) ағзаһы. Штурмлаусы авиаполктың өлкән осоусыһы [[лейтенант]] Е. И. Губин 1943 йылдың 26 ғинуарынан 1944 йылдың февраленә тиклем 82 хәрби осош яһай, 54 автомашинаны, 5 танкты, 4 ялан артиллерия орудиеһын, 29 зенит нөктәһен, һуғыш кәрәк-яраҡтары менән 1 складты, 18 йөк арбаһын, 5 пулемёт нөктәһен, 2 самолетты һәм 350-гә тиклем дошман һалдатын һәм офицерын юҡ итә. Һуғыштан һуң ҡыйыу осоусы-штурмовик СССР Хәрби Һауа көстәрендә хеҙмәтен дауам итә. [[1948 йыл]]да Тамбов лётчиктарҙы һуҡыр һәм төнгө осоуға әҙерләү юғары авиация курстарын, ә [[1955 йыл]]да — офицерҙар составын камиллаштырыу буйынса Үҙәк осоу-тактика курстарын тамамлай. [[1958 йыл]]дан подполковник Е. И. Губин — запаста. Куйбышев ҡалаһында (хәҙер — Һамар) йәшәй һәм «Волгоэнергомонтаж» тресында ҡорамалдар буйынса инженер булып эшләй. 1991 йылдың 5 мартында вафат була. == Маҡтаулы исемжәре һәм башҡа бүләктәре == * СССР Юғары Советы Президиумы Указы менән 1944 йылдың 1 июлендә командованиеның хәрби заданиеларын теүәл үтәгәне һәм немец-фашист илбаҫарҙары менән һуғышта күрһәткән батырлығы һәм ҡаһарманлығы өсөн лейтенант Евгений Иванович Губинға Ленин ордены һәм «Алтын Йондоҙ» миҙалы (№ 3949) тапшырылып, «Советтар Союзы Геройы» тигән исем бирелә. * Өс Ҡыҙыл Байраҡ ордены, шулай уҡ ике I дәрәжә Ватан һуғышы ордены, ике Ҡыҙыл Йондоҙ ордены, миҙалдар, сит ил ордендары менән бүләкләнә. * [[Белорет]] ҡалаһының почетлы гражданы. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|http://баш.башкирская-энциклопедия.рф/index.php/component/content/article/8-statya/5686-gubin-evgenij-ivanovich}}{{V|19|02|2019}} * {{Warheroes|id=1692}} [[Категория:Советтар Союзы Геройҙары]] [[Категория:Ҡыҙыл Байраҡ ордены кавалерҙары]] [[Категория:Ҡыҙыл Йондоҙ ордены кавалерҙары]] [[Категория:Ленин ордены кавалерҙары]] [[Категория:1-се дәрәжә Ватан һуғышы ордены кавалерҙары]] [[Категория:Бөйөк Ватан һуғышы осоусылары]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:СССР подполковниктары]] [[Категория:25 февралдә тыуғандар]] [[Категория:1923 йылда тыуғандар]] [[Категория:5 мартта вафат булғандар]] [[Категория:1991 йылда вафат булғандар]] pqaqrinprkwj3rkcho1ai3tvwjgvknf 0 139770 1147633 828620 2022-07-30T02:50:09Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{ФШ|Гусев}} {{Ук}} '''Гусев ауыл Советы''' — [[Баҡалы районы]] составындағы 2008 йылда бөтөрөлгән административ-территориаль берәмек һәм [[ауыл биләмәһе]] (муниципаль берәмек тибындағы). Почта индексы — 452656. Код ОКАТО — 80207816000. Иҫке Ҡорос ауыл Советы ауыл биләмәһе менән берләштерелә. == Ауыл Советының составы == [[Иҫке Гусев|Иҫке Гусев ауылы]], Балсыҡлы, [[Мунсайылға|Мунса-Йылға]], [[Яңы Гусев]], [[Яңы Останков]] ауылдары инә был ауыл Советына. 2006 йылға тиклем Николаевка ауылы ла уның составында була (Башҡортостан Республикаһының 2006 йылдың 21 июнендәге 329-з һанлы «Яңы тораҡ пункттарын булдырыу, уларҙы берләштереү, бөтөрөү һәм статустарын үҙгәртеү, административ үҙәктәрен күсереүгә бәйле Башҡортостан Республикаһының административ-территориаль ҡоролошона үҙгәрештәр индереү тураһындағы» Законы, ст. 9). == Тарихы == Башҡортостан Республикаһының 2008 йылдың 19 ноябрендәге 49-з һанлы «Ҡайһы бер ауыл Советтарын берләштереү һәм тораҡ пункттарын тапшырыуға бәйле Башҡортостан Республикаһының административ-территориаль ҡоролошондағы үҙгәрештәр тураһындағы» Законы, ст.1, п.6) е) түбәндәге юлдар бар<ref>[http://www.gsrb.ru/upload/iblock/f6d/50-2008.doc Закон Республики Башкортостан от 19.11.2008 № 49-з «Об изменениях в административно-территориальном устройстве Республики Башкортостан в связи с объединением отдельных сельсоветов и передачей населённых пунктов»]</ref>: {{цитатаның башы}} "Башҡортостан Республикаһының административ-территориаль ҡоролошона түбәндәге үҙгәрештәрҙе индерергә:<br>Иҫке Ҡорос, Гусев һәм Килкабыҙ ауыл Советтарын берләштерергә, админитратив үҙәкте Иҫке Ҡорос ауылында ҡалдырып, ауыл Советы атамаһын «Иҫке Ҡорос» тип ҡалдырырға. Иҫке Ҡорос ауыл Советы составына Гусев ауыл Советының Иҫке Ҡорос, Балсыҡлы, Мунса-Йылға, Яңы Гусев, Яңы Останков ауылдарын, Килкабыҙ ауыл Советының Килкабыҙ, Ҡорос-Ҡаран ауылдарын индерергә. <br>Иҫке Ҡорос ауыл Советының сиктәрен тәҡдим ителгән схема картаһына ярашлы раҫларға.<br> Иҫәп мәғлүмәттәренән Гусев һәм Килкабыҙ ауыл Советтарын алып ташларға. {{цитатаның аҙағы}} 2008 йылға тиклем Гусев ауыл Советы түбәндәге муниципаль берәмектәр менән сиктәш була: Михайловка ауыл Советы, [[Шаран районы|Шаран]] һәм [[Саҡмағош районы|Саҡмағош]] райондары («Башҡортостан Республикаһының 2004 йылдың 17 декабрендәге 126-з һанлы (ред. 19.11.2008) „Башҡортостан Республикаһында муниципаль берәмектәрҙең сиктәре, статусы һәм административ үҙәктәре тураһындағы“ Законы»)<ref>[http://bashkortostan.news-city.info/docs/sistemsn/dok_oerlgz/page23.htm (ред. от 16.07.2008) "О ГРАНИЦАХ, СТАТУСЕ И АДМИНИСТРАТИВНЫХ ЦЕНТРАХ МУНИЦИПАЛЬНЫХ ОБРАЗОВАНИЙ В РЕСПУБЛИКЕ БАШКОРТОСТАН]</ref>. == Иҫкәрмәләр == {{примечания}} {{Баҡалы районы муниципаль берәмектәре}} [[Категория:Баҡалы районы муниципаль берәмектәре]] nrx8lr016ptdqbtisczgorox8kpq2ur 1147634 1147633 2022-07-30T02:50:44Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{БМ|Гусев}} {{Ук}} '''Гусев ауыл Советы''' — [[Баҡалы районы]] составындағы 2008 йылда бөтөрөлгән административ-территориаль берәмек һәм [[ауыл биләмәһе]] (муниципаль берәмек тибындағы). Почта индексы — 452656. Код ОКАТО — 80207816000. Иҫке Ҡорос ауыл Советы ауыл биләмәһе менән берләштерелә. == Ауыл Советының составы == [[Иҫке Гусев|Иҫке Гусев ауылы]], Балсыҡлы, [[Мунсайылға|Мунса-Йылға]], [[Яңы Гусев]], [[Яңы Останков]] ауылдары инә был ауыл Советына. 2006 йылға тиклем Николаевка ауылы ла уның составында була (Башҡортостан Республикаһының 2006 йылдың 21 июнендәге 329-з һанлы «Яңы тораҡ пункттарын булдырыу, уларҙы берләштереү, бөтөрөү һәм статустарын үҙгәртеү, административ үҙәктәрен күсереүгә бәйле Башҡортостан Республикаһының административ-территориаль ҡоролошона үҙгәрештәр индереү тураһындағы» Законы, ст. 9). == Тарихы == Башҡортостан Республикаһының 2008 йылдың 19 ноябрендәге 49-з һанлы «Ҡайһы бер ауыл Советтарын берләштереү һәм тораҡ пункттарын тапшырыуға бәйле Башҡортостан Республикаһының административ-территориаль ҡоролошондағы үҙгәрештәр тураһындағы» Законы, ст.1, п.6) е) түбәндәге юлдар бар<ref>[http://www.gsrb.ru/upload/iblock/f6d/50-2008.doc Закон Республики Башкортостан от 19.11.2008 № 49-з «Об изменениях в административно-территориальном устройстве Республики Башкортостан в связи с объединением отдельных сельсоветов и передачей населённых пунктов»]</ref>: {{цитатаның башы}} "Башҡортостан Республикаһының административ-территориаль ҡоролошона түбәндәге үҙгәрештәрҙе индерергә:<br>Иҫке Ҡорос, Гусев һәм Килкабыҙ ауыл Советтарын берләштерергә, админитратив үҙәкте Иҫке Ҡорос ауылында ҡалдырып, ауыл Советы атамаһын «Иҫке Ҡорос» тип ҡалдырырға. Иҫке Ҡорос ауыл Советы составына Гусев ауыл Советының Иҫке Ҡорос, Балсыҡлы, Мунса-Йылға, Яңы Гусев, Яңы Останков ауылдарын, Килкабыҙ ауыл Советының Килкабыҙ, Ҡорос-Ҡаран ауылдарын индерергә. <br>Иҫке Ҡорос ауыл Советының сиктәрен тәҡдим ителгән схема картаһына ярашлы раҫларға.<br> Иҫәп мәғлүмәттәренән Гусев һәм Килкабыҙ ауыл Советтарын алып ташларға. {{цитатаның аҙағы}} 2008 йылға тиклем Гусев ауыл Советы түбәндәге муниципаль берәмектәр менән сиктәш була: Михайловка ауыл Советы, [[Шаран районы|Шаран]] һәм [[Саҡмағош районы|Саҡмағош]] райондары («Башҡортостан Республикаһының 2004 йылдың 17 декабрендәге 126-з һанлы (ред. 19.11.2008) „Башҡортостан Республикаһында муниципаль берәмектәрҙең сиктәре, статусы һәм административ үҙәктәре тураһындағы“ Законы»)<ref>[http://bashkortostan.news-city.info/docs/sistemsn/dok_oerlgz/page23.htm (ред. от 16.07.2008) "О ГРАНИЦАХ, СТАТУСЕ И АДМИНИСТРАТИВНЫХ ЦЕНТРАХ МУНИЦИПАЛЬНЫХ ОБРАЗОВАНИЙ В РЕСПУБЛИКЕ БАШКОРТОСТАН]</ref>. == Иҫкәрмәләр == {{примечания}} {{Баҡалы районы муниципаль берәмектәре}} [[Категория:Баҡалы районы муниципаль берәмектәре]] fc1nrl48eg5vxksuwcdfmb11dmnobcd 0 140985 1147646 1052371 2022-07-30T03:22:04Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{ФШ|Губин}} {{Ук}} '''Губин Виктор Евдокимович''' ([[17 март]] [[1919 йыл]] — [[3 сентябрь]] [[1996 йыл]]) — ғалим-инженер-механик, юғары мәктәп эшмәкәре. [[Өфө нефть институты]]ның беренсе ректоры (1954—1964). Техник фәндәр докторы (1973), профессор (1973). [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған фән һәм техника эшмәкәре (1969), СССР-ҙың нефть сәнәғәте отличнигы (1969). [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1971) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1966) ордендары кавалеры. Йырсы Андрей Губиндың олатаһы. == Биографияһы == Виктор Евдокимович Губин 1919 йылдың 17 мартында [[Амур өлкәһе]]нең Александровское ауылында<ref>[http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/3691 Башҡорт энциклопедияһы — Губин Виктор Евдокимович] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191224094929/http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/3691 |date=2019-12-24 }}</ref> (1926 йылдан ҡала, хәҙер Белогорск исемен йөрөтә) тыуған. [[Һарытау]] ҡалаһында нефть техникумын (1938), нефть һәм газ ташыу һәм һаҡлау буйынса инженер-механик һөнәре буйынса [[Мәскәү]] нефть институтын (1948) тамамлаған. Техник — механик, нефтебаза директоры, хәүефһеҙлек техникаһы буйынса инженер, төҙөлөш буйынса инженер, баш механик булып эшләгән. [[1952 йыл]]дың сентябренән 1953 мартына тиклем — нефть һаҡлау һәм ташыу кафедраһы мөдире, нефть-химия факультеты деканы. [[1953 йыл]]дың мартында фәнни һәм уҡытыу эштәре буйынса институт директоры урынбаҫары, 1954 йылдың сентябренән — Өфө нефть институтының беренсе ректоры була. 1952—1965 — Өфө нефть институтында нефть механика факультеты деканы, директор урынбаҫары, ректор; 1965—1976 —Бөтә Союз нефтте һәм нефть продукттарын йыйыу, әҙерләү һәм күсереү ғилми-тикшеренеү институты директоры; 1977—1986 йылдарҙа — Өфө нефть институтының «Һыу менән тәьмин итеү» кафедраһы мөдире ; 1986—1991 йылдарҙа — «Аква-био» предприятиеһының директоры. Уның етәкселеге аҫтында Өфө нефть институтының төп уҡыу корпусы, ятаҡтары төҙөлә, [[Октябрьский]], [[Салауат]], [[Стәрлетамаҡ]] ҡалаларында институттың киске факультеттары ойошторола. [[Павловка һыуһаҡлағысы]] яры буйында спорт-һауыҡтырыу лагеры асыла, нефть әҙерләү һәм ташыу буйынса Бөтә Рәсәй ғилми-тикшеренеү институтында лабораториялар комплексы төҙөлә, институт бөтә союз статусын ала, нефть системалары реологияһының һәм уларҙың ташыу технологияһының бәйләнеше нигеҙҙәрен, нефттәрҙең реологик үҙенсәлектәренә физик-химик йоғонто процестарын өйрәнә һәм һәм улар менән һурҙырып ағыҙғанда идара итеүҙең технологик принциптарын эшләй. Трансконтиненталь нефть үткәргестәрҙең проектлауҙа һәм файҙаланыуҙа ҡулланылған норматив-техник документтарҙың база комплексы менән етәкселек итә. Илдә етештерелгән беренсе «ДН-1» депрессаторы ойоштороусыларының һәм етештереүселәренең береһе була. Пермь, Кишинев һәм башҡа ҡалаларҙың заводтарында ағып төшкән һыуҙарҙы ауыр металдарҙан таҙартыу буйынса биохимик ысул эшләй һәм индерә. Уйлап табыуға 36 авторлыҡ таныҡлығы һәм патенты, 150-нән ашыу ғилми баҫма эштәре бар. == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * БАССР-ҙың атҡаҙанған фән һәм техника эшмәкәре (1969) * СССР-ҙың нефть сәнәғәте отличнигы (1969) * Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены (1971) * «Почёт Билдәһе» ордены| (1966) * Алты миҙал. == Ғаиләһе == * Олатаһын Мәскәүҙән [[Амур өлкәһе]] һөргөнгә ебәрәләр, атаһы, Губин Евдокимды, совет власының тәүге йылдарында төрмәлә үлтерәләр<ref name="andreygubin.ru">http://www.andreygubin.ru/pressa/pr_03.htm</ref> * Ҡатыны — Губина Валентина Емельяновна эске эштәр министрлығы мәктәбендә КПСС тарихын уҡытҡан, театр училищеһын тамамлаған, әммә ире ҡаршы булғас, актёр булып китмәй, һуңынан Өфөлә тарих факультетын тамамлай. * Улы — Губин Андрей Викторович (19.10.1959) — 1999—2005 — «Башинвест» инновация төҙөлөш банкыһы идаралығы рәйесе урынбаҫары, 2005—2011 — ОАО «Төбәк банк үҫеше» идараһы рәйесе<ref>http://personarb.ru/index.php?categoryid=15&nomer=957338</ref> * Ҡыҙы — Анна Викторовна (Губина), Ленинградта юғары уҡыу йортон тамамлай. * Улы — Губин Виктор Викторович (30.09.1948— 03.03.2007), Ленинградта юғары уҡыу йортон тамамлай, диссертация яҡлай, Өфө ғилми-тикшеренеү институтында нефть һәм газ комплексын хеҙмәтләндереүсе ғилми хеҙмәткәр булып эшләй, бик күп совет журналдарында карикатурасы була. 1980 йылдарҙа «Труд» гәзите мөхәрририәтендә штаттан тыш карикатурасылар төркөмө етәксеһе була. Рәсәй тауар-сеймал биржаһының вице-президенты була. Улы Андрейҙың продюсеры була, бер нисә тауыш яҙҙырыу студияһына эйә була. 2007 йылдың 3 мартында вафат була<ref name="Жизнь как песня на youtube.com">''Ведущий: Леонид Закошанский''. [https://www.youtube.com/watch?v=ca5Z481fuwY ВИДЕО. Андрей Губин в ток-шоу «Жизнь как песня» в эфире телеканала «НТВ» (2013 год).] // [//ru.wikipedia.org/wiki/Youtube.com youtube.com]</ref>. * Ейәндәре — Губин Андрей Викторович (1974) — йырсы, композитор, шағир. * Ейәнсәре — Боева Анастасия Викторовна (иренең фамилия буйынса) (ҡыҙ фамилияһы Клементьева) (16.12.1980), Бөтә Рәсәй дәүләт кинематография институтының иҡтисад факультетында уҡый<ref name="Дрались из-за макарон на andreygubin.ru">[http://www.andreygubin.ru/pressa/pr_18.htm Андрей Губин и Настя Клементьева: «Мы дрались из-за макарон».] // andreygubin.ru</ref>. Кейәүҙә. * Бүләһе — Андрей (2005). == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|index.php/3691}} * [http://энциклопедия-урала.рф/index.php/ Энциклопедия Урала: Губин Виктор Евдокимович] * [http://museum.rusoil.net/ ОЦ музей истории УГНТУ. Губин Виктор Евдокимович] [[Категория:Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған фән һәм техника эшмәкәрҙәре]] [[Категория:СССР инженерҙары]] [[Категория:Алфавит буйынса инженерҙар]] [[Категория:«Почёт Билдәһе» ордены кавалерҙары]] [[Категория:Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены кавалерҙары]] [[Категория:Алфавит буйынса механиктар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Алфавит буйынса ғалимдар]] [[Категория:Өфө дәүләт нефть техник университеты ректорҙары]] 3vt4mdhxrwzptbaj23ah1a6hw4qc9a0 0 144342 1147571 1101571 2022-07-29T18:14:14Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{ФШ|Гуреев}} {{Ук}} '''Гуреев Сергей Николаевич''' ([[7 октябрь]] [[1918 йыл]] — [[14 ғинуар]] [[2013 йыл]]) — [[Бөйөк Ватан һуғышы]] яугире, артиллерист, [[лейтенант]] (1947). [[Советтар Союзы Геройы]] (1944). == Биографияһы == Серге́й Никола́евич Гуре́ев 1918 йылдың 7 октябрендә Өфө губернаһының Стәрлетамаҡ өйәҙе Мәләүез ауылында<ref>хәҙер [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәләүез]] ҡалаһы</ref> эшсе ғаиләһендә тыуған. Алты синыфты тамамлағас, [[1933 йыл]]дан [[1939 йыл]]ға тиклем Мәләүез машина-трактор станцияһында вулканизация яһаусы слесарь булып эшләй. 1943 йылдан ВКП(б)/КПСС ағзаһы Понтон отделениеһы командиры ВКП(б) ағзаһына кандидат [[өлкән сержант]] Н. С. Гуреев 1943 йылдың 12 октябрендә [[Украина]]ның [[Черкассы өлкәһе]] Канев районы Козинцы һәм Зарубинцы ауылдары һәм Переяславль пристане районында Днепрҙы һуғышып аша сыҡҡанда батырлыҡ күрһәтә. Паром начальнигы булараҡ, С. Н. Гуреев йылға аша 3-сө гвардия танк армияһы һәм 40-сы армия ғәскәрҙәрен сығара. Паромды бушатыу ваҡытында дошмандың көслө артиллерия һәм миномёт уты башлана. Өлкән сержант С. Н. Гуреев ут аҫтында тулыһынса һуғыш кәрәк-яраҡтарын бушата һәм, кисеүҙе дауам итеү өсөн, Днепрҙың һул ярына кире рейсҡа йүнәлә. Катер сафтан сыҡҡас, С. Н. Гуреев паромды ҡул көсө менән сығара. СССР Юғары Советы Президиумының 1944 йылдың 10 ғинуарындағы указы менән немец-фашист илбаҫарҙары менән һуғышта командованиеның хәрби заданиеларын теүәл үтәгәне һәм шул уҡ ваҡытта күрһәткән батырлығы һәм ҡаһарманлығы өсөн өлкән сержант Гуреев Сергей Николаевичҡа [[Ленин ордены]] һәм [[«Алтын Йондоҙ» миҙалы (СССР)|«Алтын Йондоҙ» миҙалы]] (№ 2478) тапшырылып, Советтар Союзы Геройы исеме бирелә <ref>[https://sun.tsu.ru/mminfo/2020/000462771/1944/1944_003.pdf Указ Президиума Верховного Совета СССР «О присвоении звания Героя Советского Союза генералам, офицерскому, сержантскому и рядовому составу Красной Армии» от 10 января 1944 года] // Ведомости Верховного Совета Союза Советских Социалистических Республик : газета. — 1944. — 19 января (№ 3 (263)). — С. 1</ref>. [[1945 йыл]]да С. Н. Гуреев Киев үҙйөрөшлө артиллерия училищеһын, [[1947 йыл]]да офицерҙар составын камиллаштырыу курстарын тамамлай. [[1950 йыл]]дан [[лейтенант]] Гуреев С. Н. — запаста. Хаҡлы ялға киткәнгә тиклем Киев ҡалаһында «Маяк» заводында өлкән инженер булып эшләй. == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * Советтар Союзы Геройы (1944) * [[«Алтын Йондоҙ» миҙалы (СССР)|«Алтын Йондоҙ» миҙалы"]] (10 ғинуар 1944). * [[Ленин ордены]] (10 ғинуар 1944). * I дәрәжә Ватан һуғышы ордены * СССР миҙалдары. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{Книга:Герои Советского Союза|1}} * Герои-освободители Черкасщины. — Днепропетровск: «Промінь», 1980. * Подвиги их — бессмертны. — Уфа: [[Китап (издательство)|Китап]], 2000. * Славные сыны Башкирии. Книга 2. — Уфа, 1966. == Һылтанмалар == * {{Warheroes|id=1698}} * {{БЭ2013|index.php/component/content/article/8-statya/5295-gureev-sergej-nikolaevich}} {{V|4|12|2018}} [[Категория:Советтар Союзы Геройҙары]] [[Категория:СССР инженерҙары]] [[Категория:Алфавит буйынса инженерҙар]] [[Категория:Ленин ордены кавалерҙары]] [[Категория:1-се дәрәжә Ватан һуғышы ордены кавалерҙары]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Бөйөк Ватан һуғышы сапёрҙары]] [[Категория:Киевта вафат булғандар]] [[Категория:КПСС ағзалары]] [[Категория:Башҡортостанда тыуғандар]] npq0a75ykofieqchv0d9ygyeprhiqn0 0 145450 1147689 909012 2022-07-30T04:37:35Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{ФШ|Хәкимов}} {{Ук}} '''Хәкимов Виктор Сәлим улы''' ([[10 сентябрь]] [[1946 йыл]]) — ғалим-физик, йәмәғәтсе. Техник фәндәр кандидаты (1984), өлкән ғилми хеҙмәткәр (1990). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған нефтсеһе (2006), [[СССР]]-ҙың уйлап табыусыһы (1985). == Биографияһы == Виктор Сәлим улы Хәкимов 1946 йылдың 10 сентябрендә [[Башҡорт АССР-ы]]ның [[Салауат районы]] [[Татар Малаяҙы]] ауылында тыуған. 1964 йылда Октябрҙең 40 йыллығы исемендәге [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның физика-математика факультетына уҡырға инә һәм «физик, физика уҡытыусыһы» һөнәре буйынса уны 1969 йылда тамамлай. Үҙаллы хеҙмәт эшмәкәрлеген шул уҡ йылда йүнәлтмә буйынса уҡытыусы булып Салауат районының үҙәге [[Малаяҙ]] ауылында башлай: урындағы урта мәктәптә һәм интернат-мәктәптә физика уҡыта. 1970—1971 йылда хәрби хеҙмәткә алына, уны СССР Ҡораллы Көстәренең Төньяҡ флотында үтә. Запасҡа ҡайтарылғандан һуң хеҙмәт эшмәкәрлеген [[Өфө ҡалаһы]]нда [[Башҡорт дәүләт медицина институты]]ның физика кафедраһында ассистент вазифаһында дауам итә. 1973—1985 йылдарҙа Башҡорт дәүләт университетының Фәнни-тикшеренеү секторында өлкән инженер һәм өлкән ғилми хеҙмәткәр була. 1983 йылда «нефть һәм газ ятҡылыҡтарын тикшереү һәм файҙаланыу» һөнәре буйынса ситтән тороп Мәскәү ҡалаһындағы {{comment|Бөтә Союз нефть ғилми-тикшеренеү институтының|ВНИИнефть}} аспирантураһын тамамлай һәм 1984 йылда «техник фәндәр кандидаты» ғилми дәрәжәһенә диссертация яҡлай. 1985—1986 йылдарҙа йәш ғалим "[[Башҡортостан нефть ғилми-тикшеренеү һәм проект институты]]"ның ([[БашНИПИнефть]] быраулау техникаһы һәм технологияһы бүлегендә өлкән ғилми хеҙмәткәр. Артабан 1989 йылғаса СССР Нефть сәнәғәте министрлығының «Союзнефтеотдача» фәнни-етештереү берекмәһеһенең нефть сығарыуҙы арттырыуҙың вибротулҡын технологиялары бүлегендә өлкән ғилми хеҙмәткәр булып эшләй. 1989 йылдан Виктор Хәкимов ВНИИнефтепромгеофизика ғилми-тикшеренеү институтының скважиналарҙы һынау техникаһы һәм технологияһы бүлегенең өлкән ғилми хеҙмәткәре, 1993 йылдан — «Геофизика» фәнни-етештереү фирмаһы итеп үҙгәртелгән ошо акционерҙар йәмғиәтенең «Тест инженер үҙәге» филиалы директоры, 2015 йылдан — ер ҡатламдарын тикшереү бүлеге етәксеһе була. «Геофизика» фәнни-етештереү фирмаһының Ғилми советы юллауы буйынса 1990 йылда {{comment|СССР-ҙың Юғары Аттестация Комиссияһы|ВАК СССР}} Виктор Хәкимовҡа «өлкән ғилми хеҙмәткәр» фәнни вазифаһы бирә. Ғалим 90-дан ашыу фәнни мәҡәлә авторы һәм авторҙашы, уның шулай уҡ бихисап авторлыҡ танытмалары, патенттары бар. 1985 йылдан ул «СССР-ҙың уйлап табыусыһы». 2006 йылда «Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған нефтсеһе» тигән маҡтаулы исемгә лайыҡ була. == Йәмәғәт эшмәкәрлеге == 2011 йылда Виктор Хәкимов «Салауат Юлаев вәриҫтәре» төбәк йәмәғәт ойошмаһы ойоштора һәм уның Советына рәйеслек итә. == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған нефтсеһе (2006) * СССР-ҙың уйлап табыусыһы (1985) * «Выдающийся геофизик Комаров С. Г.» миҙалы (2011) * «Башнефтегеофизика» акционерҙар йәмғитенең атҡаҙанған хеҙмәткәре (2016) * Евроазия геофизик йәмғиәт дипломдары (2005, 2016). == Ваҡытлы матбуғатта == * [[Ҡатнашыусы:З. ӘЙЛЕ|Зәйтүнә ӘЙЛЕ]]. Салауаттың нәҫел тамырҙары… аҡтамырҙай ҡалҡты ҡабаттан. [[Киске Өфө (гәзит)|«Киске Өфө»]] гәзите, 2014 йыл, 26 июнь<ref>[http://kiskeufa.ru/index.php?dn=news&to=art&id=2259 «Киске Өфө» гәзите, 2014 йыл, 26 июнь]{{V|8|01|2019}}</ref>. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * Земля салаватская, земля батыра./ Автор-составитель: Сабирьянова С. Г. — Уфа: АН РБ, Гилем, 2010. — 400 с.{{ref-ru}} {{V|8|01|2019}} == Һылтанмалар == * [http://энциклопедия-урала.рф/index.php/Хакимов_Виктор_Салимович Свободная энциклопедия Урала. Хакимов Виктор Салимович]{{ref-ru}} {{V|8|01|2019}} [[Категория:Шәхестәр:Салауат районы]] [[Категория:Башҡорт дәүләт университетын тамамлаусылар]] [[Категория:Башҡортостандың атҡаҙанған нефтселәре]] [[Категория:Техник фәндәр кандидаттары]] 4ov3o9uxxd0fg9h30kmsxb3tiynf1rw 0 147551 1147693 1059009 2022-07-30T04:39:18Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{ФШ|Хәкимов}} {{Ук}} '''Хәкимов Рөстәм Милләт улы''' ([[1 июнь]] [[1972 йыл]]) — Мостай Кәрим исемендәге Милли йәштәр театры башҡорт труппаһының баш режиссёры. [[Рәсәй]] Театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре, Шәйехзада Бабич исемендәге Башҡортостан Республикаһы Дәүләт йәштәр премияһы лауреаты. [[Рәсәй]] Театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы. == Биографияһы == Рөстәм Милләт улы Хәкимов 1972 йылдың 1 июнендә [[Әбйәлил районы]] Асҡар ауылында мәҙәниәтле ғаиләлә тыуған. Атаһы [[Хәкимов Милләт Ташбулат улы|Милләт Ташбулат улы Хәкимов]] Әбйәлил һәм Баймаҡ райондарында КПСС-тың беренсе секретары булып эшләгән. Әсәһе улының төрлө яҡлы гармониялы үҫешен теләгән. Район мәҙәниәт йортонда эшләгән музыка һәм сәнғәт мәктәптәрендә уҡыған. «Алты егет» бейеүе менән балҡығандарын йылмайып хәтерләй ул. Артабан 1-се Республика мәктәп-интернатында (хәҙер Рәми Ғарипов исемендәге Республика гимназия-интернаты) Мөнир Ҡунафин, Борис Мелкоедовтар менән бер класта уҡый. Мәктәпте тамамлағандан һуң, Сәнғәт институтының күренекле Павел Мельниченконың ҡурсаҡ театры бүлегенә уҡырға инә. 1992 йылда Заһир Исмәғилев исемендәге Өфө дәүләт сәнғәт академияһының театр факультетын, режиссура һәм актёр оҫталығы кафедраһын тамамлай. 4-се курста уҡыған сағында, ул саҡтағы Йәш тамашасы театрының художество етәксеһе Олег Ханов килә, һәм уның тәҡдиме менән студенттар уҡып та йөрөй, спектаклдәрҙә лә уйнай башлай. Театр һәм кино актёры дипломы эйәһе Рөстәм Хәкимов Башҡорт драма театрына йүнәлтмә ала. Әммә Рөстәм Хәкимов {{comment|Дәүләт театр сәнғәте институты|ГИТИС}}нда [[Мәскәү]] ҡалаһындағы хәҙерге Яңы драма театрының художество етәксеһе Вячеслав Долгачев курсында уҡыуын дауам итә. Сыңғыҙ Айтматовтың {{comment|«Ҡыҙыл яулыҡлы тирәккәйем минең»|«Тополек мой в красной косынке»}} повесы буйынса диплом спектаклен Башҡорт драма театры сәхнәһендә тамашасы хөкөмөнә сығара. Музыкаһын композитор Нур Дауытов яҙа. Йәштәр театрының хәҙерге директоры Азат Йыһаншин төп ролде уйнай. == Хеҙмәт юлы == 2002—2003 йылдарҙа Рөстәм Хәкимов, Мәскәүҙәге Яңы драма театрының режиссёр ассистенты булараҡ, Виктор Ерофеевтың XXI быуат башында ижад иткән бер нисә яҙыусының хикәйәләре буйынса эшләнгән «Время рожать» спектаклен ҡуя. 2003 йылдан 2006 йылға саҡлы Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театрының режиссёры булып эшләй. Өфө филиалы (СПбШТ) актёр оҫталығы курсын уҡыта. Айһылыу Йәғәфәрованың «Дала ҡыҙы» пьесаһы буйынса йәш режиссёр тәүге үҙ аллы спектаклен сәхнәләштерә. Был эште тарихи блокбастер тиергә була. Бында ҡыйыу башҡорт ҡатыны ире менән бергә француздарға ҡаршы һуғышта ҡатнаша. 2006 йылдан Рөстәм Хәкимов — Башҡортостан Республикаһы Мостай Кәрим исемендәге Милли йәштәр театры башҡорт труппаһының баш режиссёры. Эшмәкәрлек йылдарында Рөстәм театрҙа 20-нән артыҡ спектакль ҡуйҙы, республика һәм ҡала сараларында режиссёр һәм жюри ағзаһы, бер нисә почётлы премияға лайыҡ булды. 2013 йылда «Русский остров» III Халыҡ-ара фольклор театрҙары фестивалендә «Ҡарт кейәүҙәр, йәки Шомбай Ҡоҙа» спектакле "Иң яҡшы режиссёр эше өсөн"дипломына лайыҡ була. Пьеса туҡымаһына, стилләштерелгән булһа ла, йолалар индерелеүе, халыҡ йырҙары яңғырауы мөһим роль уйнай. Флорид Бүләков фольклор мотивтарын, легендалар һәм мифтарҙы һәр саҡ оҫта ҡулланған. Товстоногов ҡуйылышында «Ханума» спектаклен дә сәхнәләштерә Рөстәм Хәкимов. Ҡайһылыр осорҙа, күләмлелек етмәгәнгәлер, күмәк сәхнәләргә тотона ул: Салауат йыныны, мәҫәлән. Ҡырмыҫҡалыла үткәрелгән 1812 йылды реконструкциялауға ла Рөстәм Хәкимовты йәлеп итәләр. Схемалылыҡ күп урын биләһә лә, күләмле хәрәкәтле сәхнә ҡуйыу — был да ҙур сәнғәт. == Сәхнә әҫәрҙәре == * Сыңғыҙ Айтматовтың «Ҡыҙыл яулыҡлы тирәккәйем минең»|«Тополек мой в красной косынке»}} повесы буйынса спектакль * Айһылыу Йәғәфәрованың «Дала ҡыҙы» пьесаһы буйынса спектакль * «Ҡарт кейәүҙәр, йәки Шомбай Ҡоҙа» спектакле * «Йәнкиҫәккәйем минең!» спетаклен 2019 йылдың 8 мартына 100-сө тапҡыр уйнаясаҡтар * Флорид Бүләковтың «Мөхәббәт ҡарағы» пьесаһы буйынса спектакль * Зәйнәб Биишеваның «Мөхәббәт һәм нәфрәт» хикәйәте буйынса спектакль * Мария Ладо пьесаһы буйынса «Бик ябай тарих» спектакле (хәҙер бик популяр булған драмеди жанрында, 2018) «Бик ябай тарих» спектаклендә ихатала көн күргән хайуандар үҙҙәренең хужалары һәм күршеләре тураһында бер ҡатлы әңгәмәләр алып бара. Хайуандар, бала кеүек, ни өсөн был донъяла күрә алмау, үлтереү кеүек йәмһеҙ күренештәр барлығына аптырайҙар, ни өсөн яҡындарыңды ябай ғына итеп яратып йәшәмәҫкә, тип баш ваталар. <blockquote>Мария Ладоның пьесаһы дәүерһеҙ хикәйә, ул тәү сиратта кешелеклелек хаҡында. Фантасмагория булһа ла, уның нигеҙендә кешеләрҙең ысынбарлыҡ тарихтары һәм яҙмыштары ята</blockquote>ти режиссёр Рөстәм Хәкимов. Был постановкала башҡорт труппаһы тулыһынса тиерлек йәлеп ителгән. Спектаклгә музыканы Ришат Сәғитов яҙҙы, сценография менән Юлия Ғиләжева шөғөлләнде. Был спектакль Мостай Кәрим исемендәге Милли йәштәр театрының 2018 йылғы 28-се театр миҙгеленең беренсе премьераһы булды. == Маҡтаулы исемдәре һәм наградалары == * 2006 — [[Шәйехзада Бабич]] исемендәге [[Башҡортостан Республикаһы]] дәүләт йәштәр премияһы лауреаты Ғәзим Шафиҡов әҫәре буйынса «Урал батыр» спектаклен ҡуйғаны өсөн * 2008 — «AVANTE» ҡала йәмәғәт йәштәр премияһы лауреаты * [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре * [[Рәсәй]] театр эшмәкәрҙәре Союзы ағзаһы. == Сығанаҡтар == == Әҙәбиәт == == Һылтанмалар == * [https://bashmusic.net/ru/vse-iskusstva/teatr/teatralnye-rezhissery/742-rustem-khakimov-millyatovich Башҡорт мәҙәниәтенең берҙәм порталы]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * [teatrnmt.ru/premera-lyubov-i-nenavist/ «Мөхәббәт һәм нәфрәт» спектакле премьераһы] * [https://www.afisha.ru/people/267007/ Афиша. Рөстәм Хәкимов спектаклдәре] * [http://ufa-news.net/culture/2017/08/18/105766.html Йәштәр театры тылсымсыһы. 18 август 2017 йыл] * [bashdram.ru/credits/rustem-xakimov.htmlМәхит Ғафури исемендәге Башҡорт академия театры театры сайты. Рөстәм Хәкиовтың «Мөхәббәт ҡарағы» спектакле] * [https://kulturarb.ru/ru/news/v-molodyozhnom-teatre-gotovyat-premeru-spektakl-ochen-prostaya-istoriya-mlado Йәштәр театрында премьера әҙерләйҙәр… 14 февраль 2018 йыл] * [baimvestnik.ucoz.ru/news/2009-02-18-3348 Милләт Ташбулат улы Хәкимов тураһында. Баймаҡ Хәбәрсеһе, 2009 йыл] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} [[Категория:1972 йылда тыуғандар]] [[Категория:1 июндә тыуғандар]] [[Категория:Шәйехзада Бабич исемендәге йәштәр дәүләт премияһы лауреаттары]] [[Категория:Әбйәлил районында тыуғандар]] [[Категория:Башҡортостандың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәрҙәре]] [[Категория:Башҡортостан режиссёрҙары]] 8h6vkbh7j455jshvmrmgsyqclipzg95 0 148773 1147666 1052340 2022-07-30T04:09:42Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{ФШ|Гришин}} {{Ук}} '''Гришин Евгений Романович''' ([[23 март]] [[1931 йыл]] — [[10 июль]] [[2005 йыл]]<ref>[http://www.sovsport.ru/gazeta/article-item/202708 Сбой Евгения Гришина. Четырёхкратный Олимпийский чемпион продал свои медали, чтобы выжить — Тексты — Советский Спорт<!-- Заголовок добавлен ботом -->]</ref>) — СССР спортсыһы, конькиҙа уҙышыусы һәм велосипедта ярышыусы, дүрт тапҡыр олимпия чемпионы. СССР-ҙың атҡаҙанған спорт мастеры (1952) һәм атҡаҙанған тренеры (1973). Тула ҡалаһының почётлы гражданы. Конькиҙа тиҙлеккә йүгереү буйынса (СССР-ҙа ирҙәр араһында конькиҙа йүгереү буйынса иң яҡшы ҡаҙаныш) дүрт тапҡыр олимпия чемпионы (1956 йыл, Кортина д' Ампеццо, һәм 1960 йыл Скво-Вэлляи, — ике тапҡыр 500 м һәм 1500 м). [[1964 йыл]]да — Инсбрукта Олимпиадала 500 метрға көмөш миҙал. 1968 йылда — 500 метрға 4-се урын. Ҡыҫҡа дистанцияла донъя рекордсмены — 500 метрға (1956—68), 1000 метрға (1955—67), 1500 м (1955—59). 1956 йылда Европаның абсолют чемпионы. Донъя чемпионатында айырым дистанцияларҙа донъя чемпионаты еңеүсеһе (1963 йылда һуңғы тапҡыр Каруидзавта). == Биографияһы == Конькиҙа уҙышыу буйынса спорт төрө үҫешмәгән [[Тула]]ла тыуған. Башта күберәк велосипед спорты менән шөғөлләнгән, конькиҙа ҡышҡы осорҙа күнекмәләр сифатында ғына йүгергән. [[1947 йыл]]да, юниорҙар араһында конькиҙа уҙышыу буйынса СССР беренселегендә рекорд ҡуя, шунан һуң конькиҙа уҙышыу спорты менән етди шөғөлләнергә ҡарар итә. 1950—51 йылдарҙа конькиҙа уҙышыусы- белгес сифатында Алматы янындағы Медео һырғалағын төҙөүҙә ҡатнаша. 1951—52 йылдарҙа СССР-ҙа иң яҡшы велосипедсы-трексы була, [[Хельсинки]] ҡалаһындағы XV Олимпия уйындарында СССР йыйылма командаһы составында була (һуңғы һайлап алыу турын үтмәү сәбәпле ярыштарҙа сығыш яһамай), һуңынан көсөргәнеш эҙемтәләре арҡаһында велоспортты ҡалдырырға мәжбүр була һәм конькиҙа уҙышыу спортында ғына ҡала.<ref name="G500">Гришин Евгений. 500 метр. М.: молодая гвардия, 1969</ref>. Спринтта белгес булараҡ, Гришин классик күпбәйге буйынса СССР һәм донъя чемпионатында бер тапҡыр ҙа еңеү яуламай (спринт күпбәйгеһендә һәм айырым дистанцияларҙа донъя чемпионаты ул йылдарҙа үткәрелмәй), әммә был чемпионаттарҙа 50-се йылдар аҙағынан алып 60-сы йылдар башына тиклем 1500 һәм 500 метрға ярыштарҙа өҫтөнлөк ала. СССР чемпионатында еңеүҙәре: 500 метрға: 1956—57, 1959, 1961—65, 1967; 1500 метрға.: 1957, 1962, 1967. Донъя чемпионатында 500 метрға еңеүҙәре: {{Тәржемәһеҙ 5|Чемпионат мира по конькобежному спорту 1954|1954|no|Allround-VM på skøyter 1954, menn}}, {{Тәржемәһеҙ 5|Чемпионат мира по конькобежному спорту 1957|1957|no|Allround-VM på skøyter 1957, menn}}, 1960—63. [[1956 йыл]]ғы Кортина д’Ампеццола Оолимпия уйындарында Гришин 500 м һәм 1500 метр дистанциялағы ярышта еңеүсе була. 500 метрға донъя рекордын ҡабатлай һәм 1500 метрға донъя рекордын яңырта. [[1960 йыл]]да Скво-Вэллила Олимпия уйындарында йәнә 500 м һәм 1500 м дистанцияла еңеп сыға. [[1963 йыл]]дың ғинуарында Гришин 500 метр аралыҡта 39,5 секунд менән сираттағы донъя рекордын ҡуя, рекорд биш йыл һаҡлана. 1964 йылғы Олимпиада алдынан күнекмәләр ваҡытында бер нисә тапҡыр 38,5 секундҡа йүгерә<ref>[https://books.google.ru/books?id=n9w_AQAAIAAJ Журнал «Огонек», 1964 ғинуарҙа 5, стр. 26]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. Инсбруктағы Олимпия уйындарында (1964) 500 метрға фаворит була. Бер версия буйынса, конькиҙарҙы ҡайрауҙа ҙур овал яһап, хата ебәрә<ref>4</ref>. Гришиндың үҙенең версияһы буйынса, овалдың тупаҫланыуы старт алдынан була, ул ҡонькийы менән һырғалаҡта ҡом бөртөгөнә барып төртөлә<ref name="G500">Гришин Евгений. 500 метр. М.: молодая гвардия, 1969</ref>. Һөҙөмтәлә һул коньки бөтөнләй тиерлек боролмай. Йүгергәндә Гришин саҡ йығылмай ҡала. Шул мәлгә Гришин насар ваҡыт күрһәтә — 40,6 секунд, әммә тик американлы Терри Макдермотт ҡына уны уҙып китә, ә конькиҙа уҙышыусы совет спортсылары Владимир Орлов һәм норвег Алв Гьестванг Гришиндың ваҡытын ҡабатлап, уның менән көмөш миҙалды бүлешә. Гришин Инсбруктан һуң, спринтер өсөн ярауһы уҡ өлкән йәштә булһа ла, күнекмәләрҙе дауам итергә ҡарар итә, сөнки еңелеүсе булып китергә теләмәй. 1968 йылғы Гренобль ҡалаһындағы Олимпия уйындарында 500 метрға ярышта 37 йәшлек Гришин 4-се урынды алып, пьедесталға эләкмәй. [[1968 йыл]]ғы СССР-Норвегия уйындарында спорт карьераһы тамамланыуға тиклем [[1966 йыл]]да тренер булып эшләй башлай. 60—80 йылдарҙа СССР-ҙың бер нисә төп спринтеры менән күнекмәләр үткәрә, шул иҫәптән 1972, 1976 йылғы СССР-ҙың олимпия командаһын әҙерләй. [[1962 йыл]]дан КПСС ағзаһы == Донъя рекорды == [[Файл:RR5110-0122R.jpg|справа|мини|200x200пкс|Евгений Гришин портреты менән Рәсәй банкы иҫтәлекле тәңкәһе. 2 һум, көмөш, 2012 йыл]] [[Файл:RUSMARKA-1751.jpg|справа|мини|201x201пкс|Рәсәй почта маркаһы, 2013 йыл]] {| class="wikitable" !№ !Дистанция !Ваҡыты !Дата !Урын |- |1 |1500 м |'''2.09,8''' |1955 йыл 10 ғинуар |Медео |- |2 |1000 м |'''1.22,8''' |1955 йыл 12 ғинуар |Медео |- |3 |500 м |'''40,2''' |1956 йыл 22 ғинуар |Мизурина |- |4 |500 м |'''40,2''' |1956 йыл 28 ғинуар |Мизурина |- |5 |1500 м |'''2.08,6''' |1956 йыл 30 ғинуар |Мизурина |- |6 |500 м |'''39,6''' |1963 йыл 27 ғинуар |Медео |- |7 |500 м |'''39,5''' |1963 йыл 28 ғинуар |Медео |} == Шәхси тормошо == 1959 йылда 1952 йылғы парлы шыуыуҙа СССР чемпионы Марина Гранаткинаға өйләнә. XX быуаттың 70-се йылдар аҙағында айырылышалар. Никахтан — ҡыҙы Елена. == Китаптары == Бер нисә автобиографик китап авторы: * 500 метров (1969) * Или — или (1976) * Годы триумфальных побед (1999) * Такое не забывается (2001) == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * [[Ленин ордены]] (1960) * [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] (1957) == Иҫкәрмәләр == <references group="" responsive=""></references> == Һылтанмалар == * {{SportsReference|gr/yevgeny-grishin-2}} * {{Мәҡәлә|автор=Александр НИЛИН.|заглавие=ВЕЛИКИЙ ГРИШИН|ссылка=http://www.sport-express.ru/newspaper/2005-07-12/14_1/|издание=Спорт-Экспресс|тип=журнал|место=М.|год=2005|номер=12 июля|страницы=14_1}} * [http://akter.kulichki.net/sport/skating/grischin.htm Евгений Гришин на Куличках] [[Категория:КПСС ағзалары]] [[Категория:СССР-ҙан Олимпия чемпиондары]] [[Категория:СССР-ҙың атҡаҙанған тренерҙары]] [[Категория:СССР-ҙың атҡаҙанған спорт мастерҙары]] [[Категория:Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены кавалерҙары]] [[Категория:Ленин ордены кавалерҙары]] [[Категория:Мәскәүҙә вафат булғандар]] [[Категория:Википедия:Викимәғлүмәттә сығанағы булған мәҡәләләр]] [[Категория:2005 йылда вафат булғандар]] [[Категория:9 июлдә вафат булғандар]] [[Категория:Тулала тыуғандар]] [[Категория:1931 йылда тыуғандар]] [[Категория:23 мартта тыуғандар]] [[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]] 0oo7xzrf0ojbgtuz1i4hcchpphevsu7 0 154616 1147631 912164 2022-07-30T02:48:01Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{ФШ|Гусев}} {{Ук}} '''Ирина Борисовна Гусева''' ({{Lang-uk|Ірина Борисівна Гусєва}}; [[5 август]] [[1987 йыл]]) — украин дзюдоисы. [[Рио-де-Жанейро]] ҡалаһында үткән 2016 йылғы Йәйге Паралимпия уйындарының көмөш призеры. == Һылтанмалар == * [http://www.2014.paralympic.org.ua/index.php?option=com_content&task=view&id=2745&Itemid=149 Національний комітет спорту інвалідів України] {{ref-uk}} [[Категория:III дәрәжә княгиня Ольга ордены кавалерҙары]] cacov0m9scbe89gdl4gmdo2863x2jey 0 155496 1147566 1052383 2022-07-29T18:03:23Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{ФШ|Гурвич}} {{Ук}} '''Гурвич Илья Самуилович''' ([[7 июль]] [[1919 йыл]] — [[12 март]] [[1992 йыл]]) — СССР һәм Рәсәй ғалимы, тарих фәндәре докторы, төньяҡты өйрәнеүселәрҙең күренекле вәкилдәренең береһе. Этногенездың төрлө аспекттары буйынса этнография һәм тарихы буйынса һәм Төньяҡ халыҡтарының этник тарихы буйынса 400-ҙән ашыу фәнни хеҙмәт авторы == Биографияһы == Илья Самуилович Гурвич 1919 йылдың 7 июлендә [[Минск]] ҡалаһында инженер-тимер юлсы Самуил Константинович Гурвич һәм уның ҡатыны, табип Евгения Ильинична Гурвич ғаиләһендә тыуа. Шул уҡ йылда Гурвичтар ғаиләһе [[Мәскәү]] ҡалаһына күсеп килә, Ильяның бала сағы һәм үҫмер йылдары шунда үтә. [[1928 йыл]]да, элекке техник интеллигенцияға ҡарата репрессиялар менән бәйле атаһы НКВД тарафынан ҡулға алына һәм 4 майҙа һәләк була. Артабан Ильяны һәм уның ҡустыһын әсәһе һәм инәйҙәре тәрбиәләп үҫтерә.<ref>[https://knigogid.ru/authors/111064-ilya-samuilovich-gurvich Илья Самуилович Гурвич]</ref> [[1937 йыл]]да урта мәктәпте яҡшы билдәләренә генә тамамлағандан һуң, Илья Гурвич [[Мәскәү университеты]]<nowiki/>ның тарих факультетына уҡырға инә. Беренсе курстан М. О. Косвендың этнография түңәрәгенә йөрөй. [[1938 йыл]]да Мәскәү Үҙәк дингә ҡаршы музейҙа ғилми хеҙмәткәр булып эшләгән С. А. Токарев менән таныша<ref>[https://religion.wikireading.ru/77070 Центральный Антирелигиозный музей]</ref> (1942 йылда Үҙәк дин һәм атеизм тарихы музейы тип үҙгәртелә). 1941 йылда, университетты тамамлағас, республиканың халыҡ мәғарифы комиссариаты ҡарамағына [[Якутия]]ға юллама ала. Оленек районында уҡытыусы, һуңынан тулы булмаған урта мәктәп директоры була. 1944 йылда уҡытыусылар союзы район комитетының рәйесе итеп һайлана. Илья Гурвич Тел, әҙәбиәт һәм тарих ғилми-тикшеренеү институты менән бәйләнеш булдыра һәм был институттың ғилми корреспонденты сифатында эшләй, дин, фольклор, урындағы халыҡтың йолалары һәм көнкүреше буйынса материалдар йыя. [[1946 йыл]]да Мәскәүгә килә һәм СССР ФА этнография институтының аспирантураһына уҡырға инә, унда 1949 йылда «Оленекские и анабарские якуты (историко-этнографический очерк)» темаһына кандидатлыҡ диссертацияһын яҡлай; Сергей Александрович Токарев уның ғилми етәксеһе була. [[1950 йыл]]да аспирантураны тамамлағандан һуң, Якутияға әйләнеп ҡайта, Тел, әҙәбиәт һәм тарих ғилми-тикшеренеү институтында кесе, аҙаҡ өлкән ғилми хеҙмәткәр сифатында алты йыл эшләй. 1956 йылда Мәскәүгә ҡайта һәм СССР Фәндәр академияһының этнография институтында эшләй. Был институтта ул ғүмеренең аҙағына тиклем эшләй: тәүҙә бүлек мөдире була, артабан төп ғилми хеҙмәткәр. 1966 йылда «Төньяҡ-Көнсығыш Себерҙең этник тарихы» эше өсөн тарих фәндәре докторы ғилми дәрәжәһенә лайыҡ була. Педагогик эшмәкәрлеге университеттарҙа, шул иҫәптән Мәскәү һәм Новосибирск университеттарының студенттары алдында лекциялар менән сығыш яһауҙы үҙ эсенә ала. Ун ике уҡыусыһы кандидатлыҡ һәм докторлыҡ диссертацияһын яҡлай. СССР ФА Президиумының йәмәғәт фәндәре ҡарамағындағы Ғилми советтың ағзаһы булараҡ йәмәғәт эшмәкәрлеге менән шөғөлләнә, СССР Юғары Советының Милләтәр советында консультант, ВАСХНИЛ Төньяҡ проблемалары буйынса ведомство -ара комиссия ағзаһы, докторлыҡ диссертацияларын яҡлау буйынса СССР ФА этнография институтының Ғилми советында ағза булып тора<ref name="iea-ras">[http://iea-ras.ru/index.php?go=Afisha&in=view&id=35 ГУРВИЧ ИЛЬЯ САМУИЛОВИЧ (1919—1992)]</ref> 1992 йылдың 12 мартында Мәскәүҙә вафат була; Дон зыяратында әсәһе менән йәнәш ерләнә.<ref>[http://www.moscow-tombs.ru/1992/gurvich_is.htm ГУРВИЧ Илья Самуилович (1919—1992)]</ref> Уның ҡыҙы — Мария Ильинична Бойчук-Гурвич, Google компанияһының антропологы, [[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ]]-та йәшәй һәм эшләй.<ref>[https://news.myseldon.com/ru/news/index/218691575 Посвящается выдающемуся североведу]</ref><ref>[https://yakutia.info/article/192235 В Якутском музее открылась этнографическая выставка «Север: страна холодная, но живая»]</ref> Миҙалдар менән бүләкләнә, улар араһында «1941—1945 йылдарҙа Бөйөк Ватан һуғышында маҡтаулы хеҙмәте өсөн» (1946); СССР дәүләт премияһына лайыҡ була (1981, «Современные этнические процессы в СССР» коллектив монографияһының редколлегия ағзаһы булараҡ). == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * [http://igi.ysn.ru/spravochnik.pdf Учёные-исследователи Института гуманитарных исследований и проблем малочисленных народов Севера] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304082135/http://igi.ysn.ru/spravochnik.pdf |date=2016-03-04 }} * [http://journal.iea.ras.ru/archive/1990s/1992/no5/1992_5_167_Gurvich.pdf Илья Самуилович Гурвич] * [http://ethnographica.kunstkamera.ru/w/index.php?title=%D0%93%D1%83%D1%80%D0%B2%D0%B8%D1%87_%D0%98%D0%BB%D1%8C%D1%8F_%D0%A1%D0%B0%D0%BC%D1%83%D0%B8%D0%BB%D0%BE%D0%B2%D0%B8%D1%87 Гурвич Илья Самуилович] {{библиоинформация}} [[Категория:Тарих фәндәре докторҙары]] [[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]] [[Категория:«1941–1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышындағы фиҙакәр хеҙмәте өсөн» миҙалы менән наградланыусылар]] [[Категория:СССР Дәүләт премияһы лауреаттары]] [[Категория:Мәскәүҙә вафат булғандар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:1992 йылда вафат булғандар]] [[Категория:12 мартта вафат булғандар]] [[Категория:Минскиҙа тыуғандар]] [[Категория:1919 йылда тыуғандар]] [[Категория:7 июлдә тыуғандар]] [[Категория:Мәскәү дәүләт университетын тамамлаусылар]] [[Категория:Рәсәй юғары уҡыу йорттарын тамамлаусылар]] qkwjcas32sjpnvwsxy7s5rtnpe9uva6 0 155677 1147641 957814 2022-07-30T03:09:40Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{ФШ|Гущин}} {{Персона|имя=Лев Гущин|оригинал имени=Лев Никитович Гущин|описание=|имя при рождении=|род деятельности=мөхәррир, журналист|дата рождения=05.07.1944|место рождения={{место рождения|Мәскәү}}, [[СССР]]|гражданство={{Флагификация|СССР}}→{{Флагификация|Россия}}|подданство=Россия|дата смерти=|место смерти=|отец=|мать=|супруг=|супруга=|дети=|награды и премии={{{!}} style="background: transparent" {{!}} {{Орден Почёта|1999}} {{!!}} {{Орден «Знак Почёта»}} {{!!}} {{Орден «Знак Почёта»}} {{!}}} }} '''Лев Никитович Гущин''' ([[5 июль]] [[1944 йыл]]) — [[СССР]] һәм [[Рәсәй]] журналисы, «Московский комсомолец» (1977-1983) гәзитенең, «Огонек» журналының (1991-1997) һәм «Литературная газета» ла (1999-2001) баш мөхәррир. == Биография == 1944 йылда тыуған<ref>[http://www.labyrinth.ru/content/card.asp?cardid=16906 ГУЩИН Лев Никитович — Биография — БД «Лабиринт»]</ref>. * Типография эшсеһе. * Совет армияһында хеҙмәт итә. * 1967 йылдан бөтә союз ғилми-тикшеренеү электротехник институтында эшләй. * 1968 йылда ситтән тороп бөтә союз финанс-иҡтисади институтында «иҡтисадсы» һөнәрен үҙләштерә. * 1977 йылдан 1983 йылға тиклем «Московский комсомолец» гәзитен етәкләй. * 1983 йылдан алып 1984 йылға тиклем «[[Совет Рәсәйе]]<nowiki/>» гәзитенең бүлек мөхәррире. * 1984 йылдан 1987 йылға тиклем «Комсомольская правда» гәзитендә баш мөхәррир урынбаҫары. * 1987 йылдан — «Огонек»<ref>[http://www.kommersant.ru/doc/265787 Ъ-Власть — КОНФЛИКТ В «ОГОНЬКЕ» ПЕРЕРОС В СКАНДАЛ. И, КАЖЕТСЯ, ЗАТИХ]</ref> журналында баш мөхәррирҙең беренсе урынбаҫары. * 1991-1997 — «Огонек»<ref>[http://www.gipp.ru/openarticle.php?id=30562 Гильдия издателей периодической печати]{{Недоступная ссылка|date=Июль 2019|bot=InternetArchiveBot}}</ref><ref>[http://www.superinf.ru/view_helpstud.php?id=2205 Власть и СМИ в условиях трансформации политической системы современной России]</ref> журналының баш мөхәррире. * 1999-2001 — «Литературная газета»<ref>[http://www.lenizdat.ru/a0/ru/pm1/c-1084828-0.html «Литературная газета» отмечает юбилей — Новости — Лениздат. РУ]</ref>ла баш мөхәррир. * 1998 йылдың мартында ЗАО « „Метрополис“ реклама һәм нәшриәт төркөмөндә» президент вазифаһын биләй. == Наградалар == * Почет ордены ([[16 декабрь]] [[1999 йыл]]) — <ref>[http://kremlin.ru/acts/bank/14743 Указ Президента Российской Федерации от 16 декабря 1999 года № 1645 "О награждении государственными наградами Российской Федерации работников акционерного общества «Журнал «Огонек»]</ref> Журналдың беренсе һаны сығыуға 100 йыл тулыу уңайынан матбуғат һәм элемтә өлкәһендәге ҡаҙаныштары өсөн. * «[[«Почёт Билдәһе» ордены|Почет билдәһе]]<nowiki/>» ике орден менән бүләкләнә. * Рәсәй Федерацияһы Президентының рәхмәт хаты ([[25 июль]] [[1996 йыл]]) — ''1996 йылда'' Р''әсәй Федерацияһы Президенты һайлауҙары кампанияһын ойоштороуҙа һәм үткәреүҙә әүҙем ҡатнашҡан өсөн.''<ref>[http://kremlin.ru/acts/bank/9795 Распоряжение Президента Российской Федерации от 25 июля 1996 года № 396-рп «О поощрении активных участников организации и проведения выборной кампании Президента Российской Федерации в 1996 году»]</ref> * Беҙ (телесериал) == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * [http://www.commcenter.ru/analitics/articles/2009_06_16.html Лев Гущин элекке баш мөхәррире, «Огонек» журналы яҙмышы тураһында] [[Категория:Баш мөхәррирҙәр]] [[Категория:СССР журналистары]] [[Категория:Рәсәй журналистары]] [[Категория:Бөтә Союз финанс-иҡтисад институтын тамамлаусылар]] [[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]] [[Категория:«Почёт Билдәһе» ордены кавалерҙары]] [[Категория:Почёт ордены кавалерҙары]] [[Категория:Мәскәүҙә тыуғандар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Википедия:Замандаштар биографияһы]] [[Категория:1944 йылда тыуғандар]] [[Категория:5 июлдә тыуғандар]] 09mo8q8k1qyi0pa52n4uchjewksb1tk 0 156457 1147570 998142 2022-07-29T18:13:46Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{ФШ|Гуреев}} {{Ук}} '''Гуреев Сергей Александрович''' ([[30 декабрь]] [[1934 йыл]] — [[2012 йыл]]) — юрист, халыҡ-ара хоҡуҡ һәм диңгеҙ сауҙаһы хоҡуҡтары проблемалары белгесе; [[Фән докторы|юридик фәндәр докторы]] (1979). [[Рәсәй халыҡтар дуҫлығы университеты]]ның халыҡ-ара хоҡуҡ кафедраһы профессоры (1983); Иҡтисад һәм эшҡыуарлыҡ институты профессоры, [[СССР]] Фәндәр академияһының Дәүләт һәм хоҡуҡ институтының өлкән ғилми хеҙмәткәре. == Биографияһы == Сергей Александрович Гуреев [[Пенза]] ҡалаһында 1934 йылдың 30 декабрендә тыуған; 1953 йылда, урта мәктәпте тамамлағас, [[Мәскәү]] тышҡы сауҙа институтына уҡыға инә, уны [[1958 йыл]]да тамамлай. Унан һуң СССР-ҙың Тышҡы сауҙа министрлығына (МВТ) эшләргә йүнлтелә, бында юридик эштә эшләй. Артабанғы йылдарҙа ул Тышҡы сауҙа минстрлығының юрисконсульты була һәм Тышҡы сауҙа министрлығының бер нисә берекмәһендә өлкән юрисконсульт була. Был министрлыҡ аппаратында ул 1968 йылдың октябренә тиклем эшләй. «Национализация в [[:ru:Республика Куба (1902—1959)|Республике Куба]] и международное право» темаһына кандидатлыҡ диссертацияһы яҡлай — юридик фәндәр кандидаты була. [[1968 йыл]]да Гуреев СССР Фәндәр академияһына эшләргә күсә: Дәүләт һәм хоҡуҡ институтында өлкән ғилми хеҙмәткәр булыуы менән 1968 йылдың июненән алып 1983 йылдың октябре буйына СССР ФА Дәүләт һәм хоҡуҡ институтында өлкән хезмәткәр булып диңгеҙ, һауа һәм йыһан хоҡуғы секторында эшләй. 1979 йылда «Современные проблемы международно-правового регулирования торгового мореплавания» темаһына докторлыҡ диссертацияһы яҡлай — юридик фәндәр докторы булып китә. 1983—1987 йылдарҙа [[Рәсәй халыҡтар дуҫлығы университеты]] (РУДН) юридик факультетының халыҡ-ара хоҡуҡ кафедраһы профессоры булып тора. 1987 йылда СССР-ҙың Госпланы ҡарамағындағы Комплекслы транспорт проблемалары институтында эшләй, шулай уҡ [[Рәсәй Федерацияһы]]нда — Рәсәй ФА Президиумы янындағы Етештереү көстәрен өйрәнеү советында, баш ҡаланың бер нисә юғары уҡыу йортонда уҡытыусы булып, шул иҫәптән [[Мәскәү дәүләт университеты|Ломоносов исемендәге Мәскәү дәүләт университеты]], Мәскәү яңы юридик институтында һәм шулай уҡ Иҡтисад һәм эшҡыуарлыҡ институтында уҡыта. XXI быуатта ФСБ-ның Сик буйы ғилми-тикшеренеү үҙәгенә күсә, унда профессор вазифаһын ала. Ғалим [[2012 йыл]]да вафат була. == Ғилми хеҙмәттәре == Сергей Гуреев алыҡ-ара хоҡуҡ проблемалары, шул иҫәптән халыҡ-ара йыһан һәм халыҡ-ара һауа хоҡуҡтары менән шөғөлләнә: * «Коллизионные проблемы морского права» (М., 1972); * «Международное торговое судоходство (международные правовые проблемы)» (М., 1979); * «Международное речное право» (М., 1993) (в соавт.). == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * Видные ученые-юристы России (Вторая половина XX века) : энцикл. словарь биографий : по состоянию на 1 авг. 2004 г. / Рос. акад. правосудия; под ред. В. М. Сырых. — Москва : Рос. акад. правосудия, 2006. — 547 с. : портр.; 30 см; ISBN 5-93916-056-5. == Һылтанмалар == * Сергей Александрович Гуреев (неопр.). law.edu.ru. Портал «Юридическая Россия» (24 января 2018). Дата обращения 1 декабря 2019. * Гуреев Сергей Александрович (1934—2012) (неопр.). intlaw.rudn.ru. РУДН. Дата обращения 1 декабря 2019. [[Категория:Юридик фәндәр докторҙары]] [[Категория:Рәсәй юристары]] [[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]] [[Категория:2012 йылда вафат булғандар]] [[Категория:Пензала тыуғандар]] [[Категория:1934 йылда тыуғандар]] [[Категория:30 декабрҙә тыуғандар]] 8o3x4uow6aofz6r7ai43nzla8p5iu7u 0 158606 1147657 1052344 2022-07-30T03:49:53Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Громова Ульяна Матвеевна''' ([[3 ғинуар]] [[1924 йыл]] — [[16 ғинуар]] [[1943 йыл]]) — 1942—1943 йылдарҙа [[Бөйөк Ватан һуғышы]] ваҡытында Гитлер ғәскәре оккупациялаған Краснодон ҡалаһының «Йәш гвардия» йәшерен антифашистик комсомол ойошмаһы штабы ағзаһы. [[Советтар Союзы Геройы]] (1943 йыл, үлгәндән һуң). == Биографияһы == === Һуғышҡа тиклем === Улья́на Матве́евна Гро́мова 1924 йылдың 3 ғинуарында Донецк губернаһы Луганск округы (хәҙер — [[Украина Совет Социалистик Республикаһы|Украин ССР-ы, Ворошиловград өлкәһе, Краснодон районы)]] Первомайка ҡасабаһында эшсе ғаиләһендә тыуған. Атаһы — Матвей Максимович Громов, 1880 йылда [[Рәсәй империяһы]] Полтава губернаһында тыуған. [[Рус-япон һуғышы|1904-1905 йылғы рус-япон һуғышында]] ҡатнашҡан 1905 йылда Краснодонға күсеп килә, шахтала эшләй. 1937 йылдан алып — пенсионер. Пенсияға сыҡҡандан һуң, первомай тирмәнендә тоҡсо таровщик булып эшләгән. Әсәһе — Матрёна Савельевна Громова, 1884 йылда тыуған, хужабикә. Ғаиләлә биш бала булып, шулар араһында Ульяна кесеһе була<ref>[http://molodguard.ru/guardian3.htm Ульяна Громова. Биография.] Сайт Дмитрия Щербинина «Молодая гвардия» // molodguard.ru</ref>. 1932 йылда Ульяна 6-сы Первомай урта мәктәбенең беренсе класына уҡырға бара. Бик яҡшы уҡый, кластан класҡа Маҡтау грамоталары менән генә күсә, әүҙем пионерка була. 1939 йылда мәктәптең уҡыусылар комитеты ағзаһы итеп һайлана. 1940 йылдың мартында ВЛКСМ<ref>[http://www.molodguard.ru/newphoto804.jpg Комсомольский билет Ульяны Матвеевны Громовой № 8928004 от 13 апреля 1940 года. Время поступления в ВЛКСМ — март 1940 года.] Сайт Дмитрия Щербинина «Молодая гвардия» // molodguard.ru</ref> сафына инә. === Бөйөк Ватан һуғышы осоронда === [[Файл:1944_CPA_887.jpg|справа|мини|400x400пкс| [[Совет Социалистик Республикалар Союзы|СССР почта маркаһы]], [[1944 йыл]]да: «[[Советтар Союзы Геройы|Геройҙарға]] — Краснодон ҡалаһы Йәш гвардия комсомолецтарына дан!»]] [[Бөйөк Ватан һуғышы]] башланған мәлдә Ульяна унынсы класс уҡыусыһы була. Үҙенең тиҫтерҙәре менән бергә ул колхоз баҫыуҙарында эшләй, госпиталдә яралыларҙы тәрбиәләй, уларға гәзит һәм китап уҡый, туғандарына хаттар яҙырға ярҙам итә. Первомайский урта мәктәбен тамамлағас, 1942 йылдың 3 июнендә ик первомай урта мәктәбен өлгөлө тәртип менән «яҡшы» һәм «бик яҡшы» билдәләренә тамамлай<ref>[http://www.molodguard.ru/newphoto2387.jpg Аттестат Ульяны Матвеевны Громовой № 37 от 3 июня 1942 года об окончании Первомайской средней школы, выданный Народным комиссариатом просвещения Украинской ССР.] Сайт Дмитрия Щербинина «Молодая гвардия» // molodguard.ru</ref>. 1942 йылдың 17 июлендә башланған [[Луганск өлкәһе|Ворошиловоград өлкәһен]] нацистик Германия ғәскәрҙәре оккупациялаған дәүерҙә<ref>''Т. Ю. Анпилогова, кандидат исторических наук, доцент кафедры истории Украины [[Тарас шевченко исемендәге милли университеты луганск|ЛНУ имени Тараса Шевченко]]; О. А. Онищук, аспирант кафедры истории Украины ЛНУ имени Тараса Шевченко''. [http://rakurs.pl.ua/2013/03/25/nacistskijj-okkupacionnyjj-rezhim-na.html Нацистский оккупационный режим на Ворошиловградщине (1942—1943).] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160302002359/http://rakurs.pl.ua/2013/03/25/nacistskijj-okkupacionnyjj-rezhim-na.html |date=2016-03-02 }} Информационно-аналитический портал «Ракурс+» (г. [[Луганск]]) // rakurs.pl.ua (25 марта 2013 года)</ref>, Ульяна, сирле әсәһен ҡалдырып китә алмау сәбәпле, эвакуацияланмай тороп ҡала.. Ульяна, ҡәтғи, тәүәккәл һәм сая характерлы ҡыҙ булғанлыҡтан, Майя Пегливанова һәм Анатолий Попов менән бергә Первомайка ҡасабаһында йәштәр патриотик төркөмөн ойоштора, һәм улар 1942 йылдың сентябрендә «Йәш гвардия» йәшерен антифашистик комсомол ойошмаһы составына инә. 1942 йылдың октябрендә Громова ойошмала штабы ағзаһы итеп һайлана. Ул хәрби операцияларҙы әҙерләүҙә әүҙем ҡатнашты, антифашистик листовкалар төҙөү һәм таратыуҙа, медикаменттар дарыуҙар йыйыуҙа, халыҡ араһында фашистарға буйһонмаҫҡа, уларҙың ғәскәрен аҙыҡ-түлек менән тәьмин планын өҙөргә һәм [[Өсөнсө рейх|гитлер Германияһына]] совет йәштәрен эшкә вербовкалауға ҡаршы торорға саҡырып агитация үткәреүҙә әүҙем ҡатнаша. 1942 йылдың 7 ноябренә ҡарата төндә, Бөйөк Октябрь социалистик революцияһының 25 йыллығы алдынан, Ульяна йәш гвардиясы Анатолий Попов менән бергә оккупацияланған Краснодонда № 1-бис шахтаһы торбаһына ҡыҙыл флаг ҡаҙай. Ҡалала йәшерен ойошма ағзаларын күпләп ҡулға алыуҙар башланғас, Ульяна тотҡон йәш гвардиясылар менән бәйләнешкә инергә тырыша, уларҙың ҡасыу планын уйлай. 1943 йылдың 10 ғинуарында, ун туғыҙ йәше тулып бер аҙна үтеүгә, Ульяна Громов ҡулға алына һәм гестапо<ref>[http://www.molodguard.ru/newphoto1582.jpg Картина художника Щеглова Валериана Васильевича «Арест Ульяны Громовой» (иллюстрация к роману А. А. Фадеева «Молодая гвардия»).] Сайт Дмитрия Щербинина «Молодая гвардия» // molodguard.ru</ref>зинданына ташлана. Ҡаты туҡмау һәм язалауҙар менән оҙатылған һорау алыуҙарҙы, бирешмәй, батырҙарса ныҡлыҡ менән күтәрә. Йәш гвардиясыларҙың Тыуған илгә һәм иптәштәргә хыянат итмәм тигән изге анттарына тоғро булып ҡала<ref>[http://historic.ru/books/item/f00/s00/z0000164/st079.shtml Клятва (текст), записки и надписи на стенах тюремных камер фашистских застенков членов краснодонской подпольной комсомольской организации «Молодая гвардия». Конец сентября 1942 года — 9 февраля 1943 года.] ИП Злыгостев Алексей Сергеевич // historic.ru</ref><ref>{{YouTube|JrOBlEDfD-Y|ВИДЕО. Клятва молодогвардейцев (фрагмент художественного фильма «Молодая гвардия», 1948 год, режиссёр и автор сценария — С. А. Герасимов, композитор — Д. Д. Шостакович, 00:01:13).|logo=1}} // youtube.com (Egor Shlein)</ref>, ул йәшерен ойошма эшмәкәрлеге буйынса ниндәй ҙә булһа мәғлүмәт биреүҙән баш тарта. Язалау һәм туҡмауҙарҙы ҙур сыҙамлылыҡ менән, рухын һындырмай үткәрә, дуҫтарына таяныс була, [[Михаил Юрьевич Лермонтов]]тың «Демон» поэмаһын яттан уҡый<ref>[http://www.molodguard.ru/image05.jpg Картина художника Фёдора Петровича Глебова «Ульяна Громова читает в камере стихи Лермонтова» (иллюстрация к роману А. А. Фадеева «Молодая гвардия»).] Сайт Дмитрия Щербинина «Молодая гвардия» // molodguard.ru</ref>. Хатта туғандарына йәшерен ебәргән үлер алдынан яҙылған хатында ла илһөйәрлек тойғоһо һәм еңеүгә ышаныс ярылып ята, ағаһы Елисейға «үҙ тыуған илебеҙ өсөн ныҡ тор»<ref>[http://www.molodguard.ru/photo2793.htm#1 Предсмертная записка родным, переданная из тюрьмы Ульяной Громовой.] Сайт Дмитрия Щербинина «Молодая гвардия» // molodguard.ru</ref> тип мөрәжәғәт итә. {{Цитата башы}} «… Ульяна Громованы сәсенән аҫып ҡуялар, арҡа тиреһен киҫеп биш саталы йондоҙ яһайҙар, түшен киҫәләр, тәнен ҡыҙҙырылған тимер менән өтәләр һәм яраһына тоҙ һибәләр, ҡыҙҙырылған плитаға ултырталар. Ғазаплауҙар оҙаҡ һәм ҡанһыҙ дауам иткән, әммә ул өндәшмәгән…»<ref name="О палачах и предателях на molodguard.ru">''[[Гордеев, Анатолий Фёдорович|А. Ф. Гордеев]], [[кандидат исторических наук]]''. [http://www.molodguard.ru/article41.htm О палачах и предателях «Молодой гвардии» (из монографии «Подвиг во имя жизни», 2000 год, г. Днепропетровск).] Сайт Дмитрия Щербинина «Молодая гвардия» // molodguard.ru</ref>{{Цитата аҙағы}} <blockquote>«Ульяна Громова, 19 йәштә, уның арҡа тиреһенән биш саталы йондоҙ киҫкәндәр, уң ҡулы, ҡабырғалары һынған» ''(СССР Министрҙар Советв эргәһендәге Дәүләт Именлек Комитеты (КГБ) Архивынан, д. 100−275, т. 8)''</blockquote> 1943 йылдың 16 ғинуарында, кеше күтәрә алмаҫлыҡ ҡаты ғазаптарға дусар итеп, [[Адольф Гитлер|гитлер]] оккупанттары Ульянаны һәм башҡа йәш гвардиясыларҙы язалап үлтерәләр һәм кәүҙәләрен 5-се краснодон шахтаһының 58 метр тәрәнлегендәге шурфына ташлайҙар. 1943 йылдың 1 мартында, хәрби хөрмәттәр күрһәтеп, Краснодон ҡалаһының үҙәк майҙанындағы герой-антифашистарҙың туғандаш ҡәберлегендә ерләнгән, бында уларҙың батырлығы тураһында иҫтәлек хөрмәтенә «Йәш гвардия» мемориаль комплексы төҙөлгән. == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * СССР Юғары Советы Президиумының 1943 йылдың 13 сентябре Указы менән «Йәш гвардия» йәшерен комсомол ойошмаһы штабы ағзаһы Ульяна Матвее вна Громоваға үлгәндән һуң «Советтар Союзы Геройы» тигән маҡтаулы исем бирелә. * [[Ленин ордены]] (үлгәндән һуң). * I дәрәжә «Ватан һуғышы партизанына» миҙалы (үлгәндән һуң). == Хәтер == [[Файл:Пам'ятник_Герою_Радянського_Союзу_Громовій_У.М..jpg|мини|Харьковта Йәш гвардиясылар аллеяһында Ульяна Громованың бюсы]] Ульяна Громова исеме * Совет яҙыусыһы Александр Фадеев «Йәш гвардия» ([[1946 йыл|1946]]) романын «йәш гвардиясыларҙың» батырлығына арнаған, һәм Ульяна Громова шул уҡ исемле персонаждың прообразы итеп бирелә. * Режиссёр [[Герасим, Сергей Аполлинариевич|Сергей Герасимов]]<nowiki/>тың Фадеевтың шул уҡ исемле романы буйынса төшөрөлгән «[["Молодая гвардия" (фильм)|Йәш гвардия]]<nowiki/>» (1948) совет нәфис фильмында Ульяна Громова ролен яңы уйнай башлаған йәш актриса Нонна Мордюкова башҡара. * Элекке [[Совет Социалистик Республикалар Союзы|Советтар Союзының]] күп кенә ҡалаларында герой-йәш гвардиясы Ульяна Громова һәйкәлдәре ҡуйылды, уның исемен урамдар йөрөтә. * 1986 йылдың 1 июлендә «Ульяна Громова» тип аталған йылға буксир теплоходы (буксир-этәүсе) төҙөлә, ул (Рәсәй, С[[Саха Республикаһы|аха Республикаһы (Яҡутстан)]]<ref>[http://www.korabel.ru/fleet/view/21470.html Буксир-толкач «Ульяна Громова». Порт приписки — Пеледуй. Дата постройки — 01.07.1986 г. Технические характеристики судна.] // korabel.ru</ref> [[Пеледуй (ҡала тибындағы ҡасабаларҙа)|Пеледуй портына беркетелгән.]] * 1949 йылда Ульяна Громова исеме менән Тымыҡ океан флотының гидрографик судноһы атала. * Балахна ҡалаһында (Түбәнге Новгород өлкәһе) Ульяна Громова исемендәге тыҡрыҡ бар. * Түбәнге Тагил ҡалаһында Ульяна Громова урамы бар. * Калининград ҡалаһында Ульяна Громова хөрмәтенә урамы булдырылды. Был ура популярлыҡ менән файҙалана. * Курск ҡалаһында Ульяна Громова исемендәге лагерь бар. * Тольятти ҡалаһында Ульяна Громова урамы һәм һәйкәл-горельефы бар. * Первоуральск ҡалаһында Ульяна Громова урамы бар. * Санкт-Петербурга Ульяна Громова тыҡрығы бар. * Силәбелә Ульяна Громова урамы бар. * Орёл ҡалаһында Ульяна Громова урамы бар. * Липецк ҡалаһында Ульяна Громова урамы бар. * Ульяновск ҡалаһында Ульяна Громова урамы бар. * Уральск ҡалаһында (Көнбайыш Ҡаҙағстан) Ульяна Громова урамы бар. * Кемерово ҡалаһында Ульяна Громова урамы бар. * Аксай ҡалаһында (Ростов өлкәһе) Ульяна Громова урамы бар. * Новокузнецк ҡалаһында (Кемерово өлкәһе) Ульяна Громова урамы бар. * 2017 йылда Луганск Халыҡ Республикаһы Почтаһы «Йәш гвардия 75 йыл» тигән маркалар блогы сығарҙы. Ульяна Громова маркалар блогының береһендә төшөрөлгән<ref>{{Cite news|title=Почта ЛНР выпустила марки, посвящённые «Молодой гвардии»|first=Ольга ГОРДО {{!}}|last=Сайт «Комсомольской правды»|url=https://www.donetsk.kp.ru/online/news/2871843/|work=KP.RU - сайт «Комсомольской правды»|date=2017-09-18|accessdate=2018-09-25|language=ru}}</ref>. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|3}} == Әҙәбиәт == {{Китап|автор=Жариков Л.|год=1969|тираж=|isbn=|серия=|страниц=447|столбцы=|страницы=|том=|издательство=Политиздат|часть=Краснодонские страницы|место=М.|издание=Вып. 1|ответственный=ред.-сост. Л. Ф. Торопов; предисл. {{nobr|Е. Кононенко}}|викитека=|ссылка=|оригинал=|заглавие=Героини: очерки о женщинах — Героях Советского Союза|ссылка часть=http://www.a-z.ru/women_cd2/12/10/i80_80.htm|ref=}} == Һылтанмалар == * {{Warheroes|id=1146}} * [https://rus-big-enc-dict.slovaronline.com/17461-ГРОМОВА%20Ульяна%20Матвеевна БСЭ. Громова Ульяна] * [http://molodguard.ru/guardian3.htm Ульяна Громова. Биография.] Сайт Дмитрия Щербинина «Молодая гвардия». * [https://web.archive.org/web/20070929000203/http://fire-of-war.ru/mg/gromova.htm Ульяна Громова. Биография.] Сайт Алёны Дружининой «Огонь войны». * [http://ulia-gromova.narod.ru Страничка памяти Ульяны Громовой]. * [http://www.molodguard.ru/gallery3.htm Молодогвардеец Ульяна Громова. Фото семейные, школьные. Портреты, иллюстрации. Скульптурные композиции. Документы.] Сайт Дмитрия Щербинина «Молодая гвардия». {{Тышҡы һылтанмалар}} [[Категория:ВЛКСМ ағзалары]] [[Категория:Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы ҡатын-ҡыҙҙар]] [[Категория:Бөйөк Ватан һуғышы партизандары]] [[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]] [[Категория:«Ватан һуғышы партизанына» миҙалы менән наградланыусылар]] [[Категория:Ленин ордены кавалерҙары]] [[Категория:Советтар Союзы Геройҙары]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:1943 йылда вафат булғандар]] [[Категория:16 ғинуарҙа вафат булғандар]] [[Категория:1924 йылда тыуғандар]] [[Категория:3 ғинуарҙа тыуғандар]] 0sy1zgcmgblpy6ulw675efwvud13kxg 1147662 1147657 2022-07-30T03:55:43Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{ФШ|Громова}} {{Ук}} '''Громова Ульяна Матвеевна''' ([[3 ғинуар]] [[1924 йыл]] — [[16 ғинуар]] [[1943 йыл]]) — 1942—1943 йылдарҙа [[Бөйөк Ватан һуғышы]] ваҡытында Гитлер ғәскәре оккупациялаған Краснодон ҡалаһының «Йәш гвардия» йәшерен антифашистик комсомол ойошмаһы штабы ағзаһы. [[Советтар Союзы Геройы]] (1943 йыл, үлгәндән һуң). == Биографияһы == === Һуғышҡа тиклем === Улья́на Матве́евна Гро́мова 1924 йылдың 3 ғинуарында Донецк губернаһы Луганск округы (хәҙер — [[Украина Совет Социалистик Республикаһы|Украин ССР-ы, Ворошиловград өлкәһе, Краснодон районы)]] Первомайка ҡасабаһында эшсе ғаиләһендә тыуған. Атаһы — Матвей Максимович Громов, 1880 йылда [[Рәсәй империяһы]] Полтава губернаһында тыуған. [[Рус-япон һуғышы|1904-1905 йылғы рус-япон һуғышында]] ҡатнашҡан 1905 йылда Краснодонға күсеп килә, шахтала эшләй. 1937 йылдан алып — пенсионер. Пенсияға сыҡҡандан һуң, первомай тирмәнендә тоҡсо таровщик булып эшләгән. Әсәһе — Матрёна Савельевна Громова, 1884 йылда тыуған, хужабикә. Ғаиләлә биш бала булып, шулар араһында Ульяна кесеһе була<ref>[http://molodguard.ru/guardian3.htm Ульяна Громова. Биография.] Сайт Дмитрия Щербинина «Молодая гвардия» // molodguard.ru</ref>. 1932 йылда Ульяна 6-сы Первомай урта мәктәбенең беренсе класына уҡырға бара. Бик яҡшы уҡый, кластан класҡа Маҡтау грамоталары менән генә күсә, әүҙем пионерка була. 1939 йылда мәктәптең уҡыусылар комитеты ағзаһы итеп һайлана. 1940 йылдың мартында ВЛКСМ<ref>[http://www.molodguard.ru/newphoto804.jpg Комсомольский билет Ульяны Матвеевны Громовой № 8928004 от 13 апреля 1940 года. Время поступления в ВЛКСМ — март 1940 года.] Сайт Дмитрия Щербинина «Молодая гвардия» // molodguard.ru</ref> сафына инә. === Бөйөк Ватан һуғышы осоронда === [[Файл:1944_CPA_887.jpg|справа|мини|400x400пкс| [[Совет Социалистик Республикалар Союзы|СССР почта маркаһы]], [[1944 йыл]]да: «[[Советтар Союзы Геройы|Геройҙарға]] — Краснодон ҡалаһы Йәш гвардия комсомолецтарына дан!»]] [[Бөйөк Ватан һуғышы]] башланған мәлдә Ульяна унынсы класс уҡыусыһы була. Үҙенең тиҫтерҙәре менән бергә ул колхоз баҫыуҙарында эшләй, госпиталдә яралыларҙы тәрбиәләй, уларға гәзит һәм китап уҡый, туғандарына хаттар яҙырға ярҙам итә. Первомайский урта мәктәбен тамамлағас, 1942 йылдың 3 июнендә ик первомай урта мәктәбен өлгөлө тәртип менән «яҡшы» һәм «бик яҡшы» билдәләренә тамамлай<ref>[http://www.molodguard.ru/newphoto2387.jpg Аттестат Ульяны Матвеевны Громовой № 37 от 3 июня 1942 года об окончании Первомайской средней школы, выданный Народным комиссариатом просвещения Украинской ССР.] Сайт Дмитрия Щербинина «Молодая гвардия» // molodguard.ru</ref>. 1942 йылдың 17 июлендә башланған [[Луганск өлкәһе|Ворошиловоград өлкәһен]] нацистик Германия ғәскәрҙәре оккупациялаған дәүерҙә<ref>''Т. Ю. Анпилогова, кандидат исторических наук, доцент кафедры истории Украины [[Тарас шевченко исемендәге милли университеты луганск|ЛНУ имени Тараса Шевченко]]; О. А. Онищук, аспирант кафедры истории Украины ЛНУ имени Тараса Шевченко''. [http://rakurs.pl.ua/2013/03/25/nacistskijj-okkupacionnyjj-rezhim-na.html Нацистский оккупационный режим на Ворошиловградщине (1942—1943).] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160302002359/http://rakurs.pl.ua/2013/03/25/nacistskijj-okkupacionnyjj-rezhim-na.html |date=2016-03-02 }} Информационно-аналитический портал «Ракурс+» (г. [[Луганск]]) // rakurs.pl.ua (25 марта 2013 года)</ref>, Ульяна, сирле әсәһен ҡалдырып китә алмау сәбәпле, эвакуацияланмай тороп ҡала.. Ульяна, ҡәтғи, тәүәккәл һәм сая характерлы ҡыҙ булғанлыҡтан, Майя Пегливанова һәм Анатолий Попов менән бергә Первомайка ҡасабаһында йәштәр патриотик төркөмөн ойоштора, һәм улар 1942 йылдың сентябрендә «Йәш гвардия» йәшерен антифашистик комсомол ойошмаһы составына инә. 1942 йылдың октябрендә Громова ойошмала штабы ағзаһы итеп һайлана. Ул хәрби операцияларҙы әҙерләүҙә әүҙем ҡатнашты, антифашистик листовкалар төҙөү һәм таратыуҙа, медикаменттар дарыуҙар йыйыуҙа, халыҡ араһында фашистарға буйһонмаҫҡа, уларҙың ғәскәрен аҙыҡ-түлек менән тәьмин планын өҙөргә һәм [[Өсөнсө рейх|гитлер Германияһына]] совет йәштәрен эшкә вербовкалауға ҡаршы торорға саҡырып агитация үткәреүҙә әүҙем ҡатнаша. 1942 йылдың 7 ноябренә ҡарата төндә, Бөйөк Октябрь социалистик революцияһының 25 йыллығы алдынан, Ульяна йәш гвардиясы Анатолий Попов менән бергә оккупацияланған Краснодонда № 1-бис шахтаһы торбаһына ҡыҙыл флаг ҡаҙай. Ҡалала йәшерен ойошма ағзаларын күпләп ҡулға алыуҙар башланғас, Ульяна тотҡон йәш гвардиясылар менән бәйләнешкә инергә тырыша, уларҙың ҡасыу планын уйлай. 1943 йылдың 10 ғинуарында, ун туғыҙ йәше тулып бер аҙна үтеүгә, Ульяна Громов ҡулға алына һәм гестапо<ref>[http://www.molodguard.ru/newphoto1582.jpg Картина художника Щеглова Валериана Васильевича «Арест Ульяны Громовой» (иллюстрация к роману А. А. Фадеева «Молодая гвардия»).] Сайт Дмитрия Щербинина «Молодая гвардия» // molodguard.ru</ref>зинданына ташлана. Ҡаты туҡмау һәм язалауҙар менән оҙатылған һорау алыуҙарҙы, бирешмәй, батырҙарса ныҡлыҡ менән күтәрә. Йәш гвардиясыларҙың Тыуған илгә һәм иптәштәргә хыянат итмәм тигән изге анттарына тоғро булып ҡала<ref>[http://historic.ru/books/item/f00/s00/z0000164/st079.shtml Клятва (текст), записки и надписи на стенах тюремных камер фашистских застенков членов краснодонской подпольной комсомольской организации «Молодая гвардия». Конец сентября 1942 года — 9 февраля 1943 года.] ИП Злыгостев Алексей Сергеевич // historic.ru</ref><ref>{{YouTube|JrOBlEDfD-Y|ВИДЕО. Клятва молодогвардейцев (фрагмент художественного фильма «Молодая гвардия», 1948 год, режиссёр и автор сценария — С. А. Герасимов, композитор — Д. Д. Шостакович, 00:01:13).|logo=1}} // youtube.com (Egor Shlein)</ref>, ул йәшерен ойошма эшмәкәрлеге буйынса ниндәй ҙә булһа мәғлүмәт биреүҙән баш тарта. Язалау һәм туҡмауҙарҙы ҙур сыҙамлылыҡ менән, рухын һындырмай үткәрә, дуҫтарына таяныс була, [[Михаил Юрьевич Лермонтов]]тың «Демон» поэмаһын яттан уҡый<ref>[http://www.molodguard.ru/image05.jpg Картина художника Фёдора Петровича Глебова «Ульяна Громова читает в камере стихи Лермонтова» (иллюстрация к роману А. А. Фадеева «Молодая гвардия»).] Сайт Дмитрия Щербинина «Молодая гвардия» // molodguard.ru</ref>. Хатта туғандарына йәшерен ебәргән үлер алдынан яҙылған хатында ла илһөйәрлек тойғоһо һәм еңеүгә ышаныс ярылып ята, ағаһы Елисейға «үҙ тыуған илебеҙ өсөн ныҡ тор»<ref>[http://www.molodguard.ru/photo2793.htm#1 Предсмертная записка родным, переданная из тюрьмы Ульяной Громовой.] Сайт Дмитрия Щербинина «Молодая гвардия» // molodguard.ru</ref> тип мөрәжәғәт итә. {{Цитата башы}} «… Ульяна Громованы сәсенән аҫып ҡуялар, арҡа тиреһен киҫеп биш саталы йондоҙ яһайҙар, түшен киҫәләр, тәнен ҡыҙҙырылған тимер менән өтәләр һәм яраһына тоҙ һибәләр, ҡыҙҙырылған плитаға ултырталар. Ғазаплауҙар оҙаҡ һәм ҡанһыҙ дауам иткән, әммә ул өндәшмәгән…»<ref name="О палачах и предателях на molodguard.ru">''[[Гордеев, Анатолий Фёдорович|А. Ф. Гордеев]], [[кандидат исторических наук]]''. [http://www.molodguard.ru/article41.htm О палачах и предателях «Молодой гвардии» (из монографии «Подвиг во имя жизни», 2000 год, г. Днепропетровск).] Сайт Дмитрия Щербинина «Молодая гвардия» // molodguard.ru</ref>{{Цитата аҙағы}} <blockquote>«Ульяна Громова, 19 йәштә, уның арҡа тиреһенән биш саталы йондоҙ киҫкәндәр, уң ҡулы, ҡабырғалары һынған» ''(СССР Министрҙар Советв эргәһендәге Дәүләт Именлек Комитеты (КГБ) Архивынан, д. 100−275, т. 8)''</blockquote> 1943 йылдың 16 ғинуарында, кеше күтәрә алмаҫлыҡ ҡаты ғазаптарға дусар итеп, [[Адольф Гитлер|гитлер]] оккупанттары Ульянаны һәм башҡа йәш гвардиясыларҙы язалап үлтерәләр һәм кәүҙәләрен 5-се краснодон шахтаһының 58 метр тәрәнлегендәге шурфына ташлайҙар. 1943 йылдың 1 мартында, хәрби хөрмәттәр күрһәтеп, Краснодон ҡалаһының үҙәк майҙанындағы герой-антифашистарҙың туғандаш ҡәберлегендә ерләнгән, бында уларҙың батырлығы тураһында иҫтәлек хөрмәтенә «Йәш гвардия» мемориаль комплексы төҙөлгән. == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * СССР Юғары Советы Президиумының 1943 йылдың 13 сентябре Указы менән «Йәш гвардия» йәшерен комсомол ойошмаһы штабы ағзаһы Ульяна Матвее вна Громоваға үлгәндән һуң «Советтар Союзы Геройы» тигән маҡтаулы исем бирелә. * [[Ленин ордены]] (үлгәндән һуң). * I дәрәжә «Ватан һуғышы партизанына» миҙалы (үлгәндән һуң). == Хәтер == [[Файл:Пам'ятник_Герою_Радянського_Союзу_Громовій_У.М..jpg|мини|Харьковта Йәш гвардиясылар аллеяһында Ульяна Громованың бюсы]] Ульяна Громова исеме * Совет яҙыусыһы Александр Фадеев «Йәш гвардия» ([[1946 йыл|1946]]) романын «йәш гвардиясыларҙың» батырлығына арнаған, һәм Ульяна Громова шул уҡ исемле персонаждың прообразы итеп бирелә. * Режиссёр [[Герасим, Сергей Аполлинариевич|Сергей Герасимов]]<nowiki/>тың Фадеевтың шул уҡ исемле романы буйынса төшөрөлгән «[["Молодая гвардия" (фильм)|Йәш гвардия]]<nowiki/>» (1948) совет нәфис фильмында Ульяна Громова ролен яңы уйнай башлаған йәш актриса Нонна Мордюкова башҡара. * Элекке [[Совет Социалистик Республикалар Союзы|Советтар Союзының]] күп кенә ҡалаларында герой-йәш гвардиясы Ульяна Громова һәйкәлдәре ҡуйылды, уның исемен урамдар йөрөтә. * 1986 йылдың 1 июлендә «Ульяна Громова» тип аталған йылға буксир теплоходы (буксир-этәүсе) төҙөлә, ул (Рәсәй, С[[Саха Республикаһы|аха Республикаһы (Яҡутстан)]]<ref>[http://www.korabel.ru/fleet/view/21470.html Буксир-толкач «Ульяна Громова». Порт приписки — Пеледуй. Дата постройки — 01.07.1986 г. Технические характеристики судна.] // korabel.ru</ref> [[Пеледуй (ҡала тибындағы ҡасабаларҙа)|Пеледуй портына беркетелгән.]] * 1949 йылда Ульяна Громова исеме менән Тымыҡ океан флотының гидрографик судноһы атала. * Балахна ҡалаһында (Түбәнге Новгород өлкәһе) Ульяна Громова исемендәге тыҡрыҡ бар. * Түбәнге Тагил ҡалаһында Ульяна Громова урамы бар. * Калининград ҡалаһында Ульяна Громова хөрмәтенә урамы булдырылды. Был ура популярлыҡ менән файҙалана. * Курск ҡалаһында Ульяна Громова исемендәге лагерь бар. * Тольятти ҡалаһында Ульяна Громова урамы һәм һәйкәл-горельефы бар. * Первоуральск ҡалаһында Ульяна Громова урамы бар. * Санкт-Петербурга Ульяна Громова тыҡрығы бар. * Силәбелә Ульяна Громова урамы бар. * Орёл ҡалаһында Ульяна Громова урамы бар. * Липецк ҡалаһында Ульяна Громова урамы бар. * Ульяновск ҡалаһында Ульяна Громова урамы бар. * Уральск ҡалаһында (Көнбайыш Ҡаҙағстан) Ульяна Громова урамы бар. * Кемерово ҡалаһында Ульяна Громова урамы бар. * Аксай ҡалаһында (Ростов өлкәһе) Ульяна Громова урамы бар. * Новокузнецк ҡалаһында (Кемерово өлкәһе) Ульяна Громова урамы бар. * 2017 йылда Луганск Халыҡ Республикаһы Почтаһы «Йәш гвардия 75 йыл» тигән маркалар блогы сығарҙы. Ульяна Громова маркалар блогының береһендә төшөрөлгән<ref>{{Cite news|title=Почта ЛНР выпустила марки, посвящённые «Молодой гвардии»|first=Ольга ГОРДО {{!}}|last=Сайт «Комсомольской правды»|url=https://www.donetsk.kp.ru/online/news/2871843/|work=KP.RU - сайт «Комсомольской правды»|date=2017-09-18|accessdate=2018-09-25|language=ru}}</ref>. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|3}} == Әҙәбиәт == {{Китап|автор=Жариков Л.|год=1969|тираж=|isbn=|серия=|страниц=447|столбцы=|страницы=|том=|издательство=Политиздат|часть=Краснодонские страницы|место=М.|издание=Вып. 1|ответственный=ред.-сост. Л. Ф. Торопов; предисл. {{nobr|Е. Кононенко}}|викитека=|ссылка=|оригинал=|заглавие=Героини: очерки о женщинах — Героях Советского Союза|ссылка часть=http://www.a-z.ru/women_cd2/12/10/i80_80.htm|ref=}} == Һылтанмалар == * {{Warheroes|id=1146}} * [https://rus-big-enc-dict.slovaronline.com/17461-ГРОМОВА%20Ульяна%20Матвеевна БСЭ. Громова Ульяна] * [http://molodguard.ru/guardian3.htm Ульяна Громова. Биография.] Сайт Дмитрия Щербинина «Молодая гвардия». * [https://web.archive.org/web/20070929000203/http://fire-of-war.ru/mg/gromova.htm Ульяна Громова. Биография.] Сайт Алёны Дружининой «Огонь войны». * [http://ulia-gromova.narod.ru Страничка памяти Ульяны Громовой]. * [http://www.molodguard.ru/gallery3.htm Молодогвардеец Ульяна Громова. Фото семейные, школьные. Портреты, иллюстрации. Скульптурные композиции. Документы.] Сайт Дмитрия Щербинина «Молодая гвардия». {{Тышҡы һылтанмалар}} [[Категория:ВЛКСМ ағзалары]] [[Категория:Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы ҡатын-ҡыҙҙар]] [[Категория:Бөйөк Ватан һуғышы партизандары]] [[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]] [[Категория:«Ватан һуғышы партизанына» миҙалы менән наградланыусылар]] [[Категория:Ленин ордены кавалерҙары]] [[Категория:Советтар Союзы Геройҙары]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:1943 йылда вафат булғандар]] [[Категория:16 ғинуарҙа вафат булғандар]] [[Категория:1924 йылда тыуғандар]] [[Категория:3 ғинуарҙа тыуғандар]] 71uv8ohtz0ruk6f88kmh8agcsg98mm9 0 159134 1147671 1066475 2022-07-30T04:15:31Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{ФШ|Гришина}} {{Ук}} '''Валентина Дмитриевна Гришина<ref>В замужестве</ref> (Смирнова)''' ([[1927 йыл|1927]] — [[2014 йыл|2014]]) — совет ауыл хужалығы алдынғыһы. [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1951). Апаһы — [[Смирнова Галина Дмитриевна|Г. Д. Смирнова]]. == Биографияһы == Валентина Дмитриевна Гришина 1927 йылдың 13 авгусында [[Кострома өлкәһе]]нең Следово ауылында крәҫтиән ғаиләһендә тыуған. 1936 йылдан Смирновтар ғаиләһе Караваево ҡасабаһына йәшәргә күсеп килә, бөтә ғаилә урындағы тоҡомсолоҡ совхозында эшкә урынлаша. 1941 йылдан алып 1945 йылға тиклем осорҙа [[Бөйөк Ватан һуғышы]] йылдарында В. Д. Смирнова ветеринар дауаханаһында санитарка булып эшләй. 1947 йылда совхоз фермаһына эшкә кире ҡайта һәм үҙенең өлекән апаһы, киләсәктә Социалистик Хеҙмәт Геройы Галина Смирнова менән эшләй башлай. В. Д. Смирноваға 1930 йылдар аҙағында совхоз зоотехнигы С. И. Штейман етәкселегендә урындағы малсылар сығарған кострома тоҡомло һыйырҙар төркөмөнөн ышанып тапшыралар [[1949 йыл]]дың [[12 июль|12 июлендә]] СССР Юғары Советы Президиумының указы менән «үҙенә беркетелгән 8 һыйырҙан 5207 килограмм һөт һауып алғаны һәм хеҙмәттә юғары күрһәткестәре өсөн» Смирнова Валентина Дмитриевна [[Ленин ордены]]на лайыҡ була. [[1951 йыл]]дың [[3 декабрь|3 декабрендә]] СССР Юғары Советы Президиумының указы менән «малсылыҡтың юғары артым алыуы һәм 1950 йылда 8 һәр һыйырҙан йылына уртаса 6620 килограмм һөт һауып алыуы өсөн» Валентина Дмитриевна Смирноваға [[Ленин ордены]] һәм [[«Ураҡ һәм Сүкеш» миҙалы]] тапшырылып, Социалистик Хеҙмәт Геройы исеме бирелә. Ун өс йыл һауынсы булып эшләгәндән һуң В. Д. Гришина сәләмәтлеге торошо буйынса хаҡлы ялға киткәнгә тиклем һөт заводында эшләй. 2014 йылдың 11 ноябрендә Кострома өлкәһенең Караваево ҡасабаһында вафат була<ref>{{Cite web|author=|url=http://www.adm44.ru/news/2014/11/6297eff0-1bb7-4249-bf1d-f46589abdd0f.aspx|title=Памяти Героя Социалистического Труда|lang=|publisher=|date=|accessdate=2020-03-10}}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>. == Наградалары == * [[«Ураҡ һәм Сүкеш» миҙалы]] (3.12.1951) * Ике [[Ленин ордены]] (12.07.1949, 3.12.1951) * [[«Хеҙмәт батырлығы өсөн» миҙалы]] * «1941—1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында маҡтаулы хеҙмәте өсөн» миҙалы == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * ''Герои Социалистического Труда Костромского района: 1948—1974 гг.: к 85-летию образования Костромского района, 1928—2013 гг.'' / Н. А. Зонтиков, В. А. Головкина, Н. Н. Перемышленникова, Е. М. Цыпылова; редкол.: Н. А. Зонтиков (сост., ред.) и др. ; Администрация Костромского муниципального р-на Костромской обл. — Кострома : ДиАр, 2014 г. — 368 с. — ISBN 978-5-93645-048-8 * ''Костромское созвездие'' / Сост. А. Л. Липатов. — Ярославль : Верх.-Волж. кн. изд-во, 1975 г. — 220 с. [[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]] [[Категория:«1941–1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышындағы фиҙакәр хеҙмәте өсөн» миҙалы менән наградланыусылар]] [[Категория:«Хеҙмәт батырлығы өсөн» миҙалы менән наградланыусылар]] [[Категория:Ленин ордены кавалерҙары]] [[Категория:Социалистик Хеҙмәт Геройҙары]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:2014 йылда вафат булғандар]] [[Категория:11 ноябрҙә вафат булғандар]] [[Категория:1927 йылда тыуғандар]] [[Категория:13 августа тыуғандар]] [[Категория:Һауынсылар]] 4pywum79pdthnkt3zf3gx07995cif22 0 160016 1147668 993818 2022-07-30T04:14:26Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{ФШ|Гришина}} {{Ук}} '''Гришина Пелагея Николаевна''' ([[13 декабрь]] [[1925 йыл]] — [[1995 йыл]]) — [[СССР]]-ҙың [[машиналар эшләү]] сәнәғәте алдынғыһы, [[Машиналар эшләү]] министрлығының [[Брянск]] химия заводы эшсеһе. [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1971). == Биографияһы == Пелагея Николаевна Гришина 1925 йылдың 13 декабрендә [[Брянск өлкәһе]] Клинцовский районының Павловка ҡасабаһында урыҫ крәҫтиәндәре ғаиләһендә тыуған. Ауыл мәктәбендә ете класты тамамлаған. [[1943 йыл]]дың көҙөндә, ул йәшәгән территория немец оккупанттарынан азат ителгәндән һуң, мобилизация буйынса Сенцово ҡасабаһына ебәрелә. Унда 121-се хәрби заводты тергеҙеүҙә эшләй. [[1944 йыл]]да был заводта хеҙмәт юлын башлай. 1-се цехтың төп ҡорамалдарын етештереү оҫтаханаһында эшләй. Һуғыш тамамланыу менән тыуған ерҙәренә ҡаймайынса, заводта ҡала. Был предприятие миналар, реактив снарядтар, ут залпы системаларын сығара. Пелагея Гришина заводтың иң яҡшы эшсәндәренең береһе була. Үҙ планын 150—160 %-ҡа арттырып үтәй, йәш эшселәр өсөн иң яҡшы остаз була. 1971 йылдың 26 апрелендә СССР Юғары Советы Президиумы Указына ярашлы етештереүҙә юғары һөҙөмтәләр күрһәткәне өсөн Гришина Пелагея Николаевнаға маҡтаулы «Социалистик Хеҙмәт Геройы» исеме бирелә һәм уға [[Ленин ордены]] менән [[«Ураҡ һәм Сүкеш» алтын миҙалы]] тапшырыла. Пелагея Гришина КПСС-тың [[Брянск]] район комитеты ағзаһы, завод парткомы ағзаһы була, бер үк предприятиела хаҡлы ялға сыҡҡанға тиклем эшләй. Артабан Сельцо ҡалаһында йәшәй. [[1995 йыл]]да вафат була, ошо ҡала зыяратында ерләнгән. == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == Хеҙмәт уңыштары өсөн лайыҡ булған: * Социалистик Хеҙмәт Геройы (1971) * "Ураҡ һәм Сүкеш"алтын миҙалы (26.04.1971) * Ленин ордены (26.04.1971) * [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] (28.07.1966) * «Хеҙмәт отличиеһы өсөн» миҙалы(1950) * башҡа миҙалдар. * СССР Машиналар эшләү министрлығының иң яҡшы хеҙмәткәре. == Иҫкәрмә == == Һылтанмалар == * {{Warheroes|id=23408}} * [http://admsel.ru/images/file/Genchin.pdf Гришина П. Н.] [[Категория:КПСС ағзалары]] [[Категория:Машина төҙөүселәр]] [[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]] [[Категория:«Өлгөлө хеҙмәт өсөн» миҙалы менән наградланыусылар]] [[Категория:Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены кавалерҙары]] [[Категория:Ленин ордены кавалерҙары]] [[Категория:Социалистик Хеҙмәт Геройҙары]] [[Категория:Брянск өлкәһендә вафат булғандар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:1995 йылда вафат булғандар]] [[Категория:Брянск өлкәһендә тыуғандар]] [[Категория:1925 йылда тыуғандар]] [[Категория:13 декабрҙә тыуғандар]] mtqjruiskgc4wyatw2merw9zpmtj84x 0 162783 1147557 1052375 2022-07-29T17:30:10Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{ФШ|Гудков}} {{Ук}} '''Гудков Георгий Фёдорович''' ([[8 ғинуар]] [[1916 йыл]] — [[24 декабрь]] [[1995 йыл]]) — тыуған яҡты өйрәнеүсе. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1990). [[Өфө ҡалаһы]]ның почётлы гражданы (1995). == Биографияһы == Георгий Фёдорович Гудков 1916 йылдың 8 ғинуарында [[Өфө]]лә хеҙмәткәр ғаиләһендә тыуа. Ҡаланың 2-се мәктәбендә уҡый, киске педагогия рабфагын, артабан В. Куйбышев исемендәге Мәскәү инженер-төҙөлөш институтын тамамлай. Һуңғы курста [[Новосибирск]]иға эвакуациялана. 1944 йылдың башында армия сафына алына, Карелия фронтында 133-сө айырым тимер юлы һалыу батальонының 4-се ротаһында һәм Карпат аръяғында писарь булып хеҙмәт итә. 1946 йылдың февралендә демобилизациялана. Һуғышты Көнбайыш Украинала тамамлай. Һуғыштан һуң [[Стәрлетамаҡ]]та заводта, Өфөнөң ҡала төҙөлөшө ойошмаларында (1947—1951, 1958—1970) һәм уҡыу йорттарында (1951—1958, 1970—1975) эшләй. 1972 йылда өйләнә. Ҡатыны, [[Гудкова Зинаида Ивановна|Зинаида Ивановна Трунина]], шулай уҡ тыуған яҡты өйрәнеүсе. Гудковтар бергәләп төбәк тарихына арналған күп кенә мәҡәлә яҙған<ref>{{Cite web|url=http://xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/component/content/article/2-statya/10549-gudkovy.html|title=ГУДКОВЫ|accessdate=2019-09-03|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190902155103/http://xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/component/content/article/2-statya/10549-gudkovy.html|archivedate=2019-09-02}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190902155103/http://xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/component/content/article/2-statya/10549-gudkovy.html |date=2019-09-02 }}</ref>. Георгий Фёдорович бала сағынан тыуған яҡты өйрәнеү менән мауыға. Уның ата-әсәһе һәм бер нисә быуыны ошо крайҙа йәшәй. Мәҡәләләре ваҡытлы матбуғат баҫмаларында 1966 йылдан баҫыла. Г. Гудковтың мәҡәләләре Өфөнөң Благоев, 4 урамындағы Аксаков йортон ике тапҡыр емереүҙән һаҡлап ҡала<ref>[http://www.journal-ufa.ru/index.php?num=50&id=91 «УФА» :: Ежемесячный столичный журнал]</ref>. Георгий Фёдорович Гудков 1995 йылдың декабрендә Өфөлә вафат була. == Ҡыҙыҡлы факттар == 1996 йылда казактар атаманы В. Е. Чернов башланғысы менән Георгий Фёдорович Гудковтың Өфөләге Крупская урамында урынлашҡан өйө республиканың Ветошниково ауылына күсерелә. Георгий Фёдоровичтың балалары теләге һәм епископ Никондың фатихаһы менән унда Изге Георгий ҡорамы асылырға тейеш<ref>[http://likirussia.ru/content/view/324/ Георгиевский приход (с. Ветошниково, Уфимский р-н РБ) — Православные лики России]</ref>. == Китаптары == * С. Т. Аксаков. Краеведческие очерки. * Из истории Южноуральских горных заводов XVIII—XIX веков. Историка — краеведческие очерки (1985) * Незаконченная повесть С. Т. Аксакова „Наташа“. Историко-краеведческий комментарий (1988) * С. Т. Аксаков. Семья и окружение (1991) * Усадьба Аксаковых в Голубиной слободке (1995) * Краеведение. Теория и практика (1995) == Ваҡытлы матбуғатта мәҡәләләре == * Гудков Г. Ф., Гудкова З. И. «Голос горячей любви к народу»: [О К. С. Аксакове] // Ленинец.- Уфа,1980.- 25 дек. * Гудков Г. Ф., Гудкова З. И. Почему умолк Куркуль-Даук?: [О гибели притока реки Демы] // Сов. Башкирия.- 1980.- 24 авг. * Гудков Г. Ф., Гудкова З. И. Тайный корреспондент «Колокола»: [Об И. С. Аксакове] // Сов. Башкирия.- 1980.- 25 ноябр. 1981 г. * Гудков Г. Ф., Гудкова З. И. С. Т. Аксаков: Краевед. очерки.- Уфа: Башк. кн. изд-во, 1981.- 176 с.: ил.1988 г. * Гудков Г. Ф., Гудкова З. И. Зачем искать новое место?: [В защиту дома Аксаковых в Уфе] // Веч. Уфа.- 1988.- 1 апр. * Гудков Г. Ф., Гудкова З. И. Незаконченная повесть С. Т. Аксакова «Наташа»: Ист.-краевед. коммент.- Уфа: Башк. кн. изд-во, 1988. 225 с.: ил. * Гудков Г. Ф., Гудкова З. И. Федот да не тот: [О праправнучке А. С. Нагаткиной (урожд. Аксаковой) М. С. Куроедовой] // Веч. Уфа.- 1988.- 18 апр.- С.3. 1989 г. * Гудков Г. Ф., Гудкова З. И. В память о замечательном земляке: [К 200-летию со дня рождения С. Т. Аксакова] // Сов. Башкирия.- 1989.- 20 дек. 1990 г. * Гудков Г. Ф., Гудкова З. И. Из истории села Надеждино // Веч. Уфа.- 1990.- 30 окт. 1991 г. * Гудков Г. Ф., Гудкова З. И. С. Т. Аксаков. Семья и окружение: Краевед. очерки.- Уфа: Башк. кн. изд-во, 1991.- 373 с.: ил. 1992 г. * Гудков Г. Ф., Гудкова З. И. Не от юбилея к юбилею: [Дом-музей С. Т. Аксакова в Уфе должен стать науч. центром страны по Аксаковедению] // Сов. Башкирия.- 1992.- 25 сент. 1994 г. * Гудков Г. Ф., Гудкова З. И. Из истории населенных пунктов, вошедших в границы г. Уфы: Глумилино: [О сестре С. Т. Аксакова — Софье Тимофеевне, по мужу Глумилиной] // Веч. Уфа.- 1994.- 7 июня. 1995 г. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * {{БЭ2013|index.php/component/content/article/8-statya/5688-gudkovtar}} * https://web.archive.org/web/20140714212523/http://www.bp01.ru/public.php?public=1354 * http://gorsovet-ufa.ru/pochet/gudkov.php * http://www.hrono.ru/text/2007/uzi06_07.html * http://posredi.ru/knb_G_Gudkovi.html * http://kraeved-ufa.ru/memorial/georgij-fedorovich-gudkov/ {{Тышҡы һытанмалар}} [[Категория:Өфө ҡалаһының почётлы граждандары]] [[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]] [[Категория:1995 йылда вафат булғандар]] [[Категория:1916 йылда тыуғандар]] [[Категория:8 ғинуарҙа тыуғандар]] eaukregul8ysbxbz36datzv3tuepbje 0 163462 1147667 1135645 2022-07-30T04:10:14Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{ФШ|Гришин}} {{Ук}} '''Гришин Сергей Владимирович''' ([[1917 йыл|1917]]—[[1994 йыл|1994]]) — Совет Армияһы полковнигы, [[Бөйөк Ватан һуғышы]] партизаны, [[Советтар Союзы Геройы]]<ref name="bse1972">{{Китап|автор=|год=1972|тираж=|isbn=|серия=|страниц=|столбцы=|страницы=342|том=07|издательство=Большая советская энциклопедия|часть=Гришин Сергей Владимирович|место=|издание=3-е издание|ответственный=А.М. Прохоров|викитека=|ссылка=|оригинал=|заглавие=Большая советская энциклопедия|ссылка часть=|ref=}}</ref> ([[1943 йыл|1943]]). == Биографияһы == Сергей Владимирович Гришин [[1917 йыл]]дың [[18 март]]ында Фомино ауылында (хәҙер — Смленск өлкәһенең Дорогобужский районы) крәҫтиән ғаиләһендә тыуған. [[1935 йыл]]да Дорогобуж педагогия училищеһын тамамлай, уҡытыусы, башланғыс мәктәп завучы булып эшләй. [[1939 йыл]]да [[Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһы]] сафына саҡырыла. [[1941 йыл]]да ул офицерҙар әҙерләү курсын тамамлай. Бөйөк Ватан һуғышының беренсе көнөнән — уның фронттарында танк взводы командиры була. Ҡамауға эләгә, үҙенең тыуған ауылына сыға, унда йәшерен төркөм ойоштора, ул 1941 йылдың ноябрендә ул «Ун өс» партизан отряды булып үҫә<ref name="wh">{{Warheroes|id=5249}}</ref>. [[1942 йыл]]дың февралендә Гришин партизандар берләшмәһе менән [[Дорогобуж]]ды азат итеүҙә ҡатнаша. 1942 йылдың мартынан отряд Смоленск өлкәһе буйынса рейд башлай, ә [[1943 йыл]]дың майынан — [[Белорус Совет Социалистик Республикаһы|Белорус ССР-ы]] буйынса. 1942 йылдың июнендә отряд айырым «Ун өс» партизандар полкына, ә [[1944 йыл]]да — махсус партизандар берләшмәһенә әүерелә. Гришин етәкселегендәге партизандар берләшмәһе дошманға ҙур юғалтыуҙарға килтерә. Полк 1943 йыл эсендә генә һуғыш менән 1500 километр үтә, 40 дошман гарнизонын ҡыйрата, 14 меңдән ашыу дошман һалдаты һәм офицерын әсирлеккә алына. Гришин партизандары 333 тимер юл эшелонын шартлата, 2 бронемашина, 1000-дән ашыу автомашинны, 9 танк һәм бронемашина, 97 күперҙе, 2 тимер юл станцияһын һәм башҡа объекттарҙы юҡ итә<ref name="wh">{{Warheroes|id=5249}}</ref>. [[СССР Юғары Советы]] Президиумының 1943 йылдың [[7 март]]ындағы Указы менән «партизан полкы менән командалыҡ итеүе һәм шул уҡ ваҡытта шәхси батырлыҡ һәм ҡаһарманлыҡ күрһәткәне өсөн» лейтенант Сергей Гришинға Ленин ордены һәм 3399 номерлы [[«Алтын Йондоҙ» миҙалы (СССР)]] тапшырылып, [[Советтар Союзы Геройы]] исеме бирелә<ref name="wh">{{Warheroes|id=5249}}</ref><ref>[http://sun.tsu.ru/mminfo/2020/000462771/1943/1943_011.pdf Указ Президиума Верховного Совета СССР «О присвоении звания Героя Советского Союза, отличившимся в партизанской борьбе против немецко-фашистских захватчиков» от 7 марта 1943 года] // Ведомости Верховного Совета Союза Советских Социалистических Республик : газета. — 1943. — 6 марта (№ 11 (217)). — С. 1</ref>. 1944 йылдың июлендә «Ун өс» берләшмәһе 3-сө Белорус фронтының 5-се частары менән берләшә. Һуғыш тамамланғандан һуң Гришин Совет Армияһында хеҙмәтен дауам итә. [[1947 йыл]]да Фрунзе исемендәге хәрби академияны, [[1955 йыл]]да — Генераль штабтың хәрби академияһын тамамлай. [[1955]]—[[1958 йыл]]дарҙа Гришин армия штабының бүлеге начальнигы вазифаһын башҡара. [[1949]]—[[1953 йыл]]дарҙа һәм [[1958 йыл]]да хәрби-уҡыу йорттарында уҡытыусылыҡ эшендә. [[Мәскәү]]<nowiki/>ҙә йәшәгән. [[1994 йыл]]дың [[25 июнь|25 июнендә]] вафат була, Мәскәүҙә Троекуров зыяратында ерләнә<ref name="wh">{{Warheroes|id=5249}}</ref>. Шулай уҡ 1- се дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]] (6 апрель 1985), [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены]] (26 октябрь 1955), 3-сө дәрәжә «СССР ҡораллы көстәрендә Ватанға хеҙмәте өсөн» (1975 30 апрель) ордены һәм миҙалдары, шулай уҡ сит ил ордендары һәм миҙалдары менән бүләкләнә<ref name="wh">{{Warheroes|id=5249}}</ref>. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{Книга:Герои Советского Союза|1}} * ''Воробьёв М. В., Храпченков А. К.'' В боях на Смоленской земле. — {{М.}}, 1975. * Люди легенд. — {{М.}}, 1974. — Вып. 5. * Навечно в сердце народном. — 3-е изд., доп. и испр. — {{Мн.}}, 1984. * ''Москвин Н. И.'' Партизанскими тропами. — {{М.}}: ДОСААФ. 1971. {{Тышҡы һылтанмалар}} [[Категория:Хәрби фәндәр кандидаттары]] [[Категория:Фрунзе исемендәге Хәрби академияны тамамлаусылар]] [[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]] [[Категория:«Ҡытай-СССР дуҫлығы» миҙалы менән бүләкләнгәндәр]] [[Категория:I дәрәжә «За безупречную службу» миҙалы менән наградланыусылар]] [[Категория:«Ветеран Вооружённых Сил СССР» миҙалы менән бүләкләнгәндәр]] [[Категория:«1941—1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында еңеүгә 50 йыл» юбилей миҙалы менән бүләкләнеүселәр]] [[Категория:«1941—1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында еңеүгә 40 йыл» юбилей миҙалы менән бүләкләнеүселәр]] [[Категория:«1941—1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында Германияны еңгән өсөн» миҙалы менән бүләкләнеүселәр]] [[Категория:«Хәрби хеҙмәттәре өсөн» миҙалы менән бүләкләнгәндәр]] [[Категория:Жуков миҙалы менән наградланыусылар]] [[Категория:III дәрәжә «СССР Ҡораллы Көстәрендә Ватанға хеҙмәт иткәне өсөн» ордены кавалерҙары]] [[Категория:Ҡыҙыл Йондоҙ ордены кавалерҙары]] [[Категория:1-се дәрәжә Ватан һуғышы ордены кавалерҙары]] [[Категория:Ленин ордены кавалерҙары]] [[Категория:Советтар Союзы Геройҙары]] [[Категория:Полковниктар (СССР)]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Мәскәүҙә вафат булғандар]] [[Категория:1994 йылда вафат булғандар]] [[Категория:25 июндә вафат булғандар]] [[Категория:1917 йылда тыуғандар]] [[Категория:18 мартта тыуғандар]] 97ly8l2cdnlam9hlb3qncmp1zx5rd2g 0 163745 1147659 970425 2022-07-30T03:54:13Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{ФШ|Громов}} {{Ук}} '''Александр Петрович Громов''' ([[29 март]] [[1913 йыл]] — [[1987 йыл]]) — Өфө моторҙар эшләү заводы слесары. [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]]. == Биографияһы == Александр Петрович Громов [[1913 йыл]]дың [[29 март]]ында [[Ярославль өлкәһе]] Рыбинск районының Котово ауылында тыуа. Башланғыс белемгә эйә була. Хеҙмәт эшмәкәрлеген 1931 йылда 26-сы Рыбинск моторҙар эшләү заводында башлай. 1935-1937 йылдарҙа Ҡыҙыл Армия сафында хеҙмәт итә. 1937 йылда заводҡа ҡайтып, слесарь-йыйыусы булып эшләй. 1941 йылдың декабрендә эвакуацияланғандан һуң Өфө моторҙар заводында эшләй. Предприятиела оҙаҡ йылдар эшләү дәүерендә А. П. Громов изделиеларҙы йыйыуҙы камил үҙләштерә, ул йыйған продукция юғары сифаты менән айырылып тора һәм бер дәғүәһеҙ ҡабул ителә. Тәүгеләрҙән булып реактив авиация двигателдәрен йыйыуҙы үҙләштерә. Заводта уға беренселәрҙән булып «Коммунистик хеҙмәт ударнигы» исеме бирелә. Ҙур эш тәжрибәһен А. П. Громов йәш эселәр менән бүлешә, 50-гә яҡын слесарь-йыйыусыны оҫталыҡҡа өйрәтә. 1959-1965 йылдарҙа планды үтәүҙәге юғары ҡаҙаныштары һәм яңы техника булдырғаны өсөн СССР Юғары Советы Президиумының 1966 йылдың 22 июлендәге указы менән А. П. Громовҡа Социалистик Хеҙмәт Геройы исеме бирелә. 1976 йылда хаҡлы ялға сыға. Башҡорт АССР-ы Юғары Советының етенсе саҡырылышы депутаты (1967-1971). 1987 йылдың июлендә вафат була. == Наградалары == * [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] ([[1966 йыл|1966]]) * [[Ленин ордены]] == Хәтер == А. П. Громов исеме [[Өфө моторҙар эшләү производство берекмәһе]]<nowiki/>нең почет китабына индерелгән. == Әҙәбиәт == * Герои труда / Справочник о Героях Социалистического Труда и кавалерах ордена Трудовой Славы трех степеней из Башкортостана. / сост. Р. А. Валишин [и др.]. — Уфа : Китап, 2011. — 432 с. : ил. — ISBN 978-5-295-05228-6. * {{БЭ2013|index.php/component/content/article/8-statya/3587-gromov-aleksandr-petrovich}} [[Категория:7-се саҡырылыш Башҡорт АССР-ы Юғары Советы депутаттары]] [[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]] [[Категория:Ленин ордены кавалерҙары]] [[Категория:Социалистик Хеҙмәт Геройҙары]] [[Категория:1987 йылда вафат булғандар]] [[Категория:1913 йылда тыуғандар]] [[Категория:29 мартта тыуғандар]] 5iyssy6p2jmmgh0a8j9d4vpybjiq3et 0 164139 1147649 970827 2022-07-30T03:37:50Z Рөстәм Нурыев 43 Рөстәм Нурыев [[Гуревич, Моисей Григорьевич]] битенең исемен йүнәлтеү ҡуймайынса үҙгәртте. Яңы исеме: [[Гуревич Моисей Григорьевич]]: БашВикила яҙылыу тәртибе буйынса wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Моисей Григорьевич Гуревич''' ([[1891 йыл|1891]], [[Рига]] — [[26 октябрь]] [[1937 йыл|1937]], [[Мәскәү]]) — совет һәм рәсәй ғалимы, гигиенист. [[Украина Совет Социалистик Республикаһы|УССР]] Һаулыҡ һаҡлау халыҡ комиссары (1920-1925)[[Рәсәй Совет Федератив Социалистик Республикаһы|, РСФСР]] һаулыҡ һаҡлау халыҡ комиссары урынбаҫары.<ref name=":0">{{Cite web|url=http://esu.com.ua/search_articles.php?id=24782|title=Гуревич Мусій (Мойсей) Григорович {{!}} Енциклопедія Сучасної України|website=esu.com.ua|accessdate=2020-09-11}}</ref> == Биографияһы == 1920-1925 йылдарҙа Украина Совет Социалистик Республикаһының һаулыҡ һаҡлау халыҡ комиссары булып эшләй. 1923 йылда Һаулыҡ һаҡлау Халык комитетында эшләгән ваҡытта, УССР-ҙа беренсе булып Харьков медицина институтында социаль медицина кафедрасын төҙөүгә ирешә һәм 1925 йылға тиклем кафедраны етәкләй. Төрлө баҫмаларҙа социаль гигиена, сәләмәтлек һаҡлау теорияһы һәм практик мәсьәләләре буйынса мәҡәләләр менән сығыш яһай, социаль ауырыуҙар менән көрәш, медицина-профилактика ярҙамын һәм медицина белемен реформалау буйынса профилактик йүнәлеште ғәмәлгә керетә. Уның ҡайһы бер ғилми эштәре 1920-1924 йылдарҙа фәнни журналдарҙа баҫылып сыҡты, улар араһында «Профилактик медицина» журналында («Украинала сәләмәтлек һаҡлау эшен ойоштороу», «Медицина белеме реформаһы тураһында», «Украинала 1923 йылдың йәй уртаһында ауыл медицина-санитария селтәренең торошо» мәҡәләләре).<ref name=":0" />. УССР-ҙа беренсе социаль гигиена кафедраһы асылыуҙың ун йыллығы уңыйынан УССР Һаулыҡ һаҡлау министрлығы институтта уның исемендәге ике шәхси степендия булдырҙы. Артабан РСФСР-ҙың Һаулыҡ һаҡлау халыҡ комиссары урынбаҫары булып эшләй. 1937 елның 1 августында контрреволюцион [[Терроризм|террористик ойошма]]<nowiki/>ла ҡатнашыуҙа ғәйепләнеп ҡулға алына. 1937 йылдың 26 октябрендә атыуға хөкөм ителә, һәм приговор шул ук көндө үк башҡарыла. Мәскәүҙә Дон зыяратында ерләнгән.<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.sakharov-center.ru/asfcd/martirolog/?t=page&id=6081|title=Гуревич Моисей Григорьевич ::: Мартиролог: Жертвы политических репрессий, расстрелянные и захороненные в Москве и Московской области в период с 1918 по 1953 год|website=www.sakharov-center.ru|accessdate=2020-09-11}}</ref>. 1956 йылда СССР Юғары суды Хәрби колегияһы тарафынан аҡланған<ref name=":1" />. == Иҫкәрмә == {{Иҫкәрмәләр}} [[Категория:СССР педагогтары]] [[Категория:СССР-ҙа атылғандар]] [[Категория:Украина педагогтары]] [[Категория:Мәскәүҙә вафат булғандар]] [[Категория:1937 йылда вафат булғандар]] [[Категория:26 октябрҙә вафат булғандар]] [[Категория:Ригала тыуғандар]] [[Категория:1891 йылда тыуғандар]] [[Категория:Харьков Милли медицина университеты уҡытыусылары]] [[Категория:СССР-ҙа үлгәндән һуң аҡланғандар]] 7sb24ool4y0xggr3veq0tz3nhk4qlr2 1147652 1147649 2022-07-30T03:40:31Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{ФШ|Гуревич}} {{Ук}} '''Моисей Григорьевич Гуревич''' ([[1891 йыл|1891]], [[Рига]] — [[26 октябрь]] [[1937 йыл|1937]], [[Мәскәү]]) — совет һәм рәсәй ғалимы, гигиенист. [[Украина Совет Социалистик Республикаһы|УССР]] Һаулыҡ һаҡлау халыҡ комиссары (1920-1925)[[Рәсәй Совет Федератив Социалистик Республикаһы|, РСФСР]] һаулыҡ һаҡлау халыҡ комиссары урынбаҫары.<ref name=":0">{{Cite web|url=http://esu.com.ua/search_articles.php?id=24782|title=Гуревич Мусій (Мойсей) Григорович {{!}} Енциклопедія Сучасної України|website=esu.com.ua|accessdate=2020-09-11}}</ref> == Биографияһы == 1920-1925 йылдарҙа Украина Совет Социалистик Республикаһының һаулыҡ һаҡлау халыҡ комиссары булып эшләй. 1923 йылда Һаулыҡ һаҡлау Халык комитетында эшләгән ваҡытта, УССР-ҙа беренсе булып Харьков медицина институтында социаль медицина кафедрасын төҙөүгә ирешә һәм 1925 йылға тиклем кафедраны етәкләй. Төрлө баҫмаларҙа социаль гигиена, сәләмәтлек һаҡлау теорияһы һәм практик мәсьәләләре буйынса мәҡәләләр менән сығыш яһай, социаль ауырыуҙар менән көрәш, медицина-профилактика ярҙамын һәм медицина белемен реформалау буйынса профилактик йүнәлеште ғәмәлгә керетә. Уның ҡайһы бер ғилми эштәре 1920-1924 йылдарҙа фәнни журналдарҙа баҫылып сыҡты, улар араһында «Профилактик медицина» журналында («Украинала сәләмәтлек һаҡлау эшен ойоштороу», «Медицина белеме реформаһы тураһында», «Украинала 1923 йылдың йәй уртаһында ауыл медицина-санитария селтәренең торошо» мәҡәләләре).<ref name=":0" />. УССР-ҙа беренсе социаль гигиена кафедраһы асылыуҙың ун йыллығы уңыйынан УССР Һаулыҡ һаҡлау министрлығы институтта уның исемендәге ике шәхси степендия булдырҙы. Артабан РСФСР-ҙың Һаулыҡ һаҡлау халыҡ комиссары урынбаҫары булып эшләй. 1937 елның 1 августында контрреволюцион [[Терроризм|террористик ойошма]]<nowiki/>ла ҡатнашыуҙа ғәйепләнеп ҡулға алына. 1937 йылдың 26 октябрендә атыуға хөкөм ителә, һәм приговор шул ук көндө үк башҡарыла. Мәскәүҙә Дон зыяратында ерләнгән.<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.sakharov-center.ru/asfcd/martirolog/?t=page&id=6081|title=Гуревич Моисей Григорьевич ::: Мартиролог: Жертвы политических репрессий, расстрелянные и захороненные в Москве и Московской области в период с 1918 по 1953 год|website=www.sakharov-center.ru|accessdate=2020-09-11}}</ref>. 1956 йылда СССР Юғары суды Хәрби колегияһы тарафынан аҡланған<ref name=":1" />. == Иҫкәрмә == {{Иҫкәрмәләр}} [[Категория:СССР педагогтары]] [[Категория:СССР-ҙа атылғандар]] [[Категория:Украина педагогтары]] [[Категория:Мәскәүҙә вафат булғандар]] [[Категория:1937 йылда вафат булғандар]] [[Категория:26 октябрҙә вафат булғандар]] [[Категория:Ригала тыуғандар]] [[Категория:1891 йылда тыуғандар]] [[Категория:Харьков Милли медицина университеты уҡытыусылары]] [[Категория:СССР-ҙа үлгәндән һуң аҡланғандар]] niy8oq5dcfxw3eo5rqlnjiogzqpse82 1147654 1147652 2022-07-30T03:41:48Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{ФШ|Гуревич}} {{Ук}} '''Моисей Григорьевич Гуревич''' ([[1891 йыл]] — [[26 октябрь]] [[1937 йыл]]) — совет һәм рәсәй ғалимы, гигиенист. [[Украина Совет Социалистик Республикаһы|УССР]] Һаулыҡ һаҡлау халыҡ комиссары (1920—1925)[[Рәсәй Совет Федератив Социалистик Республикаһы|, РСФСР]] һаулыҡ һаҡлау халыҡ комиссары урынбаҫары.<ref name=":0">{{Cite web|url=http://esu.com.ua/search_articles.php?id=24782|title=Гуревич Мусій (Мойсей) Григорович {{!}} Енциклопедія Сучасної України|website=esu.com.ua|accessdate=2020-09-11}}</ref> == Биографияһы == 1920—1925 йылдарҙа Украина Совет Социалистик Республикаһының һаулыҡ һаҡлау халыҡ комиссары булып эшләй. 1923 йылда Һаулыҡ һаҡлау Халык комитетында эшләгән ваҡытта, УССР-ҙа беренсе булып Харьков медицина институтында социаль медицина кафедрасын төҙөүгә ирешә һәм 1925 йылға тиклем кафедраны етәкләй. Төрлө баҫмаларҙа социаль гигиена, сәләмәтлек һаҡлау теорияһы һәм практик мәсьәләләре буйынса мәҡәләләр менән сығыш яһай, социаль ауырыуҙар менән көрәш, медицина-профилактика ярҙамын һәм медицина белемен реформалау буйынса профилактик йүнәлеште ғәмәлгә керетә. Уның ҡайһы бер ғилми эштәре 1920—1924 йылдарҙа фәнни журналдарҙа баҫылып сыҡты, улар араһында «Профилактик медицина» журналында («Украинала сәләмәтлек һаҡлау эшен ойоштороу», «Медицина белеме реформаһы тураһында», «Украинала 1923 йылдың йәй уртаһында ауыл медицина-санитария селтәренең торошо» мәҡәләләре).<ref name=":0" />. УССР-ҙа беренсе социаль гигиена кафедраһы асылыуҙың ун йыллығы уңыйынан УССР Һаулыҡ һаҡлау министрлығы институтта уның исемендәге ике шәхси степендия булдырҙы. Артабан РСФСР-ҙың Һаулыҡ һаҡлау халыҡ комиссары урынбаҫары булып эшләй. 1937 елның 1 августында контрреволюцион [[Терроризм|террористик ойошма]]<nowiki/>ла ҡатнашыуҙа ғәйепләнеп ҡулға алына. 1937 йылдың 26 октябрендә атыуға хөкөм ителә, һәм приговор шул ук көндө үк башҡарыла. Мәскәүҙә Дон зыяратында ерләнгән.<ref name=":1">{{Cite web|url=https://www.sakharov-center.ru/asfcd/martirolog/?t=page&id=6081|title=Гуревич Моисей Григорьевич ::: Мартиролог: Жертвы политических репрессий, расстрелянные и захороненные в Москве и Московской области в период с 1918 по 1953 год|website=www.sakharov-center.ru|accessdate=2020-09-11}}</ref>. 1956 йылда СССР Юғары суды Хәрби колегияһы тарафынан аҡланған<ref name=":1" />. == Иҫкәрмә == {{Иҫкәрмәләр}} [[Категория:СССР педагогтары]] [[Категория:СССР-ҙа атылғандар]] [[Категория:Украина педагогтары]] [[Категория:Мәскәүҙә вафат булғандар]] [[Категория:1937 йылда вафат булғандар]] [[Категория:26 октябрҙә вафат булғандар]] [[Категория:Ригала тыуғандар]] [[Категория:1891 йылда тыуғандар]] [[Категория:Харьков Милли медицина университеты уҡытыусылары]] [[Категория:СССР-ҙа үлгәндән һуң аҡланғандар]] d1gc4my91eu3c9i9y0hroanekliudz3 1 164141 1147650 970829 2022-07-30T03:37:50Z Рөстәм Нурыев 43 Рөстәм Нурыев [[Фекерләшеү:Гуревич, Моисей Григорьевич]] битенең исемен йүнәлтеү ҡуймайынса үҙгәртте. Яңы исеме: [[Фекерләшеү:Гуревич Моисей Григорьевич]]: БашВикила яҙылыу тәртибе буйынса wikitext text/x-wiki {{ТИМ|ru|Гуревич, Моисей Григорьевич|17 сентябрь 2020}} bvdkocb13ln0xagc1iqqlbd0c90urpv 0 165371 1147691 1110470 2022-07-30T04:38:06Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{ФШ|Хәкимов}} {{Ук}} '''Хәкимов Милләт Ташбулат улы ''' ({{lang-ru|Хакимов Миллят Ташбулатович}}; [[17 февраль]] [[1949 йыл]] — [[1993 йыл]]) — комсомол һәм [[КПСС|партия]] органдары хеҙмәткәре. 1990 йылдың 11 октябрендә БАССР-ҙың ун икенсе саҡырылыш Юғары Советының өсөнсө сессияһында [[Башҡортостандың дәүләт суверенитеты тураһында декларация|республиканың дәүләт суверенитеты тураһында Декларация]] ҡабул иткән [[БАССР-ҙың 12-се саҡырылыш Юғары Советы депутаттары исемлеге|Башҡорт АССР-ының 12-се саҡырылыш Юғары Советы]] депутаты. == Биографияһы == Милләт Ташбулат улы Хәкимов [[1949 йыл]]дың [[февраль|17 февралендә]] [[Башҡорт АССР-ы]]ның [[Әбйәлил районы]] [[Һәйетҡол]] ауылында тыуған. Милләте башҡорт, юғары белемле — 1972 йылда [[Башҡортостан ауыл хужалығы институты]]н, 1977-лә Свердловск Юғары партия мәктәбен тамамлаған. Хеҙмәт юлын 1966 йылда тыуған ауылында тракторсы булып башлай. Уҡытыусы бушлып эшләй, шунан Әбйәлил районының Йәнгел совхозында ВЛКСМ комитеты секретары була. 1970—1973 йылдарҙа ВЛКСМ-дың Әбйәлил район комитетында бүлек мөдире була, икенсе, беренсе секретары итеп һайлана. 1973—1974 йылдарҙа Совет Армияһында хеҙмәт итә. 1975 йылда уны [[Урал идара итеү институты|Свердловск Юғары партия мәктәбенең]] ике йыллыҡ курсына уҡырға ебәрәләр. Уны тамамларға 4-5 ай ғына ҡалғас, саҡырып ҡайтарып, Әбйәлил районына эшкә ебәрәләр, һәм уны КПСС-тың район комитетына беренсе секретарь итеп һайлап ҡуялар. Артабан Баймаҡ районында шул уҡ дәрәжәлә эшен дауам итә<ref>[https://baimvestnik.ucoz.ru/news/2009-02-18-3348 К 60-ЛЕТИЮ М. Т. ХАКИМОВА]</ref>. 1988 йылдан КПСС-тың Башҡортостан өлкә комитетында иделогия бүлеге мөдире. 1989 йылда уны яңынан КПСС-тың Әбйәлил район комитетына беренсе секретарь итеп һайлайҙар. 1991 йылда «Восток» коммерция банкының Әбйәлил районының үҙәге Асҡар ауылындағы филиалында директор булып эшләй<ref>Хакимов Миллят Ташбулатович // Парламентаризм в Башкортостане: история и современность. — Т. 2. — Уфа, 2005.УДК 930 ISBN 5-8258-0204-5</ref> 1990 йылда Әбйәлил районы, 149-сы Әбйәлил һайлау округы буйынса [[Башҡорт АССР-ы]]ның 12-се саҡырылыш Юғары Советының халыҡ депутаты итеп һайлана<ref>Народные депутаты Республики Башкортостан. Двенадцатый созыв. — Уфа, Китап, 1994. — с. 34</ref> 1993 йылда вафат була. == Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре == * Хеҙмәт Ҡыҙыл Байрағы ордены һәм миҙалдар. == Ҡарағыҙ == * [[БАССР-ҙың 12-се саҡырылыш Юғары Советы депутаттары исемлеге]] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Сығанаҡтар == * Народные депутаты Республики Башкортостан. Двенадцатый созыв. — Уфа, Китап, 1994. — с. 104 * Парламентаризм в Башкортостане: история и современность. — Т. 2. — Уфа, 2005.УДК 930 ISBN 5-8258-0204-5 == Һылтанмалар == * [http://gsrb.ru/ru/about/deputaty-proshlykh-sozyvov/37.. 12 созыв (БАССР)] [[Категория:12-се саҡырылыш Башҡорт АССР-ы Юғары Советы депутаттары]] [[Категория:Башҡорт дәүләт аграр университетын тамамлаусылар]] [[Категория:Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены кавалерҙары]] [[Категория:КПСС-тың Башҡортостан райком комитетының беренсе секретарҙары]] [[Категория:Әбйәлил районы башлыҡтары]] [[Категория:Баймаҡ районы башлыҡтары]] 3ifkm68ww8btfeclglfyu78gdovd9ty 0 167018 1147559 986393 2022-07-29T17:32:16Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{Башҡа мәғәнәләре|Гудков}} {{Ук}} '''Гудков йорто''' — [[Вологда өлкәһе]] Грязовец ҡалаһының үҙәк өлөшөндәге дүрт ҡатлы бина. Төбәк әһәмиәтендәге Рәсәй халыҡтарының мәҙәни мираҫы объекты — дәүләт һаҡлауы аҫтында<ref>[https://okn-mk.mkrf.ru/maps/show/id/1751616 Постановление Губернатора Вологодской области № 945 от 15.10.2001 г.]</ref>. == Тарихы == Йорт [[XIX быуат]] башында төҙөлә. Башта ул ҡала башлығы Гудков Петр Ивановичҡа ҡарай. Революцияға тиклем беренсе ҡатында сауҙа кибеттәре урынлаша, ә икенсе ҡатында хужаның ғаиләһе, өсөнсө ҡатта хеҙмәтселәр йәшәй. Беренсе ҡатта шулай уҡ эске ихатаға үтә сығыу урыны була. 1824 йылдың 14 (26) октябрендә<ref>«Вологодские губернские ведомости» (газета) за 1839 год</ref> йәки 1824 йылдың октябрендә<ref>«Вологодские губернские ведомости» (газета) за 1849 год</ref> Грязовецҡа [[Александр I]] килә. Риүәйәт буйынса 1824 йылда Вологдаға юлы ыңғайында [[Грязовец]] аша Александр I уҙа, ул собор янында күренекле ҡала кешеләре (урындағы протоиерей, дворяндарҙың өйәҙ башлығы Пасынков етәкселегендә) менән осраша, шулай уҡ Гудков йортона ла бара. Революциянан һуң НЭП ваҡытында йорттоң подвалында тауарҙар һаҡланған, ә беренсе ҡатта сауҙа кибеттәре урынлашҡан. НЭП бөтөрөлгәндән һуң беренсе ҡатта учреждениелар урынлаша, өҫкө ҡаттарын торлаҡ фатирҙар биләй. Һуңғараҡ өҫкө ҡаттарында мәктәп интернаты һәм педагогия училищеһы өсөн дөйөм ятаҡ урынлаша, ә подвалы иген һаҡлағыс була{{Sfn|Ганин|1998}}. 1990—2010 йылдарҙа бинаның беренсе ҡатында төрлө магазиндар урынлаша. == Архитектураһы == Гудков йорто мансарда менән дүрт ҡатлы бинанан ғибәрәт, бейеклеге буйынса Грязовец тарихи үҙәгендә иң юғары бина булып иҫәпләнә. Ике яғынан һуңырай төҙөлгән ике башҡа йорт менән уратып алынған (ҡайһы берәүҙәр яңылыш был ҡоролмаға индерә). Шулай уҡ ихатала «кареталар һарайы» бар, ул «Гудков йорто» — «Гудков усадьбаһы» менән бергә мәҙәни мираҫ объекттары исемлегенә инә Башта беренсе ҡатта ихатаға үтә сығыу урыны булған, ә подъезд сүкеп яһалған аҫма түбә менән биҙәлгән. Икенсе ҡаты өҫ яғында капителдәр яһалған ярым колонналар менән биҙәлгән. Совет осоронда бинаның йөҙө үҙгәрә: ихатаға үтә сығыу урыны көпләнә, ихата яғынан өҫҡормалар барлыҡҡа килә. Подъезд эргәһендәге сүкеп яһалған аҫма түбә шулай уҡ һаҡланмай{{Sfn|Ганин|1998}}. == Галереяһы == <gallery mode="packed" heights="180"> Файл:Дом Пылаева, дом Гудкова.JPG|Гудков усадьбаһының төп йорто фасады Файл:Дом Гудкова. Вид со двора..JPG|Ихата яғынан дөйөм күренеше. Файл:Дом Гудкова. Вид со двора. Фрагмент.JPG|Ихата яғынан мансардаға күренеше Файл:Сарай каретный.JPG|Гудков йортона йәнәш «Карета һарайы» </gallery> == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{Китап|заглавие=Вологодские губернские ведомости (подшивка газет)|ответственный=ред. Н. Полиеватов|место=Вологда|издательство=Губернская тип.|год=1838—1941|ref=}} * {{Китап|заглавие=Прогулки по городу (Грязовецкая старина)|ссылка=http://library-gr.ucoz.net/library/letopis.html|ответственный=сост. В. Ганин; фото А. Рогалева|место=Грязовец|издательство=|год=1998|страниц=20|тираж=|ref=Ганин}} == Һылтанмалар == {{refbegin}} # {{Культурное наследие РФ 4|3500002282}} в БД проекта Викигид # {{Культурное наследие РФ 4|3500002309}} в БД проекта Викигид # {{Культурное наследие РФ 4|3500002310}} в БД проекта Викигид {{Refend}} [[Категория:Рәсәйҙең мәҙәни мираҫы объекттары Вологда өлкәһендә]] [[Категория:Алфавит буйынса Рәсәйҙең мәҙәни мираҫы объекттары]] [[Категория:Википедия:Тура мәҡәләлә булған Викиһаҡлағысҡа һылтанма]] [[Категория:Биналар һәм ҡоролмалар]] 8bpf03uuyuwe6gp3wgzftl6f3om5yx2 0 176839 1147645 1129831 2022-07-30T03:21:36Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{ФШ|Губин}} {{Ук}} '''Губин Андрей Викторович''' (төп исем-шәрифе — '''Клементьев Андрей Валерьевич'''<ref name="Об отчиме на liveinternet.ru">''Михаил Филимонов''. [http://www.liveinternet.ru/users/1381914/post33208247/ Отчим Губина после смерти стал отцом.] // liveinternet.ru (9 марта 2007 года)</ref>); ([[30 апрель]] [[1974 йыл]]) — [[СССР]] һәм [[Рәсәй]] эстрада поп-музыканты, йырсы, композитор, шағир, автор-башҡарыусы, музыкаль продюсер. Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған артисы (2004). Сәхнә [[псевдоним]]ы (1990 йылдан) — «Андрей Губин»<ref name="Об отчиме на liveinternet.ru">''Михаил Филимонов''. [http://www.liveinternet.ru/users/1381914/post33208247/ Отчим Губина после смерти стал отцом.] // liveinternet.ru (9 марта 2007 года)</ref>. == Биографияһы == Андрей Губин 1974 йылдың 30 апрелендә [[Башҡорт АССР-ы]]ның баш ҡалаһы [[Өфө]]лә тыуған. Черниковка биҫтәһендә йәшәй, йәйге айҙарҙа Краснокама районы үҙәге [[Николо-Берёзовка]] ауылына өләсәһенә барып йөрөй<ref name="биография на сайте andreygubin.ru">http://www.andreygubin.ru/main.htm</ref> 1981 йылда [[Мәскәү]]гә күсәләр, ата-әсәһе ҡуртымға бер бүлмәле фатир алырға мәжбүр була, әсәһенең пропискаһы булмағанға күрә эшкә төшә алмай, атаһы ғилми хеҙмәткәр һәм карикатурсы булып эшләй. Андрей атаһына ярҙам итеп, карикатуралар төшөрә<ref name="биография на сайте andreygubin.ru">http://www.andreygubin.ru/main.htm</ref> Йыш ҡына улар бер фатирҙан икенсеһенә күсә, сөнки Мәскәүҙә пропискаһыҙ йәшәү рөхсәт ителмәй, шуға күрә Андрей төрлө мәктәптәрҙә уҡый. 13 йәшкә тиклем малай һаҡау була, әсәһе уға логопедия буйынса китаптар уҡырға бирә, һәм ул үҙ аллы һаҡаулығынан арына<ref name="биография на сайте andreygubin.ru">http://www.andreygubin.ru/main.htm</ref>. Урта мәктәптең өлкән синыфында [[шахмат]], [[футбол]] менән мауыға, хатта бер тирә Мәскәү үҫмерҙәр йыйылма командаһы өсөн уйнай, әммә аяғы һынғандан һуң [[спорт]]ты ташлай. Журналист булырға хыяллана, «Огонек» журналына мәктәптәге хәлдәрҙе фашлап, хат яҙа. 241-се мәктәпте тамамлай, әммә уға аттестат бирелмәй<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=AwSc5AUyjEg Андрей Губин о травле в школе]</ref> === Музыкаль һәм телевидениелағы эшмәкәрлеге === ==== 1980-се йылдар ==== 12 йәшендә беренсе шиғырын яҙа («Атай»), тәүге йыры етенсе класта уҡығанда яҙыла («Мальчик-бродяга»)<ref name="биография на сайте andreygubin.ru">http://www.andreygubin.ru/main.htm</ref> [[1989 йыл]]да «Мин — бомж» исемле музыкаль дискы сыға, артабан тағы ике үҙешмәкәр альбомы — «Аве Мария» һәм «Принц һәм принцесса» — донъя күрә<ref name="биография на сайте andreygubin.ru">http://www.andreygubin.ru/main.htm</ref>.{{Внешнее изображение}}Гитараһында уйнап ул үҙе яҙған йырҙарҙы Үҙәк телевидениеһы янында йырлай һәм ошонда «До 16 и старше» тапшырыуы мөхәррире менән таныша (һылтанма). 1989 йылда Георгий Галустьянға интервью бирә һәм «балалар телеканалы» өсөн «Аве Мария» йырын башҡара<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=nsChlIhmDXQ Детский видеоканал. Андрей Губин (1989)]</ref>. [[Кишинёв]] ҡалаһында үҙенең тәүге клибын төшөрә («Наша школа с военным уклоном»), хәрби ролен атаһы башҡара<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=TfHsMOq9X8c Андрей Губин — неизданные песни в передаче «Вы очевидец»]</ref>. 1989 йылдан алып СССР Дәүләт телерадиоһы Беренсе программала «16 йәшкә тиклем һәм һуңынан» йәштәр программаһында журналист булып эшләй. Ошо ваҡыттан билдәлелек яулай башлай. ==== 1990-сы йылдар ==== 1990 йылда, Андрей Макаревичҡа биргән интервюһынан һуң, үҙен музыкаға бағышларға ниәт ҡыла, әммә һуңынан был аҙымын хаталы булғанын таный. 1990 йылда «Йырлап алайыҡ, дуҫтар!» тапшырыуында «Аве Мария» менән ҡатнаша<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=9AxtZ732ORU Андрей Губин «Аве Мария» («Наверное, это весна…»), ответы на вопросы. Споемте, друзья (1990)]</ref>. Мәскүҙә Гнесиндар исемендәге дәүләт музыка училищеһына вокал бүлегенә уҡырға инә, әммә беренсе курстан һуң дәрестәргә йөрөмәгәне өсөн ҡыуыла. Һөҙөмтәлә профессиональ музыкаль белемһеҙ ҡала. [[1994 йыл]]да «Славутичтың Алтын көҙө» исемле фестивалдә ҡатнаша, унда ул Леонид Агутин менән таныша. Агутин Андрей Губиндың «Мальчик-бродяга» альбомындағы һәр бер йырын 250 долларға аранжировкалай. [[1995 йыл]]дың аҙағынаса тәүге альбомдың ярты миллион оригиналь күсермәһе һатыла. 1998—1999 йылдарҙа «Карамельки» поп-төркөмөнөң «Шуба-дуба» клибында төшә. [[1998 йыл]]да «Только ты» («Һин генә») икенсе студия альбомы сыға. Әлеге программа менән әртист 1998—1999 йылдарҙа Рәсәйҙә, Ҡаҙағстанда, Белоруссияла һәм Украинала сығыш яһай. ==== 2000-се йылдар ==== 2001 йылда «Лучшее» (Иң яҡшыһы) дискын сығара һәм бер аҙ ваҡытҡа гастролдәрен һәм концерттарын туҡтата. 2002 йылда уның дүртенсе «Всегда с тобой» («Һәрсаҡ һинең менән») студия альбомы донъя күрә. 2004 йылды «DJ Путин» агитацион йырын яҙҙыра, уны «Шаурма рекордз» лейбы «Путин тураһында йырҙар» дискыла сығара<ref>{{Cite news|last=Гераскина|first=Алла|title=Песни о главном. Владимир Путин как новый лирический герой|url=http://2005.novayagazeta.ru/nomer/2005/36n/n36n-s29.shtml|accessdate=2018-06-19|work=[[Новая газета]]|date=2005-05-23}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180613050404/http://2005.novayagazeta.ru/nomer/2005/36n/n36n-s29.shtml |date=2018-06-13 }}</ref>. Шул уҡ йылдың аҙағында [[Киркоров Филипп Бедросович|Филипп Киркоров]] өсөн «Ла-ла-ла» йырын яҙа. әммә уны йәш йырсы Жанна Фриске башҡараҺуңғараҡ Фриске Губиндың «Мама Мария» йырын да башҡара. 2004 йылда дүртенсе Йондоҙҙар фабрикаһында «Девушки как звезды» («Ҡыҙҙар йондоҙҙар кеүек») йырын фабриканттар Тимати, Антон Зацепин һәм Настя Кочеткова менән бергә йырлай<ref>{{Youtube|YT86Qh4gHnU|Андрей Губин и Тимати, А.Зацепин, А.Кочеткова -Девушки как звёзды Фабрика 4}}</ref>, бынан һуң «Йондоҙҙар фабрикаһы-4» проекты педагогы Игорь Николаев «Ниже ростом только Губин» йырын яҙа һәм уны Антон Зацепинға бүләк итә. Андрей губин бик ныҡ үпкәләй һәм хатта Николаевты судҡа бирергә уйлай, уны боксер алышына саҡыра, әммә Николаев баш тарта. Әлеге йыр Зацепиндың 2008 йылғы альбомына инә, 2012 йылда ғына Зацепин губиндан ғәфү үтенә<ref>[http://www.andreygubin.ru/pressa/pr_04.htm //AndreyGubin.narod.Ru — Сайт Певца, Композитора и Поэта Андрея Губина//]</ref><ref>[https://www.pravda.ru/news/culture/26817-andrei_gubin/ Андрей Губин подал в суд на Игоря Николаева ]</ref>.<ref>[https://www.ntv.ru/novosti/348536/ Ранивший Андрея Губина певец попросил прощения]</ref><ref>{{Youtube|VvybzVRDnuI|Антон Зацепин - Ниже ростом только Губин}}</ref>. 2004 йыола Александра балакирева менән бергә «Время романтиков» («Романтиктар дәүере») йырын «Йондоҙҙар фабрикаһы-5»- тә дуэт менән йырлай<ref>{{Youtube|C_gdSazBAno|Андрей Губин, Александра Балакирева «Время романтиков»}}</ref>. 2005 йылда сәхнәнән китә, Канада һәм Германила йырҙар яҙа, 2006 йылда Рәсәйгә әйләнеп ҡайта.<ref>{{Youtube|6yVNBTH7RJw|Андрей Губин — Мама Мария (последнее выступление)}}</ref><ref name="автоссылка1">{{Youtube|FiDp_GpCNEs|Андрей Губин в программе «Невероятные истории любви» (2009)}}</ref><ref name="автоссылка2">{{Youtube|p5P3oIrbFTw|Андрей Губин в программе «Меломания» (2008)}}</ref> 2007 йылда «Лена» исемле яңы йыр яҙа. Шулай уҡ Юлия Береттаның продюсеры буоүла. 2009 йылда интернет киңлектәренә тамамланмаған «Нежность» («Наҙ»). йыры эләгә. 2000-се йылдарҙан [[2010 йыл|2010 йылдың]] ғинуарына тиклем Катя Гордондың иртәнге шоуы продюсеры була<ref>[https://blognews.am/rus/news/152788/kak-seiychas-zhivut-zvezdiy-2000-kh-foto.html Как сейчас живут звезды 2000-х (Фото)]</ref>. Шулай уҡ Майк Мироненко өсөн бер нисә йыр яҙа. ==== 2010-сы йылдар ==== Сәхнәнән китә һәм авторлыҡ гонорарҙарына йәшәй, кеше араһында күренмәй тиерлек. Яңы йырҙар яҙам, тип интервьюларында әйтә һәм алкоголь менән мауығыуынан баш тарта<ref>[http://www.kleo.ru/items/news/2009/11/06/gubin.shtml Андрей Губин планирует вернуться на сцену.] // kleo.ru, 6 ноября 2009 года)</ref><ref>[http://www.andreygubin.ru/pressa/pr_56.htm Он-лайн общение Андрея Губина с поклонниками в чате] // andreygubin.ru (30 апреля 2011)</ref>. 2012 йылда [[Беренсе канал]]да «Пусть говорят» («Һөйләһендәр әйҙә») тапшырыуы геройы була<ref name="Пусть говорят на 1tv.ru">''Ведущий: [[Малахов, Андрей Николаевич|Андрей Малахов]]''. Программа «Пусть говорят» — Выпуск от 26 октября 2012 года: [https://www.1tv.ru/shows/pust-govoryat/vypuski-i-dramatichnye-momenty/andrey-gubin-zhizn-posle-stseny-pust-govoryat-vypusk-ot-26-10-2012 «Андрей Губин: жизнь после сцены»] // «[[Первый канал (Россия)|Первый канал]]<nowiki/>» (ВИДЕО)</ref>. 2017 йылдың 6 июнендә «[«Россия-1»]] каналындағы «Прямой эфир» тапшырыуында ҡатнаша<ref>Программа «Прямой эфир», Выпуск от 6 июня 2017 года. Ведущий: [[Корчевников, Борис Вячеславович|Борис Корчевников]]. [https://russia.tv/video/show/brand_id/5169/episode_id/1509714/ Андрей Губин: «Мне подписали смертный приговор…»] // «[[Россия-1|Россия]]<nowiki/>» (ВИДЕО)</ref>. 25 июндә «Звезды сошлись» («Йондоҙҙар берләште») ток-шоуы геройы була ([[НТВ|НТВ)]]<ref>[http://www.ntv.ru/peredacha/Zvezdy_soshlis/m61281/o449977/video/ Звезды сошлись / Выпуск десятый] // НТВ</ref>. 23 сентябрҙә «Секрет на миллион» («Бер миллионлыҡ сер») ток-шоуҙа ҡатнаша (НТВ)<ref>{{Cite web|url=https://namtv.ru/tv/sekret-na-million-andrej-gubin-2017/|title=Секрет на миллион - 23.09.2017. Андрей Губин|accessdate=2018-05-28|archiveurl=https://web.archive.org/web/20180529054128/https://namtv.ru/tv/sekret-na-million-andrej-gubin-2017/|archivedate=2018-05-29}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180529054128/https://namtv.ru/tv/sekret-na-million-andrej-gubin-2017/ |date=2018-05-29 }}</ref>. === Ғаиләһе === {{Внешнее изображение|image1=[http://personarb.ru/db/foto/957338_GubinAV.JPG дядя Андрея — Андрей Викторович Губин]|image2=[https://s8.cdn.eg.ru/upimg/photo/196343.jpg Андрей с отцом Виктором Викторовичем Губиным]|image3=[https://img1.liveinternet.ru/images/foto/b/3/583/1523583/f_17214120.jpg Андрей с мамой Светланой Васильевной Губиной]|image4=[http://img.liveinternet.ru/images/attach/1/3146/3146847_14.jpg Андрей с сестрой]}}Губиндар [[Өфө|Өфөгә]] Мәскәүҙән 1952 йылда күсәләр. * Губиндың ҡартатаһының ҡартатаһын Мәскәүҙән Амур өлкәһенә һөрәләр, ҡартатаһының атаһын Совет власының тәүге йылдарында төрмәлә үлтерәләр<ref name="andreygubin.ru">[http://www.andreygubin.ru/pressa/pr_03.htm //AndreyGubin.narod.Ru — Сайт Певца, Композитора и Поэта Андрея Губина//]</ref>. * Атаһы яғынан ҡартатаһы — [[Губин Виктор Евдокимович]] (1919—1996), [[Өфө дәүләт нефть техник университеты|ӨДНТУ-ның]] тәүге ректоры.<ref>[http://enc.ural.ru/index.php/Виктор_Евдокимович_Губин Губин Виктор Евдокимович — Свободная энциклопедия Урала (Инженеры Свердловской Области)]{{Недоступная ссылка|date=Сентябрь 2018|bot=InternetArchiveBot}}</ref> * Атаһы буйынса ҡартәсәһе — Валенитина Емельяновна Губинатеатр училищеһын тамамлауға ҡарамаҫтан Эске эштәр министрлығы мәктәбендә КПСС тарихын уҡыта. Тормош иптәше ҡаршы булғанға күрә сәхнәлә сығыш яһай алмай, Өфөлә тарих факультетын тамамлай. * Олатаһы — Губин Андрей Викторович (19.10.1959) — 1999—2005 — «Башинвест»" идаралығы рәйесе урынбаҫары, 2005—2011 йылдарҙа — идараһы рәйесе «Үҫеш региональ банкы» идаралығы рәйесе .<ref>[http://personarb.ru/index.php?categoryid=15&nomer=957338 Справочно-информационный ресурс «Кто есть кто в Республике Башкортостан»]</ref> * Инәһе— Анна Викторовна Губина Ленинградта юғары уҡыу йортон тамамлай. * Атаһы — Виктор Викторович Губин (1948—2007), Ленинграта юғары уҡыу йортын тамамлай Һәм өфөлә Ғилми-тикшеренеү институтында ғилми хеҙмәткәр булып эшләй, диссертация яҡлай, күп кенә совет журналдарында карикатуралар баҫтыра, «Труд» гәзитендә эшләй. Андрейҙың продюсеры була, бер нисә тауыш яҙҙырыу студияһы була. 2007 йылдың 3 мартында вафат була<ref name="Пусть говорят на 1tv.ru">''Ведущий: [[Малахов, Андрей Николаевич|Андрей Малахов]]''. Программа «Пусть говорят» — Выпуск от 26 октября 2012 года: [https://www.1tv.ru/shows/pust-govoryat/vypuski-i-dramatichnye-momenty/andrey-gubin-zhizn-posle-stseny-pust-govoryat-vypusk-ot-26-10-2012 «Андрей Губин: жизнь после сцены»] // «[[Первый канал (Россия)|Первый канал]]<nowiki/>» (ВИДЕО)</ref><ref name="Жизнь как песня на youtube.com">{{Youtube|ca5Z481fuwY|Андрей Губин в ток-шоу «Жизнь как песня» в эфире телеканала «НТВ» (2013 год, ведущий: Леонид Закошанский)}}</ref>. * Әсәһе — Губина Светлана Васильевна (25.10.1948—14.06.2012), өй хужабикәһе һәм балалар баҡсаһында тәрбиәсе. Йөрәк өйәгәенән вафат була. Андрей һәм уның һеңлеһе Анастасия әсәһенең тәүге иренең фамилияһына яҙҙырылған булалар. === Ауырыуы === Андрей Губин ҙур сәхнәнән китеүен сәләмәтлегендәге менән етди проблемалар менән аңлата. 2000-се йылдар уртаһында уға һул яҡ прозопалгияһы диагнозы ҡуйыла<ref>[https://www.urmc.rochester.edu/neurosurgery/services/conditions/trigeminal-neuralgia.aspx Trigeminal Neuralgia — Conditions — For Patients — UR Neurosurgery — University of Rochester Medical Center]</ref> , был сирҙән ул бик ныҡ ауыртыныу кисерә<ref name="Жизнь как песня на youtube.com">{{Youtube|ca5Z481fuwY|Андрей Губин в ток-шоу «Жизнь как песня» в эфире телеканала «НТВ» (2013 год, ведущий: Леонид Закошанский)}}</ref>. === Шәхси тормошо === Андрейҙың тәүге мөхәббәте Елизавета Саутина (Лиза), уға ул «Лиза» йырын арнай. Улар мәскәү метроһында танышалар. Ул ваҡытта Андрейға — 19, ә Лизаға 17 йәш була, улар тиҙ арала рәсми булмаған никахта йәшәй башлайҙар. Андрейҙың гастролдәре арҡаһында айырылашалар<ref>{{Youtube|CI7myNOkJsM|«Секрет на миллион»: Андрей Губин}}</ref>. Лиза сит илгә китә һәм унда кейәүгә сыға. «Карамель» дуэтынан Кобевко Людмила (Люся), уның икенсе музаһына әүерелә, «Только ты» студия альбомы уға арналған.<ref>[http://star-town.net/life/1-rus/5088-gubin.html Андрей Губин раскрыл секреты личной жизни]</ref> Губин бер тапҡыр ҙа рәсми рәүештә өйләнмәгән, балалары юҡ. == Ижады == === Йырҙар === * 1989 — «Аве Мария»<ref>{{Youtube|ab0U_airpj0|Андрей Губин — Аве Мария (1989г)}}</ref> * [[1994 йыл|1994]] — «Лиза» * [[1995 йыл|1995]] — «Мальчик-бродяга» * [[1995 йыл|1995]] — «Дай мне слово» * [[1996 йыл|1996]] — «Ночь» * [[1997 йыл|1997]] — «Зима-холода» * 1997 — «Ты говорила»<ref>{{Youtube|_XvMAR5f4mI|Андрей Губин — Ты говорила (1997)}}</ref> * [[1998 йыл|1998]] — «Милая моя далеко» * [[1998 йыл|1998]] — «Я знаю, ты знаешь» * [[1998 йыл|1998]] — «Птица» * [[1998 йыл|1998]] — «Забытый тобой» * [[1999 йыл|1999]] — «День и ночь» * [[1999 йыл|1999]] — «О тебе мечтаю я» * [[1999 йыл|1999]] — «Плачь, любовь!» * [[2000 йыл|2000]] — «Без тебя» * [[2000 йыл|2000]] — «Облака» * [[2000 йыл|2000]] — «Было, но прошло» * [[2001 йыл|2001]] — «Листопад» * [[2001 йыл|2001]] — «Убегает лето» * [[2001 йыл|2001]] — «Не бесконечна зима» * [[2002 йыл|2002]] — «Танцы» * [[2002 йыл|2002]] — «Будь со мной» * [[2002 йыл|2002]] — «Она одна» * [[2003 йыл|2003]] — «К Алине» * [[2003 йыл|2003]] — «Девушки, как звёзды» * [[2003 йыл|2003]] — «Я и ты» * [[2004 йыл|2004]] — «Время романтиков» * [[2004 йыл|2004]] — «Солнышко» * [[2004 йыл|2004]] — «Мама Мария» * [[2004 йыл|2004]] — «Те, кто любит» (совместно с группой «Краски») * 2004 — «Путин супер DJ» * [[2004 йыл|2004]] — «На работу» * [[2005 йыл|2005]] — «Дверь открой» * [[2007 йыл|2007]] — «Лена» * 2009 — «Нежность» (Слита в сеть) ==== Башҡа йырсылар өсөн яҙылған йырҙар ==== Жанна Фриске өсөн: Ла-ла-ла, Мама Мария<ref>{{Youtube|Yrb75zTVzU0|Жанна Фриске — Мама-Мария (Песня Года 2006)}}</ref>; Мироненко Майк өсөн: «Привет, малыш!» һәм «Но кого» һәм башҡалар, шулай уҡ «Карамельки» төркөмө, Беретта Юлия, Ранеткалар, Сосо Павлиашвили, Кристина Орбакайте (Ҡар), Цветомузыка өсөн<ref>{{Youtube|ucBb-gSJjYY|Андрей Губин — Хитмейкер? Песни для других артистов}}</ref> === Альбомдар === ==== Сыҡмаған ==== * 1989 — «Я — бомж» (под гитару, т. 200 экз. соц. — полит. песни) * 1992 — «Аве Мария» * 1992 — «Принц и принцесса». ==== Студия ==== {{tracklist | collapsed = yes | headline = [[1995]] — Мальчик-бродяга | title1 = Мальчик-бродяга | note1 = | length1 = | title2 = Ночь | note2 = | length2 = | title3 = Лиза | note3 = | length3 = | title4 = Ты дождись меня | note4 = | length4 = | title5 = Я всё знаю | note5 = | length5 = | title6 = Как же так | note6 = | length6 = | title7 = Мой Бог | note7 = | length7 = | title8 = Последняя любовь | note8 = | length8 = | title9 = Все для тебя | note9 = | length9 = | title10 = Звездой моей не станешь ты | note10 = | length10 = }} {{tracklist | collapsed = yes | headline = [[1998]] — Только ты | title1 = Зима-холода | note1 = | length1 = | title2 = Я знаю, ты знаешь | note2 = | length2 = | title3 = Милая моя далеко | note3 = | length3 = | title4 = День и ночь | note4 = | length4 = | title5 = Ты уходишь одна | note5 = | length5 = | title6 = Золотая осень | note6 = | length6 = | title7 = За тобой… | note7 = | length7 = | title8 = Игра | note8 = | length8 = | title9 = Птица | note9 = | length9 = | title10 = Дай Мне Слово | length10 = }} {{tracklist | collapsed = yes | headline = [[2000]] — Было но прошло | title1 = Интродукция | note1 = | length1 = | title2 = Облака | note2 = | length2 = | title3 = Никогда | note3 = | length3 = | title4 = Мягкие лапки | note4 = | length4 = | title5 = Он тебя не любит | note5 = | length5 = | title6 = С тобою рядом | note6 = | length6 = | title7 = Было но прошло | note7 = | length7 = | title8 = У меня есть ты... | note8 = | length8 = | title9 = Белый февраль | note9 = | length9 = | title10 = Знаю я | length10 = | title11 = Дарю цветы | length11 = | title12 = Плачь Любовь | length12 = }} {{tracklist | collapsed = yes | headline = [[2002]] — Всегда с тобой | title1 = Танцы | note1 = | length1 = | title2 = Будь со мной | note2 = | length2 = | title3 = Я всегда с тобой | note3 = | length3 = | title4 = Крошка | note4 = | length4 = | title5 = Он тебя не любит | note5 = | length5 = | title6 = Она одна | note6 = | length6 = | title7 = Убегает лето | note7 = | length7 = | title8 = Осень Пришла | note8 = | length8 = | title9 = Девушки как звёзды | note9 = | length9 = | title10 = Долгими ночами | length10 = | title11 = К Алине | length11 = | title12 = | length12 = }} ==== Йыйынтыҡтар һәм коллекцион баҫмалар ==== * 2001 — «The Best» * 2002 — «V.I.P» * 2003 — «Платиновая коллекция» * 2004 — «The Best — Время романтиков» * 2005 — «Дверь открой» * 2008 — «The Best + DVD» * 2013 — «С тобою рядом» * 2014 — «Андрей Губин, [[Влад Сташевский]] — Golden Hits Collection» === Видеография === {| class="wikitable sortable" style="text-align:center" ! style="background:#B0C4DE;" |Йылы ! style="background:#B0C4DE;" |Видеоклип ! style="background:#B0C4DE;" |Режиссёры ! style="background:#B0C4DE;" |Альбомы |- |1994 | align="left" |«{{youtube|EG64aGrKFE0|Лиза|logo=1}}» |Ирина Максимова | rowspan="3" |«Мальчик-бродяга» |- |1995 | align="left" |«{{youtube|L2wVE8zGFJU|Мальчик-бродяга|logo=1}}» |Сергей Кальварский |- | rowspan="2" |1996 | align="left" |«{{youtube|hyRZh5hlHY0|Ночь|logo=1}}» |Ирина Максимова |- | align="left" |«{{youtube|nWr-uimBKBA|Дай мне слово|logo=1}}» |Анатолий Берсенев | rowspan="4" |«Только ты» |- |1997 | align="left" |«{{youtube|Q-nuDx6iUpo|Зима-холода|logo=1}}» |Александр Солоха |- | rowspan="2" |1998 | align="left" |«{{youtube|Rw5gA8LypDg|Я знаю, ты знаешь|logo=1}}» |Михаил Хлебородов |- | align="left" |«{{youtube|OtIO6wJsmLE|Птица|logo=1}}» |Игорь Коробейников |- |1999 | align="left" |«{{youtube|1fLzJFaTtDg|Плачь, любовь|logo=1}}» |Михаил Хлебородов | rowspan="3" |«Было, но прошло» |- | rowspan="3" |2000 | align="left" |«Было, но прошло» {{Small|(неизданный)}} |Сергей Кальварский |- | align="left" |«{{youtube|exgKT7nJNOs|Облака|logo=1}}» |Евгений Митрофанов |- | align="left" |«{{youtube|cVsZQA3UvP4|Без тебя|logo=1}}» |Ирина Миронова |«Облака» |- | rowspan="3" |2002 | align="left" |«{{youtube|timMOZbgDYw|Танцы|logo=1}}» | rowspan="2" |Дмитрий Захаров | rowspan="5" |«Всегда с тобой» |- | align="left" |«{{youtube|67q6nSZq2X0|Будь со мной|logo=1}}» |- | align="left" |«{{youtube|ztZvlLTbUK0|Она одна|logo=1}}» | rowspan="2" |Ирина Миронова |- | rowspan="2" |2003 | align="left" |«{{youtube|8xcx3SdqL8g|Девушки, как звёзды|logo=1}}» |- | align="left" |«{{youtube|VMjBXLyVbNE|Я всегда с тобой|logo=1}}» {{Small|(feat. [[Орлова, Ольга Юрьевна|Ольга Орлова]])}} |Дмитрий Захаров |- | rowspan="2" |2004 | align="left" |«{{youtube|7BbYH7nyLwQ|Солнышко|logo=1}}» |Ирина Миронова | rowspan="2" {{n/a|вне альбома}} |- | align="left" |«{{youtube|JJlc45ZUuXM|Те, кто любит|logo=1}}» {{Small|(feat. [[Краски (группа)|Краски]])}} |Дмитрий Захаров |} === Фильмографияһы === * {{Год в кино|1998}} — Я знаю, ты знаешь === Телевидение === * [[1989 йыл|1989]] — «До 16 и старше» (Үҙәк телевидениеһының Беренсе каналы) * [[1996 йыл|1996]] — «Дело вкуса» * [[1998 йыл|1998]] — «Акулы пера» (ТВ-6) * [[2000 йыл|2000]] — «Сдобный вечер» * [[2002 йыл|2002]] — «Напросились» (Муз-ТВ) * [[2002 йыл|2002]] — «Вторжение» * [[2003 йыл|2003]] — «Большая стирка» ([[Беренсе канал]]) * [[2005 йыл|2005]] — «Розыгрыш» (Беренсе канал) * [[2005 йыл|2005]] — «Пять вечеров» (Беренсе канал) * [[2007 йыл|2007]] — «Детали» (СТС) * [[2008 йыл|2008]] — «Меломания» (RU.TV)<ref name="автоссылка2">{{Youtube|p5P3oIrbFTw|Андрей Губин в программе «Меломания» (2008)}}</ref> * [[2009 йыл|2009]] — «Рождённые в СССР» (Ностальгия) * [[2009 йыл|2009]] — «Невероятные истории любви» (СТБ)<ref name="автоссылка1">{{Youtube|FiDp_GpCNEs|Андрей Губин в программе «Невероятные истории любви» (2009)}}</ref> * [[2012 йыл|2012]], [[2007 йыл|2007]] — «Пусть говорят» (Беренсе канал) * [[2012 йыл|2012]], [[2019 йыл|2019]] — «Сегодня вечером» (Беренсе канал) * [[2012 йыл|2012]] — «Русские сенсации» ([[НТВ]]) * [[2013 йыл|2013]] — «Жизнь, как песня» (НТВ) * [[2014 йыл|2014]] — «Я подаю на развод» (Беренсе канал) * [[2015 йыл|2015]] — «До звезды» * [[2017 йыл|2017]] — «Ой, мамочки!» (Мир 24) * [[2017 йыл|2017]] — «Прямой эфир» ([[«Россия-1»|Россия-1]]) * [[2017 йыл|2017]] — «Звёзды сошлись» (НТВ) * [[2017 йыл|2017]] — «Секрет на миллион» (НТВ) == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == — Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған артисы (2004). — [[1995 йыл|1995]], [[1996 йыл|1996]], [[1998 йыл|1998, 1999]], [[2000 йыл|2000]], [[2001 йыл|2001]], [[2002 йыл|2002]] һәм [[2004 йыл|2004 йылдарҙа]] Андрей Губин "Йыл йыры"Рәсәй телевизион фестивале лауреаты була. [[2006 йыл]]да ошо уҡ фестивалдең йыр авторы булараҡ лауреаты. — [[1998 йыл|1998]] һәм [[2003 йыл|2003 йылдарҙа]] «Золотой граммофон» Рәсәй музыкаль премияһы лаураеты («Милая моя» һәм «Девушки как звёзды» йырҙары өсөн). — [[2004 йыл]]да «Таврия уйындары» фетивалендә ҡатнаша. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|3}} == Һылтанмалар == * [http://www.andreygubin.ru Официальный сайт Андрея Губина.] // andreygubin.ru * [http://www.gubin.aha.ru/ Сервер Андрея Губина.] // gubin.aha.ru * {{Music.yandex|167066|Андрея Губина}} * Страница Андрея Губина на Last.fm * {{Cite news|title=Андрей Губин — биография, информация, личная жизнь, фото, видео|url=http://stuki-druki.com/authors/Gubin-Andrey.php|publisher=// stuki-druki.com|accessdate=2017-06-07|language=ru}} [[Категория:XX быуат журналистары]] [[Категория:СССР журналистары]] [[Категория:Алфавит буйынса журналистар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Алфавит буйынса продюсерҙар]] [[Категория:Алфавит буйынса шағирҙар]] [[Категория:XXI быуат композиторҙары]] [[Категория:XX быуат композиторҙары]] [[Категория:Рәсәй композиторҙары]] [[Категория:СССР композиторҙары]] [[Категория:Алфавит буйынса композиторҙар]] [[Категория:Алфавит буйынса музыканттар]] [[Категория:XXI быуат йырсылары]] [[Категория:XX быуат йырсылары]] [[Категория:Рәсәй йырсылары]] [[Категория:СССР йырсылары]] [[Категория:Алфавит буйынса йырсылар]] [[Категория:Өфөлә тыуғандар]] [[Категория:Википедия:Замандаштар биографияһы]] [[Категория:1974 йылда тыуғандар]] [[Категория:30 апрелдә тыуғандар]] tcq9xd7onpdr3xmojpl8uqugglecdvg 14 176945 1147751 1047947 2022-07-30T08:22:34Z 31.200.12.242 wikitext text/x-wiki {{Commonscat|Research institutes in Azerbaijan}} [[Категория:Фәнни институттар|Астрономия]] [[Категория:Әзербайжанда фәнни ойошмалары|Институттар]] anqaqzxb8mj63srkk29t6jnw0cg64h9 0 177558 1147704 1109602 2022-07-30T04:52:51Z Рөстәм Нурыев 43 /* Билдәле кешеләр */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Марат''' — [[Башҡорттар|башҡорт]] [[Башҡорт ир-ат исемдәре|ир-ат исеме]]. Башҡа халыҡтарҙа ла Марат исеме бар. == Этимология == Беренсе версия буйынса, Марат исеме ғәрәп теленән тәржемә иткәндә «көтөп алынған» тигәнде аңлата. Шулай уҡ икенсе тәржемә — «маҡсат, теләк»<ref>[https://kakzovut.ru/names/marat.html сайт Какзовут]</ref>. Икенсе версия буйынса, Марат исеме СССР-ҙа [[Жан-Поль Марат]]тың исеменән киң таралған. Ул интернациональ булып китә, бигерәк тә [[татарҙар]] араһында тарала<ref>[[Таңһылыу Күсимова]]. [https://www.bashklip.ru/site/kitap/isembashklip_ru.pdf Исемдәр донъяһында. Башҡорт исемдәре һүҙлеге, башҡорт һәм рус телдәрендә. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1991. — 192 бит.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180516203613/http://bashklip.ru/site/kitap/isembashklip_ru.pdf |date=2018-05-16 }}</ref>. == Билдәле кешеләр == * [[Хәкимов Марат Нурый улы]] (1952) — дәүләт именлеге органдары ветераны, подполковник (1996). * [[Ҡолшәрипов Марат Мәхмүт улы]] ([[7 ғинуар]] [[1941 йыл]]) — [[фән|ғалим]]-[[тарих]]сы, йәмәғәтсе. 1971 йылдан [[Башҡорт дәүләт университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1999—2011 йылдарҙа тарих факультеты деканы, 2007—2016 йылдарҙа Башҡортостан тарихы, археология һәм этнология кафедраһы мөдире. 1991—1996 йылдарҙа [[«Урал» башҡорт халыҡ үҙәге]] рәйесе. [[Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы]]ның почётлы академигы (2016), тарих фәндәре докторы (1998), профессор (2000). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2001), Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2003). [[Әхмәтзәки Вәлиди]] исемендәге (2002), [[Р. Ғ. Кузеев]] исемендәге (2014) премиялар лауреаты. [[Салауат Юлаев ордены]] кавалеры (2009). * [[Мирғәзәмов Марат Парис улы]] ([[26 февраль]] [[1942 йыл]]) — [[КПСС|партия]], дәүләт һәм хужалыҡ эшмәкәре. [[1986]]—[[1992]] йылдарҙа [[Башҡорт АССР-ы]] Министрҙар Советы Рәйесе. * [[Кәримов Марат Нәби улы]] ([[9 ғинуар]] [[1930 йыл]]) — шағир, тәржемәсе, журналист. 1958 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның халыҡ шағиры (2003) һәм атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1994). [[Фәтих Кәрим]] исемендәге премия лауреаты (2001). * [[Зәйнуллин Марат Вәли улы]] ([[5 ноябрь]] [[1935 йыл]] — [[13 май]] [[2016 йыл]]) — [[башҡорт теле]] белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы һәм эшмәкәре. 1966—1991 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт университеты]]ның филология, 2000—2011 йылдарҙа — башҡорт филологияһы һәм журналистика факультеты деканы. [[Башҡортостан Фәндәр Академияһы|Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы]] академигы (2009), филология фәндәре докторы (1988), профессор (1991), [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (1992) һәм мәғариф отличнигы (1995), [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары профессиональ белем биреү хеҙмәткәре (1998). [[Жәлил Кейекбаев]] (1996) һәм [[Зәйнәб Биишева исемендәге премия|Зәйнәб Биишева исемендәге]] (2008) премиялар лауреаты. * [[Сәғитов Марат Усман улы]] ([[8 июль]] [[1925 йыл]] — [[15 ноябрь]] [[1988 йыл]]) — астроном-ғалим, гравиметрист, юғары мәктәп уҡытыусыһы. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. Физика‑математика фәндәре докторы (1976), профессор (1977). РСФСР-ҙың атҡаҙанған фән эшмәкәре (1985), СССР юғары мәктәбе отличнигы (1979), СССР-ҙың геодезия һәм картография отличнигы (1986). * [[Ишемғолов Марат Баязит улы]] ([[29 август]] [[1948 йыл]] — [[24 сентябрь]] [[2013 йыл]]) — хужалыҡ һәм дәүләт эшмәкәре, 2001—2013 йылдарҙа [[Ауырғазы районы]] хакимиәте башлығы. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның һәм Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре, [[Башҡортостан]]дың халыҡ мәғарифы отличнигы (1996), [[Салауат Юлаев ордены]] кавалеры (2010). Ауырғазы районының [[Ғәлимйән Ибраһимов]] исемендәге премияһы лауреаты (2011). * [[Аҙнабаев Марат Тәлғәт улы]] ([[1 февраль]] [[1939 йыл]]) — [[фән|ғалим]]-офтальмолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. [[Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһы]] академигы (1995), медицина фәндәре докторы (1987), профессор (1989). РСФСР‑ҙың (1986) һәм [[Башҡорт АССР‑ы]]ның (1977) атҡаҙанған табибы, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (2004) һәм [[Башҡортостан]]дың (1991) атҡаҙанған фән эшмәкәре. Башҡорт АССР‑ының 12‑се саҡырылыш [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. Башҡортостан Республикаһының Фән һәм техника өлкәһендәге дәүләт премияһы лауреаты (2011). [[Почёт ордены|Почёт]] (1999), [[Салауат Юлаев ордены|Салауат Юлаев]] (2004), [[Абхазия Республикаһы]]ның «Намыҫ һәм дан» (2004) ордендары кавалеры. * [[Шәрипов Марат Сабит улы]] ([[1962 йыл]], [[Башҡорт АССР-ы]] [[Благовар районы]] [[Ямаҡай]] ауылында тыуған) — йырсы, педагог, [[Татарстан Республикаһы]]ның халыҡ артисы ([[2010 йыл|2010]]). Филология фәндәре кандидаты ([[1988]]). * [[Кәбиров Марат Миҙхәт улы]] ([[15 ғинуар]] [[1956 йыл]] — [[16 март]] [[2016 йыл]]) — [[спорт]]сы, тренер. 1977—1979 йылдарҙа [[бокс]] буйынса СССР йыйылма командаһы ағзаһы. 1996—2011 йылдарҙа [[Өфө]]ләге 22-се балалар-үҫмерҙәр спорт мәктәбенең уҡытыусы-тренеры. СССР-ҙың халыҡ-ара класлы спорт мастеры (1979). * [[Юнысов Марат Сабир улы]] ([[18 март]] [[1940 йыл]]) — үзбәк һәм Рәсәй химик ғалимы, Рәсәй Фәндәр академияһы академигы (2003). Башҡортостан Республикаһы Фәндәр академияһының почётлы академигы (2016). Химия фәндәре докторы (1974), профессор (1983). * [[Вәлиев Марат Дәүләт улы]] ([[5 сентябрь]] [[1943 йыл]]) — ғалим-инженер‑механик. Техник фәндәр докторы (1991), профессор (1995). [[Рәсәй Федерацияһы]]ның (1994) һәм [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1989) атҡаҙанған уйлап табыусыһы, [[СССР]]‑ҙың нефть сәнәғәте отличнигы (1988). * [[Азаматов Марат Мостафа улы]] ([[16 ноябрь]] [[1941 йыл]] — [[4 апрель]] [[2002 йыл]]) — [[СССР]] хоккейсыһы Һәм [[Рәсәй]] тренеры. РСФСР-ҙың атҡаҙанған тренеры (1978). * [[Ғафаров Марат Фазылтдин улы]] ([[30 июль]] [[1942 йыл]]) — уҡытыусы, тыуған яҡты өйрәнеүсе, журналист. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның мәғариф алдынғыһы (1997), [[Башҡортостан Республикаһы]] Журналистар союзы ағзаһы. [[Мәсетле районы]]ның Рәшит Әхтәри исемендәге премияһы лауреаты (2007). * [[Вәкилов Марат Ғәлимйән улы]] ([[9 декабрь]] [[1950 йыл]]) — хоҡуҡ белгесе, суд органдары ветераны. 1995−1997 йылдарҙа [[Башҡортостан Республикаһының Юғары Суды]] судьяһы, 1997—1998 йылдарҙа Юғары Суд рәйесенең енәйәт эштәре буйынса урынбаҫары, 1999—2007 йылдарҙа Башҡортостан Республикаһының Юғары Суды рәйесе. Юстицияның 3-сө класлы дәүләт советнигы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған юрисы. * [[Маликов Марат Фәйзелҡадир улы]] ([[2 февраль]] [[1937 йыл]]) — ғалим-хоҡуҡ белгесе, юғары мәктәп эшмәкәре. Юридик фәндәре докторы (1992), профессор (1992). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (1998), Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары профессиональ белем биреү хеҙмәткәре (1992). * [[Йәмилов Марат Арыҫлан улы]] ([[23 ноябрь]] [[1938 йыл]] — [[2 ноябрь]] [[1996 йыл]]) — [[башҡорттар|башҡорт]] театр актёры. 1967 йылдан [[СССР]] Театр эшмәкәрҙәре Союзы ағзаһы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған (1972) һәм халыҡ (1989) артисы. * [[Латыпов Марат Мөьмин улы]] ([[15 апрель]] [[1958 йыл]]) — дәүләт хеҙмәткәое,[[Башҡортостан Республикаһы]]ның 1-2 саҡырылыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты,[[1992]]—[[2000 йыл]]дарҙа [[Дәүләкән районы]] һәм [[Дәүләкән]] ҡалаһы хакимиәте Башлығы, [[Рәсәй]] Социаль страховка фондының [[Башҡортостан]] төбәк бүлексәһе идарасыһы, [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре, [[Почёт ордены]] һәм 2-се дәрәжә «Батырлыҡ һәм гуманизм» ордендары кавалеры<ref>[https://fss.ru/ru/fund/about/leaderboard/68029/83267.shtml#:~:text=Латыпов%20Марат%20Мукминович.%20Управляющий%20региональным,страхования%20работает%20более%2011%20лет Латыпов Марат Мөьмин улы — Рәсәй Социаль Страховка фондының Башҡортостан төбәк бүлексәһе идарасыһы ]</ref>,иҡтисад фәндәре кандидаты (2008). * [[Минһажетдинов Марат Хәләф улы]] ([[18 май]] [[1934 йыл]] — [[2 июль]] [[1972 йыл]]) — башҡорт совет фольклорсыһы һәм әҙәбиәт белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Филология фәндәре кандидаты (1964). * [[Кәбиров Марат Рәфил улы]] ([[23 август]] [[1970 йыл]]) — журналист, яҙыусы, шағир һәм сценарист. * [[Түләбаев Марат Сәйфулла улы]] [[18 ноябрь]] [[1939 йыл]]) — [[СССР|совет]], [[КПСС|партия]] һәм хужалыҡ эшмәкәре, 1990 йылдың 11 октябрендә БАССР-ҙың ун икенсе саҡырылыш Юғары Советының өсөнсө сессияһында [[Башҡортостандың дәүләт суверенитеты тураһында декларация|республиканың дәүләт суверенитеты тураһында Декларация]] ҡабул иткән [[БАССР-ҙың 12-се саҡырылыш Юғары Советы депутаттары исемлеге|Башҡорт АССР-ының 12-се саҡырылыш Юғары Советы]] депутаты<ref>Народные депутаты Республики Башкортостан. Двенадцатый созыв. — Уфа, Китап, 1994. — с. 104</ref>. * [[Илһамов Марат Әҡсән улы]] ([[8 апрель]] [[1934 йыл]]) — ғалим-инженер-механик, юғары мәктәп уҡытыусыһы. [[Рәсәй]] Фәндәр Академияһының мөхбир ағзаһы (1991), [[Башҡортостан Республикаһы Фәндәр Академияһы]] академигы (1998), физика-математика фәндәре докторы (1970), профессор (1972). Башҡортостандың (2003) һәм Татарстандың (2012) Фән һәм техника өлкәһендәге дәүләт премиялары лауреаты. [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1976), [[Дуҫлыҡ ордены (Рәсәй)|Дуҫлыҡ]] (1995), [[Салауат Юлаев (орден)|Салауат Юлаев ордендары]] (2004) кавалеры. * [[Мөслим Марат]] (тулы исеме — Мөслимов Минимулла Нәбиулла улы; [[10 май]] [[1909 йыл]] — [[17 август]] [[1975 йыл]]) — башҡорт шағиры, журналист, тәржемәсе. 1935 йылдан [[СССР Яҙыусылар союзы]] ағзаһы. 1‑се Бөтә Союз совет яҙыусылары съезы (Мәскәү, 1934) делегаты. * [[Муллағәләмов Марат Сабит улы]] (7 ноябрь 1930 йыл) — [[Совет Социалистик Республикалар Союзы|совет]], хужалыҡ, дәүләт эшмәкәре һәм сәйәсмән<ref>[https://www.bashinform.ru/news/781752-on-posvyatil-sebya-sluzheniyu-narodu-k-85-letiyu-marata-mullagalyamova/ Он посвятил себя служению народу (К 85-летию Марата Муллагалямова)]</ref> * [[Сәйетов Марат Шакир улы]] ([[2 май]] [[1934 йыл]]) — [[СССР|совет]] һәм [[КПСС|партия]] эшмәкәре, 1986 йылдан [[Ғ. Ғ. Ҡыуатов исемендәге Республика клиник дауаханаһы]]ның баш табибы, Башҡортостан Республикаһы Юғары Советының һаулыҡ һаҡлау, ветеран һәм инвалидтар эше буйынса комиссия ағзаһы. 1990 йылдың 11 октябрендә БАССР-ҙың уникенсе саҡырылыш Юғары Советының өсөнсө сессияһында [[Башҡортостандың дәүләт суверенитеты тураһында декларация|Башҡортостан Республикаһының Дәүләт суверенитеты тураһында Декларация]] ҡабул иткән [[БАССР-ҙың 12-се саҡырылыш Юғары Советы депутаттары исемлеге|Башҡорт АССР-ының 12-се саҡырылыш Юғары Советы]] депутаты. * [[Ҡунафин Марат Һәүбән улы]] ([[1 июнь]] [[1963 йыл]]) — хирург. Медицина фәндәре докторы һәм профессор (2001)<ref name="ҠУНАФИН Марат Һәүбән улы"> [{{БЭ2013|86147}}]</ref>. * [[Әбдрәхимов Марат Сулпан улы]] ([[29 март]] [[1970 йыл]]) — Рәсәй постановкалары «Кошки», «Mamma Mia!», «Красавица и Чудовище» мюзиклдарында төп актёр. * [[Нафиҡов Марат Зәки улы]] ([[22 февраль]] [[1948 йыл]]) — ғалим-инженер-механик, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Техник фәндәр докторы (2010), профессор. * [[Ҡорбанғәлиев Марат Шамил улы]] ([[26 май]] [[1949 йыл]] — 9 февраль 2022 йыл) — актёр. [[Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы|Башҡортостан Республикаһының халыҡ]] (2015) һәм [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған артисы|атҡаҙанған артисы]] (2006)<ref name="БЭ>{{БЭ2013|index.php/component/content/article/8-statya/15271-orban-liev-marat-shamil-uly|ҠОРБАНҒӘЛИЕВ Марат Шамил улы}}</ref>. * [[Рысбаев Марат Кашаф улы]] ([[8 март]] [[1933 йыл]] — [[29 апрель]] [[2015 йыл]]) — [[СССР|совет]], [[КПСС|партия]] һәм [[сәнәғәт]] эшмәкәре, 1990 йылдың 11 октябрендә БАССР-ҙың ун икенсе саҡырылыш Юғары Советының өсөнсө сессияһында [[Башҡортостандың дәүләт суверенитеты тураһында декларация|республиканың дәүләт суверенитеты тураһында Декларация]] ҡабул иткән [[БАССР-ҙың 12-се саҡырылыш Юғары Советы депутаттары исемлеге|Башҡорт АССР-ының 12-се саҡырылыш Юғары Советы]] депутаты<ref>Народные депутаты Республики Башкортостан. Двенадцатый созыв. — Уфа, Китап, 1994. — с. 104</ref>. * [[Баһауетдинов Марат Риф улы]] ([[24 июль]] [[1947]] йыл) — совет һәм хужалыҡ эшмәкәре, [[Башҡорт АССР-ы]]ның 12-се саҡырылыш Юғары Советы депутаты. * [[Даукаев Марат Фуат улы]] ([[12 сентябрь]] [[1952 йыл]]) — балет артисы, РСФСР-ҙың атҡаҙанған артисы (1983). Халыҡ‑ара балет артистары конкурсы (1972) һәм [[РСФСР]]‑ҙың М. И. Глинка исемендәге дәүләт премияһы (1977) лауреаты. * [[Хәмиҙуллин Мара́т Өмөтбай улы]] ([[2 ғинуар]] [[1936 йыл|1936]] — [[12 ғинуар]] [[2011 йыл|2011]]) — [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] ([[1985 йыл]]дың 22 июлендә бирелгән). * [[Шәмиғолов Марат Абдулла улы]] ([[1 август]] [[1926 йыл]] — [[15 май]] [[1981 йыл]]) — [[СССР|совет]] тренеры, [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. Спорт акробатикаһы буйынса [[РСФСР]]-ҙың атҡаҙанған тренеры, [[БАССР]]-ҙың атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (1976), Бөтә Союз категориялы спорт судьяһы. * [[Үтәшев Марат Мөхәр улы]] ([[1 ноябрь]] [[1938 йыл]]) — ғалим-юрист, политолог, партия органдары хеҙмәткәре һәм юғары мәктәп уҡытыусыһы. Юридик фәндәр кандидаты (1983), сәйәсәт фәндәр докторы (1996), профессор (1998). [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры (1976). * [[Янбаев Марат Салауат улы]] ([[10 апрель]] [[1947]]) — [[СССР]] һәм [[Рәсәй]] хужалыҡ эшмәкәре, «Хеҙмәт батырлығы өсөн» миҙалы кавалеры. 1990 йылдың 11 октябрендә [[Башҡорт АССР-ы]]ның ун икенсе саҡырылыш [[Башҡорт АССР-ы Юғары Советы|Юғары Советының]] өсөнсө сессияһында [[Башҡортостандың дәүләт суверенитеты тураһында декларация|республиканың дәүләт суверенитеты тураһында Декларация]] ҡабул иткән [[БАССР-ҙың 12-се саҡырылыш Юғары Советы депутаттары исемлеге|Башҡорт АССР-ының 12-се саҡырылыш Юғары Советы]] депутаты. * [[Муллағолов Марат Ғизетдин улы]] ([[20 март]] [[1940 йыл]] — [[29 август]] [[2012 йыл]]) — [[Рәсәй Совет Федератив Социалистик Республикаһы|РСФСР]]-ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы ([[1980]]), [[Башҡорт Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы|БАССР]]-ҙың атҡаҙанған уҡытыусыһы ([[1983]]), тарихсы-этнограф, фольклорсы, телсе, әҙәбиәтсе һәм яҙыусы, оҫта рәссам һәм фотограф, скульптор-дизайнер. * [[Сөләймәнов Марат Ноғман улы]] ([[5 апрель]] [[1957 йыл]] — [[6 ғинуар]] [[1996 йыл]]) — философ, социолог, философия фәндәре докторы ([[1991]]), профессор (1993) [[Рәсәй]] социаль фәндәр академияһы ағзаһы, [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре([[1995]]). * [[Фәйзуллин Марат Рәйес улы]] (Татурас) ({{lang-en|Marat Fayzullin (Taturas)}} ([[7 ноябрь]] [[1982]]) — Рәсәй музыканты, композитор һәм музыкаль продюсер, тауыш режиссёры. Рәсәй композиторҙары союзының йәштәр секцияһы ағзаһы. * [[Тойғонов Марсель Марат улы]] (19 декабрь 1970) — микробиолог. Медицина фәндәре докторы (2003), профессор (2005). * [[Фазлыев Марат Мөҙәрис улы]] ([[8 май]] [[1967 йыл]]) — [[фән|ғалим]]-терапевт, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 2002 йылдан Башҡортостан Республикаһы буйынса Эске эштәр министрлығының медицина‑санитария бүлеге госпитале начальнигы. Эске хеҙмәт подполковнигы. Медицина фәндәре докторы (2005), профессор (2006). * [[Мәһәҙиев Марат Шәриф улы]] ([[20 июль]] [[1962 йыл]]) — [[СССР|совет]] һәм [[КПСС|партия]] эшмәкәре, 1987—1990 йылдарҙа ВЛКСМ-дың Стәрлетатаҡ ҡала комитетының икенсе һәм беренсе секретары, Башҡортостан Республикаһы Юғары Советының йәштәр эштәре, физик культура һәм туризм буйынса комиссия рәйесе. 1990 йылдың 11 октябрендә БАССР-ҙың уникенсе саҡырылыш Юғары Советының өсөнсө сессияһында [[Башҡортостандың дәүләт суверенитеты тураһында декларация|республиканың дәүләт суверенитеты тураһында Декларация]] ҡабул иткән [[БАССР-ҙың 12-се саҡырылыш Юғары Советы депутаттары исемлеге|Башҡорт АССР-ының 12-се саҡырылыш Юғары Советы]] депутаты. * [[Янборисов Марат Хәбиб улы]] (1951—1.01.2021), [[фән|ғалим]]-[[тарих]]сы. 1975 йылдан [[Башҡорт дәүләт педагогия институты]] һәм [[М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1996 йылдан тарих һәм иҡтисад теорияһы, 2009—2020 йылдарҙа — БДПУ-ның Тарих һәм хоҡуҡ белеме институтының Ватан тарихы кафедраһы мөдире. Тарих фәндәре докторы (1994), профессор (1995). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның мәғариф отличнигы (1996), [[Рәсәй Федерацияһы]]ның почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (2007)<ref>[http://bash.bashenc.ru/index.php/component/content/article/8-statya/15492-yanbarisov-marat-kh-bib-uly Башҡорт энциклопедияһы — Янборисов Марат Хәбиб улы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210114143814/http://bash.bashenc.ru/index.php/component/content/article/8-statya/15492-yanbarisov-marat-kh-bib-uly |date=2021-01-14 }}{{V|12|01|2021}}</ref><ref>[https://www.bashinform.ru/news/1543364-v-ufe-skonchalsya-izvestnyy-istorik-professor-marat-yanborisov-/ В Уфе скончался известный историк, профессор Марат Янборисов. ИА «Башинформ», 2 января 2021 года]{{ref-ru}}{{V|12|01|2021}}</ref>. * [[Мырҙанов Марат Мырҙан улы]] (28.10.1937 — 25.09.2012) — ғалим-хирург, медицина фәндәре докторы ([[1990]]), профессор (1994). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (1995), СССР-ҙың һаулыҡ һаҡлау отличнигы ([[1987]]). * [[Ҡаранаев Марат Закир улы]] ([[1962]]) — Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған төҙөүсеһе. [[Башҡортостан Республикаһының Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] ([[2008]]) лауреаты — «Башҡортостан Республикаһының Конгресс-холл» күп функциялы бинаһын проектлау өсөн<ref>УКАЗ Президента РБ от 27.09.2008 N УП-532 «О ПРИСУЖДЕНИИ ГОСУДАРСТВЕННЫХ ПРЕМИЙ РЕСПУБЛИКИ БАШКОРТОСТАН ИМЕНИ САЛАВАТА ЮЛАЕВА 2008 ГОДА В ОБЛАСТИ ЛИТЕРАТУРЫ, ИСКУССТВА И АРХИТЕКТУРЫ» </ref><ref>Официальная публикация в СМИ: «Республика Башкортостан», № 189 (26673), 30.09.2008, «Ведомости Государственного Собрания — Курултая, Президента и Правительства Республики Башкортостан», 05.11.2008, № 21 (291), ст. 1240</ref>. [[2016 йыл]]дан алып — «БашНИИстрой» дәүләт унитар предприятиеһы институты директоры. * [[Мортазин Марат Фәхрислам улы]] ([[26 декабрь]] [[1957 йыл]]) — совет һәм Рәсәй ислам белгесе, тәржемәсе, университет уҡытыусыһы. Философия фәндәре кандидаты, РФА Донъя иҡтисады һәм халыҡ-ара мөнәсәбәттәр институтының (ИМЭМО) әйҙәүсе ғилми хеҙмәткәре<ref>{{Cite web|url=https://www.imemo.ru/?page_id=555&id=1783|title=Сведения о персоне|publisher=www.imemo.ru|lang=ru|accessdate=2017-09-29}}</ref> * [[Абдуллин Марат Мансур улы]] — техник фәндәр кандидаты, профессор. * [[Ишмияров Марат Хафиз улы]] ([[13 сентябрь]] [[1947 йыл|1947]] — Техник фәндәре кандидаты, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы, Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған эшҡыуары.(2002—2005) «[[Газпром Нефтехим Салауат|Газпром нефтехим салауат]]» ААЙ генераль директорының стратегик үҫеш мәсьәләләре буйынса кәңәшсеһе. * [[Абдуллин Марат Ибраһим улы]] — ([[ 1948 йыл]]дың [[16 октябрь|16 октябре]], [[СССР]], [[РСФСР]], [[БАССР]], [[Шаран районы]], [[Шаран]]) — химик, БДУ профессоры (1989), РФ Технология фәндәре Академияһы ағза-корреспонденты, химия фәндәре докторы (1988), Башҡортостандың атҡаҙанған фән эшмәкәре (2001) һәм мәғариф отличнигы (2004), РФ Юғары һөнәри мәғарифының почетлы хеҙмәткәре (2001), СССР уйлап табыусыһы (1981). * [[Гәрәев Марат Миңләхмәт улы]] ({{Тыуған көнө|23|7|1958}}) — совет һәм Рәсәй опера йырсыһы, тенор. [[Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған артисы]], Мәскәү гуманитар университетының вокал сәнғәте кафедраһы профессоры. * [[Ғиниәтуллин Марат Ғиндулла улы]] ([[1953 йыл]] [[8 март]]) — Рәсәй зоотехнигы. Ауыл хужалығы фәндәре докторы (1999), профессор (2006), 1989—1991 йылдарҙа умартасылыҡ [[Башҡортостанда умартасылыҡ|тармағы]] менән дан тотҡан Башҡортостан Республикаһында берҙән-бер — [[Башҡорт дәүләт аграр университеты|Башҡорт дәүләт аграр университетының]] умартасылыҡ кафедраһы мөдире<ref>[http://ufa.rusplt.ru/index/k_chemu_privelo_zakrytie_edinstvennoy_kafedry_pchelovodstva_v_Bashkirii-15900.html К чему привело закрытие единственной кафедры пчеловодства в Башкирии — Уфа]</ref>. * [[Кирәев Марат Солтан улы]] (1947—2006), хужалыҡ эшмәкәре, «Учалы-һөт» предприятиеһының 2000—2006 йылдарҙағы генераль директоры. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре. * [[Хисмәтуллин Марат Мәғәфүр улы]] (31.07.1938—21.02.2018), [[башҡорт]] [[СССР|совет]] һәм [[Рәсәй]] опера йырсыһы (баритон), режиссёр, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Башҡортостандың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре<ref>[http://xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/2-statya/957-khismatullin-marat-magafurovich.html Башкирская энциклопедия — Хисматуллин Марат Магафурович] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191224133303/http://xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/2-statya/957-khismatullin-marat-magafurovich.html |date=2019-12-24 }}{{ref-ru}}{{V|15|07|2018}}</ref>. * [[Ишмейәров Марат Хафиз улы]] (13.09.1947) — инженер-механик, иҡтисадсы, хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре. [[Газпром Нефтехим Салауат|«Салаватнефтеоргсинтез»]] (хәҙер [[Газпром Нефтехим Салауат]]) асыҡ акционерҙар йәмғиәтенең 2002—2005 йылдарҙағы генераль директоры. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның 3-сө саҡырылыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Техник фәндәр кандидаты (2005). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы (1999)<ref>[http://www.chem-vip.ru/index.php?t=main&s=0&m=100&a=1001&f=w&p=575 Ишмияров, Марат Хафизович. Химический журнал]{{ref-ru}}{{V|31|08|2017}}</ref>. * [[Кәримов Марат Фазыл улы]] (15.10.1939), ғалим-инженер-механик, юғары мәктәп эшмәкәре. 1988—1993 йылдарҙа [[Өфө нефть институты]]ның иҡтисад эштәре буйынса проректоры. Техник фәндәр докторы (1982), профессор (1984). Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған фән һәм техника эшмәкәре (1989), СССР‑ҙың Газ сәнәғәте министрлығы отличнигы (1973). И. М. Губкин исемендәге премия (1984), [[Вьетнам Социалистик Республикаһы]]ның «Vifotek» премияһы (2001) лауреаты. [[Афғанстан Республикаһы]]ның Хеҙмәт Даны ордены кавалеры (1989)<ref>[http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/8-statya/7276-k-rimov-marat-fazyl-uly Башҡортостан энциклопедияһы — Кәримов Марат Фазыл улы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190929150114/http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/8-statya/7276-k-rimov-marat-fazyl-uly |date=2019-09-29 }}{{V|29|09|2019}}</ref>. * [[Шәйҙуллин Марат Ғәвис улы]] (1931—16.04.2007), хужалыҡ эшмәкәре. 1969 йылдан «Башвостокнефтеразведка» тресының Ҡалтасы быраулау контораһы (артабан идаралығы) директоры, 1970—1995 йылдарҙа идаралыҡ начальнигы. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған нефтсеһе (1979), [[Рәсәй Федерацияһы]] Яғыулыҡ һәм энергетика министрлығының атҡаҙанған хеҙмәткәре (1994), СССР-ҙың почётлы нефтсеһе (1981). [[Октябрь Революцияһы ордены|Октябрь Революцияһы]] (1986), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1981) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1976) ордендары кавалеры<ref>[http://bash.bashenc.ru/index.php/component/content/article/8-statya/17120-sh-j-ullin-marat-vis-uly {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210112221126/http://bash.bashenc.ru/index.php/component/content/article/8-statya/17120-sh-j-ullin-marat-vis-uly |date=2021-01-12 }} Башҡорт энциклопедияһы — [Шәйҙуллин Марат Ғәвис улы]{{V|11|01|2021}}</ref>. * [[Хөсәйенов Марат Әсҡәт улы]] (15.05.1944—12.12.2016), хужалыҡ эшмәкәре. 1972—2008 йылдарҙа Өфөнәң Электр транспорты идаралығында яуаплы вазифаларҙа. Рәсәй Федерацияһының (2007) һәм Башҡортостан Республикаһының (2000) атҡаҙанған транспорт хеҙмәткәре, Рәсәй Федерацияһының почётлы транспорт хеҙмәткәре (2000)<ref>[http://баш.башкирская-энциклопедия.рф/index.php/component/content/article/8-statya/16232-kh-s-jenov-marat-s-t-uly Башҡорт энциклопедияһы — Хөсәйенов Марат Әсҡәт улы]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{V|13|05|2019}}</ref>. * [[Дәүләтшин Марат Булат улы]] (3.01.1951), хеҙмәт ветераны, ғалим-[[Инженерлыҡ эше|инженер]]-[[Төҙөлөш|төҙөүсе]]. Башҡортостан Республикаһы Торлаҡ төҙөлөшө фондының элекке генераль директоры. Башҡортостан Республикаһының 2-се саҡырылыш (1999—2003 йылдар) [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Техник фәндәр кандидаты. [[Рәсәй]]ҙең почётлы, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған төҙөүсеһе, хәрби төҙөлөш отличнигы<ref>[http://viperson.ru/people/davletshin-marat-bulatovich Давлетшин Марат Булатович — биография. Сайт Viperson]{{ref-ru}}{{V|30|12|2020}}</ref>. * [[Ғәлиев Марат Ғәлиәкбәр улы]] (1957), ғалим-хирург, республика онкология диспансерының бүлек мөдире, медицина фәндәре кандидаты. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның һәм Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы. * [[Нафиҡов Марат Абдрафиҡ улы]] (18.04.1928—18.07.1996), педагог-методист. 1985—1990 йылдарҙа [[Башҡорт АССР-ы]] Халыҡ мәғарифы министрлығы инспекторы, башҡорт мәктәптәренең I—IV синыфтары өсөн [[урыҫ теле]]нән дәреслектәр һәм уҡытыу-методик әсбаптар авторы. [[БАССР]] мәктәбенең атҡаҙанған уҡытыусыһы (1985), РСФСР‑ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1975), [[Башҡортостан]]дың мәғариф отличнигы (1994)<ref>[http://bashenc.online/ba/articles/89165/ Башҡорт энциклопедияһы — Нафиҡов Марат Абдрафиҡ улы]{{V|26|02|2021}} </ref>. * [[Ихсанов Марат Мөхәмәтдин улы]] (1941), [[мәғариф]] ветераны, йәмәғәтсе. 1975 йылдан [[Күгәрсен районы]] [[Ҡалдар]] урта мәктәбе уҡытыусыһы, 1980—2006 йылдарҙа — директоры. Күгәрсен район Советының элекке рәйесе. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған уҡытыусыһы, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның мәғариф отличнигы. * [[Ғибәҙуллин Марат Мулланур улы]] (1956), ғалим-хәрби табип. 1983 йылдан граждандар оборонаһы полкының ([[Ленинград]]) медицина хеҙмәте начальнигы; 1990 йылдан СССР Ҡораллы Көстәренең Көнбайыш төркөмө (Германия) полкының медицина хеҙмәте начальнигы; 1994 йылдан [[Санкт-Петербург]] Хәрби-топография училищеһының поликлиника начальнигы; 1997 йылдан Санкт-Петербург педиатрия медицина универстеты уҡытыусыһы. Медицина фәндәре кандидаты (2006), доцент (1997). * [[Әхмәтзарипов Марат Әғзәм улы]] (1956), дирижёр, [[музыка]]нт. 1996 йылдан (өҙөклөк менән) [[Башҡорт опера һәм балет театры]] дирижёры, бер үк ваҡытта 2002 йылдан хәҙерге [[Заһир Исмәғилев исемендәге Өфө дәүләт сәнғәт институты]] уҡытыусыһы, 2002—2010 йылдарҙа Милли симфоник оркестр (Өфө) дирижёры. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (2011). * [[Муллағәлләмов Марат Сабит улы]] (1930), [[КПСС|партия]], [[дәүләт]] һәм хужалыҡ органдары ветераны, йәмәғәт эшмәкәре. 1962 йылдан партия органдары хеҙмәткәре, 1965 йылдан — хеҙмәтсәндәр депутаттарының [[Стәрлетамаҡ]] ҡала Советы башҡарма комитеты рәйесе, 1979—1986 йылдарҙа Башҡорт АССР-ы Министрҙар Советы Рәйесе урынбаҫары; 1997—2015 йылдарҙа Республика һуғыш, хеҙмәт, Ҡораллы Көстәр һәм хоҡуҡ һаҡлау органдары ветерандары советы рәйесе. Башҡорт АССР-ының 8—12 се саҡырылыш [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған халыҡты социаль яҡлау хеҙмәткәре (2000), өс [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1971, 1976, 1981) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1966) ордендары, [[«Башҡортостан Республикаһында фиҙакәр хеҙмәте өсөн» отличие билдәһе]] (2010) кавалеры. Стәрлетамаҡ ҡалаһының почётлы гражданы<ref>[http://bash.bashenc.ru/index.php/component/content/article/8-statya/9674-mulla-l-mov-marat-sabit-uly Башҡортостан энциклопедияһы — Муллағәлләмов Марат Сабит улы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201125230552/http://bash.bashenc.ru/index.php/component/content/article/8-statya/9674-mulla-l-mov-marat-sabit-uly |date=2020-11-25 }}{{V|6|11|2020}}</ref>. * [[Сәйфуллин Марат Вәзих улы]] (1955), [[Башҡортостан Республикаһының Мостай Кәрим исемендәге Милли йәштәр театры]] актёры, [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған артисы. * Азаматов Марат Мостафа улы (1941—4.04.2002), [[СССР]] хоккейсыһы Һәм [[Рәсәй]] тренеры. РСФСР-ҙың атҡаҙанған тренеры (1978). * [[Минасов Марат Шамил улы]] (23.03.1951), дәүләт хеҙмәте ветераны. 1998 йылдан Башҡортостан Республикаһы иҡтисад министры урынбаҫары, 2007 йылдан — беренсе урынбаҫары. [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы]] (2003)<ref>[http://letopiswiki.ugatu.su/index.php?title=%D0%9C%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%BE%D0%B2_%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82_%D0%A8%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D0%BB%D1%8C%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87 Сайт УГАТУ «Годы и Люди» — Минасов Марат Шамильевич]{{ref-ru}}{{V|22|03|2021}}</ref>. * [[Миһранов Марат Ғәлихан улы]] (1955), ғалим-зоолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1997 йылдан хәҙерге [[М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университеты]]ның биоэкология һәм биология буйынса белем биреү кафедраһы мөдире. Биология фәндәре докторы (2000), профессор (2003). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре (2007) һәм мәғариф отличнигы (2002). Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. * [[Рәхимов Марат Науруз улы]] (1958), ғалим-химик‑технолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Техник фәндәр докторы (2000), профессор (2006). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Стәрлебаш районы]] Ибрай ауылынан. * Бәшәров Марат Ғалимжан улы — Рәсәй театр, кино, телевидение актёры һәм алып барыусы. Татарстан Республикаһының атҡаҙанған артисы (2012). Рәсәй Федерацияның Дәүләт премия лауреаты (2002). * Сафин Марат Мөбин улы — Рәсәй тенниссыһы, Рәсәйҙең атҡаҙанған спорт мастеры, 2016 йылдан Халыҡ-ара теннис даны залы ағзаһы. * Балаев Марат Сергей улы — Рәсәй ҡатнаш көрәш сәнғәт мастеры, ирекле көрәш буйынса спорт мастеры. 2016 йылдың декабренән 2018 йылдың майына тиклем ярым ауырлыҡ категорияһында Absolute Championship Berkut (АСВ) лигаһы чемпионы. * Измайлов Марат Наил улы — Рәсәй футболисы, ярым һаҡсы. * Солтанов Марат Абдыразак улы — ҡырғыҙ дәүләт эшмәкәре. Ҡырғыҙстан парламенты спикеры (2006 йылдың 2 мартында — 22 октябрендә). * Зарипов Марат Зиннур улы — Рәсәй профессиональ хоккейсыһы. == Башҡа мәғәнәләре == * Марат — 1921—1943 йылдарҙа «Петропавловск» совет Балтик флотында линкорҙың исеме. * «Марат» — Эстонияла 1926 йылда нигеҙләнгән һәм 2016 йылда ябылған трикотаж фабрикаһы. * Марат — [[Ҡырым]]дың Джанкой районында юҡҡа сыҡҡан ауыл. * Марат — [[Пенза өлкәһе]] Башмаков районындағы ауыл. == Сығанаҡтар == {{Исемдәр донъяһында}} == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} [[Категория:Башҡорт ир-ат исемдәре]] ele2bwj69ldts6u5csft0j3ljkblutn 1147720 1147704 2022-07-30T05:20:44Z Рөстәм Нурыев 43 /* Билдәле кешеләр */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Марат''' — [[Башҡорттар|башҡорт]] [[Башҡорт ир-ат исемдәре|ир-ат исеме]]. Башҡа халыҡтарҙа ла Марат исеме бар. == Этимология == Беренсе версия буйынса, Марат исеме ғәрәп теленән тәржемә иткәндә «көтөп алынған» тигәнде аңлата. Шулай уҡ икенсе тәржемә — «маҡсат, теләк»<ref>[https://kakzovut.ru/names/marat.html сайт Какзовут]</ref>. Икенсе версия буйынса, Марат исеме СССР-ҙа [[Жан-Поль Марат]]тың исеменән киң таралған. Ул интернациональ булып китә, бигерәк тә [[татарҙар]] араһында тарала<ref>[[Таңһылыу Күсимова]]. [https://www.bashklip.ru/site/kitap/isembashklip_ru.pdf Исемдәр донъяһында. Башҡорт исемдәре һүҙлеге, башҡорт һәм рус телдәрендә. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1991. — 192 бит.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180516203613/http://bashklip.ru/site/kitap/isembashklip_ru.pdf |date=2018-05-16 }}</ref>. == Билдәле кешеләр == * [[Абдуллин Марат Мансур улы]] — техник фәндәр кандидаты, профессор. * [[Азаматов Марат Мостафа улы]] ([[16 ноябрь]] [[1941 йыл]] — [[4 апрель]] [[2002 йыл]]) — [[СССР]] хоккейсыһы Һәм [[Рәсәй]] тренеры. * [[Аҙнабаев Марат Тәлғәт улы]] ([[1 февраль]] [[1939 йыл]]) — [[фән|ғалим]]-офтальмолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Баһауетдинов Марат Риф улы]] ([[24 июль]] [[1947]] йыл) — совет һәм хужалыҡ эшмәкәре. * [[Вәкилов Марат Ғәлимйән улы]] ([[9 декабрь]] [[1950 йыл]]) — хоҡуҡ белгесе, суд органдары ветераны. * [[Вәлиев Марат Дәүләт улы]] ([[5 сентябрь]] [[1943 йыл]]) — ғалим-инженер‑механик. * [[Ғафаров Марат Фазылтдин улы]] ([[30 июль]] [[1942 йыл]]) — уҡытыусы, тыуған яҡты өйрәнеүсе, журналист. * [[Даукаев Марат Фуат улы]] ([[12 сентябрь]] [[1952 йыл]]) — балет артисы. * [[Зәйнуллин Марат Вәли улы]] ([[5 ноябрь]] [[1935 йыл]] — [[13 май]] [[2016 йыл]]) — [[башҡорт теле]] белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы һәм эшмәкәре. * [[Илһамов Марат Әҡсән улы]] ([[8 апрель]] [[1934 йыл]]) — ғалим-инженер-механик, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Ишемғолов Марат Баязит улы]] ([[29 август]] [[1948 йыл]] — [[24 сентябрь]] [[2013 йыл]]) — хужалыҡ һәм дәүләт эшмәкәре. * [[Ишмияров Марат Хафиз улы]] ([[13 сентябрь]] [[1947 йыл|1947]] — эшҡыуар, ғалим, хужалыҡ эшмәкәре. * [[Йәмилов Марат Арыҫлан улы]] ([[23 ноябрь]] [[1938 йыл]] — [[2 ноябрь]] [[1996 йыл]]) — [[башҡорттар|башҡорт]] театр актёры. * [[Кәбиров Марат Миҙхәт улы]] ([[15 ғинуар]] [[1956 йыл]] — [[16 март]] [[2016 йыл]]) — [[спорт]]сы, тренер. * [[Кәбиров Марат Рәфил улы]] ([[23 август]] [[1970 йыл]]) — журналист, яҙыусы, шағир һәм сценарист. * [[Кәримов Марат Нәби улы]] ([[9 ғинуар]] [[1930 йыл]]) — шағир, тәржемәсе, журналист. * [[Ҡаранаев Марат Закир улы]] ([[1962]]) — төҙөүсе. * [[Ҡолшәрипов Марат Мәхмүт улы]] ([[7 ғинуар]] [[1941 йыл]]) — [[фән|ғалим]]-[[тарих]]сы, йәмәғәтсе. * [[Ҡорбанғәлиев Марат Шамил улы]] ([[26 май]] [[1949 йыл]] — 9 февраль 2022 йыл) — актёр. * [[Ҡунафин Марат Һәүбән улы]] ([[1 июнь]] [[1963 йыл]]) — хирург. * [[Латыпов Марат Мөьмин улы]] ([[15 апрель]] [[1958 йыл]]) — дәүләт хеҙмәткәре. * [[Маликов Марат Фәйзелҡадир улы]] ([[2 февраль]] [[1937 йыл]]) — ғалим-хоҡуҡ белгесе, юғары мәктәп эшмәкәре. * [[Минһажетдинов Марат Хәләф улы]] ([[18 май]] [[1934 йыл]] — [[2 июль]] [[1972 йыл]]) — башҡорт совет фольклорсыһы һәм әҙәбиәт белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Мирғәзәмов Марат Парис улы]] ([[26 февраль]] [[1942 йыл]]) — [[КПСС|партия]], дәүләт һәм хужалыҡ эшмәкәре. * [[Мортазин Марат Фәхрислам улы]] ([[26 декабрь]] [[1957 йыл]]) — совет һәм Рәсәй ислам белгесе, тәржемәсе, университет уҡытыусыһы. * [[Мөслим Марат]] (тулы исеме — Мөслимов Минимулла Нәбиулла улы; [[10 май]] [[1909 йыл]] — [[17 август]] [[1975 йыл]]) — башҡорт шағиры, журналист, тәржемәсе. * [[Муллағолов Марат Ғизетдин улы]] ([[20 март]] [[1940 йыл]] — [[29 август]] [[2012 йыл]]) — мәғариф хеҙмәткәре. * [[Муллағәләмов Марат Сабит улы]] (7 ноябрь 1930 йыл) — хужалыҡ, дәүләт эшмәкәре һәм сәйәсмән. * [[Мырҙанов Марат Мырҙан улы]] (28.10.1937 — 25.09.2012) — ғалим-хирург. * [[Мәһәҙиев Марат Шәриф улы]] ([[20 июль]] [[1962 йыл]]) — [[СССР|совет]] һәм [[КПСС|партия]] эшмәкәре. * [[Нафиҡов Марат Зәки улы]] ([[22 февраль]] [[1948 йыл]]) — ғалим-инженер-механик, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Рысбаев Марат Кашаф улы]] ([[8 март]] [[1933 йыл]] — [[29 апрель]] [[2015 йыл]]) — [[СССР|совет]], [[КПСС|партия]] һәм [[сәнәғәт]] эшмәкәре. * [[Сөләймәнов Марат Ноғман улы]] ([[5 апрель]] [[1957 йыл]] — [[6 ғинуар]] [[1996 йыл]]) — философ, социолог, ғалим. * [[Сәғитов Марат Усман улы]] ([[8 июль]] [[1925 йыл]] — [[15 ноябрь]] [[1988 йыл]]) — астроном-ғалим, гравиметрист, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Сәйетов Марат Шакир улы]] ([[2 май]] [[1934 йыл]]) — врач, [[СССР|совет]] һәм [[КПСС|партия]] эшмәкәре. * [[Тойғонов Марсель Марат улы]] (19 декабрь 1970) — микробиолог. Медицина фәндәре докторы (2003), профессор (2005). * [[Түләбаев Марат Сәйфулла улы]] [[18 ноябрь]] [[1939 йыл]]) — [[СССР|совет]], [[КПСС|партия]] һәм хужалыҡ эшмәкәре. * [[Үтәшев Марат Мөхәр улы]] ([[1 ноябрь]] [[1938 йыл]]) — ғалим-юрист, политолог, партия органдары хеҙмәткәре һәм юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Фазлыев Марат Мөҙәрис улы]] ([[8 май]] [[1967 йыл]]) — [[фән|ғалим]]-терапевт, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Фәйзуллин Марат Рәйес улы]] (Татурас) ({{lang-en|Marat Fayzullin (Taturas)}} ([[7 ноябрь]] [[1982]]) — Рәсәй музыканты, композитор һәм музыкаль продюсер, тауыш режиссёры. * [[Хәкимов Марат Нурый улы]] (1952) — дәүләт именлеге органдары ветераны, подполковник (1996). * [[Хәмиҙуллин Мара́т Өмөтбай улы]] ([[2 ғинуар]] [[1936 йыл|1936]] — [[12 ғинуар]] [[2011 йыл|2011]]) — [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] * [[Шәмиғолов Марат Абдулла улы]] ([[1 август]] [[1926 йыл]] — [[15 май]] [[1981 йыл]]) — [[СССР|совет]] тренеры. * [[Шәрипов Марат Сабит улы]] ([[1962 йыл]]) — йырсы, педагог, [[Татарстан Республикаһы]]ның халыҡ артисы ([[2010 йыл|2010]]). Филология фәндәре кандидаты ([[1988]]). * [[Әбдрәхимов Марат Сулпан улы]] ([[29 март]] [[1970 йыл]]) — актёр. * [[Юнысов Марат Сабир улы]] ([[18 март]] [[1940 йыл]]) — үзбәк һәм Рәсәй химик ғалимы. * [[Янбаев Марат Салауат улы]] ([[10 апрель]] [[1947]]) — [[СССР]] һәм [[Рәсәй]] хужалыҡ эшмәкәре. * [[Янборисов Марат Хәбиб улы]] (1951—1.01.2021), [[фән|ғалим]]-[[тарих]]сы. * [[Абдуллин Марат Ибраһим улы]] — ([[ 1948 йыл]]дың [[16 октябрь|16 октябре]], [[СССР]], [[РСФСР]], [[БАССР]], [[Шаран районы]], [[Шаран]]) — химик, БДУ профессоры (1989), РФ Технология фәндәре Академияһы ағза-корреспонденты, химия фәндәре докторы (1988), Башҡортостандың атҡаҙанған фән эшмәкәре (2001) һәм мәғариф отличнигы (2004), РФ Юғары һөнәри мәғарифының почетлы хеҙмәткәре (2001), СССР уйлап табыусыһы (1981). * [[Гәрәев Марат Миңләхмәт улы]] ({{Тыуған көнө|23|7|1958}}) — совет һәм Рәсәй опера йырсыһы, тенор. [[Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған артисы]], Мәскәү гуманитар университетының вокал сәнғәте кафедраһы профессоры. * [[Ғиниәтуллин Марат Ғиндулла улы]] ([[1953 йыл]] [[8 март]]) — Рәсәй зоотехнигы. Ауыл хужалығы фәндәре докторы (1999), профессор (2006), 1989—1991 йылдарҙа умартасылыҡ [[Башҡортостанда умартасылыҡ|тармағы]] менән дан тотҡан Башҡортостан Республикаһында берҙән-бер — [[Башҡорт дәүләт аграр университеты|Башҡорт дәүләт аграр университетының]] умартасылыҡ кафедраһы мөдире<ref>[http://ufa.rusplt.ru/index/k_chemu_privelo_zakrytie_edinstvennoy_kafedry_pchelovodstva_v_Bashkirii-15900.html К чему привело закрытие единственной кафедры пчеловодства в Башкирии — Уфа]</ref>. * [[Кирәев Марат Солтан улы]] (1947—2006), хужалыҡ эшмәкәре, «Учалы-һөт» предприятиеһының 2000—2006 йылдарҙағы генераль директоры. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре. * [[Хисмәтуллин Марат Мәғәфүр улы]] (31.07.1938—21.02.2018), [[башҡорт]] [[СССР|совет]] һәм [[Рәсәй]] опера йырсыһы (баритон), режиссёр, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Башҡортостандың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре<ref>[http://xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/2-statya/957-khismatullin-marat-magafurovich.html Башкирская энциклопедия — Хисматуллин Марат Магафурович] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191224133303/http://xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/2-statya/957-khismatullin-marat-magafurovich.html |date=2019-12-24 }}{{ref-ru}}{{V|15|07|2018}}</ref>. * [[Ишмейәров Марат Хафиз улы]] (13.09.1947) — инженер-механик, иҡтисадсы, хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре. [[Газпром Нефтехим Салауат|«Салаватнефтеоргсинтез»]] (хәҙер [[Газпром Нефтехим Салауат]]) асыҡ акционерҙар йәмғиәтенең 2002—2005 йылдарҙағы генераль директоры. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның 3-сө саҡырылыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Техник фәндәр кандидаты (2005). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы (1999)<ref>[http://www.chem-vip.ru/index.php?t=main&s=0&m=100&a=1001&f=w&p=575 Ишмияров, Марат Хафизович. Химический журнал]{{ref-ru}}{{V|31|08|2017}}</ref>. * [[Кәримов Марат Фазыл улы]] (15.10.1939), ғалим-инженер-механик, юғары мәктәп эшмәкәре. 1988—1993 йылдарҙа [[Өфө нефть институты]]ның иҡтисад эштәре буйынса проректоры. Техник фәндәр докторы (1982), профессор (1984). Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған фән һәм техника эшмәкәре (1989), СССР‑ҙың Газ сәнәғәте министрлығы отличнигы (1973). И. М. Губкин исемендәге премия (1984), [[Вьетнам Социалистик Республикаһы]]ның «Vifotek» премияһы (2001) лауреаты. [[Афғанстан Республикаһы]]ның Хеҙмәт Даны ордены кавалеры (1989)<ref>[http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/8-statya/7276-k-rimov-marat-fazyl-uly Башҡортостан энциклопедияһы — Кәримов Марат Фазыл улы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190929150114/http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/8-statya/7276-k-rimov-marat-fazyl-uly |date=2019-09-29 }}{{V|29|09|2019}}</ref>. * [[Шәйҙуллин Марат Ғәвис улы]] (1931—16.04.2007), хужалыҡ эшмәкәре. 1969 йылдан «Башвостокнефтеразведка» тресының Ҡалтасы быраулау контораһы (артабан идаралығы) директоры, 1970—1995 йылдарҙа идаралыҡ начальнигы. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған нефтсеһе (1979), [[Рәсәй Федерацияһы]] Яғыулыҡ һәм энергетика министрлығының атҡаҙанған хеҙмәткәре (1994), СССР-ҙың почётлы нефтсеһе (1981). [[Октябрь Революцияһы ордены|Октябрь Революцияһы]] (1986), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1981) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1976) ордендары кавалеры<ref>[http://bash.bashenc.ru/index.php/component/content/article/8-statya/17120-sh-j-ullin-marat-vis-uly {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210112221126/http://bash.bashenc.ru/index.php/component/content/article/8-statya/17120-sh-j-ullin-marat-vis-uly |date=2021-01-12 }} Башҡорт энциклопедияһы — [Шәйҙуллин Марат Ғәвис улы]{{V|11|01|2021}}</ref>. * [[Хөсәйенов Марат Әсҡәт улы]] (15.05.1944—12.12.2016), хужалыҡ эшмәкәре. 1972—2008 йылдарҙа Өфөнәң Электр транспорты идаралығында яуаплы вазифаларҙа. Рәсәй Федерацияһының (2007) һәм Башҡортостан Республикаһының (2000) атҡаҙанған транспорт хеҙмәткәре, Рәсәй Федерацияһының почётлы транспорт хеҙмәткәре (2000)<ref>[http://баш.башкирская-энциклопедия.рф/index.php/component/content/article/8-statya/16232-kh-s-jenov-marat-s-t-uly Башҡорт энциклопедияһы — Хөсәйенов Марат Әсҡәт улы]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{V|13|05|2019}}</ref>. * [[Дәүләтшин Марат Булат улы]] (3.01.1951), хеҙмәт ветераны, ғалим-[[Инженерлыҡ эше|инженер]]-[[Төҙөлөш|төҙөүсе]]. Башҡортостан Республикаһы Торлаҡ төҙөлөшө фондының элекке генераль директоры. Башҡортостан Республикаһының 2-се саҡырылыш (1999—2003 йылдар) [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Техник фәндәр кандидаты. [[Рәсәй]]ҙең почётлы, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған төҙөүсеһе, хәрби төҙөлөш отличнигы<ref>[http://viperson.ru/people/davletshin-marat-bulatovich Давлетшин Марат Булатович — биография. Сайт Viperson]{{ref-ru}}{{V|30|12|2020}}</ref>. * [[Ғәлиев Марат Ғәлиәкбәр улы]] (1957), ғалим-хирург, республика онкология диспансерының бүлек мөдире, медицина фәндәре кандидаты. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның һәм Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы. * [[Нафиҡов Марат Абдрафиҡ улы]] (18.04.1928—18.07.1996), педагог-методист. 1985—1990 йылдарҙа [[Башҡорт АССР-ы]] Халыҡ мәғарифы министрлығы инспекторы, башҡорт мәктәптәренең I—IV синыфтары өсөн [[урыҫ теле]]нән дәреслектәр һәм уҡытыу-методик әсбаптар авторы. [[БАССР]] мәктәбенең атҡаҙанған уҡытыусыһы (1985), РСФСР‑ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1975), [[Башҡортостан]]дың мәғариф отличнигы (1994)<ref>[http://bashenc.online/ba/articles/89165/ Башҡорт энциклопедияһы — Нафиҡов Марат Абдрафиҡ улы]{{V|26|02|2021}} </ref>. * [[Ихсанов Марат Мөхәмәтдин улы]] (1941), [[мәғариф]] ветераны, йәмәғәтсе. 1975 йылдан [[Күгәрсен районы]] [[Ҡалдар]] урта мәктәбе уҡытыусыһы, 1980—2006 йылдарҙа — директоры. Күгәрсен район Советының элекке рәйесе. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған уҡытыусыһы, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның мәғариф отличнигы. * [[Ғибәҙуллин Марат Мулланур улы]] (1956), ғалим-хәрби табип. 1983 йылдан граждандар оборонаһы полкының ([[Ленинград]]) медицина хеҙмәте начальнигы; 1990 йылдан СССР Ҡораллы Көстәренең Көнбайыш төркөмө (Германия) полкының медицина хеҙмәте начальнигы; 1994 йылдан [[Санкт-Петербург]] Хәрби-топография училищеһының поликлиника начальнигы; 1997 йылдан Санкт-Петербург педиатрия медицина универстеты уҡытыусыһы. Медицина фәндәре кандидаты (2006), доцент (1997). * [[Әхмәтзарипов Марат Әғзәм улы]] (1956), дирижёр, [[музыка]]нт. 1996 йылдан (өҙөклөк менән) [[Башҡорт опера һәм балет театры]] дирижёры, бер үк ваҡытта 2002 йылдан хәҙерге [[Заһир Исмәғилев исемендәге Өфө дәүләт сәнғәт институты]] уҡытыусыһы, 2002—2010 йылдарҙа Милли симфоник оркестр (Өфө) дирижёры. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (2011). * [[Муллағәлләмов Марат Сабит улы]] (1930), [[КПСС|партия]], [[дәүләт]] һәм хужалыҡ органдары ветераны, йәмәғәт эшмәкәре. 1962 йылдан партия органдары хеҙмәткәре, 1965 йылдан — хеҙмәтсәндәр депутаттарының [[Стәрлетамаҡ]] ҡала Советы башҡарма комитеты рәйесе, 1979—1986 йылдарҙа Башҡорт АССР-ы Министрҙар Советы Рәйесе урынбаҫары; 1997—2015 йылдарҙа Республика һуғыш, хеҙмәт, Ҡораллы Көстәр һәм хоҡуҡ һаҡлау органдары ветерандары советы рәйесе. Башҡорт АССР-ының 8—12 се саҡырылыш [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған халыҡты социаль яҡлау хеҙмәткәре (2000), өс [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1971, 1976, 1981) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1966) ордендары, [[«Башҡортостан Республикаһында фиҙакәр хеҙмәте өсөн» отличие билдәһе]] (2010) кавалеры. Стәрлетамаҡ ҡалаһының почётлы гражданы<ref>[http://bash.bashenc.ru/index.php/component/content/article/8-statya/9674-mulla-l-mov-marat-sabit-uly Башҡортостан энциклопедияһы — Муллағәлләмов Марат Сабит улы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201125230552/http://bash.bashenc.ru/index.php/component/content/article/8-statya/9674-mulla-l-mov-marat-sabit-uly |date=2020-11-25 }}{{V|6|11|2020}}</ref>. * [[Сәйфуллин Марат Вәзих улы]] (1955), [[Башҡортостан Республикаһының Мостай Кәрим исемендәге Милли йәштәр театры]] актёры, [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған артисы. * Азаматов Марат Мостафа улы (1941—4.04.2002), [[СССР]] хоккейсыһы Һәм [[Рәсәй]] тренеры. РСФСР-ҙың атҡаҙанған тренеры (1978). * [[Минасов Марат Шамил улы]] (23.03.1951), дәүләт хеҙмәте ветераны. 1998 йылдан Башҡортостан Республикаһы иҡтисад министры урынбаҫары, 2007 йылдан — беренсе урынбаҫары. [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы]] (2003)<ref>[http://letopiswiki.ugatu.su/index.php?title=%D0%9C%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%BE%D0%B2_%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82_%D0%A8%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D0%BB%D1%8C%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87 Сайт УГАТУ «Годы и Люди» — Минасов Марат Шамильевич]{{ref-ru}}{{V|22|03|2021}}</ref>. * [[Миһранов Марат Ғәлихан улы]] (1955), ғалим-зоолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1997 йылдан хәҙерге [[М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университеты]]ның биоэкология һәм биология буйынса белем биреү кафедраһы мөдире. Биология фәндәре докторы (2000), профессор (2003). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре (2007) һәм мәғариф отличнигы (2002). Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. * [[Рәхимов Марат Науруз улы]] (1958), ғалим-химик‑технолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Техник фәндәр докторы (2000), профессор (2006). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Стәрлебаш районы]] Ибрай ауылынан. * Бәшәров Марат Ғалимжан улы — Рәсәй театр, кино, телевидение актёры һәм алып барыусы. Татарстан Республикаһының атҡаҙанған артисы (2012). Рәсәй Федерацияның Дәүләт премия лауреаты (2002). * Сафин Марат Мөбин улы — Рәсәй тенниссыһы, Рәсәйҙең атҡаҙанған спорт мастеры, 2016 йылдан Халыҡ-ара теннис даны залы ағзаһы. * Балаев Марат Сергей улы — Рәсәй ҡатнаш көрәш сәнғәт мастеры, ирекле көрәш буйынса спорт мастеры. 2016 йылдың декабренән 2018 йылдың майына тиклем ярым ауырлыҡ категорияһында Absolute Championship Berkut (АСВ) лигаһы чемпионы. * Измайлов Марат Наил улы — Рәсәй футболисы, ярым һаҡсы. * Солтанов Марат Абдыразак улы — ҡырғыҙ дәүләт эшмәкәре. Ҡырғыҙстан парламенты спикеры (2006 йылдың 2 мартында — 22 октябрендә). * Зарипов Марат Зиннур улы — Рәсәй профессиональ хоккейсыһы. == Башҡа мәғәнәләре == * Марат — 1921—1943 йылдарҙа «Петропавловск» совет Балтик флотында линкорҙың исеме. * «Марат» — Эстонияла 1926 йылда нигеҙләнгән һәм 2016 йылда ябылған трикотаж фабрикаһы. * Марат — [[Ҡырым]]дың Джанкой районында юҡҡа сыҡҡан ауыл. * Марат — [[Пенза өлкәһе]] Башмаков районындағы ауыл. == Сығанаҡтар == {{Исемдәр донъяһында}} == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} [[Категория:Башҡорт ир-ат исемдәре]] 8ndli1w917n3hwmc61d5sq8g7pwlt9e 1147730 1147720 2022-07-30T05:51:57Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Марат''' — [[Башҡорттар|башҡорт]] [[Башҡорт ир-ат исемдәре|ир-ат исеме]]. Башҡа халыҡтарҙа ла Марат исеме бар. == Этимология == Беренсе версия буйынса, Марат исеме ғәрәп теленән тәржемә иткәндә «көтөп алынған» тигәнде аңлата. Шулай уҡ икенсе тәржемә — «маҡсат, теләк»<ref>[https://kakzovut.ru/names/marat.html сайт Какзовут]</ref>. Икенсе версия буйынса, Марат исеме СССР-ҙа [[Жан-Поль Марат]]тың исеменән киң таралған. Ул интернациональ булып китә, бигерәк тә [[татарҙар]] араһында тарала<ref>[[Таңһылыу Күсимова]]. [https://www.bashklip.ru/site/kitap/isembashklip_ru.pdf Исемдәр донъяһында. Башҡорт исемдәре һүҙлеге, башҡорт һәм рус телдәрендә. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1991. — 192 бит.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180516203613/http://bashklip.ru/site/kitap/isembashklip_ru.pdf |date=2018-05-16 }}</ref>. == Билдәле кешеләр == * [[Абдуллин Марат Ибраһим улы]] — (1948 йыл) — ғалим-химик, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Абдуллин Марат Мансур улы]] — техник фәндәр кандидаты, профессор. * [[Азаматов Марат Мостафа улы]] ([[16 ноябрь]] [[1941 йыл]] — [[4 апрель]] [[2002 йыл]]) — [[СССР]] хоккейсыһы Һәм [[Рәсәй]] тренеры. * [[Аҙнабаев Марат Тәлғәт улы]] ([[1 февраль]] [[1939 йыл]]) — [[фән|ғалим]]-офтальмолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Баһауетдинов Марат Риф улы]] ([[24 июль]] [[1947]] йыл) — совет һәм хужалыҡ эшмәкәре. * [[Вәкилов Марат Ғәлимйән улы]] ([[9 декабрь]] [[1950 йыл]]) — хоҡуҡ белгесе, суд органдары ветераны. * [[Вәлиев Марат Дәүләт улы]] ([[5 сентябрь]] [[1943 йыл]]) — ғалим-инженер‑механик. * [[Ғафаров Марат Фазылтдин улы]] ([[30 июль]] [[1942 йыл]]) — уҡытыусы, тыуған яҡты өйрәнеүсе, журналист. * [[Даукаев Марат Фуат улы]] ([[12 сентябрь]] [[1952 йыл]]) — балет артисы. * [[Зәйнуллин Марат Вәли улы]] ([[5 ноябрь]] [[1935 йыл]] — [[13 май]] [[2016 йыл]]) — [[башҡорт теле]] белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы һәм эшмәкәре. * [[Илһамов Марат Әҡсән улы]] ([[8 апрель]] [[1934 йыл]]) — ғалим-инженер-механик, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Ишемғолов Марат Баязит улы]] ([[29 август]] [[1948 йыл]] — [[24 сентябрь]] [[2013 йыл]]) — хужалыҡ һәм дәүләт эшмәкәре. * [[Ишмияров Марат Хафиз улы]] ([[13 сентябрь]] [[1947 йыл|1947]] — эшҡыуар, ғалим, хужалыҡ эшмәкәре. * [[Йәмилов Марат Арыҫлан улы]] ([[23 ноябрь]] [[1938 йыл]] — [[2 ноябрь]] [[1996 йыл]]) — [[башҡорттар|башҡорт]] театр актёры. * [[Кәбиров Марат Миҙхәт улы]] ([[15 ғинуар]] [[1956 йыл]] — [[16 март]] [[2016 йыл]]) — [[спорт]]сы, тренер. * [[Кәбиров Марат Рәфил улы]] ([[23 август]] [[1970 йыл]]) — журналист, яҙыусы, шағир һәм сценарист. * [[Кәримов Марат Нәби улы]] ([[9 ғинуар]] [[1930 йыл]]) — шағир, тәржемәсе, журналист. * [[Ҡаранаев Марат Закир улы]] ([[1962]]) — төҙөүсе. * [[Ҡолшәрипов Марат Мәхмүт улы]] ([[7 ғинуар]] [[1941 йыл]]) — [[фән|ғалим]]-[[тарих]]сы, йәмәғәтсе. * [[Ҡорбанғәлиев Марат Шамил улы]] ([[26 май]] [[1949 йыл]] — 9 февраль 2022 йыл) — актёр. * [[Ҡунафин Марат Һәүбән улы]] ([[1 июнь]] [[1963 йыл]]) — хирург. * [[Латыпов Марат Мөьмин улы]] ([[15 апрель]] [[1958 йыл]]) — дәүләт хеҙмәткәре. * [[Маликов Марат Фәйзелҡадир улы]] ([[2 февраль]] [[1937 йыл]]) — ғалим-хоҡуҡ белгесе, юғары мәктәп эшмәкәре. * [[Минһажетдинов Марат Хәләф улы]] ([[18 май]] [[1934 йыл]] — [[2 июль]] [[1972 йыл]]) — башҡорт совет фольклорсыһы һәм әҙәбиәт белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Мирғәзәмов Марат Парис улы]] ([[26 февраль]] [[1942 йыл]]) — [[КПСС|партия]], дәүләт һәм хужалыҡ эшмәкәре. * [[Мортазин Марат Фәхрислам улы]] ([[26 декабрь]] [[1957 йыл]]) — совет һәм Рәсәй ислам белгесе, тәржемәсе, университет уҡытыусыһы. * [[Мөслим Марат]] (тулы исеме — Мөслимов Минимулла Нәбиулла улы; [[10 май]] [[1909 йыл]] — [[17 август]] [[1975 йыл]]) — башҡорт шағиры, журналист, тәржемәсе. * [[Муллағолов Марат Ғизетдин улы]] ([[20 март]] [[1940 йыл]] — [[29 август]] [[2012 йыл]]) — мәғариф хеҙмәткәре. * [[Муллағәләмов Марат Сабит улы]] (7 ноябрь 1930 йыл) — хужалыҡ, дәүләт эшмәкәре һәм сәйәсмән. * [[Мырҙанов Марат Мырҙан улы]] (28.10.1937 — 25.09.2012) — ғалим-хирург. * [[Мәһәҙиев Марат Шәриф улы]] ([[20 июль]] [[1962 йыл]]) — [[СССР|совет]] һәм [[КПСС|партия]] эшмәкәре. * [[Нафиҡов Марат Зәки улы]] ([[22 февраль]] [[1948 йыл]]) — ғалим-инженер-механик, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Рысбаев Марат Кашаф улы]] ([[8 март]] [[1933 йыл]] — [[29 апрель]] [[2015 йыл]]) — [[СССР|совет]], [[КПСС|партия]] һәм [[сәнәғәт]] эшмәкәре. * [[Сөләймәнов Марат Ноғман улы]] ([[5 апрель]] [[1957 йыл]] — [[6 ғинуар]] [[1996 йыл]]) — философ, социолог, ғалим. * [[Сәғитов Марат Усман улы]] ([[8 июль]] [[1925 йыл]] — [[15 ноябрь]] [[1988 йыл]]) — астроном-ғалим, гравиметрист, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Сәйетов Марат Шакир улы]] ([[2 май]] [[1934 йыл]]) — врач, [[СССР|совет]] һәм [[КПСС|партия]] эшмәкәре. * [[Тойғонов Марсель Марат улы]] (19 декабрь 1970) — микробиолог. Медицина фәндәре докторы (2003), профессор (2005). * [[Түләбаев Марат Сәйфулла улы]] [[18 ноябрь]] [[1939 йыл]]) — [[СССР|совет]], [[КПСС|партия]] һәм хужалыҡ эшмәкәре. * [[Үтәшев Марат Мөхәр улы]] ([[1 ноябрь]] [[1938 йыл]]) — ғалим-юрист, политолог, партия органдары хеҙмәткәре һәм юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Фазлыев Марат Мөҙәрис улы]] ([[8 май]] [[1967 йыл]]) — [[фән|ғалим]]-терапевт, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Фәйзуллин Марат Рәйес улы]] (Татурас) ({{lang-en|Marat Fayzullin (Taturas)}} ([[7 ноябрь]] [[1982]]) — Рәсәй музыканты, композитор һәм музыкаль продюсер, тауыш режиссёры. * [[Хәкимов Марат Нурый улы]] (1952) — дәүләт именлеге органдары ветераны, подполковник (1996). * [[Хәмиҙуллин Мара́т Өмөтбай улы]] ([[2 ғинуар]] [[1936 йыл|1936]] — [[12 ғинуар]] [[2011 йыл|2011]]) — [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] * [[Шәмиғолов Марат Абдулла улы]] ([[1 август]] [[1926 йыл]] — [[15 май]] [[1981 йыл]]) — [[СССР|совет]] тренеры. * [[Шәрипов Марат Сабит улы]] ([[1962 йыл]]) — йырсы, педагог, [[Татарстан Республикаһы]]ның халыҡ артисы ([[2010 йыл|2010]]). Филология фәндәре кандидаты ([[1988]]). * [[Әбдрәхимов Марат Сулпан улы]] ([[29 март]] [[1970 йыл]]) — актёр. * [[Юнысов Марат Сабир улы]] ([[18 март]] [[1940 йыл]]) — үзбәк һәм Рәсәй химик ғалимы. * [[Янбаев Марат Салауат улы]] ([[10 апрель]] [[1947]]) — [[СССР]] һәм [[Рәсәй]] хужалыҡ эшмәкәре. * [[Янборисов Марат Хәбиб улы]] (1951—1.01.2021), [[фән|ғалим]]-[[тарих]]сы. * [[Гәрәев Марат Миңләхмәт улы]] ({{Тыуған көнө|23|7|1958}}) — совет һәм Рәсәй опера йырсыһы, тенор. [[Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған артисы]], Мәскәү гуманитар университетының вокал сәнғәте кафедраһы профессоры. * [[Ғиниәтуллин Марат Ғиндулла улы]] ([[1953 йыл]] [[8 март]]) — Рәсәй зоотехнигы. Ауыл хужалығы фәндәре докторы (1999), профессор (2006), 1989—1991 йылдарҙа умартасылыҡ [[Башҡортостанда умартасылыҡ|тармағы]] менән дан тотҡан Башҡортостан Республикаһында берҙән-бер — [[Башҡорт дәүләт аграр университеты|Башҡорт дәүләт аграр университетының]] умартасылыҡ кафедраһы мөдире<ref>[http://ufa.rusplt.ru/index/k_chemu_privelo_zakrytie_edinstvennoy_kafedry_pchelovodstva_v_Bashkirii-15900.html К чему привело закрытие единственной кафедры пчеловодства в Башкирии — Уфа]</ref>. * [[Кирәев Марат Солтан улы]] (1947—2006), хужалыҡ эшмәкәре, «Учалы-һөт» предприятиеһының 2000—2006 йылдарҙағы генераль директоры. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған ауыл хужалығы хеҙмәткәре. * [[Хисмәтуллин Марат Мәғәфүр улы]] (31.07.1938—21.02.2018), [[башҡорт]] [[СССР|совет]] һәм [[Рәсәй]] опера йырсыһы (баритон), режиссёр, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Башҡортостандың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре<ref>[http://xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/2-statya/957-khismatullin-marat-magafurovich.html Башкирская энциклопедия — Хисматуллин Марат Магафурович] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20191224133303/http://xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/2-statya/957-khismatullin-marat-magafurovich.html |date=2019-12-24 }}{{ref-ru}}{{V|15|07|2018}}</ref>. * [[Ишмейәров Марат Хафиз улы]] (13.09.1947) — инженер-механик, иҡтисадсы, хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре. [[Газпром Нефтехим Салауат|«Салаватнефтеоргсинтез»]] (хәҙер [[Газпром Нефтехим Салауат]]) асыҡ акционерҙар йәмғиәтенең 2002—2005 йылдарҙағы генераль директоры. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның 3-сө саҡырылыш [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Техник фәндәр кандидаты (2005). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы (1999)<ref>[http://www.chem-vip.ru/index.php?t=main&s=0&m=100&a=1001&f=w&p=575 Ишмияров, Марат Хафизович. Химический журнал]{{ref-ru}}{{V|31|08|2017}}</ref>. * [[Кәримов Марат Фазыл улы]] (15.10.1939), ғалим-инженер-механик, юғары мәктәп эшмәкәре. 1988—1993 йылдарҙа [[Өфө нефть институты]]ның иҡтисад эштәре буйынса проректоры. Техник фәндәр докторы (1982), профессор (1984). Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған фән һәм техника эшмәкәре (1989), СССР‑ҙың Газ сәнәғәте министрлығы отличнигы (1973). И. М. Губкин исемендәге премия (1984), [[Вьетнам Социалистик Республикаһы]]ның «Vifotek» премияһы (2001) лауреаты. [[Афғанстан Республикаһы]]ның Хеҙмәт Даны ордены кавалеры (1989)<ref>[http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/8-statya/7276-k-rimov-marat-fazyl-uly Башҡортостан энциклопедияһы — Кәримов Марат Фазыл улы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190929150114/http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/8-statya/7276-k-rimov-marat-fazyl-uly |date=2019-09-29 }}{{V|29|09|2019}}</ref>. * [[Шәйҙуллин Марат Ғәвис улы]] (1931—16.04.2007), хужалыҡ эшмәкәре. 1969 йылдан «Башвостокнефтеразведка» тресының Ҡалтасы быраулау контораһы (артабан идаралығы) директоры, 1970—1995 йылдарҙа идаралыҡ начальнигы. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған нефтсеһе (1979), [[Рәсәй Федерацияһы]] Яғыулыҡ һәм энергетика министрлығының атҡаҙанған хеҙмәткәре (1994), СССР-ҙың почётлы нефтсеһе (1981). [[Октябрь Революцияһы ордены|Октябрь Революцияһы]] (1986), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1981) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1976) ордендары кавалеры<ref>[http://bash.bashenc.ru/index.php/component/content/article/8-statya/17120-sh-j-ullin-marat-vis-uly {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210112221126/http://bash.bashenc.ru/index.php/component/content/article/8-statya/17120-sh-j-ullin-marat-vis-uly |date=2021-01-12 }} Башҡорт энциклопедияһы — [Шәйҙуллин Марат Ғәвис улы]{{V|11|01|2021}}</ref>. * [[Хөсәйенов Марат Әсҡәт улы]] (15.05.1944—12.12.2016), хужалыҡ эшмәкәре. 1972—2008 йылдарҙа Өфөнәң Электр транспорты идаралығында яуаплы вазифаларҙа. Рәсәй Федерацияһының (2007) һәм Башҡортостан Республикаһының (2000) атҡаҙанған транспорт хеҙмәткәре, Рәсәй Федерацияһының почётлы транспорт хеҙмәткәре (2000)<ref>[http://баш.башкирская-энциклопедия.рф/index.php/component/content/article/8-statya/16232-kh-s-jenov-marat-s-t-uly Башҡорт энциклопедияһы — Хөсәйенов Марат Әсҡәт улы]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}{{V|13|05|2019}}</ref>. * [[Дәүләтшин Марат Булат улы]] (3.01.1951), хеҙмәт ветераны, ғалим-[[Инженерлыҡ эше|инженер]]-[[Төҙөлөш|төҙөүсе]]. Башҡортостан Республикаһы Торлаҡ төҙөлөшө фондының элекке генераль директоры. Башҡортостан Республикаһының 2-се саҡырылыш (1999—2003 йылдар) [[Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай]] депутаты. Техник фәндәр кандидаты. [[Рәсәй]]ҙең почётлы, Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған төҙөүсеһе, хәрби төҙөлөш отличнигы<ref>[http://viperson.ru/people/davletshin-marat-bulatovich Давлетшин Марат Булатович — биография. Сайт Viperson]{{ref-ru}}{{V|30|12|2020}}</ref>. * [[Ғәлиев Марат Ғәлиәкбәр улы]] (1957), ғалим-хирург, республика онкология диспансерының бүлек мөдире, медицина фәндәре кандидаты. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның һәм Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы. * [[Нафиҡов Марат Абдрафиҡ улы]] (18.04.1928—18.07.1996), педагог-методист. 1985—1990 йылдарҙа [[Башҡорт АССР-ы]] Халыҡ мәғарифы министрлығы инспекторы, башҡорт мәктәптәренең I—IV синыфтары өсөн [[урыҫ теле]]нән дәреслектәр һәм уҡытыу-методик әсбаптар авторы. [[БАССР]] мәктәбенең атҡаҙанған уҡытыусыһы (1985), РСФСР‑ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1975), [[Башҡортостан]]дың мәғариф отличнигы (1994)<ref>[http://bashenc.online/ba/articles/89165/ Башҡорт энциклопедияһы — Нафиҡов Марат Абдрафиҡ улы]{{V|26|02|2021}} </ref>. * [[Ихсанов Марат Мөхәмәтдин улы]] (1941), [[мәғариф]] ветераны, йәмәғәтсе. 1975 йылдан [[Күгәрсен районы]] [[Ҡалдар]] урта мәктәбе уҡытыусыһы, 1980—2006 йылдарҙа — директоры. Күгәрсен район Советының элекке рәйесе. [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған уҡытыусыһы, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның мәғариф отличнигы. * [[Ғибәҙуллин Марат Мулланур улы]] (1956), ғалим-хәрби табип. 1983 йылдан граждандар оборонаһы полкының ([[Ленинград]]) медицина хеҙмәте начальнигы; 1990 йылдан СССР Ҡораллы Көстәренең Көнбайыш төркөмө (Германия) полкының медицина хеҙмәте начальнигы; 1994 йылдан [[Санкт-Петербург]] Хәрби-топография училищеһының поликлиника начальнигы; 1997 йылдан Санкт-Петербург педиатрия медицина универстеты уҡытыусыһы. Медицина фәндәре кандидаты (2006), доцент (1997). * [[Әхмәтзарипов Марат Әғзәм улы]] (1956), дирижёр, [[музыка]]нт. 1996 йылдан (өҙөклөк менән) [[Башҡорт опера һәм балет театры]] дирижёры, бер үк ваҡытта 2002 йылдан хәҙерге [[Заһир Исмәғилев исемендәге Өфө дәүләт сәнғәт институты]] уҡытыусыһы, 2002—2010 йылдарҙа Милли симфоник оркестр (Өфө) дирижёры. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (2011). * [[Муллағәлләмов Марат Сабит улы]] (1930), [[КПСС|партия]], [[дәүләт]] һәм хужалыҡ органдары ветераны, йәмәғәт эшмәкәре. 1962 йылдан партия органдары хеҙмәткәре, 1965 йылдан — хеҙмәтсәндәр депутаттарының [[Стәрлетамаҡ]] ҡала Советы башҡарма комитеты рәйесе, 1979—1986 йылдарҙа Башҡорт АССР-ы Министрҙар Советы Рәйесе урынбаҫары; 1997—2015 йылдарҙа Республика һуғыш, хеҙмәт, Ҡораллы Көстәр һәм хоҡуҡ һаҡлау органдары ветерандары советы рәйесе. Башҡорт АССР-ының 8—12 се саҡырылыш [[БАССР Юғары Советы|Юғары Советы]] депутаты. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған халыҡты социаль яҡлау хеҙмәткәре (2000), өс [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ]] (1971, 1976, 1981) һәм [[«Почёт Билдәһе» ордены|«Почёт Билдәһе»]] (1966) ордендары, [[«Башҡортостан Республикаһында фиҙакәр хеҙмәте өсөн» отличие билдәһе]] (2010) кавалеры. Стәрлетамаҡ ҡалаһының почётлы гражданы<ref>[http://bash.bashenc.ru/index.php/component/content/article/8-statya/9674-mulla-l-mov-marat-sabit-uly Башҡортостан энциклопедияһы — Муллағәлләмов Марат Сабит улы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20201125230552/http://bash.bashenc.ru/index.php/component/content/article/8-statya/9674-mulla-l-mov-marat-sabit-uly |date=2020-11-25 }}{{V|6|11|2020}}</ref>. * [[Сәйфуллин Марат Вәзих улы]] (1955), [[Башҡортостан Республикаһының Мостай Кәрим исемендәге Милли йәштәр театры]] актёры, [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған артисы. * Азаматов Марат Мостафа улы (1941—4.04.2002), [[СССР]] хоккейсыһы Һәм [[Рәсәй]] тренеры. РСФСР-ҙың атҡаҙанған тренеры (1978). * [[Минасов Марат Шамил улы]] (23.03.1951), дәүләт хеҙмәте ветераны. 1998 йылдан Башҡортостан Республикаһы иҡтисад министры урынбаҫары, 2007 йылдан — беренсе урынбаҫары. [[Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған иҡтисадсыһы]] (2003)<ref>[http://letopiswiki.ugatu.su/index.php?title=%D0%9C%D0%B8%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%BE%D0%B2_%D0%9C%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%82_%D0%A8%D0%B0%D0%BC%D0%B8%D0%BB%D1%8C%D0%B5%D0%B2%D0%B8%D1%87 Сайт УГАТУ «Годы и Люди» — Минасов Марат Шамильевич]{{ref-ru}}{{V|22|03|2021}}</ref>. * [[Миһранов Марат Ғәлихан улы]] (1955), ғалим-зоолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1997 йылдан хәҙерге [[М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университеты]]ның биоэкология һәм биология буйынса белем биреү кафедраһы мөдире. Биология фәндәре докторы (2000), профессор (2003). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған мәғариф хеҙмәткәре (2007) һәм мәғариф отличнигы (2002). Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. * [[Рәхимов Марат Науруз улы]] (1958), ғалим-химик‑технолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Техник фәндәр докторы (2000), профессор (2006). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Стәрлебаш районы]] Ибрай ауылынан. * Бәшәров Марат Ғалимжан улы — Рәсәй театр, кино, телевидение актёры һәм алып барыусы. Татарстан Республикаһының атҡаҙанған артисы (2012). Рәсәй Федерацияның Дәүләт премия лауреаты (2002). * Сафин Марат Мөбин улы — Рәсәй тенниссыһы, Рәсәйҙең атҡаҙанған спорт мастеры, 2016 йылдан Халыҡ-ара теннис даны залы ағзаһы. * Балаев Марат Сергей улы — Рәсәй ҡатнаш көрәш сәнғәт мастеры, ирекле көрәш буйынса спорт мастеры. 2016 йылдың декабренән 2018 йылдың майына тиклем ярым ауырлыҡ категорияһында Absolute Championship Berkut (АСВ) лигаһы чемпионы. * Измайлов Марат Наил улы — Рәсәй футболисы, ярым һаҡсы. * Солтанов Марат Абдыразак улы — ҡырғыҙ дәүләт эшмәкәре. Ҡырғыҙстан парламенты спикеры (2006 йылдың 2 мартында — 22 октябрендә). * Зарипов Марат Зиннур улы — Рәсәй профессиональ хоккейсыһы. == Башҡа мәғәнәләре == * Марат — 1921—1943 йылдарҙа «Петропавловск» совет Балтик флотында линкорҙың исеме. * «Марат» — Эстонияла 1926 йылда нигеҙләнгән һәм 2016 йылда ябылған трикотаж фабрикаһы. * Марат — [[Ҡырым]]дың Джанкой районында юҡҡа сыҡҡан ауыл. * Марат — [[Пенза өлкәһе]] Башмаков районындағы ауыл. == Сығанаҡтар == {{Исемдәр донъяһында}} == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} [[Категория:Башҡорт ир-ат исемдәре]] gd1g5aoall1lxx9n5gkmw4hk4zl2for 1147755 1147730 2022-07-30T08:51:24Z Рөстәм Нурыев 43 /* Билдәле кешеләр */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Марат''' — [[Башҡорттар|башҡорт]] [[Башҡорт ир-ат исемдәре|ир-ат исеме]]. Башҡа халыҡтарҙа ла Марат исеме бар. == Этимология == Беренсе версия буйынса, Марат исеме ғәрәп теленән тәржемә иткәндә «көтөп алынған» тигәнде аңлата. Шулай уҡ икенсе тәржемә — «маҡсат, теләк»<ref>[https://kakzovut.ru/names/marat.html сайт Какзовут]</ref>. Икенсе версия буйынса, Марат исеме СССР-ҙа [[Жан-Поль Марат]]тың исеменән киң таралған. Ул интернациональ булып китә, бигерәк тә [[татарҙар]] араһында тарала<ref>[[Таңһылыу Күсимова]]. [https://www.bashklip.ru/site/kitap/isembashklip_ru.pdf Исемдәр донъяһында. Башҡорт исемдәре һүҙлеге, башҡорт һәм рус телдәрендә. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1991. — 192 бит.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180516203613/http://bashklip.ru/site/kitap/isembashklip_ru.pdf |date=2018-05-16 }}</ref>. == Билдәле кешеләр == * [[Абдуллин Марат Ибраһим улы]] — (1948 йыл) — ғалим-химик, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Абдуллин Марат Мансур улы]] — техник фәндәр кандидаты, профессор. * [[Азаматов Марат Мостафа улы]] (1941—2002), [[СССР]] хоккейсыһы Һәм [[Рәсәй]] тренеры. * [[Аҙнабаев Марат Тәлғәт улы]] ([[1 февраль]] [[1939 йыл]]) — [[фән|ғалим]]-офтальмолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Балаев Марат Сергеевич]] — көрәшсе, Рәсәй ҡатнаш көрәш сәнғәте мастеры, ирекле көрәш буйынса спорт мастеры. * [[Баһауетдинов Марат Риф улы]] ([[24 июль]] [[1947]] йыл) — совет һәм хужалыҡ эшмәкәре. * [[Бәшәров Марат Ғәлимйән улы]] — Рәсәй театр, кино, телевидение актёры һәм алып барыусы. * [[Вәкилов Марат Ғәлимйән улы]] ([[9 декабрь]] [[1950 йыл]]) — хоҡуҡ белгесе, суд органдары ветераны. * [[Вәлиев Марат Дәүләт улы]] ([[5 сентябрь]] [[1943 йыл]]) — ғалим-инженер‑механик. * [[Гәрәев Марат Миңләхмәт улы]] (1958) — совет һәм Рәсәй опера йырсыһы, тенор. * [[Ғафаров Марат Фазылтдин улы]] ([[30 июль]] [[1942 йыл]]) — уҡытыусы, тыуған яҡты өйрәнеүсе, журналист. * [[Ғибәҙуллин Марат Мулланур улы]] (1956), ғалим-хәрби табип. * [[Ғиниәтуллин Марат Ғиндулла улы]] (1953) — Рәсәй зоотехнигы, ғалим, юғары мәктп уҡытыусыһы. * [[Ғәлиев Марат Ғәлиәкбәр улы]] (1957) — табиб, ғалим-хирург. * [[Даукаев Марат Фуат улы]] ([[12 сентябрь]] [[1952 йыл]]) — балет артисы. * [[Дәүләтшин Марат Булат улы]] (1951) — хеҙмәт ветераны, ғалим-инженер-төҙөүсе. * [[Зарипов Марат Зиннур улы]] — Рәсәй профессиональ хоккейсыһы. * [[Зәйнуллин Марат Вәли улы]] ([[5 ноябрь]] [[1935 йыл]] — [[13 май]] [[2016 йыл]]) — [[башҡорт теле]] белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы һәм эшмәкәре. * [[Измайлов Марат Наил улы]] — Рәсәй футболисы, ярым һаҡсы. * [[Илһамов Марат Әҡсән улы]] ([[8 апрель]] [[1934 йыл]]) — ғалим-инженер-механик, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Ишмейәров Марат Хафиз улы]] (1947) — инженер-механик, иҡтисадсы, хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре. * [[Ишемғолов Марат Баязит улы]] ([[29 август]] [[1948 йыл]] — [[24 сентябрь]] [[2013 йыл]]) — хужалыҡ һәм дәүләт эшмәкәре. * [[Ихсанов Марат Мөхәмәтдин улы]] (1941), [[мәғариф]] ветераны, йәмәғәтсе. * [[Йәмилов Марат Арыҫлан улы]] ([[23 ноябрь]] [[1938 йыл]] — [[2 ноябрь]] [[1996 йыл]]) — [[башҡорттар|башҡорт]] театр актёры. * [[Кирәев Марат Солтан улы]] (1947—2006), хужалыҡ эшмәкәре * [[Кәбиров Марат Миҙхәт улы]] ([[15 ғинуар]] [[1956 йыл]] — [[16 март]] [[2016 йыл]]) — [[спорт]]сы, тренер. * [[Кәбиров Марат Рәфил улы]] ([[23 август]] [[1970 йыл]]) — журналист, яҙыусы, шағир һәм сценарист. * [[Кәримов Марат Нәби улы]] ([[9 ғинуар]] [[1930 йыл]]) — шағир, тәржемәсе, журналист. * [[Кәримов Марат Фазыл улы]] (15.10.1939), ғалим-инженер-механик, юғары мәктәп эшмәкәре. * [[Ҡаранаев Марат Закир улы]] ([[1962]]) — төҙөүсе. * [[Ҡолшәрипов Марат Мәхмүт улы]] ([[7 ғинуар]] [[1941 йыл]]) — [[фән|ғалим]]-[[тарих]]сы, йәмәғәтсе. * [[Ҡорбанғәлиев Марат Шамил улы]] ([[26 май]] [[1949 йыл]] — 9 февраль 2022 йыл) — актёр. * [[Ҡунафин Марат Һәүбән улы]] ([[1 июнь]] [[1963 йыл]]) — хирург. * [[Латыпов Марат Мөьмин улы]] ([[15 апрель]] [[1958 йыл]]) — дәүләт хеҙмәткәре. * [[Маликов Марат Фәйзелҡадир улы]] ([[2 февраль]] [[1937 йыл]]) — ғалим-хоҡуҡ белгесе, юғары мәктәп эшмәкәре. * [[Минасов Марат Шамил улы]] (1951), иҡтисадсы, дәүләт хеҙмәте ветераны. * [[Минһажетдинов Марат Хәләф улы]] ([[18 май]] [[1934 йыл]] — [[2 июль]] [[1972 йыл]]) — башҡорт совет фольклорсыһы һәм әҙәбиәт белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Мирғәзәмов Марат Парис улы]] ([[26 февраль]] [[1942 йыл]]) — [[КПСС|партия]], дәүләт һәм хужалыҡ эшмәкәре. * [[Миһранов Марат Ғәлихан улы]] (1955), ғалим-зоолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Мортазин Марат Фәхрислам улы]] ([[26 декабрь]] [[1957 йыл]]) — совет һәм Рәсәй ислам белгесе, тәржемәсе, университет уҡытыусыһы. * [[Мөслим Марат]] (тулы исеме — Мөслимов Минимулла Нәбиулла улы; [[10 май]] [[1909 йыл]] — [[17 август]] [[1975 йыл]]) — башҡорт шағиры, журналист, тәржемәсе. * [[Муллағолов Марат Ғизетдин улы]] ([[20 март]] [[1940 йыл]] — [[29 август]] [[2012 йыл]]) — мәғариф хеҙмәткәре. * [[Муллағәләмов Марат Сабит улы]] (7 ноябрь 1930 йыл) — хужалыҡ, дәүләт эшмәкәре һәм сәйәсмән. * [[Муллағәлләмов Марат Сабит улы]] (1930), [[КПСС|партия]], [[дәүләт]] һәм хужалыҡ органдары ветераны, йәмәғәт эшмәкәре. * [[Мырҙанов Марат Мырҙан улы]] (28.10.1937 — 25.09.2012) — ғалим-хирург. * [[Мәһәҙиев Марат Шәриф улы]] ([[20 июль]] [[1962 йыл]]) — [[СССР|совет]] һәм [[КПСС|партия]] эшмәкәре. * [[Нафиҡов Марат Абдрафиҡ улы]] (18.04.1928—18.07.1996), педагог-методист. * [[Нафиҡов Марат Зәки улы]] ([[22 февраль]] [[1948 йыл]]) — ғалим-инженер-механик, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Рысбаев Марат Кашаф улы]] ([[8 март]] [[1933 йыл]] — [[29 апрель]] [[2015 йыл]]) — [[СССР|совет]], [[КПСС|партия]] һәм [[сәнәғәт]] эшмәкәре. * [[Рәхимов Марат Науруз улы]] (1958), ғалим-химик‑технолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Сафин Марат Мөбин улы]] — Рәсәй тенниссыһы, Рәсәйҙең атҡаҙанған спорт мастеры. * [[Солтанов Марат Абдыразак улы]] — ҡырғыҙ дәүләт эшмәкәре. * [[Сөләймәнов Марат Ноғман улы]] ([[5 апрель]] [[1957 йыл]] — [[6 ғинуар]] [[1996 йыл]]) — философ, социолог, ғалим. * [[Сәғитов Марат Усман улы]] ([[8 июль]] [[1925 йыл]] — [[15 ноябрь]] [[1988 йыл]]) — астроном-ғалим, гравиметрист, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Сәйетов Марат Шакир улы]] ([[2 май]] [[1934 йыл]]) — врач, [[СССР|совет]] һәм [[КПСС|партия]] эшмәкәре. * [[Сәйфуллин Марат Вәзих улы]] (1955), театр актёры. * [[Тойғонов Марсель Марат улы]] (19 декабрь 1970) — микробиолог. Медицина фәндәре докторы (2003), профессор (2005). * [[Түләбаев Марат Сәйфулла улы]] [[18 ноябрь]] [[1939 йыл]]) — [[СССР|совет]], [[КПСС|партия]] һәм хужалыҡ эшмәкәре. * [[Үтәшев Марат Мөхәр улы]] ([[1 ноябрь]] [[1938 йыл]]) — ғалим-юрист, политолог, партия органдары хеҙмәткәре һәм юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Фазлыев Марат Мөҙәрис улы]] ([[8 май]] [[1967 йыл]]) — [[фән|ғалим]]-терапевт, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Фәйзуллин Марат Рәйес улы]] (Татурас) ({{lang-en|Marat Fayzullin (Taturas)}} ([[7 ноябрь]] [[1982]]) — Рәсәй музыканты, композитор һәм музыкаль продюсер, тауыш режиссёры. * [[Хисмәтуллин Марат Мәғәфүр улы]] (1938—2018) — опера йырсыһы (баритон), режиссёр, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Хөсәйенов Марат Әсҡәт улы]] (1944—2016) — хужалыҡ эшмәкәре. * [[Хәкимов Марат Нурый улы]] (1952) — дәүләт именлеге органдары ветераны, подполковник (1996). * [[Хәмиҙуллин Мара́т Өмөтбай улы]] ([[2 ғинуар]] [[1936 йыл|1936]] — [[12 ғинуар]] [[2011 йыл|2011]]) — [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]]. * [[Шәйҙуллин Марат Ғәвис улы]] (1931—2007) — хужалыҡ эшмәкәре. * [[Шәмиғолов Марат Абдулла улы]] ([[1 август]] [[1926 йыл]] — [[15 май]] [[1981 йыл]]) — [[СССР|совет]] тренеры. * [[Шәрипов Марат Сабит улы]] ([[1962 йыл]]) — йырсы, педагог, [[Татарстан Республикаһы]]ның халыҡ артисы ([[2010 йыл|2010]]). Филология фәндәре кандидаты ([[1988]]). * [[Әбдрәхимов Марат Сулпан улы]] ([[29 март]] [[1970 йыл]]) — актёр. * [[Әхмәтзарипов Марат Әғзәм улы]] (1956), дирижёр, [[музыка]]нт. * [[Юнысов Марат Сабир улы]] ([[18 март]] [[1940 йыл]]) — үзбәк һәм Рәсәй химик ғалимы. * [[Янбаев Марат Салауат улы]] ([[10 апрель]] [[1947]]) — [[СССР]] һәм [[Рәсәй]] хужалыҡ эшмәкәре. * [[Янборисов Марат Хәбиб улы]] (1951—1.01.2021), [[фән|ғалим]]-[[тарих]]сы. == Башҡа мәғәнәләре == * Марат — 1921—1943 йылдарҙа «Петропавловск» совет Балтик флотында линкорҙың исеме. * «Марат» — Эстонияла 1926 йылда нигеҙләнгән һәм 2016 йылда ябылған трикотаж фабрикаһы. * Марат — [[Ҡырым]]дың Джанкой районында юҡҡа сыҡҡан ауыл. * Марат — [[Пенза өлкәһе]] Башмаков районындағы ауыл. == Сығанаҡтар == {{Исемдәр донъяһында}} == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} [[Категория:Башҡорт ир-ат исемдәре]] ge6uri9mtl6dr5c317jf1bkjlvuxmli 1147756 1147755 2022-07-30T08:54:34Z Рөстәм Нурыев 43 /* Билдәле кешеләр */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Марат''' — [[Башҡорттар|башҡорт]] [[Башҡорт ир-ат исемдәре|ир-ат исеме]]. Башҡа халыҡтарҙа ла Марат исеме бар. == Этимология == Беренсе версия буйынса, Марат исеме ғәрәп теленән тәржемә иткәндә «көтөп алынған» тигәнде аңлата. Шулай уҡ икенсе тәржемә — «маҡсат, теләк»<ref>[https://kakzovut.ru/names/marat.html сайт Какзовут]</ref>. Икенсе версия буйынса, Марат исеме СССР-ҙа [[Жан-Поль Марат]]тың исеменән киң таралған. Ул интернациональ булып китә, бигерәк тә [[татарҙар]] араһында тарала<ref>[[Таңһылыу Күсимова]]. [https://www.bashklip.ru/site/kitap/isembashklip_ru.pdf Исемдәр донъяһында. Башҡорт исемдәре һүҙлеге, башҡорт һәм рус телдәрендә. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1991. — 192 бит.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180516203613/http://bashklip.ru/site/kitap/isembashklip_ru.pdf |date=2018-05-16 }}</ref>. == Билдәле кешеләр == * [[Абдуллин Марат Ибраһим улы]] — (1948 йыл) — ғалим-химик, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Абдуллин Марат Мансур улы]] — техник фәндәр кандидаты, профессор. * [[Азаматов Марат Мостафа улы]] (1941—2002), [[СССР]] хоккейсыһы Һәм [[Рәсәй]] тренеры. * [[Аҙнабаев Марат Тәлғәт улы]] ([[1 февраль]] [[1939 йыл]]) — [[фән|ғалим]]-офтальмолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Балаев Марат Сергеевич]] — көрәшсе, Рәсәй ҡатнаш көрәш сәнғәте мастеры, ирекле көрәш буйынса спорт мастеры. * [[Баһауетдинов Марат Риф улы]] ([[24 июль]] [[1947]] йыл) — совет һәм хужалыҡ эшмәкәре. * [[Бәшәров Марат Ғәлимйән улы]] — Рәсәй театр, кино, телевидение актёры һәм алып барыусы. * [[Вәкилов Марат Ғәлимйән улы]] ([[9 декабрь]] [[1950 йыл]]) — хоҡуҡ белгесе, суд органдары ветераны. * [[Вәлиев Марат Дәүләт улы]] ([[5 сентябрь]] [[1943 йыл]]) — ғалим-инженер‑механик. * [[Гәрәев Марат Миңләхмәт улы]] (1958) — совет һәм Рәсәй опера йырсыһы, тенор. * [[Ғафаров Марат Фазылтдин улы]] ([[30 июль]] [[1942 йыл]]) — уҡытыусы, тыуған яҡты өйрәнеүсе, журналист. * [[Ғибәҙуллин Марат Мулланур улы]] (1956), ғалим-хәрби табип. * [[Ғиниәтуллин Марат Ғиндулла улы]] (1953) — Рәсәй зоотехнигы, ғалим, юғары мәктп уҡытыусыһы. * [[Ғәлиев Марат Ғәлиәкбәр улы]] (1957) — табиб, ғалим-хирург. * [[Даукаев Марат Фуат улы]] ([[12 сентябрь]] [[1952 йыл]]) — балет артисы. * [[Дәүләтшин Марат Булат улы]] (1951) — хеҙмәт ветераны, ғалим-инженер-төҙөүсе. * [[Зарипов Марат Зиннур улы]] — Рәсәй профессиональ хоккейсыһы. * [[Зәйнуллин Марат Вәли улы]] ([[5 ноябрь]] [[1935 йыл]] — [[13 май]] [[2016 йыл]]) — [[башҡорт теле]] белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы һәм эшмәкәре. * [[Измайлов Марат Наил улы]] — Рәсәй футболисы, ярым һаҡсы. * [[Илһамов Марат Әҡсән улы]] ([[8 апрель]] [[1934 йыл]]) — ғалим-инженер-механик, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Ишемғолов Марат Баязит улы]] ([[29 август]] [[1948 йыл]] — [[24 сентябрь]] [[2013 йыл]]) — хужалыҡ һәм дәүләт эшмәкәре. * [[Ишмияәров Марат Хафиз улы]] (1947) — инженер-механик, иҡтисадсы, хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре. * [[Ихсанов Марат Мөхәмәтдин улы]] (1941), [[мәғариф]] ветераны, йәмәғәтсе. * [[Йәмилов Марат Арыҫлан улы]] ([[23 ноябрь]] [[1938 йыл]] — [[2 ноябрь]] [[1996 йыл]]) — [[башҡорттар|башҡорт]] театр актёры. * [[Кирәев Марат Солтан улы]] (1947—2006), хужалыҡ эшмәкәре * [[Кәбиров Марат Миҙхәт улы]] ([[15 ғинуар]] [[1956 йыл]] — [[16 март]] [[2016 йыл]]) — [[спорт]]сы, тренер. * [[Кәбиров Марат Рәфил улы]] ([[23 август]] [[1970 йыл]]) — журналист, яҙыусы, шағир һәм сценарист. * [[Кәримов Марат Нәби улы]] ([[9 ғинуар]] [[1930 йыл]]) — шағир, тәржемәсе, журналист. * [[Кәримов Марат Фазыл улы]] (15.10.1939), ғалим-инженер-механик, юғары мәктәп эшмәкәре. * [[Ҡаранаев Марат Закир улы]] ([[1962]]) — төҙөүсе. * [[Ҡолшәрипов Марат Мәхмүт улы]] ([[7 ғинуар]] [[1941 йыл]]) — [[фән|ғалим]]-[[тарих]]сы, йәмәғәтсе. * [[Ҡорбанғәлиев Марат Шамил улы]] ([[26 май]] [[1949 йыл]] — 9 февраль 2022 йыл) — актёр. * [[Ҡунафин Марат Һәүбән улы]] ([[1 июнь]] [[1963 йыл]]) — хирург. * [[Латыпов Марат Мөьмин улы]] ([[15 апрель]] [[1958 йыл]]) — дәүләт хеҙмәткәре. * [[Маликов Марат Фәйзелҡадир улы]] ([[2 февраль]] [[1937 йыл]]) — ғалим-хоҡуҡ белгесе, юғары мәктәп эшмәкәре. * [[Минасов Марат Шамил улы]] (1951), иҡтисадсы, дәүләт хеҙмәте ветераны. * [[Минһажетдинов Марат Хәләф улы]] ([[18 май]] [[1934 йыл]] — [[2 июль]] [[1972 йыл]]) — башҡорт совет фольклорсыһы һәм әҙәбиәт белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Мирғәзәмов Марат Парис улы]] ([[26 февраль]] [[1942 йыл]]) — [[КПСС|партия]], дәүләт һәм хужалыҡ эшмәкәре. * [[Миһранов Марат Ғәлихан улы]] (1955), ғалим-зоолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Мортазин Марат Фәхрислам улы]] ([[26 декабрь]] [[1957 йыл]]) — совет һәм Рәсәй ислам белгесе, тәржемәсе, университет уҡытыусыһы. * [[Мөслим Марат]] (тулы исеме — Мөслимов Минимулла Нәбиулла улы; [[10 май]] [[1909 йыл]] — [[17 август]] [[1975 йыл]]) — башҡорт шағиры, журналист, тәржемәсе. * [[Муллағолов Марат Ғизетдин улы]] ([[20 март]] [[1940 йыл]] — [[29 август]] [[2012 йыл]]) — мәғариф хеҙмәткәре. * [[Муллағәләмов Марат Сабит улы]] (1930) — хужалыҡ, дәүләт эшмәкәре һәм сәйәсмән. * [[Мырҙанов Марат Мырҙан улы]] (28.10.1937 — 25.09.2012) — ғалим-хирург. * [[Мәһәҙиев Марат Шәриф улы]] ([[20 июль]] [[1962 йыл]]) — [[СССР|совет]] һәм [[КПСС|партия]] эшмәкәре. * [[Нафиҡов Марат Абдрафиҡ улы]] (18.04.1928—18.07.1996), педагог-методист. * [[Нафиҡов Марат Зәки улы]] ([[22 февраль]] [[1948 йыл]]) — ғалим-инженер-механик, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Рысбаев Марат Кашаф улы]] ([[8 март]] [[1933 йыл]] — [[29 апрель]] [[2015 йыл]]) — [[СССР|совет]], [[КПСС|партия]] һәм [[сәнәғәт]] эшмәкәре. * [[Рәхимов Марат Науруз улы]] (1958), ғалим-химик‑технолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Сафин Марат Мөбин улы]] — Рәсәй тенниссыһы, Рәсәйҙең атҡаҙанған спорт мастеры. * [[Солтанов Марат Абдыразак улы]] — ҡырғыҙ дәүләт эшмәкәре. * [[Сөләймәнов Марат Ноғман улы]] ([[5 апрель]] [[1957 йыл]] — [[6 ғинуар]] [[1996 йыл]]) — философ, социолог, ғалим. * [[Сәғитов Марат Усман улы]] ([[8 июль]] [[1925 йыл]] — [[15 ноябрь]] [[1988 йыл]]) — астроном-ғалим, гравиметрист, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Сәйетов Марат Шакир улы]] ([[2 май]] [[1934 йыл]]) — врач, [[СССР|совет]] һәм [[КПСС|партия]] эшмәкәре. * [[Сәйфуллин Марат Вәзих улы]] (1955), театр актёры. * [[Тойғонов Марсель Марат улы]] (19 декабрь 1970) — микробиолог. Медицина фәндәре докторы (2003), профессор (2005). * [[Түләбаев Марат Сәйфулла улы]] [[18 ноябрь]] [[1939 йыл]]) — [[СССР|совет]], [[КПСС|партия]] һәм хужалыҡ эшмәкәре. * [[Үтәшев Марат Мөхәр улы]] ([[1 ноябрь]] [[1938 йыл]]) — ғалим-юрист, политолог, партия органдары хеҙмәткәре һәм юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Фазлыев Марат Мөҙәрис улы]] ([[8 май]] [[1967 йыл]]) — [[фән|ғалим]]-терапевт, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Фәйзуллин Марат Рәйес улы]] (Татурас) ({{lang-en|Marat Fayzullin (Taturas)}} ([[7 ноябрь]] [[1982]]) — Рәсәй музыканты, композитор һәм музыкаль продюсер, тауыш режиссёры. * [[Хисмәтуллин Марат Мәғәфүр улы]] (1938—2018) — опера йырсыһы (баритон), режиссёр, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Хөсәйенов Марат Әсҡәт улы]] (1944—2016) — хужалыҡ эшмәкәре. * [[Хәкимов Марат Нурый улы]] (1952) — дәүләт именлеге органдары ветераны, подполковник (1996). * [[Хәмиҙуллин Мара́т Өмөтбай улы]] ([[2 ғинуар]] [[1936 йыл|1936]] — [[12 ғинуар]] [[2011 йыл|2011]]) — [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]]. * [[Шәйҙуллин Марат Ғәвис улы]] (1931—2007) — хужалыҡ эшмәкәре. * [[Шәмиғолов Марат Абдулла улы]] ([[1 август]] [[1926 йыл]] — [[15 май]] [[1981 йыл]]) — [[СССР|совет]] тренеры. * [[Шәрипов Марат Сабит улы]] ([[1962 йыл]]) — йырсы, педагог, [[Татарстан Республикаһы]]ның халыҡ артисы ([[2010 йыл|2010]]). Филология фәндәре кандидаты ([[1988]]). * [[Әбдрәхимов Марат Сулпан улы]] ([[29 март]] [[1970 йыл]]) — актёр. * [[Әхмәтзарипов Марат Әғзәм улы]] (1956), дирижёр, [[музыка]]нт. * [[Юнысов Марат Сабир улы]] ([[18 март]] [[1940 йыл]]) — үзбәк һәм Рәсәй химик ғалимы. * [[Янбаев Марат Салауат улы]] ([[10 апрель]] [[1947]]) — [[СССР]] һәм [[Рәсәй]] хужалыҡ эшмәкәре. * [[Янборисов Марат Хәбиб улы]] (1951—1.01.2021), [[фән|ғалим]]-[[тарих]]сы. == Башҡа мәғәнәләре == * Марат — 1921—1943 йылдарҙа «Петропавловск» совет Балтик флотында линкорҙың исеме. * «Марат» — Эстонияла 1926 йылда нигеҙләнгән һәм 2016 йылда ябылған трикотаж фабрикаһы. * Марат — [[Ҡырым]]дың Джанкой районында юҡҡа сыҡҡан ауыл. * Марат — [[Пенза өлкәһе]] Башмаков районындағы ауыл. == Сығанаҡтар == {{Исемдәр донъяһында}} == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} [[Категория:Башҡорт ир-ат исемдәре]] o6v8ngwngrhd2qggu6iw61ma9pb5esv 1147757 1147756 2022-07-30T08:55:13Z Рөстәм Нурыев 43 /* Билдәле кешеләр */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Марат''' — [[Башҡорттар|башҡорт]] [[Башҡорт ир-ат исемдәре|ир-ат исеме]]. Башҡа халыҡтарҙа ла Марат исеме бар. == Этимология == Беренсе версия буйынса, Марат исеме ғәрәп теленән тәржемә иткәндә «көтөп алынған» тигәнде аңлата. Шулай уҡ икенсе тәржемә — «маҡсат, теләк»<ref>[https://kakzovut.ru/names/marat.html сайт Какзовут]</ref>. Икенсе версия буйынса, Марат исеме СССР-ҙа [[Жан-Поль Марат]]тың исеменән киң таралған. Ул интернациональ булып китә, бигерәк тә [[татарҙар]] араһында тарала<ref>[[Таңһылыу Күсимова]]. [https://www.bashklip.ru/site/kitap/isembashklip_ru.pdf Исемдәр донъяһында. Башҡорт исемдәре һүҙлеге, башҡорт һәм рус телдәрендә. — Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1991. — 192 бит.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180516203613/http://bashklip.ru/site/kitap/isembashklip_ru.pdf |date=2018-05-16 }}</ref>. == Билдәле кешеләр == * [[Абдуллин Марат Ибраһим улы]] — (1948 йыл) — ғалим-химик, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Абдуллин Марат Мансур улы]] — техник фәндәр кандидаты, профессор. * [[Азаматов Марат Мостафа улы]] (1941—2002), [[СССР]] хоккейсыһы Һәм [[Рәсәй]] тренеры. * [[Аҙнабаев Марат Тәлғәт улы]] ([[1 февраль]] [[1939 йыл]]) — [[фән|ғалим]]-офтальмолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Балаев Марат Сергеевич]] — көрәшсе, Рәсәй ҡатнаш көрәш сәнғәте мастеры, ирекле көрәш буйынса спорт мастеры. * [[Баһауетдинов Марат Риф улы]] ([[24 июль]] [[1947]] йыл) — совет һәм хужалыҡ эшмәкәре. * [[Бәшәров Марат Ғәлимйән улы]] — Рәсәй театр, кино, телевидение актёры һәм алып барыусы. * [[Вәкилов Марат Ғәлимйән улы]] ([[9 декабрь]] [[1950 йыл]]) — хоҡуҡ белгесе, суд органдары ветераны. * [[Вәлиев Марат Дәүләт улы]] ([[5 сентябрь]] [[1943 йыл]]) — ғалим-инженер‑механик. * [[Гәрәев Марат Миңләхмәт улы]] (1958) — совет һәм Рәсәй опера йырсыһы, тенор. * [[Ғафаров Марат Фазылтдин улы]] ([[30 июль]] [[1942 йыл]]) — уҡытыусы, тыуған яҡты өйрәнеүсе, журналист. * [[Ғибәҙуллин Марат Мулланур улы]] (1956), ғалим-хәрби табип. * [[Ғиниәтуллин Марат Ғиндулла улы]] (1953) — Рәсәй зоотехнигы, ғалим, юғары мәктп уҡытыусыһы. * [[Ғәлиев Марат Ғәлиәкбәр улы]] (1957) — табиб, ғалим-хирург. * [[Даукаев Марат Фуат улы]] ([[12 сентябрь]] [[1952 йыл]]) — балет артисы. * [[Дәүләтшин Марат Булат улы]] (1951) — хеҙмәт ветераны, ғалим-инженер-төҙөүсе. * [[Зарипов Марат Зиннур улы]] — Рәсәй профессиональ хоккейсыһы. * [[Зәйнуллин Марат Вәли улы]] ([[5 ноябрь]] [[1935 йыл]] — [[13 май]] [[2016 йыл]]) — [[башҡорт теле]] белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы һәм эшмәкәре. * [[Измайлов Марат Наил улы]] — Рәсәй футболисы, ярым һаҡсы. * [[Илһамов Марат Әҡсән улы]] ([[8 апрель]] [[1934 йыл]]) — ғалим-инженер-механик, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Ишемғолов Марат Баязит улы]] ([[29 август]] [[1948 йыл]] — [[24 сентябрь]] [[2013 йыл]]) — хужалыҡ һәм дәүләт эшмәкәре. * [[Ишмияров Марат Хафиз улы]] (1947) — инженер-механик, иҡтисадсы, хужалыҡ һәм йәмәғәт эшмәкәре. * [[Ихсанов Марат Мөхәмәтдин улы]] (1941), [[мәғариф]] ветераны, йәмәғәтсе. * [[Йәмилов Марат Арыҫлан улы]] ([[23 ноябрь]] [[1938 йыл]] — [[2 ноябрь]] [[1996 йыл]]) — [[башҡорттар|башҡорт]] театр актёры. * [[Кирәев Марат Солтан улы]] (1947—2006), хужалыҡ эшмәкәре * [[Кәбиров Марат Миҙхәт улы]] ([[15 ғинуар]] [[1956 йыл]] — [[16 март]] [[2016 йыл]]) — [[спорт]]сы, тренер. * [[Кәбиров Марат Рәфил улы]] ([[23 август]] [[1970 йыл]]) — журналист, яҙыусы, шағир һәм сценарист. * [[Кәримов Марат Нәби улы]] ([[9 ғинуар]] [[1930 йыл]]) — шағир, тәржемәсе, журналист. * [[Кәримов Марат Фазыл улы]] (15.10.1939), ғалим-инженер-механик, юғары мәктәп эшмәкәре. * [[Ҡаранаев Марат Закир улы]] ([[1962]]) — төҙөүсе. * [[Ҡолшәрипов Марат Мәхмүт улы]] ([[7 ғинуар]] [[1941 йыл]]) — [[фән|ғалим]]-[[тарих]]сы, йәмәғәтсе. * [[Ҡорбанғәлиев Марат Шамил улы]] ([[26 май]] [[1949 йыл]] — 9 февраль 2022 йыл) — актёр. * [[Ҡунафин Марат Һәүбән улы]] ([[1 июнь]] [[1963 йыл]]) — хирург. * [[Латыпов Марат Мөьмин улы]] ([[15 апрель]] [[1958 йыл]]) — дәүләт хеҙмәткәре. * [[Маликов Марат Фәйзелҡадир улы]] ([[2 февраль]] [[1937 йыл]]) — ғалим-хоҡуҡ белгесе, юғары мәктәп эшмәкәре. * [[Минасов Марат Шамил улы]] (1951), иҡтисадсы, дәүләт хеҙмәте ветераны. * [[Минһажетдинов Марат Хәләф улы]] ([[18 май]] [[1934 йыл]] — [[2 июль]] [[1972 йыл]]) — башҡорт совет фольклорсыһы һәм әҙәбиәт белгесе, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Мирғәзәмов Марат Парис улы]] ([[26 февраль]] [[1942 йыл]]) — [[КПСС|партия]], дәүләт һәм хужалыҡ эшмәкәре. * [[Миһранов Марат Ғәлихан улы]] (1955), ғалим-зоолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Мортазин Марат Фәхрислам улы]] ([[26 декабрь]] [[1957 йыл]]) — совет һәм Рәсәй ислам белгесе, тәржемәсе, университет уҡытыусыһы. * [[Мөслим Марат]] (тулы исеме — Мөслимов Минимулла Нәбиулла улы; [[10 май]] [[1909 йыл]] — [[17 август]] [[1975 йыл]]) — башҡорт шағиры, журналист, тәржемәсе. * [[Муллағолов Марат Ғизетдин улы]] ([[20 март]] [[1940 йыл]] — [[29 август]] [[2012 йыл]]) — мәғариф хеҙмәткәре. * [[Муллағәләмов Марат Сабит улы]] (1930) — хужалыҡ, дәүләт эшмәкәре һәм сәйәсмән. * [[Мырҙанов Марат Мырҙан улы]] (28.10.1937 — 25.09.2012) — ғалим-хирург. * [[Мәһәҙиев Марат Шәриф улы]] ([[20 июль]] [[1962 йыл]]) — [[СССР|совет]] һәм [[КПСС|партия]] эшмәкәре. * [[Нафиҡов Марат Абдрафиҡ улы]] (18.04.1928—18.07.1996), педагог-методист. * [[Нафиҡов Марат Зәки улы]] ([[22 февраль]] [[1948 йыл]]) — ғалим-инженер-механик, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Рысбаев Марат Кашаф улы]] ([[8 март]] [[1933 йыл]] — [[29 апрель]] [[2015 йыл]]) — [[СССР|совет]], [[КПСС|партия]] һәм [[сәнәғәт]] эшмәкәре. * [[Рәхимов Марат Науруз улы]] (1958), ғалим-химик‑технолог, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Сафин Марат Мөбин улы]] — Рәсәй тенниссыһы, Рәсәйҙең атҡаҙанған спорт мастеры. * [[Солтанов Марат Абдыразак улы]] — ҡырғыҙ дәүләт эшмәкәре. * [[Сөләймәнов Марат Ноғман улы]] ([[5 апрель]] [[1957 йыл]] — [[6 ғинуар]] [[1996 йыл]]) — философ, социолог, ғалим. * [[Сәғитов Марат Усман улы]] ([[8 июль]] [[1925 йыл]] — [[15 ноябрь]] [[1988 йыл]]) — астроном-ғалим, гравиметрист, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Сәйетов Марат Шакир улы]] ([[2 май]] [[1934 йыл]]) — врач, [[СССР|совет]] һәм [[КПСС|партия]] эшмәкәре. * [[Сәйфуллин Марат Вәзих улы]] (1955), театр актёры. * [[Тойғонов Марсель Марат улы]] (19 декабрь 1970) — микробиолог. Медицина фәндәре докторы (2003), профессор (2005). * [[Түләбаев Марат Сәйфулла улы]] [[18 ноябрь]] [[1939 йыл]]) — [[СССР|совет]], [[КПСС|партия]] һәм хужалыҡ эшмәкәре. * [[Үтәшев Марат Мөхәр улы]] ([[1 ноябрь]] [[1938 йыл]]) — ғалим-юрист, политолог, партия органдары хеҙмәткәре һәм юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Фазлыев Марат Мөҙәрис улы]] ([[8 май]] [[1967 йыл]]) — [[фән|ғалим]]-терапевт, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Фәйзуллин Марат Рәйес улы]] (Татурас) ({{lang-en|Marat Fayzullin (Taturas)}} ([[7 ноябрь]] [[1982]]) — Рәсәй музыканты, композитор һәм музыкаль продюсер, тауыш режиссёры. * [[Хисмәтуллин Марат Мәғәфүр улы]] (1938—2018) — опера йырсыһы (баритон), режиссёр, юғары мәктәп уҡытыусыһы. * [[Хөсәйенов Марат Әсҡәт улы]] (1944—2016) — хужалыҡ эшмәкәре. * [[Хәкимов Марат Нурый улы]] (1952) — дәүләт именлеге органдары ветераны, подполковник (1996). * [[Хәмиҙуллин Мара́т Өмөтбай улы]] ([[2 ғинуар]] [[1936 йыл|1936]] — [[12 ғинуар]] [[2011 йыл|2011]]) — [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]]. * [[Шәйҙуллин Марат Ғәвис улы]] (1931—2007) — хужалыҡ эшмәкәре. * [[Шәмиғолов Марат Абдулла улы]] ([[1 август]] [[1926 йыл]] — [[15 май]] [[1981 йыл]]) — [[СССР|совет]] тренеры. * [[Шәрипов Марат Сабит улы]] ([[1962 йыл]]) — йырсы, педагог, [[Татарстан Республикаһы]]ның халыҡ артисы ([[2010 йыл|2010]]). Филология фәндәре кандидаты ([[1988]]). * [[Әбдрәхимов Марат Сулпан улы]] ([[29 март]] [[1970 йыл]]) — актёр. * [[Әхмәтзарипов Марат Әғзәм улы]] (1956), дирижёр, [[музыка]]нт. * [[Юнысов Марат Сабир улы]] ([[18 март]] [[1940 йыл]]) — үзбәк һәм Рәсәй химик ғалимы. * [[Янбаев Марат Салауат улы]] ([[10 апрель]] [[1947]]) — [[СССР]] һәм [[Рәсәй]] хужалыҡ эшмәкәре. * [[Янборисов Марат Хәбиб улы]] (1951—1.01.2021), [[фән|ғалим]]-[[тарих]]сы. == Башҡа мәғәнәләре == * Марат — 1921—1943 йылдарҙа «Петропавловск» совет Балтик флотында линкорҙың исеме. * «Марат» — Эстонияла 1926 йылда нигеҙләнгән һәм 2016 йылда ябылған трикотаж фабрикаһы. * Марат — [[Ҡырым]]дың Джанкой районында юҡҡа сыҡҡан ауыл. * Марат — [[Пенза өлкәһе]] Башмаков районындағы ауыл. == Сығанаҡтар == {{Исемдәр донъяһында}} == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} [[Категория:Башҡорт ир-ат исемдәре]] b2wkaasbvc3o11z2lsebj5mf9e92hcz 0 179517 1147692 1081213 2022-07-30T04:38:50Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{ФШ|Хәкимов}} {{Учёный | Имя = Хәкимов Ниғмәтулла Ғиниәтулла улы | Оригинал имени = | Изображение = | Ширина = | Описание изображения = | Имя при рождении = | Дата рождения = 26.12.1889 | Дата смерти = 3.08.1937 | Место рождения = [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Ҡыйғы районы]] Йыланлы ауылынан. | Место смерти = | Гражданство = {{URS}} | Научная сфера = | Место работы = | Альма-матер = | Учёная степень = | Учёное звание = | Профессия = төрҡиәтсе, лингвист | Знаменитые ученики = | Награды и премии = | Сайт = | Роспись = | Ширина росписи = | Викитека = | Викисклад = }} '''Хәкимов Ниғмәтулла Ғиниәтулла улы (Ниғмәт Хәким)''' (26.12.1899—3.08.1937) — лингвист, төрҡиәтсе. 1930—1935 йылдарҙа [[Ҡазан]]дағы Көнсығыш педагогия институты доценты. Сәйәси золом ҡорбаны. == Биографияһы == Ниғмәтулла Ғиниәтулла улы Хәкимов 1889 йылдың 29 декабрендә [[Ҡыйғы районы]]ның [[Йыланлы]] ауылында крәҫтиән ғаиләһендә тыуған. Башланғыс белемде ул ауыл мәктәбендә, һуңынан [[Өфө]]нөң [["Ғәлиә" мәҙрәсәһе]]ндә ала. Мәҙрәсәне тамамлағандан һуң уҡытыусы булып эшләй, бер үк ваҡытта әҙәби ижад менән шөғөлләнә, йыш ҡына тыуған төйәгенең тәрбиә, уҡытыу һәм тарихы темаларына ваҡытлы матбуғатта сығыш яһай. Шул йылдарҙа [[Мәжит Ғафури]] менән [[Сәйфи Ҡудаш]] уның иң яҡшы дуҫтарына әйләнә. 1913 йылда «Йөрәк моңо» һәм «Күңел ынтылышы» шиғри йыйынтыҡтары донъя күрә. 1912—1916 йылдарҙа Ниғмәт Хәким 2-се класс училищеһында уҡыта. Ярлы яҡташтарының балаларын грамотаға өйрәтә<ref>[http://kigi-kultura.ru/?p=1837 Хакимов Нигматулла Гиниятуллович]</ref>. 1917 йылғы октябрь ваҡиғаларынан һуң революцион матбуғатта хеҙмәттәшлек итә һәм халыҡ мәғарифы өлкәһендә эшләй. 1921 йылда Ниғмәт Хәким уҡытыусылар әҙерләү курстарында уҡыта, журналистика менән шөғөлләнә, татар һәм башҡорт хеҙмәтсәндәре араһында әүҙем киң агитация эше алып бара. 1921 йылда Ниғмәтулла Хәкимов [[Ташкент]]ҡа күсеп китә, унда төрки милли аҙ һанлы милләттәр өсөн Мәғариф институтында һәм ҡатын-ҡыҙҙар үзбәк институтында ижтимағи фәндәр, төрки телдәр һәм әҙәбиәт уҡытыусыһы булып эшләй. Бында ла үҙенең әҙәби эшмәкәрлеген дауам итеп, мосолман халҡы араһында әүҙем антидини пропагандалауҙы алып бара. 1926 йылда Ниғмәт Хәким Ленинград көнсығыш институтына уҡырға инә, унан һуң 1928 йылда А. Н. Сама улының тәҡдиме буйынса уны аспирантурала ҡалдыралар. Ниғмәт Хәким — рәсми дәүләт дипломына эйә булған татарҙар һәм башҡорттар араһында тәүге ғалимдарының береһе. Ул Ҡазан педагогия институтында уҡытыусы, һуңынан татар теле һәм әҙәбиәте кафедраһы доценты вазифаһында эшләй. Параллель рәүештә В. И. Ленин исемендәге Ҡазан дәүләт университетында һәм Коммуналь төҙөлөш инженерҙары институтында уҡыта. 1936 йылда репрессиялана, атыла. Ниғмәт Хәким үҙенең сағыштырмаса ҡыҫҡа тормошо эсендә илленән ашыу ғилми эш баҫтырып сығарған. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} afy1ha59sn7t3zc4203ukg4e20nzbb8 0 179593 1147694 1086662 2022-07-30T04:40:36Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{ФШ|Хәкимова}} {{Ук}} '''Хәкимова Римма Хәмит ҡыҙы''' ([[2 сентябрь]] [[1971 йыл]]) — маммолог, терапевт. Медицина фәндәре кандидаты, Небраска штатының һәм Омаха ҡалаһының Почетлы гражданы<ref name="Энциклопедия ИЗВЕСТНЫЕ УЧЕНЫЕ">[https://famous-scientists.ru/5555/ Энциклопедия ИЗВЕСТНЫЕ УЧЕНЫЕ]</ref>. == Биографияһы == Хәкимова Римма Хәмит ҡыҙы 1971 йылдың 2 сентябрендә [[Башҡортостан Республикаһы]]ның баш ҡалаһы [[Өфө]]лә тыуған. 1988 йылда 115-се урта мәктәптең физика-математика класын миҙал менән тамамлай. Шул уҡ йылда [[Башҡорт дәүләт медицина университеты|Башҡорт дәүләт медицина институты]]ның дауалау факультетына уҡырға инә. Уҡыу йылдарында студенттарҙың «Онкология» фәнни түңәрәгендә әүҙем рәүештә тикшеренеү эштәре менән шөғөлләнә, студенттарҙың фәнни йәмғиәте Советы ағзаһы булып тора. 1989 йылдан тикшеренеүҙәрҙең һөҙөмтәләре тураһында студенттар һәм йәш ғалимдарҙың Бөтә Союз фәнни конференцияларында докладтар менән сығыш яһай. Институтта уҡыуын туҡтатмайынса, 1990 йылдан Республика онкология диспансерында хеҙмәт эшмәкәрлеген башлай, тәүҙә санитарка, ә аҙаҡ химиотерапия бүлегендә медсестра булып эшләй<ref name="Энциклопедия ИЗВЕСТНЫЕ УЧЕНЫЕ" />. 1994 йылда Башҡорт дәүләт медицина институтын ҡыҙыл диплом менән тамамлай һәм 21-се ҡала клиник дауаханаһы базаһында «хирургия» һөнәре буйынса йыллыҡ интернатура үтә. Онкология буйынса махсуслашыу үткәндән һуң 33-сө поликлиниканың 1-се ҡатын-ҡыҙҙар консультацияһында маммолог булып эшләй башлай. 1995 йылдан бер үк ваҡытта, профессор Ш. Х. Ганцев саҡырыуы буйынса, Башҡорт дәүләт медицина университетының онкология кафедраһында фән буйынса лаборант булып эшләй башлай. 1999 йылда медицина фәндәре докторы, профессор Ганцев Шамил Хәнәфи улы етәкселеге аҫтында «Оптимизация ранней диагностики рака молочной железы на амбулаторно-поликлиническом этапе» темаһына диссертация әҙерләй һәм уңышлы яҡлай. Өфө ҡалаһында ҡатын-ҡыҙҙар консультацияһы янындағы беренсе маммология кабинеты эшен анализлау диссертация материалы булып хеҙмәт итә. Шул ваҡытта онкологияла профилактик йүнәлешкә ҡыҙыҡһыныу барлыҡҡа килә<ref name="Энциклопедия ИЗВЕСТНЫЕ УЧЕНЫЕ" />. 2000 йылда профессор А. М. Ханов «Онкология ауырыуҙарын иҫкәртеү клиникаһында» маммология кабинетын ойошторорға саҡыра, ул ваҡытта уның проекты саҡ эшләнә башлаған була. 2001 йылда Хәкимова Р. Х. шәхси медицина клиникаһында эш башлай һәм тәүҙә уны дауалау-консультатия эше буйынса директор урынбаҫары, ә аҙаҡ баш табибы вазифаһында етәкләй, шул уҡ ваҡытта табип маммолог практик эшен дауам итә. Һөт биҙҙәре ауырыуҙарын диагностикалау һәм дауалауҙың бөтә заманса ысулдарын үҙләштергән. IX Бөтә Рәсәй «Женщина-директор года» конкурсыны «Лидеры нового поколения» номинацияһында еңеүсе. «Open the World» (Рәсәй — АҠШ) программаһында ҡатнашыусы, Небраска штатының Почетлы гражданы, Омаха ҡалаһының Почетлы гражданы. 2009 йылда Рәсәй Федерацияһының уңышлы, абруйлы һәм танылған эшмәкәрҙәре иҫәбенә инә, биографияһы «Женщины-предприниматели Республики Башкортостан. Лидеры нового времени» каталогына (2007), «Современники России» федераль энциклопедияһына (2009) ингән<ref>[https://www.lekar-ufa.ru/spetsialisty/khakimova-rimma-khamitovna Хакимова Римма Хамитовна]</ref><ref>[https://doctu.ru/ufa/doctor/khakimova-rimma-khamitovna Римма Хамитовна]</ref>. == Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре == — «Ученые России» Интернет-энциклопедияһы ҡатнашсыһы — Небраска штатының һәм Омаха ҡалаһының Почетлы гражданы == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [https://famous-scientists.ru/5555/ Энциклопедия ИЗВЕСТНЫЕ УЧЕНЫЕ] * [https://www.lekar-ufa.ru/spetsialisty/khakimova-rimma-khamitovna Хакимова Римма Хамитовна] * [https://doctu.ru/ufa/doctor/khakimova-rimma-khamitovna Римма Хамитовна] [[Категория:Башҡорттар]] [[Категория:Өфөлә тыуғандар]] [[Категория:1971 йылда тыуғандар]] [[Категория:2 сентябрҙә тыуғандар]] [[Категория:Башҡорт дәүләт медицина университетын тамамлаусылар]] [[Категория:Медицина фәндәре кандидаттары]] [[Категория:Ғалимдар]] rwc8txcs7tkeifz2l7wek553fqn1euw 0 180110 1147699 1112380 2022-07-30T04:41:49Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{ФШ|Хәкимова}} {{Ук}} '''Хәкимова Фәнүзә Әҡсән ҡыҙы''' ([[9 февраль]] [[1972 йыл]]) — мәғариф хеҙмәткәре. 1995 йылдан [[Бөрйән районы]] [[Иҫке Собханғол (Бөрйән районы)|Иҫке Собханғол]] урта мәктәбенең физика уҡытыусыһы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған уҡытыусыһы (2002). == Биографияһы == Фәнүзә Әҡсән ҡыҙы Хәкимова 1972 йылдың 9 февралендә [[Башҡорт АССР-ы]]ның [[Ишембай районы]] [[Ялтыран]] ауылында тыуа. 1989 йылда Бөрйән районы Иҫке Собханғол урта мәктәбен тамамлай. [[1989]] — [[1994 йыл]]дарҙа [[Башҡорт дәүләт педагогия институты]]ның [[физика]]-[[математика]] факультетында уҡый һәм уны ҡыҙыл дипломға тамамлай. 1994 йылдан [[Яңы Собханғол]] урта мәктәбендә физика һәм [[информатика]] уҡытыусыһы, 1995 йылдан — Иҫке Собханғол урта мәктәбендә физика уҡытыусыһы булып эшләй. Фәнүзә Әҡсән ҡыҙы Хәкимова тураһында Бөрйән районы «Таң» гәзитендә: {{Цитата|Ҡояш кеүек кешеләр була. Уларҙан тирә-яҡҡа яҡтылыҡ, изгелек, нур бөркөлә. Мәҡәләм геройы күек... Иҫке Собханғол урта мәктәбе уҡытыусыһы Хәкимова Фәнүзә Әҡсән ҡыҙы тураһында һүҙем. Хоҙай бирмеш уҡытыусы, тәрбиәсе, бары изгелек ҡылыр өсөн генә донъяға бар булған кешелер ул|}} — тип яҙылды «Бар булмышы менән уҡытыусы» мәҡәләһенең баш һүҙендә. («Таң» гәзите. 2022 йыл, 11 февраль, йома, № 6 (105580). Иҫке Собханғол ауылында йәшәй. Улы Азамат<ref>[https://tanburz.ru/articles/y-m-i-t/2021-02-21/yry-tyrysh-ulynda-1187295 Ырыҫ тырыш ҡулында]</ref> һәм ҡыҙы Лилиә<ref>[https://tanburz.ru/articles/m-arif/2021-06-28/lili-g-barly-yuldar-asy-2419486 Лилиәгә барлыҡ юлдар асыҡ!]</ref> юғары уңыштарға өлгәшә. == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * Башҡортостан Республикаһының Почет грамотаһы (2000) * Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған уҡытыусыһы (2002) * «Башҡортостан Республикаһына 100 йыл» юбилей миҙалы (2018) * «[[Рәсәй Федерацияһы]]ның иң яҡшы уҡытыусыһы» конкурсы еңеүсеһе (2007) * Рәсәй кимәлендәге олимпиадаларҙа призер әҙерләгән өсөн Башкортостан башлығы премияһы (2021) * 2002 йылда «Йыл уҡытыусыһы» конкурсының республика этабында 2-се урын. * Иҫке Собханғол урта мәктәбенең Почет грамотаһы (март 2002 йыл). * Бөрйән районы хакимиәтенең йәштәр бүлегенең Почет грамотаһы (14 март 2003 йыл). * Бөрйән районы мәғариф идаралығының Почет грамотаһы (29 август 2002 йыл). * Бөрйән районы мәғариф идаралығының һәм мәғариф хеҙмәткәрҙәре профсоюзы район комитетының Почет грамотаһы (25 ғинуар 2002 йыл). * «Башкортостан йыл уҡытыусыһы — 2002» республика конкурсы дипломы (25 ғинуар 2002 йыл). * РБ Мәғариф министрлығының «Башкортостан йыл уҡытыусыһы — 2002» XII республика конкурсы лауреаты, Почет грамотаһы. (22 март 2002 йыл). * [[Башҡортостан Республикаһы Президенты]] премияһы (2002 йылдың 29 марты) == Уҡыусыларының уңыштары == * Сәитбатталова Әлфиә — Башҡортостан Республикаһы Мәғариф Министрлығының 2008 йылғы «Киләсәккә аҙым» физика олимпиадаһында — 3-сө урын * 2012 йылда Башҡорт дәүләт университеты үткәргән физика буйынса Башҡортостан кубогында Аллаярова Линера, Вәлиев Венер, Маликов Өлфәт — 3-сө дәрәжә диплом * Хоҙайғолова Ғәлиә — 2013 йылда Санкт-Петербург университеты үткәргән интернет олимпиадала (перечень 19) очный турында грамота менән бүләкләнә.Башҡортостан Республикаһы Мәғариф Министрлығының 2014 йылғы физика «Киләсәккә аҙым» олимпиадаһында 2-се урын. Ике тапҡыр муниципаль район башлығының стипендианты * Ғәбитов Шамил — Башҡортостан Республикаһы Мәғариф Министрлығының 2014 йылғы «Киләсәккә аҙым» физика олимпиадаһында 3-сө сө урын * Псянчин Филюс — Башҡортостан Республикаһы Мәғариф Министрлығының 2014 йылғы «Киләсәккә аҙым» физикаолимпиадаһында 3-сө сө урын * Хәкимов Азамат — 2016 йылда Санкт-Петербург университеты үткәргән интернет-олимпиадала (перечень 19) очный турында 2-се дәрәжә диплом яулай, Рәсәйҙең бөтә юғары уҡыу йорттарына конкурсһыҙ уҡырға инеү хоҡуғын яулай. «Киләсәккә аҙым» 2016 олимпиадаһында 1 се урын. Муниципаль район башлығы стипендианты * Рахманғолов Рөстәм — 2018 йылда Санкт-Петербург университеты үткәргән интернет олимпиадала (перечень 19) очный турында 3-сө дәрәжә диплом яулай, Рәсәйҙең бөтә юғары уҡыу йорттарына конкурсһыҙ уҡырға инеү хоҡуғын яулай. * Әхмәтов Марсель — 2019 йылда [[Санкт-Петербург университеты]] үткәргән интернет олимпиадала (перечень 19) очный турында грамота менән бүләкләнә. Муниципаль район башлығының стипендианты. * Хәкимова Лилиә — 2021 йылда Томск университеты үткәргән олимпиадала (перечень 67) очный турында 3 -сө дәрәжә диплом яулай, Рәсәйҙең бөтә юғары уҡыу йорттарына конкурсһыҙ уҡырға инеү хоҡуғын яулай. 29 декабрь 2021 йылда Башкортостан башлығы премияһына эйә була. == Сығанаҡтар == * [https://schoolofburzyan.jimdofree.com/материально-техническое-обеспечение-и-оснащенность-образовательного-процесса/vypusk2003/хакимова-фануза-аксановна/#:~:text=Хакимова%20Фануза%20Аксановна%20родилась%209,на%20физико-%20математическом%20факультете%20Башгоспединститута Заслуженные учителя РСФСР, БАССР и РБ] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == [[Категория:1972 йылда тыуғандар]] [[Категория:Ишембай районында тыуғандар]] [[Категория:Башҡортостандың атҡаҙанған уҡытыусылары]] j5hmjlzsmv2aiyxgcx0hj8oka305jek 0 181878 1147597 1110203 2022-07-29T19:00:25Z CommonsDelinker 131 Вики-Һаҡлағыстағы Миша_KONFUZ.jpg рәсеме [[commons:User:Fitindia|Fitindia]] ҡатнашыусыһы тарафынан юйылған. Ул яҙған сәбәп: No permission since 21 July 2022. wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Конфуз йәки Михаил Маргарян''' (әрмән. 2003 йылдың 29 июнендә тыуған, Ванадзор, Әрмәнстан) — рәсәй һәм әрмән эстрада һәм рэп артисы. == Биография == Михаил Маргарян 2003 йылдың 29 июнендә Ванадзорҙа (Лори өлкәһе, Әрмәнстан) тыуған. Михаилға бер йәш булғанда, ул ғаиләһе менән Мәскәүгә<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://peopletalk.ru/article/v-luchshih-traditsiyah-reperov-gafur-egor-ship-xo-house-i-drugie-na-dne-rozhdeniya-artista-konfuz/|title=В лучших традициях рэперов: Gafur, Егор Шип, XO House и другие на дне рождения артиста Konfuz|website=PEOPLETALK|date=2021-06-30|access-date=2021-09-01}}</ref><ref name="автоссылка42">{{Cite web|url=https://ya-znamenit.ru/pevec-konfuz-mixail-margaryan-biografiya-i-lichnaya-zhizn/|title=Певец Konfuz ( Михаил Маргарян ): биография и личная жизнь {{!}}|website=ya-znamenit.ru|access-date=2021-09-01}}</ref><ref name="автоссылка12">{{Cite web|lang=ru|url=https://www.elle.ru/stil-zhizni/music/pleilist-na-vykhodnye-konfuz/|title=Плейлист на выходные: Konfuz {{!}} ELLE|website=www.elle.ru|access-date=2021-09-01}}</ref><ref name="автоссылка32">{{Cite web|lang=ru-RU|url=https://www.ok-magazine.ru/stars/interview/212871-misha-konfuz|title=Миша KONFUZ: «Песни я пишу исключительно сам, это мой принцип»|website=Журнал OK!|access-date=2021-09-01}}</ref><ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://news.rambler.ru/starlife/46727988-v-luchshih-traditsiyah-reperov-gafur-egor-ship-xo-house-i-drugie-na-dne-rozhdeniya-artista-konfuz/|title=В лучших традициях рэперов: Gafur, Егор Шип, XO House и другие на дне рождения артиста Konfuz|website=Рамблер/новости|access-date=2021-09-01}}</ref> күсеп килә. 6 йәштән 15 йәшкә тиклем профессиональ футбол уйнай. 15 йәшендә Испанияға күсеп килә, унда 2 ай йәшәй һәм «Барселона»<ref name="автоссылка43">{{Cite web|url=https://ya-znamenit.ru/pevec-konfuz-mixail-margaryan-biografiya-i-lichnaya-zhizn/|title=Певец Konfuz ( Михаил Маргарян ): биография и личная жизнь {{!}}|website=ya-znamenit.ru|access-date=2021-09-01}}</ref><ref name="автоссылка33">{{Cite web|lang=ru-RU|url=https://www.ok-magazine.ru/stars/interview/212871-misha-konfuz|title=Миша KONFUZ: «Песни я пишу исключительно сам, это мой принцип»|website=Журнал OK!|access-date=2021-09-01}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.dailyadvent.com/ru/news/5afe5919c03399762c5edf5e4b17f65b|title=Миша KONFUZ: «Песни я пишу исключительно сам, это мой принцип» - Opera News|website=www.dailyadvent.com|access-date=2021-09-01}}</ref> йәштәр командаһында уйнай. Бала сағында музыка ҡоралдарында<ref name="автоссылка13">{{Cite web|lang=ru|url=https://www.elle.ru/stil-zhizni/music/pleilist-na-vykhodnye-konfuz/|title=Плейлист на выходные: Konfuz {{!}} ELLE|website=www.elle.ru|access-date=2021-09-01}}</ref> уйнарға өйрәнә. Һуңынан тәүге йырҙарын<ref name="автоссылка22">{{Cite web|url=https://soundtimes.ru/populyarnye-pesni-5/konfuz-ratata|title=Konfuz «Ратата»: история песни, интересные факты, текст, содержание|website=soundtimes.ru|access-date=2021-09-01}}</ref> яҙа башлай. 2020 йылдың ғинуарында 16 йәшендә «Ути путишка» тип аталған беренсе йыр сығара, ул бер юлы ике платина ала һәм 30 миллиондан ашыу тыңлау йыя<ref name="автоссылка34">{{Cite web|lang=ru-RU|url=https://www.ok-magazine.ru/stars/interview/212871-misha-konfuz|title=Миша KONFUZ: «Песни я пишу исключительно сам, это мой принцип»|website=Журнал OK!|access-date=2021-09-01}}</ref>. «ВКонтакте» һәм «Бум» диаграммаларында 25-се урынға сыға. Һуңыраҡ "Милая малая", "Ламбо", "Ранила меня" йырҙары сыға<ref name="автоссылка23">{{Cite web|url=https://soundtimes.ru/populyarnye-pesni-5/konfuz-ratata|title=Konfuz «Ратата»: история песни, интересные факты, текст, содержание|website=soundtimes.ru|access-date=2021-09-01}}</ref>. 2020 йылдың мартында КОНФУЗ «Һин шау-шыу тоҡандырҙың» трекын сығара. Ул 150 миллиондан ашыу тыңлау, 10 платина премияһы, YouTube-та 40 миллиондан ашыу тамашасыны йыйған. «ТикТок»та йыр өсөн 1,1 миллиондан ашыу видеояҙма төшөрөлгән. 2021 йылда ВКонтактела йыр «Soundtrack of Soundtrack» премияһына лайыҡ була. Йыр карантин ваҡытында онлайн тыңлау лидеры булды<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://vk.com/blog/music-2020|title=ВКонтакте подводит музыкальные итоги года: саундтрек самоизоляции, лучший артист и подкаст года {{!}} Блог ВКонтакте|website=VK|access-date=2021-09-01}}</ref><ref name="автоссылка44">{{Cite web|url=https://ya-znamenit.ru/pevec-konfuz-mixail-margaryan-biografiya-i-lichnaya-zhizn/|title=Певец Konfuz ( Михаил Маргарян ): биография и личная жизнь {{!}}|website=ya-znamenit.ru|access-date=2021-09-01}}</ref>. 2020 йылдың октябрендә «Ламбо» йыры сыға, унда 17 миллион тыңлау һәм бер платина йыйыла<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://www.woman.ru/stars/novyi-russkii-rep-molodoi-khitmeiker-misha-konfuz-o-skromnoi-slave-dolinoi-karnaval-i-gonorarakh-dlya-roditelei-id674548/|title=Новый русский рэп: молодой хитмейкер Миша Konfuz о скромной славе, Долиной, Карнавал и гонорарах для родителей {{!}} WOMAN|author=Елизавета Чепрасова|website=www.woman.ru|access-date=2021-09-01}}</ref>. 2020 йылдың декабрендә «Ранила меня» йыры сыға, ул YouTube-та 105 миллиондан ашыу тыңлау һәм 4,5 миллионға яҡын тамашасыны йыя. 2021 йылда "Ратата" йыры өсөн видеояҙма сыға. Уның YouTube-тағы ҡараштары һаны 45 миллиондан ашып китә<ref>{{Cite web|lang=ru-RU|url=https://www.youtube.com/watch?v=BGJ9w88yKTo|title=Konfuz — Ратата (Mood video)|access-date=2021-09-01}}</ref>. Был йыр өсөн TikTok-ҡа 8 миллиондан ашыу видеояҙма тейәлгән<ref name="автоссылка35">{{Cite web|lang=ru-RU|url=https://www.ok-magazine.ru/stars/interview/212871-misha-konfuz|title=Миша KONFUZ: «Песни я пишу исключительно сам, это мой принцип»|website=Журнал OK!|access-date=2021-09-01}}</ref><ref name="автоссылка24">{{Cite web|url=https://soundtimes.ru/populyarnye-pesni-5/konfuz-ratata|title=Konfuz «Ратата»: история песни, интересные факты, текст, содержание|website=soundtimes.ru|access-date=2021-09-01}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://cetre.ru/category/lichnost_v_trende/konfuz-moya-tsel-vdokhnovlyat-tysyachi-milliony-lyudey/|title=KONFUZ: «Моя цель - вдохновлять тысячи, миллионы людей»|website=cetre.ru|access-date=2021-09-01}}</ref>. 2020 йылдан Рәсәй Федерацияһы Хөкүмәте ҡарамағындағы Финанс университетында уҡый. == Иҫкәрмә == {{Иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [https://music.apple.com/ru/artist/konfuz/1490033620 Был Apple Music KONFUZ] * [https://open.spotify.com/artist/0JHx4h8GAtjhmHMQ68iQiU Spotify булып KONFUZ] [[Категория:Рәсәй музыканттары]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Википедия:Замандаштар биографияһы]] [[Категория:2003 йылда тыуғандар]] [[Категория:29 июндә тыуғандар]] tihnestvcipfpvpt1u9d8e8d1anpl3t 0 181927 1147598 1110541 2022-07-29T19:00:37Z CommonsDelinker 131 Вики-Һаҡлағыстағы Миша_KONFUZ.jpg рәсеме [[commons:User:Fitindia|Fitindia]] ҡатнашыусыһы тарафынан юйылған. Ул яҙған сәбәп: No permission since 21 July 2022. wikitext text/x-wiki {{Ук}} {{Берләштерергә|Konfuz|Konfuz (йырсы)}} КОНФУЗ йәки Михаил Маргарян (әрмән. [[2003 йыл]]дың [[29 июнь|29 июненд]]ә тыуған, Ванадзор, [[Әрмәнстан]]) — [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй]] һәм әрмән эстрада һәм рэп артисы. == Биографияһы == Михаил Маргарян 2003 йылдың 29 июнендә Ванадзорҙа (Лори өлкәһе, Әрмәнстан) тыуған. Михаилға бер йәш булғанда, ул ғаиләһе менән Мәскәүгә<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://peopletalk.ru/article/v-luchshih-traditsiyah-reperov-gafur-egor-ship-xo-house-i-drugie-na-dne-rozhdeniya-artista-konfuz/|title=В лучших традициях рэперов: Gafur, Егор Шип, XO House и другие на дне рождения артиста Konfuz|website=PEOPLETALK|date=2021-06-30|access-date=2021-09-01}}</ref><ref name="автоссылка42">{{Cite web|url=https://ya-znamenit.ru/pevec-konfuz-mixail-margaryan-biografiya-i-lichnaya-zhizn/|title=Певец Konfuz ( Михаил Маргарян ): биография и личная жизнь {{!}}|website=ya-znamenit.ru|access-date=2021-09-01}}</ref><ref name="автоссылка12">{{Cite web|lang=ru|url=https://www.elle.ru/stil-zhizni/music/pleilist-na-vykhodnye-konfuz/|title=Плейлист на выходные: Konfuz {{!}} ELLE|website=www.elle.ru|access-date=2021-09-01}}</ref><ref name="автоссылка32">{{Cite web|lang=ru-RU|url=https://www.ok-magazine.ru/stars/interview/212871-misha-konfuz|title=Миша KONFUZ: «Песни я пишу исключительно сам, это мой принцип»|website=Журнал OK!|access-date=2021-09-01}}</ref><ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://news.rambler.ru/starlife/46727988-v-luchshih-traditsiyah-reperov-gafur-egor-ship-xo-house-i-drugie-na-dne-rozhdeniya-artista-konfuz/|title=В лучших традициях рэперов: Gafur, Егор Шип, XO House и другие на дне рождения артиста Konfuz|website=Рамблер/новости|access-date=2021-09-01}}</ref> күсеп килә. 6 йәштән 15 йәшкә тиклем профессиональ футбол уйнай. 15 йәшендә [[Испания]]ға күсеп килә, унда 2 ай йәшәй һәм «Барселона»<ref name="автоссылка43">{{Cite web|url=https://ya-znamenit.ru/pevec-konfuz-mixail-margaryan-biografiya-i-lichnaya-zhizn/|title=Певец Konfuz ( Михаил Маргарян ): биография и личная жизнь {{!}}|website=ya-znamenit.ru|access-date=2021-09-01}}</ref><ref name="автоссылка33">{{Cite web|lang=ru-RU|url=https://www.ok-magazine.ru/stars/interview/212871-misha-konfuz|title=Миша KONFUZ: «Песни я пишу исключительно сам, это мой принцип»|website=Журнал OK!|access-date=2021-09-01}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.dailyadvent.com/ru/news/5afe5919c03399762c5edf5e4b17f65b|title=Миша KONFUZ: «Песни я пишу исключительно сам, это мой принцип» - Opera News|website=www.dailyadvent.com|access-date=2021-09-01}}</ref> йәштәр командаһында уйнай. Бала сағында музыка ҡоралдарында<ref name="автоссылка13">{{Cite web|lang=ru|url=https://www.elle.ru/stil-zhizni/music/pleilist-na-vykhodnye-konfuz/|title=Плейлист на выходные: Konfuz {{!}} ELLE|website=www.elle.ru|access-date=2021-09-01}}</ref> уйнарға өйрәнә. Һуңынан тәүге йырҙарын<ref name="автоссылка22">{{Cite web|url=https://soundtimes.ru/populyarnye-pesni-5/konfuz-ratata|title=Konfuz «Ратата»: история песни, интересные факты, текст, содержание|website=soundtimes.ru|access-date=2021-09-01}}</ref> яҙа башлай. [[2020 йыл]]дың [[ғинуар]]ында 16 йәшендә «Ути путишка» тип аталған беренсе йыр сығара, ул бер юлы ике платина ала һәм 30 миллиондан ашыу тыңлау йыя<ref name="автоссылка34">{{Cite web|lang=ru-RU|url=https://www.ok-magazine.ru/stars/interview/212871-misha-konfuz|title=Миша KONFUZ: «Песни я пишу исключительно сам, это мой принцип»|website=Журнал OK!|access-date=2021-09-01}}</ref>. «Бәйләнештә» һәм «Boom» чарттарында 25-се урынға сыға. Һуңыраҡ «Милая малая», «Ламбо», «Ранила меня» йырҙары сыға<ref name="автоссылка23">{{Cite web|url=https://soundtimes.ru/populyarnye-pesni-5/konfuz-ratata|title=Konfuz «Ратата»: история песни, интересные факты, текст, содержание|website=soundtimes.ru|access-date=2021-09-01}}</ref>. 2020 йылдың мартында КОНФУЗ «Һин шау-шыу тоҡандырҙың» трегын сығара. Ул 150 миллиондан ашыу тыңлау, 10 платина премияһы, YouTube-та 40 миллиондан ашыу тамашасы йыя. "ТикТок"та йыр өсөн 1,1 миллиондан ашыу видеояҙма төшөрөлә. 2021 йылда «Бәйләнештә» (ВКонтакте) йыр «Soundtrack of Soundtrack» премияһына лайыҡ була. Йыр карантин ваҡытында онлайн тыңлау лидеры булды<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://vk.com/blog/music-2020|title=ВКонтакте подводит музыкальные итоги года: саундтрек самоизоляции, лучший артист и подкаст года {{!}} Блог ВКонтакте|website=VK|access-date=2021-09-01}}</ref><ref name="автоссылка44">{{Cite web|url=https://ya-znamenit.ru/pevec-konfuz-mixail-margaryan-biografiya-i-lichnaya-zhizn/|title=Певец Konfuz ( Михаил Маргарян ): биография и личная жизнь {{!}}|website=ya-znamenit.ru|access-date=2021-09-01}}</ref>. 2020 йылдың октябрендә «Ламбо» йыры сыға, унда 17 миллион тыңлау һәм бер платина йыйыла<ref>{{Cite web|lang=ru|url=https://www.woman.ru/stars/novyi-russkii-rep-molodoi-khitmeiker-misha-konfuz-o-skromnoi-slave-dolinoi-karnaval-i-gonorarakh-dlya-roditelei-id674548/|title=Новый русский рэп: молодой хитмейкер Миша Konfuz о скромной славе, Долиной, Карнавал и гонорарах для родителей {{!}} WOMAN|author=Елизавета Чепрасова|website=www.woman.ru|access-date=2021-09-01}}</ref>. 2020 йылдың декабрендә «Ранила меня» йыры сыға, ул YouTube-та 105 миллиондан ашыу тыңлау һәм 4,5 миллионға яҡын тамашасыны йыя. 2021 йылда «Ратата» йыры өсөн видеояҙма сыға. Уның YouTube-тағы ҡараштары һаны 45 миллиондан ашып китә<ref>{{Cite web|lang=ru-RU|url=https://www.youtube.com/watch?v=BGJ9w88yKTo|title=Konfuz — Ратата (Mood video)|access-date=2021-09-01}}</ref>. Был йыр өсөн TikTok-ҡа 8 миллиондан ашыу видеояҙма тейәлгән<ref name="автоссылка35">{{Cite web|lang=ru-RU|url=https://www.ok-magazine.ru/stars/interview/212871-misha-konfuz|title=Миша KONFUZ: «Песни я пишу исключительно сам, это мой принцип»|website=Журнал OK!|access-date=2021-09-01}}</ref><ref name="автоссылка24">{{Cite web|url=https://soundtimes.ru/populyarnye-pesni-5/konfuz-ratata|title=Konfuz «Ратата»: история песни, интересные факты, текст, содержание|website=soundtimes.ru|access-date=2021-09-01}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://cetre.ru/category/lichnost_v_trende/konfuz-moya-tsel-vdokhnovlyat-tysyachi-milliony-lyudey/|title=KONFUZ: «Моя цель - вдохновлять тысячи, миллионы людей»|website=cetre.ru|access-date=2021-09-01}}</ref>. 2020 йылдан Рәсәй Федерацияһы Хөкүмәте ҡарамағындағы Финанс университетында уҡый. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == ** [https://music.apple.com/ru/artist/konfuz/1490033620 KONFUZ в Apple Music] ** [https://open.spotify.com/artist/0JHx4h8GAtjhmHMQ68iQiU KONFUZ в Spotify] [[Категория:Рәсәй музыканттары]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Википедия:Замандаштар биографияһы]] [[Категория:2003 йылда тыуғандар]] [[Категория:29 июндә тыуғандар]] 44p0jh4i9cpnplr75c0f9weh7wqzvl5 0 183098 1147660 1135095 2022-07-30T03:54:58Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{ФШ|Громова}} {{Ук}} '''Громова Людмила Петровна''' ([[15 июнь]] [[1952 йыл]]) — [[Совет Социалистик Республикалар Союзы|СССР]] һәм [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй]] ғалим-[[Тарих|тарихсыһы]] һәм [[Филология|филологы]], [[Педагогика|педагог]], [[Фән докторы|филология фәндәре докторы]] (1994), профессор (1999). [[Санкт-Петербург дәүләт университеты]]ның почётлы профессоры (2018). == Биографияһы == Людмила Петровна Громова [[1952 йыл]]дың 15 июнендә [[Санкт-Петербург|Ленинградта]] тыуа. 1969 йылдан алып 1974 йылға тиклем [[Санкт-Петербург дәүләт университеты]]ның журналистика факультетына уҡый, 1979 йылдан 1983 йылға тиклем был факультет янындағы аспирантурала уҡый. 1974 йылдан 1979 йылға тиклем — Чудово «Родина» гәзите бүлеге мөдире. 1983 йылдан [[Санкт-Петербург дәүләт университеты|Ленинград дәүләт университеты]]нда педагогик эштә ассистент вазифаһында, 1987 йылдан — доцент һәм 1999 йылдан — профессор, 2010 йылдан — журналистика тарихы кафедраһы мөдире. 2002 йылдан 2004 йылға тиклем бер үк ваҡытта Людмила Громова — уҡыу-уҡытыу эштәре буйынса [[Санкт-Петербург дәүләт университеты]] (СПбДУ) проректоры һәм 2011 йылдан 2017 йылға тиклем — СПбДУ-ның журналистика факультеты деканы<ref name="гна">Профессора Санкт-Петербургского государственного университета : биобиблиографический словарь / сост. Г. А. Тишкин; авт. вступ. ст.: Л. А. Вербицкая, Г. А. Тишкин. — СПб. : Санкт-Петербургский государственный университет, 2004. — 739 с.</ref><ref>{{Cite web|url=https://jf.spbu.ru/history-dept/3777-15106.html|title=Громова Людмила Петровна|lang=|publisher=[[Высшая школа журналистики и массовых коммуникаций]]|accessdate=2021-03-12}}</ref>. 1983 йылда Громова филология фәндәре кандидаты дәрәжәһенә дәғүә итеп, «А. И. Герцен — публицист 1840-х годов : взаимосвязь публицистического и художественного творчества» темаһына диссертация яҡлай, 1994 йылда — «А. И. Герцен и русская журналистика его времени» темаһына диссертация яҡлап, [[Фән докторы|филология фәндәре докторы]] була. 1999 йылда Юғары аттестация комиссияһы бойороғо менән журналистика тарихы кафедраһы буйынса ғилми профессор исеме бирелә. 2018 йылда уға Санкт-Петербург дәүләт университетының почётлы профессоры тигән исем бирелә<ref>{{Cite web|url=https://spbu.ru/universitet/universitet-v-licah/pochetnye-professora-spbgu|title=Почётные профессора СПбГУ|lang=|publisher=[[Санкт-Петербургский государственный университет]]|accessdate=2021-03-12}}</ref><ref name="гна">Профессора Санкт-Петербургского государственного университета : биобиблиографический словарь / сост. Г. А. Тишкин; авт. вступ. ст.: Л. А. Вербицкая, Г. А. Тишкин. — СПб. : Санкт-Петербургский государственный университет, 2004. — 739 с.</ref>. 2022 йылда «Донбасс халҡын яҡлау буйынса махсус операция» ваҡытында президент Путинға ярҙам итеү буйынса хат авторы булып сығыш яһай<ref>{{Cite web|author=Лиханова Т.|url=https://novayagazeta.ru/articles/2022/03/10/zhivye-i-mertvye-pishut-putinu|title=Живые и мертвые пишут Путину|publisher=[[Новая газета]]|date=11.03.2022|accessdate=11.03.2022}}</ref>. == Ғилми-педагогик эшмәкәрлеге == Л П. Громованың төп ғилми-педагогик эшмәкәрлеге XVIII—XIX быуаттарҙа рус журналистикаһы тарихы, шул иҫәптән цензура тарихы һәм күренекле редакторҙар һәм публицистарҙың иҗады белән бәйле. «Журналистика тарихының актуаль проблемалары», «Фәнни-популяр журналистика традициялары», «Рус публицистикаһы тарихы» һәм «XVIII—XIX быуаттарҙа рус журналистикаһы тарихы» темаларына лекциялар курсы уҡый. Филология һәм сәнғәт ғилеме буйынса юғары аттестация комиссияһының эксперт советы ағзаһы ([[2002 йыл]]<nowiki/>дан [[2014 йыл]]<nowiki/>ға тиклем). Журналистика факультетының диссертация һәм Ғилми советы рәйесе һәм СПбДУ-ның ғилми советының ғилми секретары ([[2018 йыл]]<nowiki/>дан [[2010 йыл]]<nowiki/>ға тиклем). Рәсәй Федерацияһы Мәғариф һәм фән министрлығының юғары һөнәри белем биреү дәүләт мәғариф стандарты буйынса ведомство-ара эксперт советы ағзаһы. 2010 йылдан Санкт-Петербург һәм Ленинград өлкәһенең Журналистар союзы идаралығы ағзаһы<ref name="гна">Профессора Санкт-Петербургского государственного университета : биобиблиографический словарь / сост. Г. А. Тишкин; авт. вступ. ст.: Л. А. Вербицкая, Г. А. Тишкин. — СПб. : Санкт-Петербургский государственный университет, 2004. — 739 с.</ref>. Л. П. Громова 170 ашыу ғилми хеҙмәт, шул иҫәптән юғары уҡыу йорттары өсөн биш дәреслек һәм дүрт монография авторы булып тора<ref>{{Cite web|author=|url=https://search.rsl.ru/ru/search#q=%D0%93%D1%80%D0%BE%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D0%B0%2C%20%D0%9B%D1%8E%D0%B4%D0%BC%D0%B8%D0%BB%D0%B0%20%D0%9F%D0%B5%D1%82%D1%80%D0%BE%D0%B2%D0%BD%D0%B0|title=Громова, Людмила Петровна|lang=|publisher=[[Российская государственная библиотека|РГБ]]|accessdate=2021-03-12}}</ref>, уның етәкселегендә 10-дан ашыу докторлыҡ һәм кандидатлыҡ диссертацияһы яҡлана<ref name="гна">Профессора Санкт-Петербургского государственного университета : биобиблиографический словарь / сост. Г. А. Тишкин; авт. вступ. ст.: Л. А. Вербицкая, Г. А. Тишкин. — СПб. : Санкт-Петербургский государственный университет, 2004. — 739 с.</ref>. == Бүләктәре == * II дәрәжә «Ватан алдындағы хеҙмәттәре өсөн» орденының миҙалы (2000)<ref name="гна">Профессора Санкт-Петербургского государственного университета : биобиблиографический словарь / сост. Г. А. Тишкин; авт. вступ. ст.: Л. А. Вербицкая, Г. А. Тишкин. — СПб. : Санкт-Петербургский государственный университет, 2004. — 739 с.</ref> * Рәсәй Федерацияһы Президенты Рәхмәте (2014 йылда — «Өлгәшкән хеҙмәт уңыштары, күп йыллыҡ емешле хеҙмәте, әүҙем закон сығарыу эшмәкәрлеге» өсөн)<ref>{{Cite web|author=|url=http://pravo.gov.ru/proxy/ips/?doc_itself=&&nd=102171693&&page=1&rdk=0#I0|title=Распоряжение Президента России от 12 марта 2014 года № 60-рп|publisher=|accessdate=2021-03-12}}</ref> * Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары һөнәри белем биреү хеҙмәткәре (1998)<ref name="гна" /> == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * ''Профессора Санкт-Петербургского государственного университета : биобиблиографический словарь'' / сост. Г. А. Тишкин ; авт. вступ. ст.: Л. А. Вербицкая, Г. А. Тишкин. - Санкт-Петербург : Санкт-Петербургский государственный университет, 2004. — 739 с. [[Категория:СССР педагогтары]] [[Категория:Санкт-Петербург дәүләт университеты уҡытыусылары]] [[Категория:Рәсәй Федерацияһының почётлы юғары профессиональ белем биреү хеҙмәткәрҙәре]] [[Категория:II дәрәжә «Ватан алдындағы хеҙмәттәре өсөн» ордены миҙалы менән наградланыусылар]] [[Категория:Филология фәндәре докторҙары]] [[Категория:Санкт-Петербургта тыуғандар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Википедия:Замандаштар биографияһы]] [[Категория:1952 йылда тыуғандар]] [[Категория:15 июндә тыуғандар]] [[Категория:Профессорҙар]] [[Категория:Юғары уҡыу йорттары уҡытыусылары]] gypgnhm9y4agxhzyevt8sg1zp7fkdsh 0 183300 1147565 1137029 2022-07-29T18:02:36Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{ФШ|Гурвич}} {{Ук}} '''Гурвич Иосиф Наумович''' ([[8 февраль]] [[1952 йыл]] — [[9 ғинуар]] [[2014 йыл]]) — Рәсәй психологы һәм психиатры. Профессор, психология фәндәре докторы, юғары категориялы психиатр. == Биографияһы == Иосиф Наумович Гурвич [[1952 йыл]]да хәрби табиптар ғаиләһендә тыуа. Ленинград санитар-гигиена медицина институтын тамамлай, бер үк ваҡытта Ленинград дәүләт университетының психология факультетында социаль психология өлкәһендә шөғөлләнә. 30 йылдан ашыу Санкт-Петербургтың төп фәнни-тикшеренеү учреждениеларында, шулай уҡ ҡаланың һәм өлкәнең псхиатрия дауаханаларында табип-психиатр сифатында эшләй [[1977 йыл]]дан [[1983 йыл]]ға тиклем — инженер, комплекслы социаль тикшеренеүҙәр ғилми-тикшеренеү институтында кесе ғилми хеҙмәткәр (НИИКСИ) (Ленинград дәүләт университеты составында). [[1981 йыл]]да «Социально-психологические факторы эффективности врачебной деятельности» темаһы буйынса кандидатлыҡ диссертацияһы яҡлай<ref>Гурвич И. Н. Социально-психологические факторы эффективности врачебной деятельности: дис. канд. психол. наук: 19.00.05 / И. Н. Гурвич; Ленинградский гос. ун-т им. А. А. Жданова. Л., 1981. Автореф. 22 с.</ref>. [[1983 йыл]]дан алып [[1987 йыл]]ға тиклем — Ленинградтың Жданов районы Психоневрологик диспансеры стационарының көндөҙгө табибы. 1987 йылдан [[1988 йыл]]ға тиклем — Бехтерев исемендәге ғилми-тикшеренеү институты стационарының көндөҙгө табибы. [[1988 йыл]]дан алып [[1990 йыл]]ға тиклем — СССР ФА Совет социология ассоциацияһы Ленинград өлкә социология үҙәгенең төп ғилми хеҙмәткәре (ЛенСНИЦ) [[1990 йыл]]дан [[1995 йыл]]ға тиклем — И. И. Скворцов-Степанов (Ленинград) исемендәге 3-сө психиатрия дауаханаһының бүлеге мөдире, табип. [[1995 йыл]]дан алып [[2008 йыл]]ға тиклем — Рәсәй Фәндәр академияһының Социология институтында (СИ РФА, Санкт-Петербург) девиант социологияһы һәм социаль күҙәтеү секторының баш ғилми хеҙмәткәре. [[1998 йыл]]да «Социальная психология здоровья» по социально-психологической проблематике медицины и здравоохранения" темаһы буйынса докторлыҡ диссертацияһы яҡлай<ref>Гурвич И. Н. Социальная психология здоровья: Автореф. дис. на соиск. учен. степ. д. психол. н.: Спец. 19.00.05 / С.-Петерб. гос. ун-т. — СПб., 1998. — 42 с.</ref>. [[1999 йыл]]да «Психиатрия» һөнәре буйынса юғары квалификация категорияһы бирелә. [[1998 йыл]]дан алып [[2014 йыл]]ға тиклем — социаль психология кафедраһында профессор, тәртип психологияһы һәм үҙ-үҙеңде тотоу аномалияларының превенцияһы кафедраһы мөдире, Санкт-Петербург дәүләт университетының Психология факультетына «Ижтимағи сәләмәтлек» дисциплинар-ара магистрлык программаһының «Психология и социология здоровья» белгеслеге етәксеһе. == Фәнни эшмәкәрлеге == Гурвич хәҙерге Рәсәйҙә йәмғиәт һаулыҡ һаҡлау үҫешенә ҙур өлөш индерә<ref name="Школа">[https://lib.herzen.spb.ru/media/magazines/contents/1/187/dubrovsky_187_165_176.pdf Научная школа общественного здоровья И. Н. Гурвича (1952—2014) / Дубровский Роман Геннадьевич, Одинокова Вероника Александровна // Известия Российского государственного педагогического университета имени А. И. Герцена. — Санкт-Петербург, 2018. — N 187. — С. 165—176)]</ref>. Ул күп йылдар дауамында табип-психиатр һәм наркологтың практик эшен социологик һәм психологик тикшеренеүҙәр менән бергә алып бара. Гурвич фәнни мәктәпкә нигеҙ һала<ref name="Школа">[https://lib.herzen.spb.ru/media/magazines/contents/1/187/dubrovsky_187_165_176.pdf Научная школа общественного здоровья И. Н. Гурвича (1952—2014) / Дубровский Роман Геннадьевич, Одинокова Вероника Александровна // Известия Российского государственного педагогического университета имени А. И. Герцена. — Санкт-Петербург, 2018. — N 187. — С. 165—176)]</ref>, ул XX быуаттың 1990-сы йылдар аҙағында башланғыс ала, ул саҡта Рәсәй Фәндәр академияһы Социология институтының (РФА СИ) девиантлык һәм социаль контроль секторы һәм Санкт-Петербург дәүләт университетының психология факультеты (СПбДУ) сиктәрендә төрлө төркөм кешеләрҙең һаулығына бәйле үҙ-үҙеңде тотоу проблематикаһын тикшереү буйынса эшсе төркөм төзелә. Өҫтәүенә Санкт-Петербургтың төп ғилми-тикшеренеү учреждениеларында һәм медицина практикаһында эше менән, Гурвич 1990 йылдар аҙағында төбәк ижтимағи ойошмаһы «Стеллит» халыҡтың именлеге өлкәһендә социаль проекттары инициаторҙарының һәм ойоштороусыларының береһе була, унда бер төркөм йәш белгес уның етәкселеге аҫтында эшләй. Гуревич етәкселегендә йәмәғәт сәләмәтлеге һәм һаулыҡ һаҡлау, халыҡтың ныҡлы булмаған төркөмдәренә ярҙам итеү өлкәләрендә Рәсәй халыҡ-ара бер нисә фәнни-тикшеренеү һәм практик проекттар уҙғарыла. Гурвич үҙ практикаһында белгестәрҙең киң даирәһе файҙалана алырлыҡ стандартлаштырылған скрининг методикаларын үҫтереүҙе мөһим тип һанай. Уның авторлығына психотерапевтик ярҙамға мохтаж кешеләрҙе экспресс-асыҡлау өсөн нерв-психологик адаптация тесты инә<ref>Гурвич И. Н. Тест нервно-психической адаптации // Вестник гипнологии и психотерапии. 1992. № 3. С. 46-53</ref>. Уның етәкселегендә Монтгомери психик торошто төрлө яҡлап баһалау шкалаһы<ref>Гурвич И. Н., Русакова М. М., Малахов Ю. К., Бочаров А. В., Антонова Н. А. Шкала всесторонней оценки психического состояния: Методическое руководство // Изд-во СПбГУ, СПб., 2003. 60 с.</ref> һәм үҫмерҙәр өсөн «мөмкинлектәрҙе һәм хәүефтәрҙе баһалау» шкалаһы<ref>Гурвич И. Н., Антонова Н. А., Дубровский Р. Г. Диагностика и прогнозирование отклоняющегося поведения подростков в образовательной среде: Учебно-методическое пособие. — М.: РБФ НАН, 2012. − 144 с.</ref> яйлаштырыла. Ғүмеренең һуңғы йылдарында Иосиф Наумович үҫмерҙәр девиантлығын төрлө яҡлап баһалау шкалаһын әҙерләү менән етәкселек итә<ref>Гурвич И. Н. Особенности социального конструирования подростковой девиантности основными группами представителей учебно-воспитательного персонала общеобразовательных школ // Вестник СПбУ. Серия 16. 2014. Вып. 3. С. 51-63</ref>. Профессор Гурвичтың фәнни хеҙмәттәре фәндең төрлө өлкәләре араһында психологик белем үҫешенең иллюстрацияһына әүерелә. Фән докторы дәрәжәһенә дәғүә итеү өсөн «Социальная психология здоровья» темаһына диссертацияһы төп этабы була. Унда ил халҡының сәләмәтлегенә һиҙелерлек йоғонто яһаусы социаль-психологик күренештәрҙе һәм процестарҙы идентификациялау проблемаһы ентекләп асыла. Диссертация тикшеренеүҙәре һөҙөмтәһе буйынса «Социальная психология здоровья» монографияһы (1999) —1800 сығанаҡтарҙан торған библиография менән, шуларҙың меңдән ашыу инглиз телле 1023 битлек хеҙмәт нәшер ителә<ref>Гурвич И. Н. Социальная психология здоровья. СПб.: Изд-во СПбГУ, 1999. — 1023 с.</ref>. === Наркомания һәм алкоголизмдың социаль контроле === [[2004]]—[[2008 йыл]]дарҙа Гурвич етәкселегендәге команда Рәсәй Федерацияһында Федераль хеҙмәт менән берлектә наркотиктар әйләнешен контролдә тотоу буйынса территориаль мониторинг системаһын төҙөй<ref>Научно-методические основы территориального мониторинга наркоситуации: Методическое пособие. — 2-е изд., доп. — СПб.: Изд-во С.-Петерб. ун-та, 2006. — 175 с.</ref>. Мониторинг ойоштороу өсөн яуаплы федераль хеҙмәт һәм төбәк хакимиәт хеҙмәткәрҙәре Рәсәй Федерацияһының бөтә субъекттарында уҡыу һәм тикшеренеү саралары үткәрә. Наркотиктар һәм енәйәттәр буйынса Финляндия Хөкүмәте, Швеция Хөкүмәте һәм БМО Идаралығы ярҙамында [[2009]]—[[2010 йыл]]дарҙа «Координация исследования употребления психоактивных веществ среди учащихся на территории Северо-Западного федерального округа РФ» проекты тормошҡа ашырыла<ref>Отчет «Изучение употребления психоактивных веществ среди учащихся в возрасте 15-16 лет в Северо-Западном Федеральном округе Российской Федерации», СПб, 2011 (Полная версия отчета доступна по адресу: <nowiki>http://psy.spbu.ru/science/otchet.pdf</nowiki> (недоступная+ссылка), ФОУ ВПО «Санкт-Петербургский государственный университет», факультет психологии).</ref>. === Енси юл менән тапшырылыусы ВИЧ һәм йоғошло ауырыуҙарҙың социаль эпидемиологияһы (ИППП) === ВИЧ йөрөтөүсе пациенттар араһында био-тәртип тикшеренеүҙәре буйынса Рәсәй Федерацияһында беренсе методик документтары Пастер исемендәге эпидемиология һәм микробиология ҒТИ-ның СПИД-ҡа ҡаршы профилактика һәм көрәш буйынса Рәсәй Һаулыҡ һаҡлау министрлығының Төньяҡ-Көнбайыш округ үҙәге менән берлектә Гурвич етәкселегендә үткәрелгән Рәсәй тикшеренеүселәренең тәжрибәһе нигеҙендә эшләнә<ref>Смольская Т. Т. Третьякова В. И. Огурцова С. В., Шилова Е. А., Яковлева А. А., Гурвич И. Н., Русакова М. М. Эпидемиологический надзор за ВИЧ-инфекцией: организация и содержание комплексных сероэпидемиологических и поведенческих исследований в уязвимых группах населения: методические рекомендации. СПб, Санкт-Петербургский НИИ им. Пастера, 2009, 76 с.</ref>. === Проституцияның социаль контроле === Гурвич РФ федераль округының Төньяҡ-көнбайыш территорияһында үткән «Социология российской проституции» методологик тикшеренеүҙәр циклына ҙур өлөш индерә<ref>Гурвич И. Н. Консервативный и либеральный подходы в деятельности институтов общественного здравоохранения в России: модели превенции в условиях эпидемии ВИЧ-инфекции // Русский журнал «СПИД, рак и общественное здоровье». 2005. Том 9. № 3. С. 41-46.</ref>. === Бәлиғ булмағандарҙы енси эксплуатациялауға ҡаршы === Гурвич инициативаһы буйынса «Коммерческая сексуальная эксплуатация несовершеннолетних в Санкт-Петербурге и Северо-Западном регионе России» тикшеренеүҙәр циклы [[1999]] —[[2000 йыл]]дарҙа ошо проблемаларҙы беренсе Рәсәй тикшеренеү эше була<ref name="Школа">[https://lib.herzen.spb.ru/media/magazines/contents/1/187/dubrovsky_187_165_176.pdf Научная школа общественного здоровья И. Н. Гурвича (1952—2014) / Дубровский Роман Геннадьевич, Одинокова Вероника Александровна // Известия Российского государственного педагогического университета имени А. И. Герцена. — Санкт-Петербург, 2018. — N 187. — С. 165—176)]</ref><ref>Гурвич, И. Н. Русакова М. М., Пышкина Т. В., Яковлева А. А. Коммерческая сексуальная эксплуатация несовершеннолетних в Санкт-Петербурге и Северо-Западном регионе / Санкт-Петербург в зеркале социологии: сборник статей / ред. В. В. Козловский. — СПб: Социологическое общество им. М. М. Ковалевского, 2003. — С .412-443.</ref>. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр|2}} == Һылтанмалар == * [http://gurvich.pro/ Сайт «Гурвич Иосиф Наумович. Учёный и Учитель»] * [https://psy.su/persons/100_psihologov_rossii/psy/130293/ Статья] на сайте «Психологической газеты» * ''Цветкова Л. А., Антонова Н. А., Колпакова О. И.'' [http://www.mprj.ru/archiv_global/2015_6_35/nomer07.php И. Н. Гурвич — основатель научной школы «Социальная психология здоровья» в России] // Медицинская психология в России: электрон. науч. журн. — 2015. — № 6(35). * ''Дубровский Р. Г., Одинокова В. А.'' [https://lib.herzen.spb.ru/media/magazines/contents/1/187/dubrovsky_187_165_176.pdf Научная школа общественного здоровья И. Н. Гурвича (1952—2014)] // Известия Российского государственного педагогического университета имени А. И. Герцена. — Санкт-Петербург, 2018. — N 187. — С. 165—176. * [http://www.ngostellit.ru/ Сайт Региональной общественной организации социальных проектов в сфере благополучия населения «Стеллит»] [[Категория:Санкт-Петербург дәүләт университеты уҡытыусылары]] [[Категория:Психология фәндәре докторҙары]] [[Категория:Санкт-Петербургта вафат булғандар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:2014 йылда вафат булғандар]] [[Категория:9 ғинуарҙа вафат булғандар]] [[Категория:1952 йылда тыуғандар]] [[Категория:8 февралдә тыуғандар]] [[Категория:Профессорҙар]] [[Категория:Психиатрҙар]] [[Категория:Психологтар]] [[Категория:Юғары уҡыу йорттары уҡытыусылары]] [[Категория:Юғары уҡыу йорттарын тамамлаусылар]] k11b5koootky709a7o1utxfyj4f7x1b 0 183713 1147629 1143192 2022-07-30T02:45:49Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{ФШ|Гусев}} {{Учёный | имя = Андрей Дмитриевич Гусев | оригинал имени = | изображение = Гусев Андрей Дмитриевич.gif | описание изображения = | имя при рождении = | дата рождения = 1886 | место рождения = {{мр|Казань}}, [[Российская империя]] | дата смерти = 1952 | место смерти = {{мс|Казань}}, [[Татарская АССР]], [[РСФСР]] | гражданство = {{флагификация|Российская империя}}<br>{{флагификация|СССР}} | научная сфера = [[Судебная медицина]] | место работы =[[Казанский университет]] [[Казанский государственный медицинский институт]] | альма-матер = [[Казанский университет]] | учёная степень = [[Доктор наук|доктор медицинских наук]] | учёное звание = [[профессор]] | научный руководитель = | знаменитые ученики = | известен как = Специалист по судебно-медицинской экспертизе | награды и премии = | автограф = | ширина автографа = | сайт = | викицитатник = }} '''Гусев Андрей Дмитриевич''' ([[1886 йыл]], [[Ҡазан]] — [[13 июль]] [[1952 йыл]], Ҡазан) — совет табибы, суд-медицина эксперты, медицина фәндәре докторы (1926), профессор (1923)<ref name="https://www.forens-med.ru/pers.php?id=159#:~:text=Гусев%20Андрей%20Дмитриевич.%201886–1952.%20Доктор,окончил%20медицинский%20факультет%20Казанского%20университета">Гусев Андрей Дмитриевич</ref>. == Биографияһы == 1886 йылда [[Ҡазан]]да тыуған. 1912 йылда [[Ҡазан (Волга буйы) федераль университеты|Ҡазан университетының]] медицина факультетын тамамлай. Шул уҡ йылда Сембер губернаһының Ҡормош өйәҙе земствоһында земство табибы вазифаһында эшләй башлай, бер үк ваҡытта идаралыҡта табип советы сәркәтибе вазифаһын да башҡара<ref name="https://www.forens-med.ru/pers.php?id=159#:~:text=Гусев%20Андрей%20Дмитриевич.%201886–1952.%20Доктор,окончил%20медицинский%20факультет%20Казанского%20университета">Гусев Андрей Дмитриевич</ref>. [[Беренсе донъя һуғышы]] йылдарында Ҡазанда хәрби частарҙа хеҙмәт итә. [[Граждандар һуғышы]] башланыу менән, был ҡаланың госпиталдәрендә хәрби табип була. Эпидемиялар менән көрәштә әүҙем ҡатнаша. [[Ҡыҙыл армия|Ҡыҙыл Армиянан]] демобилизацияланғандан һуң 1921 йылда Ҡазан университетының суд медицинаһы кафедраһында эшләй башлай, уны профессор Василий Неболюбов етәкләй. Тәүҙә прозектор ярҙамсыһы, ә һуңынан прозектор була. 1923 йылда Гусев суд медицинаһы кафедраһы мөдире итеп тәғәйенләнә. 1926 йылда Ҡазан университеты советы уға медицина докторы һәм приват-доцент дәрәжәһен бирә. Шул уҡ йылда ҡанға һынауҙы сағыштырма анализлау темаһына докторлыҡ диссертацияһын уңышлы яҡлай. 1928 йылда профессор итеп һайлана. 1926 йылда [[Татар АССР-ы|Татар АССР-ының]] баш суд-медицина эксперты итеп тәғәйенләнә, 1946 йылға тиклем ошо вазифала эшләй. Гусев Андрей асфиксиянан үлеүҙе диагностикалау буйынса белгес була. Профессор Н. В. Попов төҙәткән суд медицинаһы буйынса дәреслек өсөн «Асфиксия» бүлегендә ике бүлек яҙа (1938 йылда нәшер ителә)<ref name="https://www.forens-med.ru/pers.php?id=159#:~:text=Гусев%20Андрей%20Дмитриевич.%201886–1952.%20Доктор,окончил%20медицинский%20факультет%20Казанского%20университета">Гусев Андрей Дмитриевич</ref>. Юғары уҡыу йортоноң суд медицинаһы кафедраһы ҡан өйрәнеүгә ҙур иғтибар бирә. Гусев Манойловтың реакцияһы буйынса тәнҡит рәүешендәге мәҡәлә баҫтырып сығара, унда автор был реакцияның суд-медицина маҡсатында ҡулланыуға яраҡлы булыуына шик белдерә. "Табип эштәре"нә, табиптарҙы суд яуаплылығына тарттырыу мәсьәләһенә ҙур иғтибар бүлә. Эксперттар сифатында Ҡазан университетының медицина факультеты ғалимдары — хирургтар В. Л. Боголюбов һәм П. М. Красин, акушерҙар В. С. Груздев һәм А. И. Тимофеев, педиатр Е. М. Лепский һәм башҡалар йәлеп ителә<ref name="https://www.forens-med.ru/pers.php?id=159#:~:text=Гусев%20Андрей%20Дмитриевич.%201886–1952.%20Доктор,окончил%20медицинский%20факультет%20Казанского%20университета">Гусев Андрей Дмитриевич</ref>. 1926 йылда [[РСФСР]] суд-медицина эксперттарының беренсе съезы һәм [[Волга буйы]] табиптары съездары эшендә ҡатнаша. 1930 йылда [[Әстерхан]]да үткән Волга буйы табиптарының өсөнсө съезында «Табиптың суд яуаплылығы тураһында» доклады менән сығыш яһай. Унда табип бурысы мәсьәләләре яҡтыртыла. [[Ҡазан дәүләт медицина университеты|Ҡазан дәүләт медицина институтында]] уҡыта, унда суд медицинаһы кафедраһы мөдире, бында суд медицинаһы кафедраһы, ғүмеренең аҙағына тиклем уның етәксеһе була. Суд-медицина тикшеренеүҙәре, матди дәлилдәр, алынған һөҙөмтәләрҙе суд-медицина практикаһына индереү буйынса ғилми хеҙмәттәр яҙа<ref name="https://tatarica.org/ru/razdely/zdravoohranenie/personalii/gusev-andrej-dmitrievich">Гусев Андрей Дмитриевич</ref>. 1952 йылдың 13 июлендә [[Ҡазан]]да вафат була. == Исмен мәңгеләштереү == * Ҡазан, Яңы Горшечная урамы, 30-сы һанлы йорт<ref>{{Китап|ссылка=https://kitap.tatar.ru/ru/dl/nbrt_tatarica_Inv_11796_77|заглавие=Научные работники Казани: справочник|год=1927|место=[[Казань]]|издательство=«Красный печатник»|страниц=23|тираж=1000}}</ref> == Библиографияһы == * Суд медицинаһы нигеҙе. Ҡазан, 1938<ref name="https://tatarica.org/ru/razdely/zdravoohranenie/personalii/gusev-andrej-dmitrievich">Гусев Андрей Дмитриевич</ref>. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [https://www.lvkgmu.ru/doxs/gusev-ad.html/ Гусев Андрей Дмитриевич] [[Категория:Рәсәй империяһы табиптары]] [[Категория:Ҡазан университетын тамамлаусылар]] [[Категория:Ҡазанда вафат булғандар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:1952 йылда вафат булғандар]] [[Категория:Ҡазанда тыуғандар]] [[Категория:1886 йылда тыуғандар]] [[Категория:Ҡазанда үлгәндәр]] cutucr6jasum719eun6ufjpiwdp40h1 1147630 1147629 2022-07-30T02:47:24Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{ФШ|Гусев}} {{Учёный | имя = Андрей Дмитриевич Гусев | оригинал имени = | изображение = Гусев Андрей Дмитриевич.gif | описание изображения = | имя при рождении = | дата рождения = 1886 | место рождения = {{мр|Казань}}, [[Российская империя]] | дата смерти = 1952 | место смерти = {{мс|Казань}}, [[Татарская АССР]], [[РСФСР]] | гражданство = {{флагификация|Российская империя}}<br>{{флагификация|СССР}} | научная сфера = [[Судебная медицина]] | место работы =[[Казанский университет]] [[Казанский государственный медицинский институт]] | альма-матер = [[Казанский университет]] | учёная степень = [[Доктор наук|доктор медицинских наук]] | учёное звание = [[профессор]] | научный руководитель = | знаменитые ученики = | известен как = Специалист по судебно-медицинской экспертизе | награды и премии = | автограф = | ширина автографа = | сайт = | викицитатник = }} '''Гусев Андрей Дмитриевич''' ([[1886 йыл]] — [[13 июль]] [[1952 йыл]]) — совет табибы, суд-медицина эксперты, медицина фәндәре докторы (1926), профессор (1923)<ref name="https://www.forens-med.ru/pers.php?id=159#:~:text=Гусев%20Андрей%20Дмитриевич.%201886–1952.%20Доктор,окончил%20медицинский%20факультет%20Казанского%20университета">Гусев Андрей Дмитриевич</ref>. == Биографияһы == 1886 йылда [[Ҡазан]]да тыуған. 1912 йылда [[Ҡазан (Волга буйы) федераль университеты|Ҡазан университетының]] медицина факультетын тамамлай. Шул уҡ йылда Сембер губернаһының Ҡормош өйәҙе земствоһында земство табибы вазифаһында эшләй башлай, бер үк ваҡытта идаралыҡта табип советы сәркәтибе вазифаһын да башҡара<ref name="https://www.forens-med.ru/pers.php?id=159#:~:text=Гусев%20Андрей%20Дмитриевич.%201886–1952.%20Доктор,окончил%20медицинский%20факультет%20Казанского%20университета">Гусев Андрей Дмитриевич</ref>. [[Беренсе донъя һуғышы]] йылдарында Ҡазанда хәрби частарҙа хеҙмәт итә. [[Граждандар һуғышы]] башланыу менән, был ҡаланың госпиталдәрендә хәрби табип була. Эпидемиялар менән көрәштә әүҙем ҡатнаша. [[Ҡыҙыл армия|Ҡыҙыл Армиянан]] демобилизацияланғандан һуң 1921 йылда Ҡазан университетының суд медицинаһы кафедраһында эшләй башлай, уны профессор Василий Неболюбов етәкләй. Тәүҙә прозектор ярҙамсыһы, ә һуңынан прозектор була. 1923 йылда Гусев суд медицинаһы кафедраһы мөдире итеп тәғәйенләнә. 1926 йылда Ҡазан университеты советы уға медицина докторы һәм приват-доцент дәрәжәһен бирә. Шул уҡ йылда ҡанға һынауҙы сағыштырма анализлау темаһына докторлыҡ диссертацияһын уңышлы яҡлай. 1928 йылда профессор итеп һайлана. 1926 йылда [[Татар АССР-ы|Татар АССР-ының]] баш суд-медицина эксперты итеп тәғәйенләнә, 1946 йылға тиклем ошо вазифала эшләй. Гусев Андрей асфиксиянан үлеүҙе диагностикалау буйынса белгес була. Профессор Н. В. Попов төҙәткән суд медицинаһы буйынса дәреслек өсөн «Асфиксия» бүлегендә ике бүлек яҙа (1938 йылда нәшер ителә)<ref name="https://www.forens-med.ru/pers.php?id=159#:~:text=Гусев%20Андрей%20Дмитриевич.%201886–1952.%20Доктор,окончил%20медицинский%20факультет%20Казанского%20университета">Гусев Андрей Дмитриевич</ref>. Юғары уҡыу йортоноң суд медицинаһы кафедраһы ҡан өйрәнеүгә ҙур иғтибар бирә. Гусев Манойловтың реакцияһы буйынса тәнҡит рәүешендәге мәҡәлә баҫтырып сығара, унда автор был реакцияның суд-медицина маҡсатында ҡулланыуға яраҡлы булыуына шик белдерә. "Табип эштәре"нә, табиптарҙы суд яуаплылығына тарттырыу мәсьәләһенә ҙур иғтибар бүлә. Эксперттар сифатында Ҡазан университетының медицина факультеты ғалимдары — хирургтар В. Л. Боголюбов һәм П. М. Красин, акушерҙар В. С. Груздев һәм А. И. Тимофеев, педиатр Е. М. Лепский һәм башҡалар йәлеп ителә<ref name="https://www.forens-med.ru/pers.php?id=159#:~:text=Гусев%20Андрей%20Дмитриевич.%201886–1952.%20Доктор,окончил%20медицинский%20факультет%20Казанского%20университета">Гусев Андрей Дмитриевич</ref>. 1926 йылда [[РСФСР]] суд-медицина эксперттарының беренсе съезы һәм [[Волга буйы]] табиптары съездары эшендә ҡатнаша. 1930 йылда [[Әстерхан]]да үткән Волга буйы табиптарының өсөнсө съезында «Табиптың суд яуаплылығы тураһында» доклады менән сығыш яһай. Унда табип бурысы мәсьәләләре яҡтыртыла. [[Ҡазан дәүләт медицина университеты|Ҡазан дәүләт медицина институтында]] уҡыта, унда суд медицинаһы кафедраһы мөдире, бында суд медицинаһы кафедраһы, ғүмеренең аҙағына тиклем уның етәксеһе була. Суд-медицина тикшеренеүҙәре, матди дәлилдәр, алынған һөҙөмтәләрҙе суд-медицина практикаһына индереү буйынса ғилми хеҙмәттәр яҙа<ref name="https://tatarica.org/ru/razdely/zdravoohranenie/personalii/gusev-andrej-dmitrievich">Гусев Андрей Дмитриевич</ref>. 1952 йылдың 13 июлендә [[Ҡазан]]да вафат була. == Исмен мәңгеләштереү == * Ҡазан, Яңы Горшечная урамы, 30-сы һанлы йорт<ref>{{Китап|ссылка=https://kitap.tatar.ru/ru/dl/nbrt_tatarica_Inv_11796_77|заглавие=Научные работники Казани: справочник|год=1927|место=[[Казань]]|издательство=«Красный печатник»|страниц=23|тираж=1000}}</ref> == Библиографияһы == * Суд медицинаһы нигеҙе. Ҡазан, 1938<ref name="https://tatarica.org/ru/razdely/zdravoohranenie/personalii/gusev-andrej-dmitrievich">Гусев Андрей Дмитриевич</ref>. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [https://www.lvkgmu.ru/doxs/gusev-ad.html/ Гусев Андрей Дмитриевич] [[Категория:Рәсәй империяһы табиптары]] [[Категория:Ҡазан университетын тамамлаусылар]] [[Категория:Ҡазанда вафат булғандар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:1952 йылда вафат булғандар]] [[Категория:Ҡазанда тыуғандар]] [[Категория:1886 йылда тыуғандар]] [[Категория:Ҡазанда үлгәндәр]] 8pp7jbr2vnvcgi76oq0c3t6xk76q8lj 0 184142 1147607 1145029 2022-07-29T19:09:15Z Guram52 5505 /* Галерея */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Олёкминск''' ({{Lang-sah|Өлүөхүмэ}}) — ([[1783 йыл|1783]] йылдан) булыу [[Россия|Р]]<nowiki/>әсәйҙәге ҡала, [[Саха Республикаһы|Саха Республикаһы (Яҡутстан)]] '''Олёкминск''' районы ҡала биләмәһенең административ үҙәге. == Этимологияһы == Фараз ителеүенсә, Олёкма йылғаһы [[Гидронимика|гидронимынан]] алынған. Был исем эвенк телендәге ''Олооһунай'' һүҙенә барып тоташа - «тейенле, тейенгә бай» тигәнде аңлата. Е.М. Поспелов фекеренсә иһә, был 1400 километрҙан ашыу оҙонлоҡтағы йылғаға бәйләнгәнгә оҡшамаған{{sfn|Поспелов|2008|с=330}}.. == Географияһы == Ҡала [[Лена]] йылғаһының һул ярында урынлашҡан , [[Яҡутск|Якутск]] ҡалаһынан 630 км алыҫлыҡта төйәкләнгән. == Климаты == Климаты - ҡырҡа континенталь. Иң күп ямғырҙар июль-август айҙарына тура килә, ул ваҡытта Тымыҡ океан яғынан бер аҙ яуым-төшөм килеп етә. {{Климат города |Город_род=Олёкминска |Источник=[http://pogoda.ru.net/climate/24944.htm Пойыла и климат] | Янв_ср=-30.7 | Янв_ср_осад=17 | Фев_ср=-25.9 | Фев_ср_осад=11 | Мар_ср=-15.1 | Мар_ср_осад=9 | Апр_ср=-2.9 | Апр_ср_осад=10 | Май_ср=7.1 | Май_ср_осад=32 | Июн_ср=15.3 | Июн_ср_осад=39 | Июл_ср=18.4 | Июл_ср_осад=56 | Авг_ср=14.6 | Авг_ср_осад=49 | Сен_ср=6.1 | Сен_ср_осад=41 | Окт_ср=-5.0 | Окт_ср_осад=21 | Ноя_ср=-20.8 | Ноя_ср_осад=21 | Дек_ср=-29.9 | Дек_ср_осад=18 | йыл_ср=-5.7 | йыл_ср_осад=324 | Янв_ср_мин=-34.6 | Янв_ср_макс=-26.6 | Фев_ср_мин=-30.7 | Фев_ср_макс=-20.4 | Мар_ср_мин=-21.8 | Мар_ср_макс=-8.1 | Апр_ср_мин=-9.2 | Апр_ср_макс=3.3 | Май_ср_мин=1.0 | Май_ср_макс=13.3 | Июн_ср_мин=8.5 | Июн_ср_макс=22.2 | Июл_ср_мин=12.0 | Июл_ср_макс=24.8 | Авг_ср_мин=8.8 | Авг_ср_макс=21.1 | Сен_ср_мин=1.4 | Сен_ср_макс=11.5 | Окт_ср_мин=-9.0 | Окт_ср_макс=-0.8 | Ноя_ср_мин=-24.9 | Ноя_ср_макс=-16.6 | Дек_ср_мин=-33.6 | Дек_ср_макс=-26.1 | йыл_ср_мин=-11.0 | йыл_ср_макс=-0.2 | Янв_а_мин=-60.1 | Янв_а_макс=2.8 | Фев_а_мин=-57.6 | Фев_а_макс=1.0 | Мар_а_мин=-47.4 | Мар_а_макс=11.2 | Апр_а_мин=-35.1 | Апр_а_макс=18.8 | Май_а_мин=-16.1 | Май_а_макс=31.1 | Июн_а_мин=-4.7 | Июн_а_макс=35.4 | Июл_а_мин=0.2 | Июл_а_макс=36.5 | Авг_а_мин=-4.4 | Авг_а_макс=37.7 | Сен_а_мин=-14.5 | Сен_а_макс=26.6 | Окт_а_мин=-32.1 | Окт_а_макс=18.2 | Ноя_а_мин=-49.1 | Ноя_а_макс=6.1 | Дек_а_мин=-57.2 | Дек_а_макс=-0.7 | йыл_а_мин=-60.1 | йыл_а_макс=37.7 |}} {| class="wikitable" style="text-align:center;" ! colspan="14" | Һуңғы йылдарҙа уртаса айлыҡ температура<ref>{{Cite web |url=http://www.pogodaiklimat.ru/monitor.php?id=24944 |title=Пойыла и климат |access-date=2015-10-17 |archive-date=2015-10-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151018082012/http://www.pogodaiklimat.ru/monitor.php?id=24944 |deadlink=no }}</ref> |- ! Ай ! Ғин ! Фев ! Мар ! Апр ! Май ! Июн ! Июл ! Авг ! Сен ! Окт ! Ноя ! Дек ! Йыл |- ! 2001 йыл, °C ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-34.6}}"| −34,6 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-30.0}}"| −30,0 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-17.3}}"| −17,3 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-5.5}}"| −5,5 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|8.3}}"| 8,3 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|17.4}}"| 17,4 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|21.8}}"| 21,8 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|15.2}}"| 15,2 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|3.9}}"| 3,9 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-4.4}}"| −4,4 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-14.1}}"| −14,1 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-29.3}}"| −29,3 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-5.7}}"| −5,7 |- ! 2002 йыл, °C ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-28.3}}"| −28,3 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-21.1}}"| −21,1 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-11.8}}"| −11,8 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-3.7}}"| −3,7 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|9.4}}"| 9,4 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|16.9}}"| 16,9 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|20.1}}"| 20,1 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|16.6}}"| 16,6 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|6.3}}"| 6,3 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-8}}"| −8,0 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-21.1}}"| −21,1 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-33}}"| −33,0 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-4.8}}"| −4,8 |- ! 2003 йыл, °C ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-31.7}}"| −31,7 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-22.9}}"| −22,9 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-10.7}}"| −10,7 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-1.4}}"| −1,4 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|4.8}}"| 4,8 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|15.1}}"| 15,1 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|19.6}}"| 19,6 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|14.6}}"| 14,6 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|7.0}}"| 7,0 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-5.3}}"| −5,3 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-25}}"| −25,0 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-22.2}}"| −22,2 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-4.8}}"| −4,8 |- ! 2004 йыл, °C ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-31.4}}"| −31,4 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-31.7}}"| −31,7 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-15.8}}"| −15,8 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-4}}"| −4,0 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|6}}"| 6,0 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|13.5}}"| 13,5 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|16.6}}"| 16,6 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|13.1}}"| 13,1 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|6.8}}"| 6,8 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-6.2}}"| −6,2 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-13.8}}"| −13,8 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-36.7}}"| −36,7 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-7}}"| −7,0 |- ! 2005 йыл, °C ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-29.9}}"| −29,9 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-26.9}}"| −26,9 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-15.0}}"| −15,0 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-0.8}}"| −0,8 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|9.2}}"| 9,2 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|16.1}}"| 16,1 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|18.1}}"| 18,1 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|13}}"| 13,0 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|8}}"| 8,0 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-3.9}}"| −3,9 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-21.7}}"| −21,7 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-32.1}}"| −32,1 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-5.5}}"| −5,5 |- ! 2006 йыл, °C ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-37.7}}"| −37,7 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-27.2}}"| −27,2 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-17.4}}"| −17,4 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-3.1}}"| −3,1 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|6.1}}"| 6,1 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|15.1}}"| 15,1 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|17.7}}"| 17,7 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|13.5}}"| 13,5 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|7.2}}"| 7,2 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-7.4}}"| −7,4 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-23.1}}"| −23,1 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-25.8}}"| −25,8 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-6.8}}"| −6,8 |- ! 2007 йыл, °C ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-20.1}}"| −20,1 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-29.7}}"| −29,7 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-17.2}}"| −17,2 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|0.6}}"| 0,6 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|7.9}}"| 7,9 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|14.9}}"| 14,9 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|16.2}}"| 16,2 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|15}}"| 15,0 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|7}}"| 7,0 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-2.9}}"| −2,9 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-16.7}}"| −16,7 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-25.9}}"| −25,9 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-4.2}}"| −4,2 |- ! 2008 йыл, °C ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|−28.1}}"| −28,1 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-19.6}}"| −19,6 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-8.3}}"| −8,3 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-4.9}}"| −4,9 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|7.9}}"| 7,9 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|18.6}}"| 18,6 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|17.8}}"| 17,8 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|14.4}}"| 14,4 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|4.3}}"| 4,3 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-2.3}}"| −2,3 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-23.7}}"| −23,7 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-35.4}}"| −35,4 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-4.9}}"| −4,9 |- ! 2009 йыл, °C ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-30.3}}"| −30,3 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-35.0}}"| −35,0 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-18.5}}"| −18,5 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-1}}"| −1,0 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|5.3}}"| 5,3 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|17.1}}"| 17,1 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|18.4}}"| 18,4 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|14.3}}"| 14,3 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|7.2}}"| 7,2 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-4.3}}"| −4,3 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-23.8}}"| −23,8 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-34}}"| −34,0 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-7.1}}"| −7,1 |- ! 2010 йыл, °C ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-32.9}}"| −32,9 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-29}}"| −29,0 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-17.5}}"| −17,5 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-4.5}}"| −4,5 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|8.8}}"| 8,8 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|15.1}}"| 15,1 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|19.3}}"| 19,3 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|14.3}}"| 14,3 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|4.5}}"| 4,5 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-5.4}}"| −5,4 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-14.4}}"| −14,4 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-36.4}}"| −36,4 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-6.5}}"| −6,5 |- ! 2011 йыл, °C ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|−28.0}}"| −28,0 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|−26.7}}"| −26,7 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-10.8}}"| −10,8 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-0.3}}"| −0,3 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|9.1}}"| 9,1 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|16.7}}"| 16,7 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|19.6}}"| 19,6 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|15}}"| 15,0 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|3.7}}"| 3,7 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-1.9}}"| −1,9 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-19.2}}"| −19,2 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-29.1}}"| −29,1 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-4.3}}"| −4,3 |- ! 2012 йыл, °C ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-34.1}}"| −34,1 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-25.7}}"| −25,7 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-21.3}}"| −21,3 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-4.6}}"| −4,6 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|7.8}}"| 7,8 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|16.1}}"| 16,1 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|19.6}}"| 19,6 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|12.5}}"| 12,5 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|8.1}}"| 8,1 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-7.8}}"| −7,8 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-23}}"| −23,0 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-32.3}}"| −32,3 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-7.1}}"| −7,1 |- ! 2013 йыл, °C ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-36.1}}"| −36,1 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-26.4}}"| −26,4 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-18.3}}"| −18,3 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-3.5}}"| −3,5 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|9.3}}"| 9,3 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|16.2}}"| 16,2 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|15.9}}"| 15,9 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|14.8}}"| 14,8 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|6.1}}"| 6,1 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-3.8}}"| −3,8 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-16.7}}"| −16,7 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-26.2}}"| −26,2 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-5.7}}"| −5,7 |- ! 2014 йыл, °C ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-37.9}}"| −37,9 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-31.5}}"| −31,5 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-11.5}}"| −11,5 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|1.7}}"| 1,7 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|10.5}}"| 10,5 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|16}}"| 16,0 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|19.1}}"| 19,1 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|14.4}}"| 14,4 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|5}}"| 5,0 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-6.4}}"| −6,4 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-19.7}}"| −19,7 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-30.6}}"| −30,6 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-5.7}}"| −5,9 |- ! 2015 йыл, °C ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-27.8}}"| −27,8 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-22.7}}"| −22,7 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-12.8}}"| −12,8 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-3.8}}"| −3,8 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|7.9}}"| 7,9 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|14.5}}"| 14,5 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|19.3}}"| 19,3 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|16.9}}"| 16,9 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|5.8}}"| 5,8 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-4.1}}"| −4,1 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-19.3}}"| −19,3 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-23.6}}"| −23,6 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-4.1}}"| −4,1 |- ! 2016 йыл, °C ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-26.0}}"| −26,0 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-25.9}}"| −25,9 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-10.7}}"| −10,7 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-1.1}}"| −1,1 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|5.5}}"| 5,5 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|14.5}}"| 14,5 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|16.1}}"| 16,1 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|13.0}}"| 13,0 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|7.7}}"| 7,7 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|−8.4}}"| −8,4 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-25.5}}"| −25,5 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-29.8}}"| −29,8 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-5.8}}"| −5,8 |- ! 2017 йыл, °C ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-26.3}}"| −26,3 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-23.7}}"| −23,7 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-9.5}}"| −9,5 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-0.8}}"| −0,8 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|6.2}}"| 6,2 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|17.8}}"| 17,8 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|17.3}}"| 17,3 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|15.4}}"| 15,4 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|5.4}}"| 5,4 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|−5.0}}"| −5,0 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-20.9}}"| −20,9 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-33.8}}"| −33,8 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-4.8}}"| −4,8 |- ! 2018 йыл, °C ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-29.5}}"| −29,5 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|-26.7}}"| −26,7 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|}}"|-9,7 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|}}"|3,4 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|}}"|13,7 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|}}"|23,5 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|}}"|25,2 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|}}"|21,7 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|}}"|12,5 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|}}"|2,7 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|}}"|-9,6 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|}}"|-19,5 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|}}"|0,6 |} {| class="wikitable" style="text-align:center;" ! colspan="14" | Ҡояшлы ваҡыт, бер айҙағы сәғәттәр<ref name="Meteoweb.ru">{{Cite web |url=http://www.weather.gov.hk/wxinfo/climat/world/eng/europe/russia/olekminsk_e.htm |title=Гонконгская обсерватория |access-date=2015-10-18 |archive-date=2016-03-04 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160304121223/http://www.weather.gov.hk/wxinfo/climat/world/eng/europe/russia/olekminsk_e.htm |deadlink=no }}</ref>. |- ! Ай ! Ғин ! Фев ! Мар ! Апр ! Май ! Июн ! Июл ! Авг ! Сен ! Окт ! Ноя ! Дек ! йыл |- ! Ҡояшлы ваҡыт, с ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|3.7}}"| 37 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|11.6}}"| 116 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|21.1}}"| 211 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|24.9}}"| 249 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|26.7}}"| 267 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|29.4}}"| 294 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|30.7}}"| 307 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|24.2}}"| 242 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|15.3}}"| 153 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|9.3}}"| 93 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|6}}"| 60 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|1.6}}"| 16 ! style="text-align:center; {{Климат города/cols|20.5}}"| 2045 |- |} </div> == Иҡтисады == * урман сәнәғәте * ит комбинаты * икмәк заводы * электр станцияһы * геологик партия * һөт продукцияһы * алтын сығарыу * ВСТО нефть үткәргесе Олёкминск районы территорияһынан «Көнсығыш Себер - Тымыҡ океан» нефть үткәргесе, "Себер көсө" газ торбаһы үтә. == Авиация == Олёкминскиҙа аэропорт эшләй == Һылтанмалар == * [https://web.archive.org/web/20130114052355/http://nasha-olekma.ru/index/0-4 История города] Наша Олёкма * [http://www.mojgorod.ru/r_saha/oljokminsk/index.html Олёкминск в энциклопедии «Мой город»] {{Wayback|url=http://www.mojgorod.ru/r_saha/oljokminsk/index.html |date=20080525102615 }} * [http://www.heraldicum.ru/russia/subjects/towns/olekmin.htm Герб города] {{Wayback|url=http://www.heraldicum.ru/russia/subjects/towns/olekmin.htm |date=20090827214837 }} * [https://web.archive.org/web/20150222162847/http://nlib.sakha.ru/Resoures/Data/Bibl_Assist/Calendar/2005/370.shtml 370 лет со дня основания города Олёкминск] Национальная библиотека РС(Я) * Лист топографической карты [https://web.archive.org/web/20160305233123/http://lxandrew.users.photofile.ru/photo/lxandrew/96670985/129802929.gif P-51-XXXI,XXXII] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга |автор=[[Поспелов, Евгений Михайлович|Поспелов Е. М.]]|заглавие=Географические названия России. Топонимический словарь| |ссылка= |место=М.|издательство= Астрель, АСТ|год=2008|том= |страниц=523|страницы=|isbn=978-5-17-054966-5|тираж=1500 |ref=Поспелов }} == Галерея == <gallery> Файл:346 Олекминск. Ул. Спасская.jpg|Спасск Урамы Файл:350 Олекминск. Аллея Кульбертинова.jpg| Кульбертинов Иван Николаевич аллеяһы Файл:357 Олекминск. Собор Спаса Преображения.jpg|Спасск соборы Файл:363 Вид на Олекминск с горки.jpg|Олёкма йылғаһы күренеше Файл:366 Олекминск. Статуя «Река Лена».jpg| «Лена Йылғаһы» статуяһы Файл:368 Олекминск. Набережная.jpg|Йәйәүлеләр һуҡмағы Файл:369 Олекминск. Стела возле пристани.jpg|Пристань эргәһендәге сквер Файл:372 Демьян Бедный на причале в Олекминске.jpg|Пристань </gallery> {{Ҡалып:Саха Республикаһы}} {{Тышҡы һытанмалар}} [[Категория:Саха Республикаһы]] [[Категория:Саха Республикаһы тораҡ пункттары]] n2wc0ujdbiozx6pchiaroiiqvmkhr55 0 184182 1147619 1145746 2022-07-29T21:16:29Z Aidar254 16673 wikitext text/x-wiki [[Файл:BM-13_RB.jpg|справа|мини|267x267пкс|БМ-13 «Катюша» Studebaker US6 шассиһында]] [[Файл:Panzerwerfer_42_auf_Maultier.jpg|справа|мини|200x200пкс|Немец үҙйөрөшлө Sd.Kfz.4-1 МЛРС-ы Кубинкалағы Бронетанк музейында]] '''Күп тапҡыр (реактив) ракета осороу системаһы (MLRS)''' — күп зарядлы ракеталар һәм снарядтар (идара ителмәгән ракеталар, реактив тәрән бомбалар), шулай уҡ ярҙамсы сараларҙы (транспорт йәки транспорт тейәү машиналарын) һәм башҡа техниканы үҙ эсенә алған ракета ҡоралдары комплексы. МЛРС (РРОС) ракета артиллерияһына ҡарай. МЛРС (РРОС) -тың төп бурысы — танк төркөмдәре менән көрәшеү, ҙур майҙандарҙа таралған ғәскәрҙәр, фронт осоу-ултырыу һыҙаттарын тар-мар итеү, рельефты алыҫтан миналау<ref name="Sytin">Сытин Л. Е. Самое современное оружие и боевая техника. — М.: АСТ, 2017. — 656 с. — ISBN 978-5-17-090382-5</ref>. МЛРС системалары күп илдәрҙең [[ҡоро ер ғәскәрҙәре]], хәрби-һауа көстәре һәм хәрби-диңгеҙ көстәре сафтарында тора<ref name="ahromeev">{{Китап|автор=|заглавие=Военный энциклопедический словарь|часть=Реактивная система залпового огня|ответственный=Пред. Гл. ред. комиссии: [[Ахромеев, Сергей Фёдорович|С. Ф. Ахромеев]]|издание=2-е изд|место=М.|издательство=Воениздат|год=1986|страницы=625—626|isbn=|тираж=}}</ref>. Реактив двигателде ракета снаряды составында ҡулланыу атыу ваҡытында уңышлы эшләү көсөнә йоғонто яһамай тиерлек, ул ҡоролма буйынса ябай, еңел һәм сағыштырмаса йыйнаҡ. MLRS стартерҙары (ҡулаймалары) үҙйөрөшлө (тәгәрмәсле һәм сылбырлы) һәм тейәлгән ултырыу механизмына, самолеттарға, вертолеттарға һәм караптарға ҡуйыла ала. Хәҙерге МЛРС-та снарядтар калибры 425 миллиметрға тиклем, максималь атыу диапазоны 45 километрға тиклем һәм унан да күберәк (айырым өлгөләрҙә 400 километрға тиклем), 4-тән алып 50-гә тиклем ракета ташый, һәр береһенең осороу өсөн айырым йүнәлешле (рельс йәки көпшә рәүешендә) снаряды бар. МЛРС-тың күп зарядлылығы атыу күрһәткестәренең юғары булыуын һәм ҙур майҙандарҙа сәптәрҙе бер үк ваҡытта юҡ итеү мөмкинлеген билдәләй, был, залп уты ярҙамында өлгәшелгән кинәтлек менән бергә, дошманға юғары йоғонто яһау мөмкинлеген бирә. Реактив артиллерияһы системаларының төп етешһеҙлеге булып снарядтарҙың сағыштырмаса юғары дисперсияһы (таралыуы) тора. Заманса шарттарҙа реактив снарядтарға ошо етешһеҙлекте бөтөрөү өсөн осош менән идара итеү системаһын ҡуя башланылар. == РРОС исемлеге == === [[Икенсе донъя һуғышы]] === * СССР: БМ-8-24 (1941), БМ-8-36, Катюша (БМ-8-48, БМ-13, БМ-13Н, БМ-31-12)<ref>{{Cite web|url=http://www.kianews.com.ua/news/obespechennie-jenshini-polychaut-bolshe-ydovletvoreniya-ot-seksa-11581|title=Партизанская «катюша» вернулась в музей Тавриды|access-date=2020-02-23|accessdate=2020-02-23|archiveurl=no}}</ref>. * Германия: Nebelwerfer (1940), Wurfrahmen 40 (1940), 28/32 cm Nebelwerfer 41/42 (1941/1942), 21 cm Nebelwerfer 42 (1942), 15cm Panzerwerfer 42 Auf.Sf (1942) * Америка: T34 «Каллиопа» (1943) === Һуғыштан һуңғы === {| class="wikitable" !Калибр !Беркетелгән йүнәлештәр менән РРОС !Алмаш ракеталар менән РРОС |- |80 мм |Флейта | |- |105 мм | width="450" |Pampero | width="450" | |- |110 мм |LARS-1, LARS-2 | |- |122 мм |БМ-21 «Град», Торнадо-Г, T-122, LAROM, 89 тип, Бастион-01, Бастион-02, 9К59 «Прима», RM-70, ZCRS-122, Pinaka, WR-40 Langusta |SR-5, Морава |- |127 мм |Bataleur | Astros II |- |128 мм |M-63 Plamen, М-77 «Огањ» |Морава |- |130 мм |82 тип | |- |140 мм |Teruel-3, БМ-14 | |- |160 мм | |LAR-160 |- |180 мм | |Astros II |- |220 мм |БМ- 27 Ураган (Бастион-03), ТОС-1 |Ураган-1М, SR-5 |- |227 мм | |MLRS, HIMARS |- |230 мм | |TOROS |- |240 мм |БМ-24Т, БМ-24 | |- |260 мм | |TOROS |- |262 мм |М-87 «Оркан» | |- |273 мм |WM-80 | |- |300 мм |БМ-30 Смерч, Торнадо-С, KN-09, A-100, AR1A |Ураган-1М, II Astros, AR-3 |- |301 мм |Полонез | |- |302 мм |WS-1 | |- |370 мм | |AR-3 |- |400 мм |WS-2, WS-3 | |- |425 мм |WS-2D | |- |} == Иҫкәрмә == {{Иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{Мәҡәлә|автор=Ангельский Р.|заглавие=Залп дальнего боя|ссылка=|язык=русский|издание=Техника и вооружение вчера, сегодня, завтра|тип=журнал|год=2003|том=|номер=03|страницы=2—9|doi=|issn=}} * {{Мәҡәлә|автор=Растопшин М.|заглавие=Зарубежные реактивные системы залпового огня|ссылка=|язык=русский|издание=Техника и вооружение вчера, сегодня, завтра|тип=журнал|год=2003|том=|номер=03|страницы=10—15|doi=|issn=}} * {{H|Norris|1987|3=''Norris, George T.'' [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=uiug.30112105178096;view=1up;seq=39 MRL Around the World].{{en icon}} // ''Field Artillery Bulletin''. — August 1987. — P. 37-38 — ISSN 0191-975X. (о развитии РСЗО в мире)}} * {{H|Halbert|1987|3=''Halbert, Gerald A.'' [https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=uiug.30112105178096;view=1up;seq=41 Development of Soviet Multiple Rocket Launchers].{{en icon}} // ''Field Artillery Bulletin''. — August 1987. — P. 39-41 — ISSN 0191-975X. (о развитии советских РСЗО)}} == Һылтанмалар == * [https://web.archive.org/web/20070912221939/http://legion.wplus.net/guide/army/rs/index.shtml Русская сила] * [http://www.rusarmy.com/brone/mps_brone/brone%20-%20rszo.htm Русская армияһы] * [http://www.zvo.su/suhoputnye-voyska/osnovy-primeneniya-reaktivnoy-artillerii-bundesvera.html Основы применения реактивной артиллерии бундесвера], журнал <a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%97%D0%B0%D1%80%D1%83%D0%B1%D0%B5%D0%B6%D0%BD%D0%BE%D0%B5_%D0%B2%D0%BE%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D0%B5_%D0%BE%D0%B1%D0%BE%D0%B7%D1%80%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5" rel="mw:ExtLink" title="Зарубежное военное обозрение" class="cx-link" data-linkid="244">Зарубежное военное обозрение</a> № 1976 1 [[Категория:СССР-ҙың уйлап табыуҙары]] [[Категория:Күп тапҡыр осороу ракета системалары]] c1t72hkhz5ej2gcwcibkxrsdtah78va 1 184183 1147551 1145734 2022-07-29T16:41:09Z MR973 26610 /* Исеме */ Ответ wikitext text/x-wiki == Исеме == Мәҡәләнең исеме оҡшап етмәй, многоразовый Шаттл икән тип торам. Реактивная система залпового огня — Залп уты реактив системаһы тип алһаҡ нисек? --[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 18:11, 11 июль 2022 (UTC) :[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|@ZUFAr]] ok, залп һүҙенең башҡорт телендә тәржемәһен тапманым, бәлки MLRS тип тә атарға? [[Ҡатнашыусы:MR973|MR973]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:MR973|әңгәмә]]) 16:41, 29 июль 2022 (UTC) 41co5qmgu658aq2ouyfhtdtb7g1hp3i 1147554 1147551 2022-07-29T17:22:09Z ZUFAr 191 /* Исеме */ wikitext text/x-wiki == Исеме == Мәҡәләнең исеме оҡшап етмәй, многоразовый Шаттл икән тип торам. Реактивная система залпового огня — Залп уты реактив системаһы тип алһаҡ нисек? --[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 18:11, 11 июль 2022 (UTC) :[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|@ZUFAr]] ok, залп һүҙенең башҡорт телендә тәржемәһен тапманым, бәлки MLRS тип тә атарға? [[Ҡатнашыусы:MR973|MR973]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:MR973|әңгәмә]]) 16:41, 29 июль 2022 (UTC) :[[Ҡатнашыусы:MR973|MR973]] Залп көйө ҡалһын [https://ru.glosbe.com/ba/ru/%D0%B7%D0%B0%D0%BB%D0%BF]. Залп уты реактив системаһы.--[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 17:21, 29 июль 2022 (UTC) b6l1vhv9wd393orlwiw8r5u8mtehjsg 1147561 1147554 2022-07-29T17:43:31Z Рөстәм Нурыев 43 /* Исеме */ wikitext text/x-wiki == Исеме == Мәҡәләнең исеме оҡшап етмәй, многоразовый Шаттл икән тип торам. Реактивная система залпового огня — Залп уты реактив системаһы тип алһаҡ нисек? --[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 18:11, 11 июль 2022 (UTC) :[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|@ZUFAr]] ok, залп һүҙенең башҡорт телендә тәржемәһен тапманым, бәлки MLRS тип тә атарға? [[Ҡатнашыусы:MR973|MR973]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:MR973|әңгәмә]]) 16:41, 29 июль 2022 (UTC) :[[Ҡатнашыусы:MR973|MR973]] Залп көйө ҡалһын [https://ru.glosbe.com/ba/ru/%D0%B7%D0%B0%D0%BB%D0%BF]. Залп уты реактив системаһы.--[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 17:21, 29 июль 2022 (UTC) : Залп уты реактив системаһы. {{Ok}}, килешәм. Википедия яңы һүҙбәйләнештәр уйлап сығармай. Дөйөм ҡулланышта булғанса яҙырға кәрәк. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 17:43, 29 июль 2022 (UTC) ot10tndhvt9diil9eqflovktwnk9ctb 0 184229 1147538 1146981 2022-07-29T14:51:12Z Sherbn 17935 /* Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Мәғизов Мөхәмәтшәриф Мөхәммәт улы''' (20 октябрь 1936 йыл) — ауыл хужалығы предприятиеһы етәксеһе, агроном, педагог. [[Ленин ордены]], ике тапҡыр Почёт билдәһе ордены кавалеры. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған агрономы. РСФСР-ҙың мәғариф отличнигы. == Биография == Мәғизов Мөхәмәтшәриф Мөхәммәт (Мөхәмәтша) улы 1936 йылдың 20 октябрендә [[Мәләүез районы]] Аҡбута ауылында тыуа, ләкин документтарҙа [[Күгәрсен районы]] Түбәнге Бикҡужа ауылында тыуған тип күрһәтелгән. Атаһы Мөхәмәтша Хәтип улы Мәғизов сығышы менән Күгәрсен районы Түбәнге Биккужа ауылынан, 1936 йылдан алып, 1947 йылға тиклем Ҡыҙыл Армияла хәрби хеҙмәттә була, 1940—1941 йылдарҙа ғына өйөндә йәшәп өлгәрә. Мөхәммәтшәриф бәләкәй сағынан әсәһенә төрлө йорт эштәрендә ярҙамлаша, бик иртә колхоз эштәрендә, һал ағыҙыу һ.б.кеүек эштәрҙә ҡатнаша. 1954 йылда ул Күгәрсен районы [[Йомағужа (Күгәрсен районы)|Йомағужа]] урта мәктәбен тамамлай һәм [[Башҡорт дәүләт аграр университеты|Башҡорт дәүләт ауыл хужалығы институты]]на уҡырға инә. 1959 йылда институт тамамлаған йәш белгес Мәләүез районы Ленин исемендәге колхозға агроном итеп тәғәйенләнә. 1961—1962 йылдарҙа ул ВЛКСМ-дың Мәләүез район комитеты секретары вазифаһына һайлана. 1962 йылда Мәләүез районы [[Әбет]] ауылы тулы булмаған урта мәктәбе директоры [[Әлимғолов Искәндәр Арыҫланбәк улы]]ның өлкән ҡыҙы Флораға өйләнә. 1963—1966 йылдарҙа М.Мәғизов Мәләүез районы ауыл хужалығы идаралағында баш агроном вазифаһын башҡара. 1967—1970 йылдарҙа ул Мәләүез районы «Нөгөш» колхозы рәйесе була, был йылдарҙа [[Бәләкәй Моҡас]] һәм [[Арыҫлан]] ауылдарында мәктәп төҙөлә, [[Смаҡ]]та урта мәктәп төҙөлөшө башлана. 1970—1982 йылдарҙа Мәләүез районы [[Ергән]] ауылындағы Салауат исемендәге колхозды етәкләй. Колхоз эшсәндәре Краснодар өлкәһе игенселәре менән ярышып, мул уңыш алыуға өлгәшә. Фиҙаҡәр хеҙмәте, өлгәшкән уңыштары өсөн М.Мәғизовҡа Ленин ордены һәм ике тапҡыр Почёт билдәһе ордены тапшырыла. 1977 йылда ул Бөтә союз профсоюздарының XVI съезы эшендә делегат булараҡ ҡатнаша. 1983 йылда ул 109-сы һанлы һөнәрселек училищеһы (СПТУ) директоры итеп тәғәйенләнә, бында экономика фәнен уҡыта. Бынан һуң 1986—1998 йылдарҙа, хаҡлы ялға сыҡҡансы, Мәләүез ауыл хужалығы идаралағының баш белгесе булып эшләй. Ҡатыны Флора Искәндәр ҡыҙы менән биш бала тәрбиәләп үҫтергәндәр. == Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре == * Башҡортостандың атҡаҙанған агрономы (1979) * РСФСР мәғарифы отличнигы (1976) * [[Ленин ордены]](1976) * Почёт билдәһе ордены (1971, 1973) * «В. И. Лениндың тыуыуына 100 йыл тыуыуы айҡанлы» юбилей миҙалы (1970) * «Сиҙәм ерҙәрҙе үҙләштергән өсөн» миҙалы (196) * «Фиҙаҡәр хеҙмәт өсөн» (1966) * «Хеҙмәт ветераны» (1989) == Һылтанмалар == * [https://putokt.bashkortostan102.ru/melnews/3049-po-zhizni-s-veroy-v-dobro-i-lyudey.html По жизни с верой в добро и людей] * [https://put-okt.com/articles/stranitsy-istorii/2021-09-10/v-krasnuyu-armiyu-prizyvalsya-trizhdy-i-poluchil-medal-za-boevye-zaslugi-posle-10-let-voennoy-sluzhby-2500677 В Красную Армию призывался трижды] * [http://bibliografu.ru/blog/2017/11/07/%D0%BB%D0%B5%D1%82%D0%BE%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C-%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B0-%D0%B7%D0%B8%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD/ Летопись села Зирган ] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} [[Категория:Ленин ордены кавалерҙары]] [[Категория:Күгәрсен районында тыуғандар]] [[Категория:Башҡорт дәүләт аграр университетын тамамлаусылар]] pqn3r1gn0gmmavprphtx0td6s5q935s 15 184269 1147643 1147507 2022-07-30T03:13:09Z Рөстәм Нурыев 43 /* Фамилиялаштар исемлеге өсөн әҙерләмә */ wikitext text/x-wiki == Башҡорт Википедияһына нисек ярҙам итергә? == Ярҙам итергә теләгегеҙ булып та, нисек башлап тотонорға баҙнат итмәй тора инегеҙме? Тап Һеҙҙең ҡулдан килерлек, төҙөү өсөн ябай ғына, әммә күләме буйынса күп кенә яҙылмаған мәҡәләләр йыйылып киткән. Башҡорт Википедияһында бер төрлө фамилиялы кешеләр тураһында мәҡәләләр бар. Шул мәҡәләләрҙе дөйөмләштереп, айырым бер фамилия тураһында исемлек-мәҡәлә төҙөргә кәрәк. == Аңлатма == Мәҡәләне нисек төҙөү [https://docs.google.com/document/d/1jDIJxBEB68u000DY_B-rmkMN8wD2NPvbCb4F4cwGItk/edit?usp=sharing аңлатмаһын бынан күсереп алығыҙ]. Тиҙҙән видео-дәрес яҙмаһы ла булыр. == Белешмә китаптар == [[Төпәев Салауат Харис улы|Төпәйев С.Х.]] «Башҡорт фамилиялары» белешмә-һүҙлеге бар. Фамилияның ниндә телдән кергәне, русса яҙылышы, аңлатмаһы бирелә. Ошо белешмәне лә ҡулланырға мөмкин [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqort_familiyalary.pdf Белешмә «Китаптар» сайтында тора].--[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 06:57, 26 июль 2022 (UTC) «Башҡорт фамилиялары» белешмәһенә һылтанма эшләү өсөн ҡалып:<pre> {{БФ}} {{БФ|страницы = }} {{Китап:Башҡорт фамилиялары}} {{Китап:Башҡорт фамилиялары|страницы = }} </pre> == Фамилиялаштар исемлеге өсөн әҙерләмә == <pre> ''' ''' — фамилия. == Фамилия == * --------------- * == Шулай уҡ ҡарағыҙ == {{Фамилиялаштар исемлеге}} </pre> == БашВикила төҙөлмәгән фамилиялаштар исемлектәре == БашВикила түбәндәге фамилияларға кәмендә ике мәҡәлә бар. ;А * [[Абакумов]], [[ Абашидзе]], [[ Абзалетдинов]], [[ Аблаев]], [[ Абрамов]], [[ Авзалов]], [[ Айсыуаҡов]], [[ Айытбаев]], [[ Акимов]], [[ Александров]], [[ Аликин]], [[ Алисов]], [[ Алсынбаев]], [[ Алтыншин]], [[ Алфёров]], [[ Аляев]], [[ Алёхин]], [[ Алёшин]], [[ Амангилдин]], [[ Амосов]], [[ Анисимов]], [[ Анохин]], [[ Антонов]], [[ Арсеньев]], [[ Артамонов]], [[ Артемьев]], [[ Арғынбаев]], [[ Асатрян]], [[ Асаев]], [[ Асеев]], [[ Астафьев]], [[ Атанғолов]], [[ Атауллин]], [[ Аҙнағолов]], [[ Аҡбашев]], [[ Аҡбирҙин]], [[ Аҡбутин]], [[ Аҡманов]], [[ Аҡҡулов]], [[ Аҫылғужин]], [[ Аҡсурин]], [[ Аҡъюлов]], ;Б * [[Бабенко]], [[ Багаев]], [[ Байда]], [[ Байков]], [[ Байморатов]], [[ Баймөхәмәтов]], [[ Байназаров]], [[ Байтимеров]], [[ Байтирәков]], [[ Байтурин]], [[ Байышев]], [[ Бакунин]], [[ Баланчивадзе]], [[ Барабанов]], [[ Барабаш]], [[ Баранов]], [[ Барановский]], [[ Барбу]], [[ Барлыбаев]], [[ Барсов]], [[ Барсуков]], [[ Бартенев]], [[ Баскаков]], [[ Басов]], [[ Батталов]], [[ Бахвалов]], [[ Баязитов]], [[ Бағышаев]], [[ Баҡыев]], [[ Баһманов]], [[ Бекетов]], [[ Беликов]], [[ Беляев]], [[ Беляков]], [[ Березин]], [[ Беспалов]], [[ Бибиков]], [[ Биишев]], [[ Бирюзов]], [[ Биғлов]], [[ Бобылёв]], [[ Богданов]], [[ Богданович]], [[ Боголюбов]], [[ Богомолов]], [[ Богословский]], [[ Бодров]], [[ Боков]], [[ Болдырев]], [[ Болотов]], [[ Бондаренко]], [[ Борзов]], [[ Борисов]], [[ Бородин]], [[ Браун]], [[ Бродский]], [[ Буковский]], [[ Буранов]], [[ Бусаргин]], [[ Бушуев]], [[ Быков]], [[ Быстров]], [[ Бәшәров]], ;В * [[Ваганов]], [[ Варламов]], [[ Вартанян]], [[ Варфоломеев]], [[ Василевский]], [[ Василенко]], [[ Васильев]], [[ Вахитов]], [[ Ваһапов]], [[ Вдовин]], [[ Венедиктов]], [[ Верещагин]], [[ Вершинин]], [[ Викторов]], [[ Виноградов]], [[ Витман]], [[ Вишневский]], [[ Власов]], [[ Воеводин]], [[ Волков]], [[ Волохов]], [[ Волынский]], [[ Воробьёв]], [[ Ворожейкин]], [[ Воронов]], [[ Ворошилов]], [[ Воскресенский]], [[ Врангель]], ;Г * [[Габричевский]], [[ Гаврилов]], [[ Галкин]], [[ Ганцев]], [[ Герасимов]], [[ Герман]], [[ Гинзбург]], [[ Голдобин]], [[ Голубев]], [[ Голубкин]], [[ Гончаров]], [[ Горбачёв]], [[ Горбунов]], [[ Горбушин]], [[ Гордеев]], [[ Горшков]], [[ Греков]], [[ Гречишников]], [[ Грибанов]], [[ Григорьев]], [[ Григорян]], [[ Гриценко]], [[ Гришин]], [[ Громов]], [[ Губин]], [[ Гудков]], [[ Гурвич]], [[ Гуреев]], [[ Гусев]], [[ Гущин]], ;Ғ * [[Ғаянов]], [[Ғибәҙуллин]], [[Ғилемханов]], [[Ғилманов]], [[Ғилметдинов]], [[Ғиләжетдинов]], [[Ғималов]], [[Ғиниәтуллин]], [[Ғәббәсов]], [[Ғәбдрәхимов]], [[Ғәйетбаев]], [[Ғәйзуллин]], [[Ғәйнанов]], [[Ғәскәров]], [[Ғәҙелшин]], [[Ғөзәйеров]], ;Д * [[Давыдов]], [[Данилов]], [[Дегтярёв]], [[Денисов]], [[Джозеф]], [[Докучаев]], [[Домашников]], [[Дорофеев]], [[Дринфельд]], [[Дударев]], [[Дьяков]], [[Дьяконов]], [[Дёмин]], [[Дәминев]], ;Ҙ * юҡ ;Е * [[Евсеев]], [[Евтушенко]], [[Егоров]], [[Ежов]], [[Елисеев]], [[Ельцин]], [[Еремеев]], [[Ермолаев]], [[Ерохин]], [[Есенин]], [[Ефимов]], ;Ё * юҡ ;Ж * [[Жак]], [[Жан]], [[Жариков]], [[Жданов]], [[Жуков]], [[Журавлёв]], ;З * [[Завадский]], [[Зайцев]], [[Закруткин]], [[Замятин]], [[Зарубин]], [[Захаров]], [[Заһиров]], [[Зверев]], [[Зенкевич]], [[Зимин]], [[Зиннуров]], [[Зиннәтуллин]], [[Зиновьев]], [[Злобин]], [[Золотов]], [[Зорин]], [[Зотов]], [[Зубов]], [[Зыкин]], [[Зәбиров]], [[Зәйнетдинов]], [[Зәйнәғәбдинов]], [[Зөбәйҙуллин]], ;И * [[Иванов]], [[Ивушкин]], [[Игнатенко]], [[Илешев]], [[Иманғолов]], [[Имелбаев]], [[Ионов]], [[Ирназаров]], [[Ишембаев]], [[Ишемов]], [[Ишемғолов]], [[Ишкилдин]], [[Иҡсанов]], [[Иҫәнгилдин]], ;Й * [[Йозеф]], [[Йомағужин]], [[Йәләлетдинов]], [[Йәмилев]], [[Йәнбирҙин]], [[Йәнгиров]], [[Йәнекәйев]], [[Йәнтүрин]], [[Йәнғужин]], ;К * [[Казаков]], [[Казанский]], [[Казанцев]], [[Калашников]], [[Калинин]], [[Камаев]], [[Кандинский]], [[Капица]], [[Карамова]], [[Карасёв]], [[Карин]], [[Карпов]], [[Касаткин]], [[Катаев]], [[Кашапов]], [[Кащеев]], [[Кейекбаев]], [[Кейекбирҙин]], [[Келдыш]], [[Килдебәкова]], [[Килдейәров]], [[Ким]], [[Кириллов]], [[Кирпичников]], [[Кирсанов]], [[Киселёв]], [[Клеменс]], [[Климов]], [[Клоков]], [[Ключарёв]], [[Князев]], [[Кобзев]], [[Ковалевский]], [[Коваленко]], [[Ковалёв]], [[Кожанов]], [[Кожин]], [[Козлов]], [[Козловский]], [[Кокин]], [[Колесников]], [[Комаров]], [[Комлев]], [[Кондратьев]], [[Константинов]], [[Кончаловский]], [[Копылов]], [[Копьёв]], [[Корольков]], [[Королёв]], [[Косенко]], [[Космодемьянский]], [[Костарев]], [[Костенко]], [[Котельников]], [[Котов]], [[Красиков]], [[Красильников]], [[Краснов]], [[Красовский]], [[Краузе]], [[Крашенинников]], [[Кривов]], [[Круглов]], [[Крылов]], [[Крюкова]], [[Крючков]], [[Кудрявцев]], [[Кузьменко]], [[Кулагин]], [[Кулаков]], [[Куликов]], [[Күзбәков]], [[Күлбаев]], [[Күскилдин]], [[Кәбиров]], ;Ҡ * [[Ҡазыханов]], [[Ҡаймирасов]], [[Ҡашаев]], [[Ҡобағошов]], [[Ҡолошев]], [[Ҡолһарин]], [[Ҡорбанаева]], [[Ҡотлогилдин]], [[Ҡотоев]], [[Ҡоҙашев]], [[Ҡоҙаяров]], [[Ҡунаҡов]], ;Л * [[Лаврентьев]], [[Лавров]], [[Ларин]], [[Ларионов]], [[Ласло]], [[Латынин]], [[Лашин]], [[Лебедев]], [[Левинсон-Лессинг]], [[Левитан]], [[Ленский]], [[Леонов]], [[Леонтьев]], [[Лермонтов]], [[Липатов]], [[Лисициан]], [[Лисицын]], [[Лисовский]], [[Литвинов]], [[Лобов]], [[Логинов]], [[Логунов]], [[Лопатин]], [[Лукьянов]], [[Лыков]], [[Лысенко]], [[Лыткин]], [[Львов (фамилия)|Львов]], [[Любимов]], ;М * [[Майоров]], [[Майстренко]], [[Макаров]], [[Максимов]], [[Малышев]], [[Мальков]], [[Мальцев]], [[Манапов]], [[Манатов]], [[Маннанов]], [[Марков]], [[Мартынов]], [[Масленников]], [[Маслов]], [[Матвеев]], [[Матюшин]], [[Мағазов]], [[Медведев]], [[Мельников]], [[Мефодьев]], [[Минаев]], [[Минһажев]], [[Минһажетдинов]], [[Миронов]], [[Мирсаев]], [[Михайлов]], [[Михалёв]], [[Михеев]], [[Мищенко]], [[Миңнуллин]], [[Миһранов]], [[Моисеев]], [[Молодцов]], [[Молчанов]], [[Моратов]], [[Морозов]], [[Москвин]], [[Муратов]], [[Мурзин]], [[Мухачёв]], [[Мухин]], [[Мырҙабаев]], [[Мырҙағолов]], [[Мырҙаҡаев]], [[Мәрҙәнов]], [[Мәсәлимов]], [[Мөҙәрисов]], ;Н * [[Насибуллин]], [[Некрасов]], [[Нестеров]], [[Нечаев]], [[Никифоров]], [[Новиков]], [[Нураев]], [[Нурмөхәмәтов]], [[Нәҙершин]], ;Ң * юҡ ;О * [[Обухов]], [[Овчинников]], [[Огородников]], [[Ожегов]], [[Озеров]], [[Окунев]], [[Орлов]], [[Осипенко]], [[Осипов]], ;Ө * юҡ ;П * [[Павленко]], [[Павлов]], [[Панов]], [[Пантелеев]], [[Парамонов]], [[Парфёнов]], [[Пархоменко]], [[Пегов]], [[Петров]], [[Платонов]], [[Плотников]], [[Плюшар]], [[Покрышкин]], [[Помыкалов]], [[Пономарёв]], [[Попов]], [[Попович]], [[Потанин]], [[Потапов]], [[Привалов]], [[Прохоров]], [[Псянчин]], [[Пугачёв]], [[Пушкин]], ;Р * [[Разин]], [[Распопов]], [[Рахманов]], [[Рахманҡолов]], [[Резников]], [[Роднина]], [[Розанова]], [[Розенберг]], [[Романов]], [[Ромашкин]], [[Рубцова]], [[Руденко]], [[Румянцев]], [[Рыков]], [[Рябов]], [[Рәхимғолов]], ;С * [[Сабиров]], [[Савельев]], [[Савин]], [[Савицкий]], [[Салауатов]], [[Самойлов]], [[Самородов]], [[Самохвалов]], [[Самсонов]], [[Саттаров]], [[Сафонов]], [[Сафуанов]], [[Сахаров]], [[Саяпов]], [[Селивёрстов]], [[Семёнов]], [[Сергеев]], [[Серов]], [[Сибәғәтов]], [[Сидоров]], [[Симонов]], [[Синельников]], [[Скребков]], [[Скрипчинский]], [[Смирнов]], [[Смородин]], [[Собханғолов]], [[Соколов]], [[Соколовский]], [[Солдатов]], [[Соловьёв]], [[Солтанбаев]], [[Сорокин]], [[Сотников]], [[Спивак]], [[Стариков]], [[Старостин]], [[Степанов]], [[Субаев]], [[Сурағолов]], [[Сурин]], [[Суханов]], [[Сухов]], [[Сыров]], [[Сычёв]], [[Сәйетбатталов]], [[Сәйетгәрәев]], [[Сәйетғәлиев]], [[Сәйетғәлин]], [[Сәйфетдинов]], [[Сәйғәфәров]], [[Сәйәхов]], [[Сәлимгәрәев]], [[Сәләхов]], [[Сәмиғуллин]], [[Сәмситов]], [[Сәфиуллин]], [[Сәфәров]], [[Сәфәрғәлиев]], [[Сәфәрғәлин]], [[Сәхәбетдинов]], [[Сәғиҙуллин]], [[Сәғәҙәтов]], [[Сөнәғәтуллин]], ;Ҫ * юҡ ;Т * [[Тажетдинов]], [[Талипов]], [[Тарасов]], [[Тарханов]], [[Теләүбаев]], [[Тимербулатов]], [[Тимеров]], [[Тимерғәлин]], [[Титов]], [[Тихомиров]], [[Тихонов]], [[Ткаченко]], [[Тойғонов]], [[Токарев]], [[Толстиков]], [[Томас]], [[Тотманов]], [[Тоҡомбәтов]], [[Трофимов]], [[Түлебаев]], [[Түрйәнов]], [[Тәвкилев]], ;У * [[Угрюмова]], [[Уразаев]], [[Ураҙбаев]], [[Урдинаран]], [[Урусов]], [[Устинов]], [[Ушаков]], ;Ү * [[Үтәбаев]], ;Ф * [[Фазлыев]], [[Фазылов]], [[Федотов]], [[Филатов]], [[Филимонов]], [[Филиппов]], [[Филоненко]], [[Фомин]], [[Фролов]], [[Фёдоров]], [[Фәйезов]], [[Фәритов]], [[Фәррәхов]], [[Фәсхетдинов]], [[Фәттәхов]], [[Фәтхуллин]], ;Х * [[Хажиев]], [[Хажин]], [[Харитонов]], [[Харламов]], [[Хилажев]], [[Хисаметдинов (Хисамитдинов бар)]], [[Хисамов]], [[Хмелёв]], [[Хохлов]], [[Хромов]], [[Хужин]], [[Хурамшин]], [[Хәзиәхмәтов]], [[Хәйретдинов]], [[Хәйруллин]], [[Хәлитов]], [[Хәтмуллин]], [[Хөснөтдинов]], ;Һ * [[Һатлыҡов]], [[Һағымбаев]], [[Һиҙиәтов]], [[Һәйетҡолов]], [[Һөйөндөков]], ;Ц * [[Цветаев]], [[Цветков]], ;Ч * [[Чавчавадзе]], [[Чайковский]], [[Черкасов]], [[Чернов]], [[Черных]], [[Чесноков]], [[Чиркина]], [[Чудаков]], [[Чуйков]], [[Чумаков]], [[Чуракова]], [[Чурилов]], ;Ш * [[Шамаев]], [[Шаповалов]], [[Шапошников]], [[Шатилов]], [[Шатров]], [[Швецов]], [[Шевченко]], [[Шилкин]], [[Ширяев]], [[Шишков]], [[Шолохов]], [[Шувалов]], [[Шәйхулов]], [[Шәймәрҙәнов]], [[Шәймөхәмәтов]], [[Шәйбәков]], [[Шәмиғолов]], [[Шәрифуллин]], [[Шәрәфетдинов]], [[Шәғәлиев]], [[Шөғәйепов]], ;Щ * [[Щербаков]], [[Щербо]], ;Ы * юҡ ; Э * [[Эйгенсон]] ;Ә * [[Әминов]], [[Әхмәтвәлиев]], [[Әхмәтгәрәев]], [[Әхтәров]], [[Әғләмов]], [[Әҙеһәмов]], [[Әҡбәров]], ;Ю * юҡ ;Я * loq4qnlwqvqoomwyq836io1pdnwlojt 1147648 1147643 2022-07-30T03:25:04Z Рөстәм Нурыев 43 /* Фамилиялаштар исемлеге өсөн әҙерләмә */ wikitext text/x-wiki == Башҡорт Википедияһына нисек ярҙам итергә? == Ярҙам итергә теләгегеҙ булып та, нисек башлап тотонорға баҙнат итмәй тора инегеҙме? Тап Һеҙҙең ҡулдан килерлек, төҙөү өсөн ябай ғына, әммә күләме буйынса күп кенә яҙылмаған мәҡәләләр йыйылып киткән. Башҡорт Википедияһында бер төрлө фамилиялы кешеләр тураһында мәҡәләләр бар. Шул мәҡәләләрҙе дөйөмләштереп, айырым бер фамилия тураһында исемлек-мәҡәлә төҙөргә кәрәк. == Аңлатма == Мәҡәләне нисек төҙөү [https://docs.google.com/document/d/1jDIJxBEB68u000DY_B-rmkMN8wD2NPvbCb4F4cwGItk/edit?usp=sharing аңлатмаһын бынан күсереп алығыҙ]. Тиҙҙән видео-дәрес яҙмаһы ла булыр. == Белешмә китаптар == [[Төпәев Салауат Харис улы|Төпәйев С.Х.]] «Башҡорт фамилиялары» белешмә-һүҙлеге бар. Фамилияның ниндә телдән кергәне, русса яҙылышы, аңлатмаһы бирелә. Ошо белешмәне лә ҡулланырға мөмкин [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqort_familiyalary.pdf Белешмә «Китаптар» сайтында тора].--[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 06:57, 26 июль 2022 (UTC) «Башҡорт фамилиялары» белешмәһенә һылтанма эшләү өсөн ҡалып:<pre> {{БФ}} {{БФ|страницы = }} {{Китап:Башҡорт фамилиялары}} {{Китап:Башҡорт фамилиялары|страницы = }} </pre> == Фамилиялаштар исемлеге өсөн әҙерләмә == <pre> ''' ''' — ир-ат фамилияһы. ''' ''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Фамилия == * --------------- * == Шулай уҡ ҡарағыҙ == {{Фамилиялаштар исемлеге}} </pre> == БашВикила төҙөлмәгән фамилиялаштар исемлектәре == БашВикила түбәндәге фамилияларға кәмендә ике мәҡәлә бар. ;А * [[Абакумов]], [[ Абашидзе]], [[ Абзалетдинов]], [[ Аблаев]], [[ Абрамов]], [[ Авзалов]], [[ Айсыуаҡов]], [[ Айытбаев]], [[ Акимов]], [[ Александров]], [[ Аликин]], [[ Алисов]], [[ Алсынбаев]], [[ Алтыншин]], [[ Алфёров]], [[ Аляев]], [[ Алёхин]], [[ Алёшин]], [[ Амангилдин]], [[ Амосов]], [[ Анисимов]], [[ Анохин]], [[ Антонов]], [[ Арсеньев]], [[ Артамонов]], [[ Артемьев]], [[ Арғынбаев]], [[ Асатрян]], [[ Асаев]], [[ Асеев]], [[ Астафьев]], [[ Атанғолов]], [[ Атауллин]], [[ Аҙнағолов]], [[ Аҡбашев]], [[ Аҡбирҙин]], [[ Аҡбутин]], [[ Аҡманов]], [[ Аҡҡулов]], [[ Аҫылғужин]], [[ Аҡсурин]], [[ Аҡъюлов]], ;Б * [[Бабенко]], [[ Багаев]], [[ Байда]], [[ Байков]], [[ Байморатов]], [[ Баймөхәмәтов]], [[ Байназаров]], [[ Байтимеров]], [[ Байтирәков]], [[ Байтурин]], [[ Байышев]], [[ Бакунин]], [[ Баланчивадзе]], [[ Барабанов]], [[ Барабаш]], [[ Баранов]], [[ Барановский]], [[ Барбу]], [[ Барлыбаев]], [[ Барсов]], [[ Барсуков]], [[ Бартенев]], [[ Баскаков]], [[ Басов]], [[ Батталов]], [[ Бахвалов]], [[ Баязитов]], [[ Бағышаев]], [[ Баҡыев]], [[ Баһманов]], [[ Бекетов]], [[ Беликов]], [[ Беляев]], [[ Беляков]], [[ Березин]], [[ Беспалов]], [[ Бибиков]], [[ Биишев]], [[ Бирюзов]], [[ Биғлов]], [[ Бобылёв]], [[ Богданов]], [[ Богданович]], [[ Боголюбов]], [[ Богомолов]], [[ Богословский]], [[ Бодров]], [[ Боков]], [[ Болдырев]], [[ Болотов]], [[ Бондаренко]], [[ Борзов]], [[ Борисов]], [[ Бородин]], [[ Браун]], [[ Бродский]], [[ Буковский]], [[ Буранов]], [[ Бусаргин]], [[ Бушуев]], [[ Быков]], [[ Быстров]], [[ Бәшәров]], ;В * [[Ваганов]], [[ Варламов]], [[ Вартанян]], [[ Варфоломеев]], [[ Василевский]], [[ Василенко]], [[ Васильев]], [[ Вахитов]], [[ Ваһапов]], [[ Вдовин]], [[ Венедиктов]], [[ Верещагин]], [[ Вершинин]], [[ Викторов]], [[ Виноградов]], [[ Витман]], [[ Вишневский]], [[ Власов]], [[ Воеводин]], [[ Волков]], [[ Волохов]], [[ Волынский]], [[ Воробьёв]], [[ Ворожейкин]], [[ Воронов]], [[ Ворошилов]], [[ Воскресенский]], [[ Врангель]], ;Г * [[Габричевский]], [[ Гаврилов]], [[ Галкин]], [[ Ганцев]], [[ Герасимов]], [[ Герман]], [[ Гинзбург]], [[ Голдобин]], [[ Голубев]], [[ Голубкин]], [[ Гончаров]], [[ Горбачёв]], [[ Горбунов]], [[ Горбушин]], [[ Гордеев]], [[ Горшков]], [[ Греков]], [[ Гречишников]], [[ Грибанов]], [[ Григорьев]], [[ Григорян]], [[ Гриценко]], [[ Гришин]], [[ Громов]], [[ Губин]], [[ Гудков]], [[ Гурвич]], [[ Гуреев]], [[ Гусев]], [[ Гущин]], ;Ғ * [[Ғаянов]], [[Ғибәҙуллин]], [[Ғилемханов]], [[Ғилманов]], [[Ғилметдинов]], [[Ғиләжетдинов]], [[Ғималов]], [[Ғиниәтуллин]], [[Ғәббәсов]], [[Ғәбдрәхимов]], [[Ғәйетбаев]], [[Ғәйзуллин]], [[Ғәйнанов]], [[Ғәскәров]], [[Ғәҙелшин]], [[Ғөзәйеров]], ;Д * [[Давыдов]], [[Данилов]], [[Дегтярёв]], [[Денисов]], [[Джозеф]], [[Докучаев]], [[Домашников]], [[Дорофеев]], [[Дринфельд]], [[Дударев]], [[Дьяков]], [[Дьяконов]], [[Дёмин]], [[Дәминев]], ;Ҙ * юҡ ;Е * [[Евсеев]], [[Евтушенко]], [[Егоров]], [[Ежов]], [[Елисеев]], [[Ельцин]], [[Еремеев]], [[Ермолаев]], [[Ерохин]], [[Есенин]], [[Ефимов]], ;Ё * юҡ ;Ж * [[Жак]], [[Жан]], [[Жариков]], [[Жданов]], [[Жуков]], [[Журавлёв]], ;З * [[Завадский]], [[Зайцев]], [[Закруткин]], [[Замятин]], [[Зарубин]], [[Захаров]], [[Заһиров]], [[Зверев]], [[Зенкевич]], [[Зимин]], [[Зиннуров]], [[Зиннәтуллин]], [[Зиновьев]], [[Злобин]], [[Золотов]], [[Зорин]], [[Зотов]], [[Зубов]], [[Зыкин]], [[Зәбиров]], [[Зәйнетдинов]], [[Зәйнәғәбдинов]], [[Зөбәйҙуллин]], ;И * [[Иванов]], [[Ивушкин]], [[Игнатенко]], [[Илешев]], [[Иманғолов]], [[Имелбаев]], [[Ионов]], [[Ирназаров]], [[Ишембаев]], [[Ишемов]], [[Ишемғолов]], [[Ишкилдин]], [[Иҡсанов]], [[Иҫәнгилдин]], ;Й * [[Йозеф]], [[Йомағужин]], [[Йәләлетдинов]], [[Йәмилев]], [[Йәнбирҙин]], [[Йәнгиров]], [[Йәнекәйев]], [[Йәнтүрин]], [[Йәнғужин]], ;К * [[Казаков]], [[Казанский]], [[Казанцев]], [[Калашников]], [[Калинин]], [[Камаев]], [[Кандинский]], [[Капица]], [[Карамова]], [[Карасёв]], [[Карин]], [[Карпов]], [[Касаткин]], [[Катаев]], [[Кашапов]], [[Кащеев]], [[Кейекбаев]], [[Кейекбирҙин]], [[Келдыш]], [[Килдебәкова]], [[Килдейәров]], [[Ким]], [[Кириллов]], [[Кирпичников]], [[Кирсанов]], [[Киселёв]], [[Клеменс]], [[Климов]], [[Клоков]], [[Ключарёв]], [[Князев]], [[Кобзев]], [[Ковалевский]], [[Коваленко]], [[Ковалёв]], [[Кожанов]], [[Кожин]], [[Козлов]], [[Козловский]], [[Кокин]], [[Колесников]], [[Комаров]], [[Комлев]], [[Кондратьев]], [[Константинов]], [[Кончаловский]], [[Копылов]], [[Копьёв]], [[Корольков]], [[Королёв]], [[Косенко]], [[Космодемьянский]], [[Костарев]], [[Костенко]], [[Котельников]], [[Котов]], [[Красиков]], [[Красильников]], [[Краснов]], [[Красовский]], [[Краузе]], [[Крашенинников]], [[Кривов]], [[Круглов]], [[Крылов]], [[Крюкова]], [[Крючков]], [[Кудрявцев]], [[Кузьменко]], [[Кулагин]], [[Кулаков]], [[Куликов]], [[Күзбәков]], [[Күлбаев]], [[Күскилдин]], [[Кәбиров]], ;Ҡ * [[Ҡазыханов]], [[Ҡаймирасов]], [[Ҡашаев]], [[Ҡобағошов]], [[Ҡолошев]], [[Ҡолһарин]], [[Ҡорбанаева]], [[Ҡотлогилдин]], [[Ҡотоев]], [[Ҡоҙашев]], [[Ҡоҙаяров]], [[Ҡунаҡов]], ;Л * [[Лаврентьев]], [[Лавров]], [[Ларин]], [[Ларионов]], [[Ласло]], [[Латынин]], [[Лашин]], [[Лебедев]], [[Левинсон-Лессинг]], [[Левитан]], [[Ленский]], [[Леонов]], [[Леонтьев]], [[Лермонтов]], [[Липатов]], [[Лисициан]], [[Лисицын]], [[Лисовский]], [[Литвинов]], [[Лобов]], [[Логинов]], [[Логунов]], [[Лопатин]], [[Лукьянов]], [[Лыков]], [[Лысенко]], [[Лыткин]], [[Львов (фамилия)|Львов]], [[Любимов]], ;М * [[Майоров]], [[Майстренко]], [[Макаров]], [[Максимов]], [[Малышев]], [[Мальков]], [[Мальцев]], [[Манапов]], [[Манатов]], [[Маннанов]], [[Марков]], [[Мартынов]], [[Масленников]], [[Маслов]], [[Матвеев]], [[Матюшин]], [[Мағазов]], [[Медведев]], [[Мельников]], [[Мефодьев]], [[Минаев]], [[Минһажев]], [[Минһажетдинов]], [[Миронов]], [[Мирсаев]], [[Михайлов]], [[Михалёв]], [[Михеев]], [[Мищенко]], [[Миңнуллин]], [[Миһранов]], [[Моисеев]], [[Молодцов]], [[Молчанов]], [[Моратов]], [[Морозов]], [[Москвин]], [[Муратов]], [[Мурзин]], [[Мухачёв]], [[Мухин]], [[Мырҙабаев]], [[Мырҙағолов]], [[Мырҙаҡаев]], [[Мәрҙәнов]], [[Мәсәлимов]], [[Мөҙәрисов]], ;Н * [[Насибуллин]], [[Некрасов]], [[Нестеров]], [[Нечаев]], [[Никифоров]], [[Новиков]], [[Нураев]], [[Нурмөхәмәтов]], [[Нәҙершин]], ;Ң * юҡ ;О * [[Обухов]], [[Овчинников]], [[Огородников]], [[Ожегов]], [[Озеров]], [[Окунев]], [[Орлов]], [[Осипенко]], [[Осипов]], ;Ө * юҡ ;П * [[Павленко]], [[Павлов]], [[Панов]], [[Пантелеев]], [[Парамонов]], [[Парфёнов]], [[Пархоменко]], [[Пегов]], [[Петров]], [[Платонов]], [[Плотников]], [[Плюшар]], [[Покрышкин]], [[Помыкалов]], [[Пономарёв]], [[Попов]], [[Попович]], [[Потанин]], [[Потапов]], [[Привалов]], [[Прохоров]], [[Псянчин]], [[Пугачёв]], [[Пушкин]], ;Р * [[Разин]], [[Распопов]], [[Рахманов]], [[Рахманҡолов]], [[Резников]], [[Роднина]], [[Розанова]], [[Розенберг]], [[Романов]], [[Ромашкин]], [[Рубцова]], [[Руденко]], [[Румянцев]], [[Рыков]], [[Рябов]], [[Рәхимғолов]], ;С * [[Сабиров]], [[Савельев]], [[Савин]], [[Савицкий]], [[Салауатов]], [[Самойлов]], [[Самородов]], [[Самохвалов]], [[Самсонов]], [[Саттаров]], [[Сафонов]], [[Сафуанов]], [[Сахаров]], [[Саяпов]], [[Селивёрстов]], [[Семёнов]], [[Сергеев]], [[Серов]], [[Сибәғәтов]], [[Сидоров]], [[Симонов]], [[Синельников]], [[Скребков]], [[Скрипчинский]], [[Смирнов]], [[Смородин]], [[Собханғолов]], [[Соколов]], [[Соколовский]], [[Солдатов]], [[Соловьёв]], [[Солтанбаев]], [[Сорокин]], [[Сотников]], [[Спивак]], [[Стариков]], [[Старостин]], [[Степанов]], [[Субаев]], [[Сурағолов]], [[Сурин]], [[Суханов]], [[Сухов]], [[Сыров]], [[Сычёв]], [[Сәйетбатталов]], [[Сәйетгәрәев]], [[Сәйетғәлиев]], [[Сәйетғәлин]], [[Сәйфетдинов]], [[Сәйғәфәров]], [[Сәйәхов]], [[Сәлимгәрәев]], [[Сәләхов]], [[Сәмиғуллин]], [[Сәмситов]], [[Сәфиуллин]], [[Сәфәров]], [[Сәфәрғәлиев]], [[Сәфәрғәлин]], [[Сәхәбетдинов]], [[Сәғиҙуллин]], [[Сәғәҙәтов]], [[Сөнәғәтуллин]], ;Ҫ * юҡ ;Т * [[Тажетдинов]], [[Талипов]], [[Тарасов]], [[Тарханов]], [[Теләүбаев]], [[Тимербулатов]], [[Тимеров]], [[Тимерғәлин]], [[Титов]], [[Тихомиров]], [[Тихонов]], [[Ткаченко]], [[Тойғонов]], [[Токарев]], [[Толстиков]], [[Томас]], [[Тотманов]], [[Тоҡомбәтов]], [[Трофимов]], [[Түлебаев]], [[Түрйәнов]], [[Тәвкилев]], ;У * [[Угрюмова]], [[Уразаев]], [[Ураҙбаев]], [[Урдинаран]], [[Урусов]], [[Устинов]], [[Ушаков]], ;Ү * [[Үтәбаев]], ;Ф * [[Фазлыев]], [[Фазылов]], [[Федотов]], [[Филатов]], [[Филимонов]], [[Филиппов]], [[Филоненко]], [[Фомин]], [[Фролов]], [[Фёдоров]], [[Фәйезов]], [[Фәритов]], [[Фәррәхов]], [[Фәсхетдинов]], [[Фәттәхов]], [[Фәтхуллин]], ;Х * [[Хажиев]], [[Хажин]], [[Харитонов]], [[Харламов]], [[Хилажев]], [[Хисаметдинов (Хисамитдинов бар)]], [[Хисамов]], [[Хмелёв]], [[Хохлов]], [[Хромов]], [[Хужин]], [[Хурамшин]], [[Хәзиәхмәтов]], [[Хәйретдинов]], [[Хәйруллин]], [[Хәлитов]], [[Хәтмуллин]], [[Хөснөтдинов]], ;Һ * [[Һатлыҡов]], [[Һағымбаев]], [[Һиҙиәтов]], [[Һәйетҡолов]], [[Һөйөндөков]], ;Ц * [[Цветаев]], [[Цветков]], ;Ч * [[Чавчавадзе]], [[Чайковский]], [[Черкасов]], [[Чернов]], [[Черных]], [[Чесноков]], [[Чиркина]], [[Чудаков]], [[Чуйков]], [[Чумаков]], [[Чуракова]], [[Чурилов]], ;Ш * [[Шамаев]], [[Шаповалов]], [[Шапошников]], [[Шатилов]], [[Шатров]], [[Швецов]], [[Шевченко]], [[Шилкин]], [[Ширяев]], [[Шишков]], [[Шолохов]], [[Шувалов]], [[Шәйхулов]], [[Шәймәрҙәнов]], [[Шәймөхәмәтов]], [[Шәйбәков]], [[Шәмиғолов]], [[Шәрифуллин]], [[Шәрәфетдинов]], [[Шәғәлиев]], [[Шөғәйепов]], ;Щ * [[Щербаков]], [[Щербо]], ;Ы * юҡ ; Э * [[Эйгенсон]] ;Ә * [[Әминов]], [[Әхмәтвәлиев]], [[Әхмәтгәрәев]], [[Әхтәров]], [[Әғләмов]], [[Әҙеһәмов]], [[Әҡбәров]], ;Ю * юҡ ;Я * 70lx0ibn9tp8wxlp3cvdmg4x0x9x47e 1147664 1147648 2022-07-30T03:56:58Z Рөстәм Нурыев 43 /* Фамилиялаштар исемлеге өсөн әҙерләмә */ wikitext text/x-wiki == Башҡорт Википедияһына нисек ярҙам итергә? == Ярҙам итергә теләгегеҙ булып та, нисек башлап тотонорға баҙнат итмәй тора инегеҙме? Тап Һеҙҙең ҡулдан килерлек, төҙөү өсөн ябай ғына, әммә күләме буйынса күп кенә яҙылмаған мәҡәләләр йыйылып киткән. Башҡорт Википедияһында бер төрлө фамилиялы кешеләр тураһында мәҡәләләр бар. Шул мәҡәләләрҙе дөйөмләштереп, айырым бер фамилия тураһында исемлек-мәҡәлә төҙөргә кәрәк. == Аңлатма == Мәҡәләне нисек төҙөү [https://docs.google.com/document/d/1jDIJxBEB68u000DY_B-rmkMN8wD2NPvbCb4F4cwGItk/edit?usp=sharing аңлатмаһын бынан күсереп алығыҙ]. Тиҙҙән видео-дәрес яҙмаһы ла булыр. == Белешмә китаптар == [[Төпәев Салауат Харис улы|Төпәйев С.Х.]] «Башҡорт фамилиялары» белешмә-һүҙлеге бар. Фамилияның ниндә телдән кергәне, русса яҙылышы, аңлатмаһы бирелә. Ошо белешмәне лә ҡулланырға мөмкин [https://kitaptar.bashkort.org/files/bashqort_familiyalary.pdf Белешмә «Китаптар» сайтында тора].--[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 06:57, 26 июль 2022 (UTC) «Башҡорт фамилиялары» белешмәһенә һылтанма эшләү өсөн ҡалып:<pre> {{БФ}} {{БФ|страницы = }} {{Китап:Башҡорт фамилиялары}} {{Китап:Башҡорт фамилиялары|страницы = }} </pre> == Фамилиялаштар исемлеге өсөн әҙерләмә == <pre> ''' ''' — ир-ат фамилияһы. ''' ''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Фамилия == * --------------- * == Шулай уҡ ҡарағыҙ == {{Фамилиялаштар исемлеге}} </pre> == БашВикила төҙөлмәгән фамилиялаштар исемлектәре == БашВикила түбәндәге фамилияларға кәмендә ике мәҡәлә бар. ;А * [[Абакумов]], [[ Абашидзе]], [[ Абзалетдинов]], [[ Аблаев]], [[ Абрамов]], [[ Авзалов]], [[ Айсыуаҡов]], [[ Айытбаев]], [[ Акимов]], [[ Александров]], [[ Аликин]], [[ Алисов]], [[ Алсынбаев]], [[ Алтыншин]], [[ Алфёров]], [[ Аляев]], [[ Алёхин]], [[ Алёшин]], [[ Амангилдин]], [[ Амосов]], [[ Анисимов]], [[ Анохин]], [[ Антонов]], [[ Арсеньев]], [[ Артамонов]], [[ Артемьев]], [[ Арғынбаев]], [[ Асатрян]], [[ Асаев]], [[ Асеев]], [[ Астафьев]], [[ Атанғолов]], [[ Атауллин]], [[ Аҙнағолов]], [[ Аҡбашев]], [[ Аҡбирҙин]], [[ Аҡбутин]], [[ Аҡманов]], [[ Аҡҡулов]], [[ Аҫылғужин]], [[ Аҡсурин]], [[ Аҡъюлов]], ;Б * [[Бабенко]], [[ Багаев]], [[ Байда]], [[ Байков]], [[ Байморатов]], [[ Баймөхәмәтов]], [[ Байназаров]], [[ Байтимеров]], [[ Байтирәков]], [[ Байтурин]], [[ Байышев]], [[ Бакунин]], [[ Баланчивадзе]], [[ Барабанов]], [[ Барабаш]], [[ Баранов]], [[ Барановский]], [[ Барбу]], [[ Барлыбаев]], [[ Барсов]], [[ Барсуков]], [[ Бартенев]], [[ Баскаков]], [[ Басов]], [[ Батталов]], [[ Бахвалов]], [[ Баязитов]], [[ Бағышаев]], [[ Баҡыев]], [[ Баһманов]], [[ Бекетов]], [[ Беликов]], [[ Беляев]], [[ Беляков]], [[ Березин]], [[ Беспалов]], [[ Бибиков]], [[ Биишев]], [[ Бирюзов]], [[ Биғлов]], [[ Бобылёв]], [[ Богданов]], [[ Богданович]], [[ Боголюбов]], [[ Богомолов]], [[ Богословский]], [[ Бодров]], [[ Боков]], [[ Болдырев]], [[ Болотов]], [[ Бондаренко]], [[ Борзов]], [[ Борисов]], [[ Бородин]], [[ Браун]], [[ Бродский]], [[ Буковский]], [[ Буранов]], [[ Бусаргин]], [[ Бушуев]], [[ Быков]], [[ Быстров]], [[ Бәшәров]], ;В * [[Ваганов]], [[ Варламов]], [[ Вартанян]], [[ Варфоломеев]], [[ Василевский]], [[ Василенко]], [[ Васильев]], [[ Вахитов]], [[ Ваһапов]], [[ Вдовин]], [[ Венедиктов]], [[ Верещагин]], [[ Вершинин]], [[ Викторов]], [[ Виноградов]], [[ Витман]], [[ Вишневский]], [[ Власов]], [[ Воеводин]], [[ Волков]], [[ Волохов]], [[ Волынский]], [[ Воробьёв]], [[ Ворожейкин]], [[ Воронов]], [[ Ворошилов]], [[ Воскресенский]], [[ Врангель]], ;Г * [[Габричевский]], [[ Гаврилов]], [[ Галкин]], [[ Ганцев]], [[ Герасимов]], [[ Герман]], [[ Гинзбург]], [[ Голдобин]], [[ Голубев]], [[ Голубкин]], [[ Гончаров]], [[ Горбачёв]], [[ Горбунов]], [[ Горбушин]], [[ Гордеев]], [[ Горшков]], [[ Греков]], [[ Гречишников]], [[ Грибанов]], [[ Григорьев]], [[ Григорян]], [[ Гриценко]], [[ Гришин]], [[ Громов]], [[ Губин]], [[ Гудков]], [[ Гурвич]], [[ Гуреев]], [[ Гусев]], [[ Гущин]], ;Ғ * [[Ғаянов]], [[Ғибәҙуллин]], [[Ғилемханов]], [[Ғилманов]], [[Ғилметдинов]], [[Ғиләжетдинов]], [[Ғималов]], [[Ғиниәтуллин]], [[Ғәббәсов]], [[Ғәбдрәхимов]], [[Ғәйетбаев]], [[Ғәйзуллин]], [[Ғәйнанов]], [[Ғәскәров]], [[Ғәҙелшин]], [[Ғөзәйеров]], ;Д * [[Давыдов]], [[Данилов]], [[Дегтярёв]], [[Денисов]], [[Джозеф]], [[Докучаев]], [[Домашников]], [[Дорофеев]], [[Дринфельд]], [[Дударев]], [[Дьяков]], [[Дьяконов]], [[Дёмин]], [[Дәминев]], ;Ҙ * юҡ ;Е * [[Евсеев]], [[Евтушенко]], [[Егоров]], [[Ежов]], [[Елисеев]], [[Ельцин]], [[Еремеев]], [[Ермолаев]], [[Ерохин]], [[Есенин]], [[Ефимов]], ;Ё * юҡ ;Ж * [[Жак]], [[Жан]], [[Жариков]], [[Жданов]], [[Жуков]], [[Журавлёв]], ;З * [[Завадский]], [[Зайцев]], [[Закруткин]], [[Замятин]], [[Зарубин]], [[Захаров]], [[Заһиров]], [[Зверев]], [[Зенкевич]], [[Зимин]], [[Зиннуров]], [[Зиннәтуллин]], [[Зиновьев]], [[Злобин]], [[Золотов]], [[Зорин]], [[Зотов]], [[Зубов]], [[Зыкин]], [[Зәбиров]], [[Зәйнетдинов]], [[Зәйнәғәбдинов]], [[Зөбәйҙуллин]], ;И * [[Иванов]], [[Ивушкин]], [[Игнатенко]], [[Илешев]], [[Иманғолов]], [[Имелбаев]], [[Ионов]], [[Ирназаров]], [[Ишембаев]], [[Ишемов]], [[Ишемғолов]], [[Ишкилдин]], [[Иҡсанов]], [[Иҫәнгилдин]], ;Й * [[Йозеф]], [[Йомағужин]], [[Йәләлетдинов]], [[Йәмилев]], [[Йәнбирҙин]], [[Йәнгиров]], [[Йәнекәйев]], [[Йәнтүрин]], [[Йәнғужин]], ;К * [[Казаков]], [[Казанский]], [[Казанцев]], [[Калашников]], [[Калинин]], [[Камаев]], [[Кандинский]], [[Капица]], [[Карамова]], [[Карасёв]], [[Карин]], [[Карпов]], [[Касаткин]], [[Катаев]], [[Кашапов]], [[Кащеев]], [[Кейекбаев]], [[Кейекбирҙин]], [[Келдыш]], [[Килдебәкова]], [[Килдейәров]], [[Ким]], [[Кириллов]], [[Кирпичников]], [[Кирсанов]], [[Киселёв]], [[Клеменс]], [[Климов]], [[Клоков]], [[Ключарёв]], [[Князев]], [[Кобзев]], [[Ковалевский]], [[Коваленко]], [[Ковалёв]], [[Кожанов]], [[Кожин]], [[Козлов]], [[Козловский]], [[Кокин]], [[Колесников]], [[Комаров]], [[Комлев]], [[Кондратьев]], [[Константинов]], [[Кончаловский]], [[Копылов]], [[Копьёв]], [[Корольков]], [[Королёв]], [[Косенко]], [[Космодемьянский]], [[Костарев]], [[Костенко]], [[Котельников]], [[Котов]], [[Красиков]], [[Красильников]], [[Краснов]], [[Красовский]], [[Краузе]], [[Крашенинников]], [[Кривов]], [[Круглов]], [[Крылов]], [[Крюкова]], [[Крючков]], [[Кудрявцев]], [[Кузьменко]], [[Кулагин]], [[Кулаков]], [[Куликов]], [[Күзбәков]], [[Күлбаев]], [[Күскилдин]], [[Кәбиров]], ;Ҡ * [[Ҡазыханов]], [[Ҡаймирасов]], [[Ҡашаев]], [[Ҡобағошов]], [[Ҡолошев]], [[Ҡолһарин]], [[Ҡорбанаева]], [[Ҡотлогилдин]], [[Ҡотоев]], [[Ҡоҙашев]], [[Ҡоҙаяров]], [[Ҡунаҡов]], ;Л * [[Лаврентьев]], [[Лавров]], [[Ларин]], [[Ларионов]], [[Ласло]], [[Латынин]], [[Лашин]], [[Лебедев]], [[Левинсон-Лессинг]], [[Левитан]], [[Ленский]], [[Леонов]], [[Леонтьев]], [[Лермонтов]], [[Липатов]], [[Лисициан]], [[Лисицын]], [[Лисовский]], [[Литвинов]], [[Лобов]], [[Логинов]], [[Логунов]], [[Лопатин]], [[Лукьянов]], [[Лыков]], [[Лысенко]], [[Лыткин]], [[Львов (фамилия)|Львов]], [[Любимов]], ;М * [[Майоров]], [[Майстренко]], [[Макаров]], [[Максимов]], [[Малышев]], [[Мальков]], [[Мальцев]], [[Манапов]], [[Манатов]], [[Маннанов]], [[Марков]], [[Мартынов]], [[Масленников]], [[Маслов]], [[Матвеев]], [[Матюшин]], [[Мағазов]], [[Медведев]], [[Мельников]], [[Мефодьев]], [[Минаев]], [[Минһажев]], [[Минһажетдинов]], [[Миронов]], [[Мирсаев]], [[Михайлов]], [[Михалёв]], [[Михеев]], [[Мищенко]], [[Миңнуллин]], [[Миһранов]], [[Моисеев]], [[Молодцов]], [[Молчанов]], [[Моратов]], [[Морозов]], [[Москвин]], [[Муратов]], [[Мурзин]], [[Мухачёв]], [[Мухин]], [[Мырҙабаев]], [[Мырҙағолов]], [[Мырҙаҡаев]], [[Мәрҙәнов]], [[Мәсәлимов]], [[Мөҙәрисов]], ;Н * [[Насибуллин]], [[Некрасов]], [[Нестеров]], [[Нечаев]], [[Никифоров]], [[Новиков]], [[Нураев]], [[Нурмөхәмәтов]], [[Нәҙершин]], ;Ң * юҡ ;О * [[Обухов]], [[Овчинников]], [[Огородников]], [[Ожегов]], [[Озеров]], [[Окунев]], [[Орлов]], [[Осипенко]], [[Осипов]], ;Ө * юҡ ;П * [[Павленко]], [[Павлов]], [[Панов]], [[Пантелеев]], [[Парамонов]], [[Парфёнов]], [[Пархоменко]], [[Пегов]], [[Петров]], [[Платонов]], [[Плотников]], [[Плюшар]], [[Покрышкин]], [[Помыкалов]], [[Пономарёв]], [[Попов]], [[Попович]], [[Потанин]], [[Потапов]], [[Привалов]], [[Прохоров]], [[Псянчин]], [[Пугачёв]], [[Пушкин]], ;Р * [[Разин]], [[Распопов]], [[Рахманов]], [[Рахманҡолов]], [[Резников]], [[Роднина]], [[Розанова]], [[Розенберг]], [[Романов]], [[Ромашкин]], [[Рубцова]], [[Руденко]], [[Румянцев]], [[Рыков]], [[Рябов]], [[Рәхимғолов]], ;С * [[Сабиров]], [[Савельев]], [[Савин]], [[Савицкий]], [[Салауатов]], [[Самойлов]], [[Самородов]], [[Самохвалов]], [[Самсонов]], [[Саттаров]], [[Сафонов]], [[Сафуанов]], [[Сахаров]], [[Саяпов]], [[Селивёрстов]], [[Семёнов]], [[Сергеев]], [[Серов]], [[Сибәғәтов]], [[Сидоров]], [[Симонов]], [[Синельников]], [[Скребков]], [[Скрипчинский]], [[Смирнов]], [[Смородин]], [[Собханғолов]], [[Соколов]], [[Соколовский]], [[Солдатов]], [[Соловьёв]], [[Солтанбаев]], [[Сорокин]], [[Сотников]], [[Спивак]], [[Стариков]], [[Старостин]], [[Степанов]], [[Субаев]], [[Сурағолов]], [[Сурин]], [[Суханов]], [[Сухов]], [[Сыров]], [[Сычёв]], [[Сәйетбатталов]], [[Сәйетгәрәев]], [[Сәйетғәлиев]], [[Сәйетғәлин]], [[Сәйфетдинов]], [[Сәйғәфәров]], [[Сәйәхов]], [[Сәлимгәрәев]], [[Сәләхов]], [[Сәмиғуллин]], [[Сәмситов]], [[Сәфиуллин]], [[Сәфәров]], [[Сәфәрғәлиев]], [[Сәфәрғәлин]], [[Сәхәбетдинов]], [[Сәғиҙуллин]], [[Сәғәҙәтов]], [[Сөнәғәтуллин]], ;Ҫ * юҡ ;Т * [[Тажетдинов]], [[Талипов]], [[Тарасов]], [[Тарханов]], [[Теләүбаев]], [[Тимербулатов]], [[Тимеров]], [[Тимерғәлин]], [[Титов]], [[Тихомиров]], [[Тихонов]], [[Ткаченко]], [[Тойғонов]], [[Токарев]], [[Толстиков]], [[Томас]], [[Тотманов]], [[Тоҡомбәтов]], [[Трофимов]], [[Түлебаев]], [[Түрйәнов]], [[Тәвкилев]], ;У * [[Угрюмова]], [[Уразаев]], [[Ураҙбаев]], [[Урдинаран]], [[Урусов]], [[Устинов]], [[Ушаков]], ;Ү * [[Үтәбаев]], ;Ф * [[Фазлыев]], [[Фазылов]], [[Федотов]], [[Филатов]], [[Филимонов]], [[Филиппов]], [[Филоненко]], [[Фомин]], [[Фролов]], [[Фёдоров]], [[Фәйезов]], [[Фәритов]], [[Фәррәхов]], [[Фәсхетдинов]], [[Фәттәхов]], [[Фәтхуллин]], ;Х * [[Хажиев]], [[Хажин]], [[Харитонов]], [[Харламов]], [[Хилажев]], [[Хисаметдинов (Хисамитдинов бар)]], [[Хисамов]], [[Хмелёв]], [[Хохлов]], [[Хромов]], [[Хужин]], [[Хурамшин]], [[Хәзиәхмәтов]], [[Хәйретдинов]], [[Хәйруллин]], [[Хәлитов]], [[Хәтмуллин]], [[Хөснөтдинов]], ;Һ * [[Һатлыҡов]], [[Һағымбаев]], [[Һиҙиәтов]], [[Һәйетҡолов]], [[Һөйөндөков]], ;Ц * [[Цветаев]], [[Цветков]], ;Ч * [[Чавчавадзе]], [[Чайковский]], [[Черкасов]], [[Чернов]], [[Черных]], [[Чесноков]], [[Чиркина]], [[Чудаков]], [[Чуйков]], [[Чумаков]], [[Чуракова]], [[Чурилов]], ;Ш * [[Шамаев]], [[Шаповалов]], [[Шапошников]], [[Шатилов]], [[Шатров]], [[Швецов]], [[Шевченко]], [[Шилкин]], [[Ширяев]], [[Шишков]], [[Шолохов]], [[Шувалов]], [[Шәйхулов]], [[Шәймәрҙәнов]], [[Шәймөхәмәтов]], [[Шәйбәков]], [[Шәмиғолов]], [[Шәрифуллин]], [[Шәрәфетдинов]], [[Шәғәлиев]], [[Шөғәйепов]], ;Щ * [[Щербаков]], [[Щербо]], ;Ы * юҡ ; Э * [[Эйгенсон]] ;Ә * [[Әминов]], [[Әхмәтвәлиев]], [[Әхмәтгәрәев]], [[Әхтәров]], [[Әғләмов]], [[Әҙеһәмов]], [[Әҡбәров]], ;Ю * юҡ ;Я * 6qf23nk0s8wssdy3tokromw19y4msca 0 184273 1147539 1147513 2022-07-29T15:05:53Z Akkashka 14326 /* Гумайюн */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған. == Империяның барлыҡҡа килеүе == [[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]] Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= "gug_144-145"}} XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған<ref name="gug_144-145" />. XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана<ref name="gug_144-145" />. Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай. Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән. Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә. Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала. [[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]] Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән. 1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән == Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) == * 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу. * 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу. == Бөйөк империя осоро == Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә. Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған. [[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]] Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай. === Косово ҡырындағы алыш === 1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай<ref>{{книга |автор = Чиркович Сима. |заглавие = История сербов |место = М. |издательство = Весь мир |год = 2009 |страницы = 109 |isbn = 978-5-7777-0431-3 }}</ref>. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған. ==== Моратты үлтереү ==== Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан. Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға. === XV быуат башы === Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән. 1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата. Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була. Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола. Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә. [[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]] Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай. Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған. '''Константинополде алыу''' [[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]] Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән. Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған. Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә === Баҫып алыуҙары === Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған. Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән. Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән. 1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына Отрантоны ҡалдырған. Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә. === Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы === Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]] Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй. Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған. Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған. Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан. Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә. Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән. Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән. Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517). Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]] Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған. === Сөләймән I хакимлығы === [[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]] Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған. Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона. [[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]] 1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған. ==== Франция менән союз ==== Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй. 1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән. Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528). ==== Хәрби уңыштары ==== 1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була. 1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә. Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә. === Сәлим II хакимлығы === [[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]] Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай. [[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]] Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне. Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған. === Морат III һәм Меһмет III хакимлығы === Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан. Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән. Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була. == Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) == Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә. Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған. Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй. Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла. === 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === [[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]] 1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған. Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған. Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла. Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән. 1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған. Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт эшмәкәрҙәре тип танылған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан. === Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Илселәр [[Топҡапы]] һарайында]] Янычарҙар ихтилалы һөҙөмтәһендә тәхеткә ултыртылған Мостафаның ағаһы һәм вариҫы Әхмәт III (1703—1730) көтөлмәгән ҡыйыулыҡ һәм үҙаллылыҡ күрһәтә. Ул ғәскәрҙең бик күп офицерҙарын ҡулға алып, ашығыс рәүештә язалап үлтерә лә, үҙе ултыртҡан бөйөк вәзир (саҙр-азам) Әхмәт пашаны вазифаһынан бушата. Яңы бөйөк вәзир Дамадғассан паша дәүләттең төрлө урындарында ихтилалдарҙы тынысландыра, сит ил сауҙагәрҙәрен ҡурсалай, мәктәптәргә нигеҙ һала. Оҙаҡламай ул һәрәмдән сыҡҡан интрига арҡаһында ҡолатыла, һәм вәзирҙәр иҫ киткес тиҙлек менән алмашына башлай; ҡайһы берҙәре власта ике аҙнанан артыҡ ҡала алмай. Ғосман империяһы хатта Төньяҡ һуғышта Рәсәй күргән ауырлыҡтарҙы ла үҙе өсөн отошло файҙаланмай. 1709 йылда ғына ул Полтаванан ҡасҡан Швеция короле Карл XII ҡабул итә һәм уның инаныуҙары йоғонтоһонда Рәсәйгә ҡаршы һуғыш башлай. Был ваҡытҡа ғосмандарҙың хакимлыҡ итеүсе даирәләрендә Рәсәйгә ҡаршы һуғыш түгел, ә уның менән Австрияға ҡаршы союз тураһында хыялланған бер партия бар ине; был партияға башлыҡ итеп вәзир Номан Көпрүлү тәғәйенләнгән була, һәм уның әүәлге ҡолауына Карл XII ҡыҫылышы һуғышҡа сигнал булып хеҙмәт итә. Прутта төрөк һәм татарҙарҙың 200 000—дән ашыу ғәскәре уратып алған Пётр I батшаның хәле бик ҡурҡыныс ине. Петрҙың үлеме ҡотолғоһоҙ була, ләкин бөйөк вәзир Балтажи-Меһмет, батша Пётр I-нең Азов буйынса сағыштырмаса бик аҙ ғына ташламаһына алданып (1711), уны сығара. Һуғыш партияһы Балтажи-Меһметты ҡолата һәм Лемносҡа һөргөнгә ебәрә, ләкин Рәсәй консуллыҡ юлы менән Ғосман империяһынан Карл XII алып сығыуға өлгәшә, бының өсөн уға көс ҡулланырға тура килә. Ғосмандар 1714-1718 йылдарҙа Венеция һәм 1716-1718 йылдарҙа Австрия менән һуғыш алып бара. Пассаровицкий тыныслыҡ килешеүе (1718 йыл) буйынса Ғосман империяһы Мореяны кире ҡайтара, әммә Сербияның күпселек өлөшө, Банат, Валахияның бер өлөшө менән бергә Белградты Австрияға бирә. 1722 йылда, династияны туҡтауы һәм һуңынан Фарсы болаларынан файҙаланып, Европала юғалтҡандары өсөн үҙҙәрен бүләкләргә өмөтләнеп, ғосмандар шиғыйҙарға ҡаршы дини һуғыш башлай. Был һуғышта бер нисә тапҡыр еңелеүе һәм фарсыларҙың Ғосман биләмәһенә баҫып инеүе Константинополдә яңы ихтилалға сәбәпсе була: Әхмәт ҡолатыла, һәм тәхеткә уның ағаһы Мостафа II-нең улы Мәхмүт I ултыра. === Мәхмүт I хакимлығы === Йомшаҡлығы һәм кешелеклелеге менән ғосман солтандары араһында айырылып торған Мәхмүт I (1730—1754) (ул ҡолатылған солтанды һәм уның улдарын үлтермәй һәм ғөмүмән язалау ҡулланмай) дәүерендә Фарсы иленә ҡаршы мәғәнәһеҙ һуғыш дауам иткән. Австрия менән һуғыш Белград тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана (1739), уға ярашлы төрөктәр Белград һәм Орсова менән Сербияны кире ҡайтара. Рәсәй ғосмандарға ҡаршы уңышлы эш итә, әммә австрийҙарҙың сепарат килешеү төҙөүе урыҫтарҙы ла юл ҡуйырға мәжбүр итә; Рәсәй яулағандарынан, нығытмаларҙы йәшереү йөкләмәләрен алып, Азовты ғына һаҡлап ҡала. Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ибраһим Басмажи беренсе төрөк типографияһын ойоштора. Мөфтөй бер ни тиклем икеләнгәндән һуң, мәғрифәтселек мәнфәғәте өсөн был башланғысҡа фатихаһын раҫлап, фәтүә бирә, ә солтан ғәтти-шәриф менән рөхсәт итә. Ҡөрьән һәм башҡа изге китаптарҙы баҫтырыу ғына тыйылған. Типографияның тәүге осоронда унда 15 китап (ғәрәп һәм фарсы һүҙлектәре, Ғосман дәүләте тарихы һәм дөйөм география буйынса бер нисә китап, хәрби сәнғәт, сәйәси экономия һ. б.) баҫыла. Ибраһим Басмажи үлгәндән һуң, типография ябыла, яңыһы [[1784 йыл]]да ғына барлыҡҡа килә. Мәхмүт I йәше еткәс донъянан китә, уны энеһе һәм вариҫы Ғосман III (1754—1757) алмаштыра. Ғосман III-нөң идаралыҡ йылдары тыныс үткән һәм хоҙай биргән ғүмерен йәшәп вафат булған. == Реформаларға ынтылыш (1757—1839) == Ғосман III солтан урынына Әхмәт III-нөң улы Мостафа III (1757-74) тәхет вариҫы була. Ул Ғосман империяһы сәйәсәтен үҙгәртергә һәм уның ҡоралының көсөн ҡайтарырға теләүен белдерә. Ул ярайһы уҡ ҙур реформалар (Суэц муйыны һәм Кесе Азия аша каналдар ҡаҙыу) башҡарырға ниәт итә, асыҡтан-асыҡ ҡоллоҡто күрә алмай һәм байтаҡ әсирҙе иреккә сығара. Элек Ғосман империяһында ғүмерҙә булмаған ике осраҡ дөйөм ризаһыҙлыҡты айырыуса арттыра: Мәккәнән ҡайтҡан хаҡ диндарҙарҙың каруаны талана һәм юҡ ителә, һәм грек милләтле диңгеҙ юлбаҫарҙары төрөк адмирал карабын баҫып ала. Былар барыһы ла дәүләт власының сиктән тыш көсһөҙ булыуын раҫлай. Финанстарҙы көйләү өсөн, Мостафа III үҙенең һарайында экономиянан башлай, ләкин шуның менән бергә тәңкәнең боҙолоуына ла юл ҡуя. Мостафа ҡурсалауында Константинополдә тәүге асыҡ китапхана, бер нисә мәктәп һәм дауахана асыла. 1761 йылда ул Пруссия менән бик теләп килешеү төҙөй, уға ярашлы прус сауҙа караптарына ғосман һыуҙарында иркен йөҙөргә мөмкинлек бирелә; Ғосман империяһындағы прус подданныйҙары үҙ консулдарының юрисдикцияларына буйһона. Рәсәй һәм Австрия Мостафаға Пруссия бирелгән хоҡуҡтарҙы ғәмәлдән сығарғаны өсөн 100 000 дукат тәҡдим итә, әммә һөҙөмтәһе булмай: Мостафа үҙ дәүләтен Европа цивилизацияһы менән яҡынайтырға теләгән. Реформалар ниәттән ары китмәгән, башланмаған да. 1768 йылда солтан 6 йыл дауам иткән һәм 1774 йылда Көсөк-Кайнаржи тыныслыҡ килешеү менән тамамланған 1768-1774 йылдарҙағы Рус-төрөк һуғышын иғлан итергә тейеш була. Тыныслыҡ килешеүе Мостафаның энеһе һәм вариҫы Абдулхәмит I осоронда (1774-1789) төҙөлә. === Абдулхәмит I хакимлығы === Империя бөтә биләмәһендә лә ризаһыҙлыҡ хөкөм һөрә ине. Орлов ҡуҙғытҡан гректар тулҡынланған, әммә, урыҫтар ярҙамһыҙ ҡалдырғанлыҡтан, сағыштырмаса тиҙ һәм еңел тынысландырыла һәм аяуһыҙ язалана. Бағдад Әхмәт-пашаһы үҙен бойондороҡһоҙ тип иғлан итә; Ғәрәп күсмә халыҡтары хуплаған Таһер Галилея һәм Акра шәйехе дәрәжәһен алған; Мөхәммәт Бей Әбү әл-Даһаб хакимлығы аҫтында торған [[Мысыр]] яһаҡ түләргә уйламаған да; Бушатлия Мәхмүт, Скутарий пашаһы идара иткән Төньяҡ Албания ҡаты ихтилал хәлендә; Али, Янинский пашаһы, үҙ аллы батшалыҡ төҙөүгә ныҡ ынтылған. Абдулхәмит I бөтә батшалыҡ итеү дәүерендә был ихтилалдарҙы тынысландырыу менән мәшғүл була, әммә Ғосман хөкүмәтенең ихтилалдарҙы йүгәнләрлек аҡсаһы һәм тәртипле ғәскәре лә булмай. Етмәһә, быға төрөктәргә уңышһыҙлыҡ килтергән Рәсәй һәм Австрия менән яңы һуғыш (1787-1791) ҡушыла. Ул Рәсәй менән Яссы килешеүе (1792) менән тамамлана. Был тыныслыҡ килешеүе буйынса Ҡырым ярымутрауы һәм Буг менән Днестр араһындағы биләмәләр бөтөнләйгә Рәсәйгә бирелә. Шулай уҡ Төркиә Австрия менән Систов килешеүен (1791) төҙөй. Һуңғыһы Ғосман империяһы өсөн сағыштырмаса уңайлы булған, сөнки уның төп дошманы Изге Рим империяһы императоры Иосиф II вафат була, ә Леопольд үҙенең бөтә иғтибарын Францияға йүнәлткән. Австрия һуғышта яулаған биләмәләренең күп өлөшөн ғосмандарға кире ҡайтарған. Тыныслыҡ килешеүе Абдулхәмидтең бер туғанының улы Сәлим III менән төҙөлгән (1789-1807). Территориаль юғалтыуҙарҙан тыш, һуғыш Ғосман дәүләте тормошона тағы бер етди үҙгәреш индерә: ул башланыр алдынан (1785) империя үҙенең дәүләт килемдәре менән гарантияланған беренсе (тәүҙә эске) дәүләт бурысы буйынса килешеү төҙөй. === Сәлим III хакимлығы === Солтан [[Сәлим III]] тәүгеләрҙән булып Ғосман империяһының тәрән көрсөктә икәнен аңлай һәм илдең хәрби һәм дәүләт ойошмаһын реформалаштырыуға тотона. Хөкүмәт көслө саралар менән Эгей диңгеҙен пираттарҙан таҙарта; ул сауҙа һәм халыҡ мәғарифын ҡурсалай. Уның төп иғтибары армияға йүнәлтелә. Янычарҙар һуғышта үҙҙәренең файҙаһыҙ булғанын, шул уҡ ваҡытта илде тыныслыҡ осоронда илде анархия хәлендә тотоуын иҫбатлай. Янычар формированиеларын солтан Европа өлгөһөндәге армия менән алмаштырырға ниәтләнгән ләкин шул арала ғына иҫке системаны алмаштырып булмаясағы билдәле булғанлыҡтан, реформаторҙар традицион формированиеларҙың торошон яҡшыртыуға айырым иғтибар бүлгән. Башҡа реформаларҙа солтан артиллерия һәм флоттың һуғышҡа һәләтлеген көсәйтеү буйынса саралар була. Хөкүмәт тактика һәм фортификация буйынса иң яҡшы сит ил әҫәрҙәрен ғосман теленә тәржемә итеүҙе хәстәрләй; француз офицерҙарын артиллерия һәм диңгеҙ училищеларында уҡытыусы урындарына саҡыра; тәүгеһендә хәрби фәндәр буйынса сит ил әҫәрҙәре китапханаһын аса. Туп ҡойоу оҫтаханалары яҡшыртыла; яңы өлгөләге хәрби судноларға Францияла заказ бирелә. Былар барыһы ла яҡынса саралар ине. [[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|Солтан [[Сәлим III]]]] Солтан армияның эске ҡоролошон үҙгәртеп ҡороуға күсергә теләгән; армияла яңы форма һәм ҡәтғиерәк тәртип индерә башлаған; яңылыҡ янычарҙарға ҡағылмаған. Шул арала Порта алдына ике етди һынау килеп баҫа: беренсенән, хөкүмәт биргән бойороҡтарҙы кире ҡағыусы видин пашаһы Пасван-Оғлу ихтилалы (1797), икенсенән - Наполеон I-нең Мысыр экспедицияһы. Көсөк-Хөсәйен Пасван-Оғлуға ҡаршы хәрәкәт итә һәм уның менән асыҡ һөҙөмтәһе булмаған ысын һуғыш алып бара. Хөкүмәт, ниһайәт, фетнәсе наместник менән һөйләшеүҙәргә тотона һәм уның тулыһынса тиерлек бойондороҡһоҙлоҡ нигеҙендә Видин пашалығы менән идара итеүгә ғүмерлек хоҡуҡтарын таный. 1798 йылда Франция генерал Бонапарт етәкселегендә Мысырға, артабан Сүриәгә һөжүм итә башлай. Бөйөк Британия Абукир янындағы һуғышта (1798) француз флотын юҡ итеп, Ғосман империяһын яҡлай. Экспедиция ғосмандар өсөн етди һөҙөмтәгә эйә булмай. Формаль яҡтан, Мысыр - Ғосман империяһы, ысынында иһә мәмлүктәр ҡулында ҡала. Француздарға ҡаршы һуғыш бөтөүгә (1801), Белградта армияла барған реформаларға риза булмаған янычарҙар ихтилалы башлана. Сербияла янычарҙар яғынан ҡыҫырыҡлауҙарҙан тамам йонсоу Карагеоргий етәкселегендәге халыҡ хәрәкәте (1804) башланыуға сәбәпсе була. Хөкүмәт тәүҙә хәрәкәтте яҡлап сыға, ләкин тиҙҙән ул ысын халыҡ ихтилалы формаһына әүерелә һәм Ғосман империяһына һуғыш хәрәкәттәрен башларға тура килә (ҡара: Иванковац эргәһендәге һуғыш). Рәсәй башлаған урыҫ-төрөк һуғышы (1806-1812) хәлде ҡатмарлаштыра. Бөйөк вәзир һәм башҡа юғары чиновниктар, хәрбиҙәр һуғыш хәрәкәттәре театрында булғанлыҡтан, реформаларға тотоноу артҡы планға ҡалдырыла. ==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ==== Истанбулда ҡаймаҡам (бөйөк вәзир ярҙамсыһы) һәм министр урынбаҫарҙары ғына ҡалған була. Шәйех-үл-ислам был мәл менән файҙаланып, солтанға ҡаршы фетнә ҡорорға була. Заговорҙа солтандың янычарҙарҙы регуляр армия полктарына бүлеп таратырға ниәтләүе тураһында имеш-мимештәргә ышанған имләмдәр һәм янычарҙар башлай. Заговорға ҡаймаҡам да ҡушыла. Билдәләнгән көндө янычар отряды көтмәгәндә баш ҡалалағы даими ғәскәрҙең гарнизонына һөжүм итә һәм һуйыш ойоштора. Янычарҙарҙың икенсе өлөшө Сәлимдең һарайын уратып алған һәм унан күрә алмаған кешеләрен язаға тарттырыуҙы талап иткән. Сәлим был талапты тормошҡа ашырыуға ҡыйыу ҡаршы тора. Ул ҡулға алына һәм һаҡ аҫтына ултыртыла. Солтан итеп Абдулхәмиттең улы, Мостафа IV (1807-1808) иғлан ителә. Ҡалала һуйыш ике көн дауам итә. Көсһөҙ Мостафа исеменән Шәйех-үл-ислам һәм ҡаймаҡам идара иткән. Әммә Сәлим яҡлылар ҙа ҡалған була. Ҡабаҡсы Мостафа түңкәрелеше ваҡытында Әлимдәр Мостафа паша Байраҡтар (Болгар ҡалаһы Рущук пашаһы) һәм уның яҡлылар солтан Сәлим III-нө тәхеткә ҡайтарыу тураһында һөйләшеүҙәр башлай. Ниһайәт, 16 меңлек армия менән Мостафа Байраҡтар Истанбулға юллана. Башта ул Хажи Али Ағаны алдан ебәрә, һәм (1808 йылдың 19 июлендә) Ҡабаҡсы Мостафа үлтерелә. Мостафа Байраҡтар армияһы менән, байтаҡ фетнәселәрҙе тар-мар итеп, Юғары Портаға килеп етә. Солтан Мостафа IV, Мостафа тәхеткә Сәлим III солтанды улының ҡайтарырға теләүен белгәс, Сәлимде һәм шаһзаданың энеһе Мәхмүтте үлтерергә бойора. Солтан шунда уҡ үлтерелә, ә шаһзада Мәхмүт үҙенең ҡолдары һәм хеҙмәтселәре ярҙамында иреккә сығарыла. Мостафа Байраҡтар Мостафа IV-не тәхеттән ҡолата һәм Мәхмүт II-не солтан итеп иғлан итә. Һуңғыһы уны бөйөк вәзир - садр-и-азам тип иғлан итә. === Мәхмүт II идаралығы === Мәхмүт II энергия кимәле һәм реформалар кәрәклеген аңлауы яғынан Сәлим III солтандан ҡалышмаған, Сәлимгә ҡарағанда уҫалыраҡ һәм үс алыусан кеше булған. Күп осраҡта илдең именлегенә ынтылыуға ҡарағанда, сәйәси алдан күреүсәнлеге менән үлсәнгән шәхси теләктәренә таянған. Яңылыҡтар өсөн бер ни тиклем әҙерлек була, аҡса өҫтөндә уйламау һәләте лә Мәхмүткә ярҙам иткәндер. Шуға күрә уның эшмәкәрлеге Сәлим эшмәкәрлегенә ҡарағанда нығыраҡ эҙ ҡалдырған. Үҙенең бөйөк вәзире итеп ул Сәлимгә һәм башҡа сәйәси дошмандарға ҡаршы фетнә күтәреүҙә ҡатнашҡандарҙы туҡмарға ҡушҡан Байраҡтарҙы тәғәйенләгән. Мостафаның ғүмере ваҡытлыса аялып торған. Янычар корпусын үҙгәртеп ҡороуҙы Байраҡтар иң тәүге реформаларҙың береһе итеп билдәләгән, ләкин ул һаҡһыҙлығы арҡаһында, 7000 һалдаты ғына ҡалған ғәскәренең бер өлөшөн хәрби хәрәкәттәр театрына ебәреп, яңылыша. 6000 янычар көтмәгәндә һөжүм итә һәм Мостафа IV-не азат итеү маҡсатында һарайға йүнәлә. Байраҡтар, бәләкәй генә отряды менән һарайға бикләнеп, уларға Мостафаның мәйетен сығарып ташлай, һарайҙың бер өлөшөн шартлата һәм үҙе лә емереклектәр эсендә һәләк була. Бер нисә сәғәттән башында Рәмимз паша торған хөкүмәткә тоғро өс меңлек ғәскәр килеп етә, янычарҙарҙы тар-мар итә һәм уларҙың байтаҡ өлөшөн юҡ итә. Мәхмүт, 1812 йылда Бухарест килешеүе менән тамамланған Рәсәй менән һуғыш бөткәнгә тиклем, реформаларын кисектереп торорға ҡарар итә. Вена конгресы Ғосман империяһының хәленә ҡайһы бер үҙгәрештәр индерә йәки, дөрөҫөрәге, ғәмәлдә булғанды теорияла һәм географик карталарҙа нығыта. Далмация менән Иллирия Австрия составына, Рәсәйгә Бессарабия раҫлана; ете Ионик утрауы инглиз протектораты аҫтында үҙидаралыҡҡа эйә була; инглиз суднолары Дарданелл боғаҙы аша ирекле үтеү хоҡуғына эйә була. Хатта империяның үҙендә ҡалған ерҙәрҙә лә хөкүмәт үҙен ышаныслы тоймаған. 1817 йылда Сербияла ихтилал башлана, ул, 1829 йылда үҙ кенәзе идаралығына эйә Сербияны Адрианополь килешеүе буйынса танығандан һуң ғына, тамамлана. 1820 йылда Али паша Янинский ихтилалы башлана. Үҙ улдарының хыянаты арҡаһында уның ғәскәре еңелә, үҙе әсирлеккә алына һәм язалап үлтерелә; ләкин армияһының байтаҡ өлөшө грек баш күтәреүселәре кадрҙарын барлыҡҡа килтерә. 1821 йылда бойондороҡһоҙлоҡ өсөн һуғышҡа әйләнгән Греция ихтилалы башлана. Рәсәй, Франция һәм Англияның ҡыҫылғанлыҡтан, Төркиә һәм Мысыр флоты һәләк булған Ғосман империяһы өсөн бәхетһеҙ Наварин диңгеҙ алышынан (1827) һуң, ғосмандар Грецияны юғалтҡан. ==== Хәрби юғалтыуҙар ==== Янычарҙарҙан һәм дәрүиштәрҙән ҡотолоу ҙа (1826) төрөктәрҙе сербтар менән һуғышта ла, гректар менән һуғышта ла еңелеүҙән ҡотҡара алмай. Ошо ике һуғыш һәм уларға бәйле 1829 йылда Адрианополь килешеүе менән тамамланған урыҫ-төрөк һуғышы (1828-1829) башлана. Ғосман империяһы бөтә Сербияны тиерлек, Молдавияны, Валахияны, Грецияны, Ҡара диңгеҙҙең көнсығыш ярын юғалта. Унан һуң Ғосман империяһынан Мысыр хедивы (вице-солтаны) Мөхәммәт Али 1831-1833 һәм 1839) айырымлана. Мысырға ҡаршы көрәштә шундай һөжүмдәр кисерә, Ғосман империяһына бөтөнләй юҡҡа сығыу янаған; ләкин уны ике тапҡыр (1833 һәм 1839), батша Николай I Ғосман дәүләтенең тарҡалыуы арҡаһында яңы Европа һуғышы хәүефен һиҙенгәнгәлер, моғайын, Рәсәйҙең көтөлмәгән яҡлауы ҡотҡара. Хәйер, Төркиә яҡлы булыуы Рәсәйгә реаль файҙа килтерә: Гункьяр Скелесси килешеүе буйынса (1833), Ғосман империяһы, Дарданелл боғаҙы аша юлды Англия өсөн ябып, рус судноларына үтеү рөхсәтен бирә. Бер үк ваҡытта француздар ғосмандарҙан элек тә империяға номиналь бәйлелектә генә йөрөгән (1830 йылдан) Алжирҙы тартып алырға булған. ==== Гражданлыҡ реформалары ==== [[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Мәхмүт II]] 1839 йылда яңыртыуын башлай.]] Һуғыштар Мәхмүттең реформаторлыҡ ниәтен туҡтатмай; уның батшалыҡ итеү осоронда армияла шәхси үҙгәртеп ҡороуҙар дауам иткән. Ул шулай уҡ халыҡтың белем кимәлен күтәреү хаҡында хәстәрлек күрә; уның ҡарамағында (1831) француз телендә Ғосман империяһында рәсми характерҙағы тәүге гәзит («Moniteur ottoman») сыға башлай. 1831 йылдың аҙағынан төрөк телендә «Таквим-и векаи» тигән исем аҫтында тәүге рәсми гәзит сыға башлай. Бөйөк Пётр кеүек, бәлки, аңлы рәүештә унан өлгө алып, Мәхмүт халыҡты Европа йолаларына яҡынайтырға ынтылған; үҙе лә Европа костюмын кейгән һәм чиновниктарынан да талап иткән, сәллә кейеүҙе тыйған Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа фейерверклы, европа музыкаһын яңғыратып, европа өлгөһөндә байрамдар ойошторған. Үҙе ниәт иткән гражданлыҡ ҡоролошоноң мөһим реформаларына тиклем йәшәй алмай; уларын вариҫы тормошҡа ашырырға тейеш була. Әммә ул эшләгәндең бәләкәй генә өлөшө лә мосолман халҡының дини тойғоларына ҡаршы килгән. Ул Ҡөрьән рөхсәт итмәгән аҙым яһаған: үҙенең һүрәте төшөрөлгән тәңкә сүкеткән (элекке солтандар ҙа портреттарын эшләткән тигән хәбәрҙәр ҙә ҙур шик тыуҙыра). Уның батшалығы осоронда дәүләттең төрлө тарафтарында, бигерәк тә Константинополдә, мосолмандарҙың дини тойғолары ниеҙендә башланған баш күтәреүҙәр бер туҡтауһыҙ барған; хөкүмәт уларҙы аяуһыҙ баҫтырған: ҡайһы берҙә бер нисә көндә Босфорға 4000-әр мәйет ташланған. Шул уҡ ваҡытта, Мәхмүт үҙенең аяуһыҙ дошмандарын, [[ғөләмә]]ләрҙе һәм [[дәрүиш]]тәрҙе, үлтерергә лә оялмаған. Мәхмүт батшалығы осоронда Истанбулда йыш ҡына махсус ут төртөү арҡаһында тоҡанған янғындар айырыуса күп булған; халыҡ уларҙы солтандың гонаһтары өсөн Алла тарафынан ебәрелгән яза тип аңлатҡан. ==== Хакимлығы йомғаҡтары ==== Янычарҙарҙы юҡ итеү башта Ғосман империяһына зыян килтергән, насар булһа ла, кәрәкле ғәскәрҙән мәхрүм иткән. Бер нисә йыл үткәндән һуң был үҙгәрештең ыңғай яғы ла беленгән: Порта ҡораллы көстәре Европаның регуляр армиялары менән тиңләшкәнлеге 1877—1878 йылдарҙа урыҫ-төрөк һуғышында һәм 1897 йылда Греция менән һуғышта ла асыҡ иҫбатлаған. Грецияны юғалтыу йәки биләмәне ҡыҫҡартыу империя өсөн зыянлыға ҡарағанда отошло булды. Тарихи яҡтан ғосмандар христиандарҙы хәрби хеҙмәткә бер ҡасан да алмаған; ә тотош христиан халҡы йәшәгән өлкәләр (Греция һәм Сербия) төрөк армияһын арттырмаһа ла, шул уҡ ваҡытта унан үтә ныҡ кәрәк булған осраҡта файҙалана алырлыҡ әһәмиәтле хәрби гарнизондарҙы талап иткән. Был бигерәк тә диңгеҙ сиктәре ныҡ һуҙылған булыуы арҡаһында диңгеҙгә ҡарағанда ҡоро ерҙә көслөрәк Ғосман империяһына стратегик отошло түгел Грецияға ҡарата ҡулланырлыҡ. Территорияларын юғалтыу сократила государственные доходы империяның дәүләт килемен ҡыҫҡартты, ләкин Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ғосман империяһының европа дәүләттәре менән сауҙаһы йәнләнә, илдең етештереүсәнлеге ([[икмәк]], [[тәмәке]], [[виноград]], [[рауза майы]] һ. б.) күтәрелә. Шулай итеп, тышҡы еңелеүҙәргә, хатта Низиб янындағы ҡаты алышта Мөхәммәт Али Мысырлы ҙур ғосман армияһын һәм тотош флотын юғалтыуына ҡарамаҫтан, Мәхмүт Абдулмәжиткә көсһөҙләндерелгән түгел, дөрөҫөрәге, көсәйтелгән дәүләт ҡалдырҙы. Был ваҡыттан башлап европа державалары араһында Ғосман дәүләте һаҡланып ҡалыуына ынтылышы барлыҡҡа килгән. [[Босфор]] һәм [[Дарданелл боғаҙы|Дарданелл]]дың әһәмиәте ғәҙәттән тыш арта; европа державалары, уларҙың ҡайһыһылыр Константинополде яулаған осраҡта, был ҡалғандарына төҙәтеп булмаҫлыҡ һөжүм булырын аңлаған, һәм шуның өсөн көсһөҙ Ғосман империяһының һаҡланыуын үҙҙәре өсөн отошло тип һанаған. == Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) == Мәхмүттең вариҫы, улы 16 йәшлек Абдулмәжит, атаһы кеүек энергиялы һәм ныҡлы булыуы менән айырылып тормаһа ла, мәҙәниәтле һәм холҡо буйынса йомшағыраҡ кеше була. Әгәр Рәсәй, Англия, Австрия һәм Пруссия Портаны һаҡлап ҡалыу буйынса союз төҙөмәһә ([[1840]]), Низиб янындағы алышта еңелеүе, Ғосман империяһын тамам бөлдөрөр һәм Мәхмүттең бөтә эшләгәне лә юҡҡа сығыр ине; мысыр вице-короле вариҫлыҡ нигеҙендә Мысырҙы һаҡлап ҡала, ләкин ашығыс рәүештә Сүриәнән китә, әгәр баш тарта ҡалһа, бөтә биләмәләренән дә баш ҡағырға тейеш була тигән трактат ҡабул итәләр. Мөхәммәт Алиҙы хуплаған Франция был союзға ризаһыҙлыҡ менән ҡарай, һәм Тьер хатта һуғышҡа әҙерләнеү эштәрен дә алып барған; әммә [[Луи-Филипп]] был тәүәккәл аҙымды яһаманы. Көстәр тигеҙ булмаһа ла, Мөхәммәт Али ҡаршы торорға әҙер була; ләкин инглиз эскадраһы [[Бейрут]]ты бомбаға тота, мысыр флотын яндыра һәм, марониттар ярҙамына таянып, Сүриәгә 9000 кешенән торған корпус төшөрә һәм мысырлыларҙы бер нисә тапҡыр тар-мар итә. Мөхәммәт Али бирешә; Ғосман империяһы ҡотҡарыла, һәм Хозрев паша, Рәшит паша һәм атаһының башҡа тарафдаштары хуплауы менән, Абдулмәжит реформаларға тотона. === Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат === 1839 йылдың 3 ноябрендә Абдулмәжит Гөлхана хат-и-шәрифе (Гөлхана — «раузалар торлағы», хат-и-шәриф иғлан ителгән майҙан исеме) тип аталған бойороҡ — хөкүмәт барырға ниәтләгән принциптарҙы билдәләүсе дөйөм империя бойороғон иғлан итә: * бөтә подданныйҙарҙы, уларҙың ғүмере, намыҫына һәм мөлкәтенә ҡағылышлы, тулыһынса хәүефһеҙлек менән тәьмин итергә; * һалым бүлеү һәм тәғәйенләүҙең дөрөҫ ысулын раҫларға; * шулай уҡ һалдатҡа алыуҙың да дөрөҫ алымын ҡулланырға. Йән башына һалымды тигеҙләү нигеҙендә бүлеүҙе үҙгәртергә һәм уларҙы йоломға биреү системаһынан баш тартырға, ер һәм диңгеҙ ғәскәрҙәренә сығымдарҙы билдәләргә; хөкөм атҡарыуҙы асыҡ башҡарырға. Дин тотоуҙағы айырымлыҡтарына ҡарамай, солтандың бөтә подданныйҙары ла был ташламалар менән файҙаланырға тейеш. Солтан үҙе лә хат-и-шәрифкә тоғро булырға ант иткән. Вәғәҙәне ысынбарлыҡта тормошҡа ашырыу шарты ғына ҡалған. === Гумайюн === [[Ҡырым һуғышы]]нан һуң, солтан, тәүгеһенең принциптары раҫланған һәм ентекле үҫтерелгән [[гумайюн]] тип аталған яңы хат-и-шәриф ([[1856]]) иғлан итә; дингә мөнәсәбәте һәм милләтенә ҡарамай, бөтә подданныйҙарҙың да социаль тигеҙлеген булдырыуға баҫым яһала. Был хат-и-шәрифтән һуң, мсламдан башҡа дингә күскән өсөн ҡаралған элекке үлем язаһы юҡҡа сығарыла. Әммә был ҡарарҙарҙың күбеһе бары тик ҡағыҙҙа ғына ҡалған. Юғары хөкүмәт өлөшләтә түбәндә торған чиновниктарҙың башбаштаҡлығына, өлөшләтә үҙе хат-и-шәрифтә вәғәҙә ителгән сараларға, мәҫәлән, христиандарҙы төрлө вазифаларға тәғәйенләүгә, күсергә теләмәгән. Бер әҙер хөкүмәт христиандарҙан һалдат алырға маташҡанда, мосолмандарҙың да, христиандарҙың да ризаһыҙлығына килтергән, хөкүмәт офицерҙарға күтәргәндә дини принциптарҙан ([[1847]]) баш тарта алмаған; тиҙҙән был сара бөтөрөлгән. Сүриәлә марониттарҙы күпләп үлтереү ([[1845]] һ. б.) дини төрлөлөккә түҙемле ҡарау Ғосман империяһында һаман да булмағанлығын дәлилләгән. Абдулмәжит батшалыҡ иткән арауыҡта юлдар, бик күп күперҙәр төҙөлгән, телеграф линиялары үткәрелгән, [[почта]] европалағыса эшләгән. События [[1848]] г. вовсе не отозвались в Османской империи; только [[Революция 1848—1849 годов в Венгрии|венгерская революция]] побудила османское правительство сделать попытку восстановить своё господство на Дунае, но поражение венгров рассеяло его надежды. Когда [[Кошут, Лайош|Кошут]] с товарищами спаслись на турецкой территории, то Австрия и Россия обратились к султану Абдул-Меджиду с требованием их выдачи. Султан ответил, что религия запрещает ему нарушить долг гостеприимства. === Ҡырым һуғышы === [[1853]]—[[1856]] гг. были временем новой [[Восточная война|Восточной войны]], закончившейся в 1856 г. [[Парижский мирный договор (1856)|Парижским миром]]. На [[Парижский конгресс]] был на началах равноправности допущен представитель Османской империи, и этим самым империя признана членом европейского концерна. Однако это признание имело скорее формальный характер, чем действительный. Прежде всего Османская империя, участие которой в войне было весьма велико и которая доказала увеличение своей боевой способности сравнительно с первой четвертью XIX или с концом XVIII в., в действительности получила от войны очень мало; срытие русских крепостей на северном побережье Чёрного моря имело для неё ничтожное значение, а потеря Россией права держать военный флот на Чёрном море не могла быть продолжительна и была отменена уже в 1871 г. Далее, консульская юрисдикция была сохранена и доказывала, что Европа всё же смотрит на империю Османов как на государство варварское. После войны европейские державы стали заводить на территории империи свои почтовые учреждения, независимые от османских. Война не только не увеличила власти Османской империи над вассальными государствами, но ослабила её; дунайские княжества в [[1861]] г. объединились в одно государство [[Румыния|Румынию]], а в Сербии дружественные Турции [[Обреновичи]] были низвергнуты и заменены дружественными России [[Карагеоргиевичи]]; несколько позже Европа принудила империю удалить из Сербии свои гарнизоны ([[1867]]). Во время Восточной кампании Османская империя сделала заём в Англии в 7 млн [[фунт стерлингов|фунтов стерлингов]]; в 1858,1860 и 1861 гг. пришлось сделать новые займы. В то же время правительство выпустило значительное количество бумажных денег, курс которых скоро и сильно пал. В связи с другими событиями это вызвало торговый кризис [[1861]] г., тяжело отразившийся на народонаселении. --> == Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) == Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй. Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла. Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән. === Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү === Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған. Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән. Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған<ref>{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}</ref>. 1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була. Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы. === Черногориялағы һуғыш === 1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына. === Криттағы ихтилал === 1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына. Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән. === Дәүләт түңкәрелеше === 1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. <!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --> Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти». 1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла. == [[Абдулхәмит II]] == <!-- Уже в конце царствования Абдул-Азиза началось [[Боснийско-Герцеговинское восстание|восстание в Герцеговине и Боснии]], вызванное крайне тяжёлым положением населения этих областей, частью обязанного отбывать [[барщина|барщину]] на полях крупных землевладельцев-мусульман, частью лично свободного, но совершенно бесправного, угнетаемого непомерными поборами и в то же время постоянно подогреваемого в своей ненависти к туркам близким соседством свободных [[черногорцы|черногорцев]]. Весной [[1875]] г. некоторые общины обратились к султану с просьбой уменьшить налог на баранов и налог, уплачиваемый христианами взамен воинской повинности, и организовать полицию из христиан. Им даже не ответили. Тогда их жители взялись за оружие. Движение быстро охватило всю Герцеговину и распространилось на Боснию; [[Никшич]] был осаждён повстанцами. Из Черногории и Сербии на помощь повстанцам двинулись отряды добровольцев. Движение вызвало большой интерес за границей, особенно в [[Россия|России]] и в [[Австрия|Австрии]]; последняя обратилась к [[Порта|Порте]] с требованием религиозной равноправности, понижения налогов, пересмотра законов о недвижимой собственности и проч. Султан немедленно обещал всё это исполнить (февраль 1876), но повстанцы не соглашались положить оружие, пока не будут выведены османские войска из Герцеговины. Брожение перешло и на Болгарию, где османцы в виде ответа произвели страшную резню (см. [[Болгария]]), вызвавшую негодование во всей Европе (брошюра [[Гладстон, Уильям Эварт|Гладстона]] о зверствах в Болгарии), были поголовно вырезаны целые селения, до грудных детей включительно. Болгарское восстание было потоплено в крови, но герцеговинское и боснийское продолжалось и в 1876 г. и вызвало наконец вмешательство Сербии и Черногории (1876—1877 г; см. [[Сербско-турецкая война (1876—1877)|Сербо-черногорско-турецкая война]]). 6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления. В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.). [[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]] Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался. === 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков. === Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар === Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено. [[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]] В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]]. В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен. Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]<ref>{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}</ref>; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства. 14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела. [[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]] В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок. В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями. В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию. Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции. В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования. --> == XX быуат == <!-- В XX веке на окраинах империи усилились сепаратистские настроения. Османская империя начала постепенно терять свои территории, уступая технологическому превосходству Запада. === Йәш төрөктәр революцияһы === [[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|Демонстрация в районе [[Султанахмет]], Стамбул, 1908 год]] [[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Османская открытка в ознаменование младотурецкой революции]] В начале XX века в [[Османская империя|Османской империи]] появилось политическое движение [[Младотурки|младотурков]], которое было вдохновлено основанной в 1831 году подпольной организацией [[Молодая Италия]]. В 1908 году состоялась [[младотурецкая революция]], ведущую роль в которой сыграло общество «[[Единение и прогресс|Иттихад ве таракки]]» («Единение и прогресс», ''иттихадисты''). Султан [[Абдул-Хамид II]] согласился восстановить конституцию 1876 года и созвать парламент. В 1909 году абсолютная власть монарха была [[Контрпереворот 1909 года|восстановлена мятежниками]], но вскоре они потерпели поражение и парламент избрал новым султаном [[Мехмед V|Мехмеда V]] — брата Абдул-Хамида II. Будущий триумвир [[Энвер-паша|Энвер Исмаил]] принимал активное участие в революции 1908 года и был одним из лидеров «Единения и прогресса». [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] также отличился во время революции и принял участие в подавлении контрпереворота 1909 года. [[Мехмед Талаат-паша|Мехмед Талаат]] был другом Энвера Исмаила и после революции был избран депутатом парламента ''(меджлис-и умуми)'' от [[Эдирне]]. Воспользовавшись сложившейся ситуацией после революции младотурков, в октябре 1908 года [[Австро-Венгрия]] аннексировала [[Босния и Герцеговина|Боснию и Герцеговину]], что в дальнейшем привело к [[Боснийский кризис|Боснийскому кризису]]. В 1911 году началась [[Итало-турецкая война|война между Италией и Османской империей]], которая привела к потере турками [[Триполитания|Триполитании]], [[Киренаика|Киренаики]] и архипелага [[Додеканес]] в Эгейском море. Вслед за этой войной, продемонстрировавшей слабость турецкой армии, последовала война Османской империи с [[Балканский союз|Балканским союзом]]. === Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше === В октябре 1912 года началась [[Первая Балканская война]] между Османской империей и членами [[Балканский союз|Балканского союза]] — [[Третье Болгарское царство|Болгарией]], [[Королевство Сербия|Сербией]], [[Королевство Греция|Грецией]] и [[Королевство Черногория|Черногорией]]. Превосходящие по численности войска Союза добились быстрого успеха над находящимися в невыгодном стратегическом положении турками. [[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|[[Энвер-паша]] принимает иностранных представителей после [[Государственный переворот в Османской империи (1913)|переворота 1913 года.]]]] В январе 1913 года [[Единение и прогресс|иттихадист]] [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], убеждённый в том, что великий визирь [[Мехмед Камиль-паша|Камиль-паша]] и кабинет министров готовы заключить унизительный мир с Балканским союзом, устроил государственный переворот. По требованию Энвера султан [[Мехмед V]] назначил нового великого визиря, которым стал [[Махмуд Шевкет-паша]]. В новом правительстве получили портфели лишь трое умеренных представителей партии «Единение и прогресс». После истечения срока перемирия в феврале 1913 года война на Балканах возобновилась. Не имея возможности помочь своим городам в Европе, Османская империя была вынуждена наблюдать, как они постепенно переходят в руки союзников. В конце марта защитники [[Эдирне]] капитулировали и сдали город болгарам. После поражения, вызвавшего глубокий национальный кризис в стране, великий визирь немедленно объявил о готовности заключить мирный договор. В итоге Османская империя уступила членам Балканского союза 155,4 тыс. м² своей территории с 4 млн населения, потеряв почти все европейские владения. --> === Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы === <!-- Иттихадисты, которые оправдывали государственный переворот 1913 года необходимостью сохранить Эдирне в составе империи, оказались в неудобном положении и свергнутые ими либералы были полны решимости расквитаться с оппонентами. Спустя всего несколько дней после [[Лондонский мирный договор (1913)|подписания мирного договора]] великий визирь Махмуд Шевкет-паша был застрелен боевиками. Члены «Единения и прогресса» умело воспользовались ситуацией и в ходе начавшейся «чистки» устранили либералов с политической арены. В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря. Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране. === Беренсе донъя һуғышы === Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы. 2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]<ref>{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}</ref>. [[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]] Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]]. Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]]. Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года<ref>{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}</ref>. Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию<ref name="петросян">{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}</ref>. --> === Империяның тарҡалыуы === <!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции. [[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]] [[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом. [[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]]. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}} * [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]] * [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи]. {{Библиоинформация}} {{^|12px}} {{Османская империя в темах}} {{История Турции}} [[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]] [[Категория:Ғосман империяһы тарихы]] hcd8xh72g0uakazoz8u5hcae1ysxlts 1147540 1147539 2022-07-29T15:15:51Z Akkashka 14326 /* Гумайюн */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған. == Империяның барлыҡҡа килеүе == [[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]] Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= "gug_144-145"}} XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған<ref name="gug_144-145" />. XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана<ref name="gug_144-145" />. Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай. Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән. Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә. Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала. [[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]] Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән. 1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән == Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) == * 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу. * 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу. == Бөйөк империя осоро == Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә. Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған. [[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]] Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай. === Косово ҡырындағы алыш === 1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай<ref>{{книга |автор = Чиркович Сима. |заглавие = История сербов |место = М. |издательство = Весь мир |год = 2009 |страницы = 109 |isbn = 978-5-7777-0431-3 }}</ref>. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған. ==== Моратты үлтереү ==== Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан. Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға. === XV быуат башы === Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән. 1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата. Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була. Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола. Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә. [[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]] Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай. Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған. '''Константинополде алыу''' [[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]] Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән. Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған. Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә === Баҫып алыуҙары === Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған. Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән. Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән. 1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына Отрантоны ҡалдырған. Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә. === Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы === Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]] Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй. Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған. Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған. Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан. Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә. Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән. Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән. Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517). Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]] Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған. === Сөләймән I хакимлығы === [[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]] Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған. Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона. [[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]] 1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған. ==== Франция менән союз ==== Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй. 1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән. Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528). ==== Хәрби уңыштары ==== 1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була. 1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә. Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә. === Сәлим II хакимлығы === [[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]] Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай. [[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]] Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне. Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған. === Морат III һәм Меһмет III хакимлығы === Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан. Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән. Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була. == Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) == Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә. Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған. Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй. Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла. === 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === [[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]] 1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған. Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған. Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла. Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән. 1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған. Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт эшмәкәрҙәре тип танылған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан. === Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Илселәр [[Топҡапы]] һарайында]] Янычарҙар ихтилалы һөҙөмтәһендә тәхеткә ултыртылған Мостафаның ағаһы һәм вариҫы Әхмәт III (1703—1730) көтөлмәгән ҡыйыулыҡ һәм үҙаллылыҡ күрһәтә. Ул ғәскәрҙең бик күп офицерҙарын ҡулға алып, ашығыс рәүештә язалап үлтерә лә, үҙе ултыртҡан бөйөк вәзир (саҙр-азам) Әхмәт пашаны вазифаһынан бушата. Яңы бөйөк вәзир Дамадғассан паша дәүләттең төрлө урындарында ихтилалдарҙы тынысландыра, сит ил сауҙагәрҙәрен ҡурсалай, мәктәптәргә нигеҙ һала. Оҙаҡламай ул һәрәмдән сыҡҡан интрига арҡаһында ҡолатыла, һәм вәзирҙәр иҫ киткес тиҙлек менән алмашына башлай; ҡайһы берҙәре власта ике аҙнанан артыҡ ҡала алмай. Ғосман империяһы хатта Төньяҡ һуғышта Рәсәй күргән ауырлыҡтарҙы ла үҙе өсөн отошло файҙаланмай. 1709 йылда ғына ул Полтаванан ҡасҡан Швеция короле Карл XII ҡабул итә һәм уның инаныуҙары йоғонтоһонда Рәсәйгә ҡаршы һуғыш башлай. Был ваҡытҡа ғосмандарҙың хакимлыҡ итеүсе даирәләрендә Рәсәйгә ҡаршы һуғыш түгел, ә уның менән Австрияға ҡаршы союз тураһында хыялланған бер партия бар ине; был партияға башлыҡ итеп вәзир Номан Көпрүлү тәғәйенләнгән була, һәм уның әүәлге ҡолауына Карл XII ҡыҫылышы һуғышҡа сигнал булып хеҙмәт итә. Прутта төрөк һәм татарҙарҙың 200 000—дән ашыу ғәскәре уратып алған Пётр I батшаның хәле бик ҡурҡыныс ине. Петрҙың үлеме ҡотолғоһоҙ була, ләкин бөйөк вәзир Балтажи-Меһмет, батша Пётр I-нең Азов буйынса сағыштырмаса бик аҙ ғына ташламаһына алданып (1711), уны сығара. Һуғыш партияһы Балтажи-Меһметты ҡолата һәм Лемносҡа һөргөнгә ебәрә, ләкин Рәсәй консуллыҡ юлы менән Ғосман империяһынан Карл XII алып сығыуға өлгәшә, бының өсөн уға көс ҡулланырға тура килә. Ғосмандар 1714-1718 йылдарҙа Венеция һәм 1716-1718 йылдарҙа Австрия менән һуғыш алып бара. Пассаровицкий тыныслыҡ килешеүе (1718 йыл) буйынса Ғосман империяһы Мореяны кире ҡайтара, әммә Сербияның күпселек өлөшө, Банат, Валахияның бер өлөшө менән бергә Белградты Австрияға бирә. 1722 йылда, династияны туҡтауы һәм һуңынан Фарсы болаларынан файҙаланып, Европала юғалтҡандары өсөн үҙҙәрен бүләкләргә өмөтләнеп, ғосмандар шиғыйҙарға ҡаршы дини һуғыш башлай. Был һуғышта бер нисә тапҡыр еңелеүе һәм фарсыларҙың Ғосман биләмәһенә баҫып инеүе Константинополдә яңы ихтилалға сәбәпсе була: Әхмәт ҡолатыла, һәм тәхеткә уның ағаһы Мостафа II-нең улы Мәхмүт I ултыра. === Мәхмүт I хакимлығы === Йомшаҡлығы һәм кешелеклелеге менән ғосман солтандары араһында айырылып торған Мәхмүт I (1730—1754) (ул ҡолатылған солтанды һәм уның улдарын үлтермәй һәм ғөмүмән язалау ҡулланмай) дәүерендә Фарсы иленә ҡаршы мәғәнәһеҙ һуғыш дауам иткән. Австрия менән һуғыш Белград тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана (1739), уға ярашлы төрөктәр Белград һәм Орсова менән Сербияны кире ҡайтара. Рәсәй ғосмандарға ҡаршы уңышлы эш итә, әммә австрийҙарҙың сепарат килешеү төҙөүе урыҫтарҙы ла юл ҡуйырға мәжбүр итә; Рәсәй яулағандарынан, нығытмаларҙы йәшереү йөкләмәләрен алып, Азовты ғына һаҡлап ҡала. Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ибраһим Басмажи беренсе төрөк типографияһын ойоштора. Мөфтөй бер ни тиклем икеләнгәндән һуң, мәғрифәтселек мәнфәғәте өсөн был башланғысҡа фатихаһын раҫлап, фәтүә бирә, ә солтан ғәтти-шәриф менән рөхсәт итә. Ҡөрьән һәм башҡа изге китаптарҙы баҫтырыу ғына тыйылған. Типографияның тәүге осоронда унда 15 китап (ғәрәп һәм фарсы һүҙлектәре, Ғосман дәүләте тарихы һәм дөйөм география буйынса бер нисә китап, хәрби сәнғәт, сәйәси экономия һ. б.) баҫыла. Ибраһим Басмажи үлгәндән һуң, типография ябыла, яңыһы [[1784 йыл]]да ғына барлыҡҡа килә. Мәхмүт I йәше еткәс донъянан китә, уны энеһе һәм вариҫы Ғосман III (1754—1757) алмаштыра. Ғосман III-нөң идаралыҡ йылдары тыныс үткән һәм хоҙай биргән ғүмерен йәшәп вафат булған. == Реформаларға ынтылыш (1757—1839) == Ғосман III солтан урынына Әхмәт III-нөң улы Мостафа III (1757-74) тәхет вариҫы була. Ул Ғосман империяһы сәйәсәтен үҙгәртергә һәм уның ҡоралының көсөн ҡайтарырға теләүен белдерә. Ул ярайһы уҡ ҙур реформалар (Суэц муйыны һәм Кесе Азия аша каналдар ҡаҙыу) башҡарырға ниәт итә, асыҡтан-асыҡ ҡоллоҡто күрә алмай һәм байтаҡ әсирҙе иреккә сығара. Элек Ғосман империяһында ғүмерҙә булмаған ике осраҡ дөйөм ризаһыҙлыҡты айырыуса арттыра: Мәккәнән ҡайтҡан хаҡ диндарҙарҙың каруаны талана һәм юҡ ителә, һәм грек милләтле диңгеҙ юлбаҫарҙары төрөк адмирал карабын баҫып ала. Былар барыһы ла дәүләт власының сиктән тыш көсһөҙ булыуын раҫлай. Финанстарҙы көйләү өсөн, Мостафа III үҙенең һарайында экономиянан башлай, ләкин шуның менән бергә тәңкәнең боҙолоуына ла юл ҡуя. Мостафа ҡурсалауында Константинополдә тәүге асыҡ китапхана, бер нисә мәктәп һәм дауахана асыла. 1761 йылда ул Пруссия менән бик теләп килешеү төҙөй, уға ярашлы прус сауҙа караптарына ғосман һыуҙарында иркен йөҙөргә мөмкинлек бирелә; Ғосман империяһындағы прус подданныйҙары үҙ консулдарының юрисдикцияларына буйһона. Рәсәй һәм Австрия Мостафаға Пруссия бирелгән хоҡуҡтарҙы ғәмәлдән сығарғаны өсөн 100 000 дукат тәҡдим итә, әммә һөҙөмтәһе булмай: Мостафа үҙ дәүләтен Европа цивилизацияһы менән яҡынайтырға теләгән. Реформалар ниәттән ары китмәгән, башланмаған да. 1768 йылда солтан 6 йыл дауам иткән һәм 1774 йылда Көсөк-Кайнаржи тыныслыҡ килешеү менән тамамланған 1768-1774 йылдарҙағы Рус-төрөк һуғышын иғлан итергә тейеш була. Тыныслыҡ килешеүе Мостафаның энеһе һәм вариҫы Абдулхәмит I осоронда (1774-1789) төҙөлә. === Абдулхәмит I хакимлығы === Империя бөтә биләмәһендә лә ризаһыҙлыҡ хөкөм һөрә ине. Орлов ҡуҙғытҡан гректар тулҡынланған, әммә, урыҫтар ярҙамһыҙ ҡалдырғанлыҡтан, сағыштырмаса тиҙ һәм еңел тынысландырыла һәм аяуһыҙ язалана. Бағдад Әхмәт-пашаһы үҙен бойондороҡһоҙ тип иғлан итә; Ғәрәп күсмә халыҡтары хуплаған Таһер Галилея һәм Акра шәйехе дәрәжәһен алған; Мөхәммәт Бей Әбү әл-Даһаб хакимлығы аҫтында торған [[Мысыр]] яһаҡ түләргә уйламаған да; Бушатлия Мәхмүт, Скутарий пашаһы идара иткән Төньяҡ Албания ҡаты ихтилал хәлендә; Али, Янинский пашаһы, үҙ аллы батшалыҡ төҙөүгә ныҡ ынтылған. Абдулхәмит I бөтә батшалыҡ итеү дәүерендә был ихтилалдарҙы тынысландырыу менән мәшғүл була, әммә Ғосман хөкүмәтенең ихтилалдарҙы йүгәнләрлек аҡсаһы һәм тәртипле ғәскәре лә булмай. Етмәһә, быға төрөктәргә уңышһыҙлыҡ килтергән Рәсәй һәм Австрия менән яңы һуғыш (1787-1791) ҡушыла. Ул Рәсәй менән Яссы килешеүе (1792) менән тамамлана. Был тыныслыҡ килешеүе буйынса Ҡырым ярымутрауы һәм Буг менән Днестр араһындағы биләмәләр бөтөнләйгә Рәсәйгә бирелә. Шулай уҡ Төркиә Австрия менән Систов килешеүен (1791) төҙөй. Һуңғыһы Ғосман империяһы өсөн сағыштырмаса уңайлы булған, сөнки уның төп дошманы Изге Рим империяһы императоры Иосиф II вафат була, ә Леопольд үҙенең бөтә иғтибарын Францияға йүнәлткән. Австрия һуғышта яулаған биләмәләренең күп өлөшөн ғосмандарға кире ҡайтарған. Тыныслыҡ килешеүе Абдулхәмидтең бер туғанының улы Сәлим III менән төҙөлгән (1789-1807). Территориаль юғалтыуҙарҙан тыш, һуғыш Ғосман дәүләте тормошона тағы бер етди үҙгәреш индерә: ул башланыр алдынан (1785) империя үҙенең дәүләт килемдәре менән гарантияланған беренсе (тәүҙә эске) дәүләт бурысы буйынса килешеү төҙөй. === Сәлим III хакимлығы === Солтан [[Сәлим III]] тәүгеләрҙән булып Ғосман империяһының тәрән көрсөктә икәнен аңлай һәм илдең хәрби һәм дәүләт ойошмаһын реформалаштырыуға тотона. Хөкүмәт көслө саралар менән Эгей диңгеҙен пираттарҙан таҙарта; ул сауҙа һәм халыҡ мәғарифын ҡурсалай. Уның төп иғтибары армияға йүнәлтелә. Янычарҙар һуғышта үҙҙәренең файҙаһыҙ булғанын, шул уҡ ваҡытта илде тыныслыҡ осоронда илде анархия хәлендә тотоуын иҫбатлай. Янычар формированиеларын солтан Европа өлгөһөндәге армия менән алмаштырырға ниәтләнгән ләкин шул арала ғына иҫке системаны алмаштырып булмаясағы билдәле булғанлыҡтан, реформаторҙар традицион формированиеларҙың торошон яҡшыртыуға айырым иғтибар бүлгән. Башҡа реформаларҙа солтан артиллерия һәм флоттың һуғышҡа һәләтлеген көсәйтеү буйынса саралар була. Хөкүмәт тактика һәм фортификация буйынса иң яҡшы сит ил әҫәрҙәрен ғосман теленә тәржемә итеүҙе хәстәрләй; француз офицерҙарын артиллерия һәм диңгеҙ училищеларында уҡытыусы урындарына саҡыра; тәүгеһендә хәрби фәндәр буйынса сит ил әҫәрҙәре китапханаһын аса. Туп ҡойоу оҫтаханалары яҡшыртыла; яңы өлгөләге хәрби судноларға Францияла заказ бирелә. Былар барыһы ла яҡынса саралар ине. [[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|Солтан [[Сәлим III]]]] Солтан армияның эске ҡоролошон үҙгәртеп ҡороуға күсергә теләгән; армияла яңы форма һәм ҡәтғиерәк тәртип индерә башлаған; яңылыҡ янычарҙарға ҡағылмаған. Шул арала Порта алдына ике етди һынау килеп баҫа: беренсенән, хөкүмәт биргән бойороҡтарҙы кире ҡағыусы видин пашаһы Пасван-Оғлу ихтилалы (1797), икенсенән - Наполеон I-нең Мысыр экспедицияһы. Көсөк-Хөсәйен Пасван-Оғлуға ҡаршы хәрәкәт итә һәм уның менән асыҡ һөҙөмтәһе булмаған ысын һуғыш алып бара. Хөкүмәт, ниһайәт, фетнәсе наместник менән һөйләшеүҙәргә тотона һәм уның тулыһынса тиерлек бойондороҡһоҙлоҡ нигеҙендә Видин пашалығы менән идара итеүгә ғүмерлек хоҡуҡтарын таный. 1798 йылда Франция генерал Бонапарт етәкселегендә Мысырға, артабан Сүриәгә һөжүм итә башлай. Бөйөк Британия Абукир янындағы һуғышта (1798) француз флотын юҡ итеп, Ғосман империяһын яҡлай. Экспедиция ғосмандар өсөн етди һөҙөмтәгә эйә булмай. Формаль яҡтан, Мысыр - Ғосман империяһы, ысынында иһә мәмлүктәр ҡулында ҡала. Француздарға ҡаршы һуғыш бөтөүгә (1801), Белградта армияла барған реформаларға риза булмаған янычарҙар ихтилалы башлана. Сербияла янычарҙар яғынан ҡыҫырыҡлауҙарҙан тамам йонсоу Карагеоргий етәкселегендәге халыҡ хәрәкәте (1804) башланыуға сәбәпсе була. Хөкүмәт тәүҙә хәрәкәтте яҡлап сыға, ләкин тиҙҙән ул ысын халыҡ ихтилалы формаһына әүерелә һәм Ғосман империяһына һуғыш хәрәкәттәрен башларға тура килә (ҡара: Иванковац эргәһендәге һуғыш). Рәсәй башлаған урыҫ-төрөк һуғышы (1806-1812) хәлде ҡатмарлаштыра. Бөйөк вәзир һәм башҡа юғары чиновниктар, хәрбиҙәр һуғыш хәрәкәттәре театрында булғанлыҡтан, реформаларға тотоноу артҡы планға ҡалдырыла. ==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ==== Истанбулда ҡаймаҡам (бөйөк вәзир ярҙамсыһы) һәм министр урынбаҫарҙары ғына ҡалған була. Шәйех-үл-ислам был мәл менән файҙаланып, солтанға ҡаршы фетнә ҡорорға була. Заговорҙа солтандың янычарҙарҙы регуляр армия полктарына бүлеп таратырға ниәтләүе тураһында имеш-мимештәргә ышанған имләмдәр һәм янычарҙар башлай. Заговорға ҡаймаҡам да ҡушыла. Билдәләнгән көндө янычар отряды көтмәгәндә баш ҡалалағы даими ғәскәрҙең гарнизонына һөжүм итә һәм һуйыш ойоштора. Янычарҙарҙың икенсе өлөшө Сәлимдең һарайын уратып алған һәм унан күрә алмаған кешеләрен язаға тарттырыуҙы талап иткән. Сәлим был талапты тормошҡа ашырыуға ҡыйыу ҡаршы тора. Ул ҡулға алына һәм һаҡ аҫтына ултыртыла. Солтан итеп Абдулхәмиттең улы, Мостафа IV (1807-1808) иғлан ителә. Ҡалала һуйыш ике көн дауам итә. Көсһөҙ Мостафа исеменән Шәйех-үл-ислам һәм ҡаймаҡам идара иткән. Әммә Сәлим яҡлылар ҙа ҡалған була. Ҡабаҡсы Мостафа түңкәрелеше ваҡытында Әлимдәр Мостафа паша Байраҡтар (Болгар ҡалаһы Рущук пашаһы) һәм уның яҡлылар солтан Сәлим III-нө тәхеткә ҡайтарыу тураһында һөйләшеүҙәр башлай. Ниһайәт, 16 меңлек армия менән Мостафа Байраҡтар Истанбулға юллана. Башта ул Хажи Али Ағаны алдан ебәрә, һәм (1808 йылдың 19 июлендә) Ҡабаҡсы Мостафа үлтерелә. Мостафа Байраҡтар армияһы менән, байтаҡ фетнәселәрҙе тар-мар итеп, Юғары Портаға килеп етә. Солтан Мостафа IV, Мостафа тәхеткә Сәлим III солтанды улының ҡайтарырға теләүен белгәс, Сәлимде һәм шаһзаданың энеһе Мәхмүтте үлтерергә бойора. Солтан шунда уҡ үлтерелә, ә шаһзада Мәхмүт үҙенең ҡолдары һәм хеҙмәтселәре ярҙамында иреккә сығарыла. Мостафа Байраҡтар Мостафа IV-не тәхеттән ҡолата һәм Мәхмүт II-не солтан итеп иғлан итә. Һуңғыһы уны бөйөк вәзир - садр-и-азам тип иғлан итә. === Мәхмүт II идаралығы === Мәхмүт II энергия кимәле һәм реформалар кәрәклеген аңлауы яғынан Сәлим III солтандан ҡалышмаған, Сәлимгә ҡарағанда уҫалыраҡ һәм үс алыусан кеше булған. Күп осраҡта илдең именлегенә ынтылыуға ҡарағанда, сәйәси алдан күреүсәнлеге менән үлсәнгән шәхси теләктәренә таянған. Яңылыҡтар өсөн бер ни тиклем әҙерлек була, аҡса өҫтөндә уйламау һәләте лә Мәхмүткә ярҙам иткәндер. Шуға күрә уның эшмәкәрлеге Сәлим эшмәкәрлегенә ҡарағанда нығыраҡ эҙ ҡалдырған. Үҙенең бөйөк вәзире итеп ул Сәлимгә һәм башҡа сәйәси дошмандарға ҡаршы фетнә күтәреүҙә ҡатнашҡандарҙы туҡмарға ҡушҡан Байраҡтарҙы тәғәйенләгән. Мостафаның ғүмере ваҡытлыса аялып торған. Янычар корпусын үҙгәртеп ҡороуҙы Байраҡтар иң тәүге реформаларҙың береһе итеп билдәләгән, ләкин ул һаҡһыҙлығы арҡаһында, 7000 һалдаты ғына ҡалған ғәскәренең бер өлөшөн хәрби хәрәкәттәр театрына ебәреп, яңылыша. 6000 янычар көтмәгәндә һөжүм итә һәм Мостафа IV-не азат итеү маҡсатында һарайға йүнәлә. Байраҡтар, бәләкәй генә отряды менән һарайға бикләнеп, уларға Мостафаның мәйетен сығарып ташлай, һарайҙың бер өлөшөн шартлата һәм үҙе лә емереклектәр эсендә һәләк була. Бер нисә сәғәттән башында Рәмимз паша торған хөкүмәткә тоғро өс меңлек ғәскәр килеп етә, янычарҙарҙы тар-мар итә һәм уларҙың байтаҡ өлөшөн юҡ итә. Мәхмүт, 1812 йылда Бухарест килешеүе менән тамамланған Рәсәй менән һуғыш бөткәнгә тиклем, реформаларын кисектереп торорға ҡарар итә. Вена конгресы Ғосман империяһының хәленә ҡайһы бер үҙгәрештәр индерә йәки, дөрөҫөрәге, ғәмәлдә булғанды теорияла һәм географик карталарҙа нығыта. Далмация менән Иллирия Австрия составына, Рәсәйгә Бессарабия раҫлана; ете Ионик утрауы инглиз протектораты аҫтында үҙидаралыҡҡа эйә була; инглиз суднолары Дарданелл боғаҙы аша ирекле үтеү хоҡуғына эйә була. Хатта империяның үҙендә ҡалған ерҙәрҙә лә хөкүмәт үҙен ышаныслы тоймаған. 1817 йылда Сербияла ихтилал башлана, ул, 1829 йылда үҙ кенәзе идаралығына эйә Сербияны Адрианополь килешеүе буйынса танығандан һуң ғына, тамамлана. 1820 йылда Али паша Янинский ихтилалы башлана. Үҙ улдарының хыянаты арҡаһында уның ғәскәре еңелә, үҙе әсирлеккә алына һәм язалап үлтерелә; ләкин армияһының байтаҡ өлөшө грек баш күтәреүселәре кадрҙарын барлыҡҡа килтерә. 1821 йылда бойондороҡһоҙлоҡ өсөн һуғышҡа әйләнгән Греция ихтилалы башлана. Рәсәй, Франция һәм Англияның ҡыҫылғанлыҡтан, Төркиә һәм Мысыр флоты һәләк булған Ғосман империяһы өсөн бәхетһеҙ Наварин диңгеҙ алышынан (1827) һуң, ғосмандар Грецияны юғалтҡан. ==== Хәрби юғалтыуҙар ==== Янычарҙарҙан һәм дәрүиштәрҙән ҡотолоу ҙа (1826) төрөктәрҙе сербтар менән һуғышта ла, гректар менән һуғышта ла еңелеүҙән ҡотҡара алмай. Ошо ике һуғыш һәм уларға бәйле 1829 йылда Адрианополь килешеүе менән тамамланған урыҫ-төрөк һуғышы (1828-1829) башлана. Ғосман империяһы бөтә Сербияны тиерлек, Молдавияны, Валахияны, Грецияны, Ҡара диңгеҙҙең көнсығыш ярын юғалта. Унан һуң Ғосман империяһынан Мысыр хедивы (вице-солтаны) Мөхәммәт Али 1831-1833 һәм 1839) айырымлана. Мысырға ҡаршы көрәштә шундай һөжүмдәр кисерә, Ғосман империяһына бөтөнләй юҡҡа сығыу янаған; ләкин уны ике тапҡыр (1833 һәм 1839), батша Николай I Ғосман дәүләтенең тарҡалыуы арҡаһында яңы Европа һуғышы хәүефен һиҙенгәнгәлер, моғайын, Рәсәйҙең көтөлмәгән яҡлауы ҡотҡара. Хәйер, Төркиә яҡлы булыуы Рәсәйгә реаль файҙа килтерә: Гункьяр Скелесси килешеүе буйынса (1833), Ғосман империяһы, Дарданелл боғаҙы аша юлды Англия өсөн ябып, рус судноларына үтеү рөхсәтен бирә. Бер үк ваҡытта француздар ғосмандарҙан элек тә империяға номиналь бәйлелектә генә йөрөгән (1830 йылдан) Алжирҙы тартып алырға булған. ==== Гражданлыҡ реформалары ==== [[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Мәхмүт II]] 1839 йылда яңыртыуын башлай.]] Һуғыштар Мәхмүттең реформаторлыҡ ниәтен туҡтатмай; уның батшалыҡ итеү осоронда армияла шәхси үҙгәртеп ҡороуҙар дауам иткән. Ул шулай уҡ халыҡтың белем кимәлен күтәреү хаҡында хәстәрлек күрә; уның ҡарамағында (1831) француз телендә Ғосман империяһында рәсми характерҙағы тәүге гәзит («Moniteur ottoman») сыға башлай. 1831 йылдың аҙағынан төрөк телендә «Таквим-и векаи» тигән исем аҫтында тәүге рәсми гәзит сыға башлай. Бөйөк Пётр кеүек, бәлки, аңлы рәүештә унан өлгө алып, Мәхмүт халыҡты Европа йолаларына яҡынайтырға ынтылған; үҙе лә Европа костюмын кейгән һәм чиновниктарынан да талап иткән, сәллә кейеүҙе тыйған Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа фейерверклы, европа музыкаһын яңғыратып, европа өлгөһөндә байрамдар ойошторған. Үҙе ниәт иткән гражданлыҡ ҡоролошоноң мөһим реформаларына тиклем йәшәй алмай; уларын вариҫы тормошҡа ашырырға тейеш була. Әммә ул эшләгәндең бәләкәй генә өлөшө лә мосолман халҡының дини тойғоларына ҡаршы килгән. Ул Ҡөрьән рөхсәт итмәгән аҙым яһаған: үҙенең һүрәте төшөрөлгән тәңкә сүкеткән (элекке солтандар ҙа портреттарын эшләткән тигән хәбәрҙәр ҙә ҙур шик тыуҙыра). Уның батшалығы осоронда дәүләттең төрлө тарафтарында, бигерәк тә Константинополдә, мосолмандарҙың дини тойғолары ниеҙендә башланған баш күтәреүҙәр бер туҡтауһыҙ барған; хөкүмәт уларҙы аяуһыҙ баҫтырған: ҡайһы берҙә бер нисә көндә Босфорға 4000-әр мәйет ташланған. Шул уҡ ваҡытта, Мәхмүт үҙенең аяуһыҙ дошмандарын, [[ғөләмә]]ләрҙе һәм [[дәрүиш]]тәрҙе, үлтерергә лә оялмаған. Мәхмүт батшалығы осоронда Истанбулда йыш ҡына махсус ут төртөү арҡаһында тоҡанған янғындар айырыуса күп булған; халыҡ уларҙы солтандың гонаһтары өсөн Алла тарафынан ебәрелгән яза тип аңлатҡан. ==== Хакимлығы йомғаҡтары ==== Янычарҙарҙы юҡ итеү башта Ғосман империяһына зыян килтергән, насар булһа ла, кәрәкле ғәскәрҙән мәхрүм иткән. Бер нисә йыл үткәндән һуң был үҙгәрештең ыңғай яғы ла беленгән: Порта ҡораллы көстәре Европаның регуляр армиялары менән тиңләшкәнлеге 1877—1878 йылдарҙа урыҫ-төрөк һуғышында һәм 1897 йылда Греция менән һуғышта ла асыҡ иҫбатлаған. Грецияны юғалтыу йәки биләмәне ҡыҫҡартыу империя өсөн зыянлыға ҡарағанда отошло булды. Тарихи яҡтан ғосмандар христиандарҙы хәрби хеҙмәткә бер ҡасан да алмаған; ә тотош христиан халҡы йәшәгән өлкәләр (Греция һәм Сербия) төрөк армияһын арттырмаһа ла, шул уҡ ваҡытта унан үтә ныҡ кәрәк булған осраҡта файҙалана алырлыҡ әһәмиәтле хәрби гарнизондарҙы талап иткән. Был бигерәк тә диңгеҙ сиктәре ныҡ һуҙылған булыуы арҡаһында диңгеҙгә ҡарағанда ҡоро ерҙә көслөрәк Ғосман империяһына стратегик отошло түгел Грецияға ҡарата ҡулланырлыҡ. Территорияларын юғалтыу сократила государственные доходы империяның дәүләт килемен ҡыҫҡартты, ләкин Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ғосман империяһының европа дәүләттәре менән сауҙаһы йәнләнә, илдең етештереүсәнлеге ([[икмәк]], [[тәмәке]], [[виноград]], [[рауза майы]] һ. б.) күтәрелә. Шулай итеп, тышҡы еңелеүҙәргә, хатта Низиб янындағы ҡаты алышта Мөхәммәт Али Мысырлы ҙур ғосман армияһын һәм тотош флотын юғалтыуына ҡарамаҫтан, Мәхмүт Абдулмәжиткә көсһөҙләндерелгән түгел, дөрөҫөрәге, көсәйтелгән дәүләт ҡалдырҙы. Был ваҡыттан башлап европа державалары араһында Ғосман дәүләте һаҡланып ҡалыуына ынтылышы барлыҡҡа килгән. [[Босфор]] һәм [[Дарданелл боғаҙы|Дарданелл]]дың әһәмиәте ғәҙәттән тыш арта; европа державалары, уларҙың ҡайһыһылыр Константинополде яулаған осраҡта, был ҡалғандарына төҙәтеп булмаҫлыҡ һөжүм булырын аңлаған, һәм шуның өсөн көсһөҙ Ғосман империяһының һаҡланыуын үҙҙәре өсөн отошло тип һанаған. == Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) == Мәхмүттең вариҫы, улы 16 йәшлек Абдулмәжит, атаһы кеүек энергиялы һәм ныҡлы булыуы менән айырылып тормаһа ла, мәҙәниәтле һәм холҡо буйынса йомшағыраҡ кеше була. Әгәр Рәсәй, Англия, Австрия һәм Пруссия Портаны һаҡлап ҡалыу буйынса союз төҙөмәһә ([[1840]]), Низиб янындағы алышта еңелеүе, Ғосман империяһын тамам бөлдөрөр һәм Мәхмүттең бөтә эшләгәне лә юҡҡа сығыр ине; мысыр вице-короле вариҫлыҡ нигеҙендә Мысырҙы һаҡлап ҡала, ләкин ашығыс рәүештә Сүриәнән китә, әгәр баш тарта ҡалһа, бөтә биләмәләренән дә баш ҡағырға тейеш була тигән трактат ҡабул итәләр. Мөхәммәт Алиҙы хуплаған Франция был союзға ризаһыҙлыҡ менән ҡарай, һәм Тьер хатта һуғышҡа әҙерләнеү эштәрен дә алып барған; әммә [[Луи-Филипп]] был тәүәккәл аҙымды яһаманы. Көстәр тигеҙ булмаһа ла, Мөхәммәт Али ҡаршы торорға әҙер була; ләкин инглиз эскадраһы [[Бейрут]]ты бомбаға тота, мысыр флотын яндыра һәм, марониттар ярҙамына таянып, Сүриәгә 9000 кешенән торған корпус төшөрә һәм мысырлыларҙы бер нисә тапҡыр тар-мар итә. Мөхәммәт Али бирешә; Ғосман империяһы ҡотҡарыла, һәм Хозрев паша, Рәшит паша һәм атаһының башҡа тарафдаштары хуплауы менән, Абдулмәжит реформаларға тотона. === Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат === 1839 йылдың 3 ноябрендә Абдулмәжит Гөлхана хат-и-шәрифе (Гөлхана — «раузалар торлағы», хат-и-шәриф иғлан ителгән майҙан исеме) тип аталған бойороҡ — хөкүмәт барырға ниәтләгән принциптарҙы билдәләүсе дөйөм империя бойороғон иғлан итә: * бөтә подданныйҙарҙы, уларҙың ғүмере, намыҫына һәм мөлкәтенә ҡағылышлы, тулыһынса хәүефһеҙлек менән тәьмин итергә; * һалым бүлеү һәм тәғәйенләүҙең дөрөҫ ысулын раҫларға; * шулай уҡ һалдатҡа алыуҙың да дөрөҫ алымын ҡулланырға. Йән башына һалымды тигеҙләү нигеҙендә бүлеүҙе үҙгәртергә һәм уларҙы йоломға биреү системаһынан баш тартырға, ер һәм диңгеҙ ғәскәрҙәренә сығымдарҙы билдәләргә; хөкөм атҡарыуҙы асыҡ башҡарырға. Дин тотоуҙағы айырымлыҡтарына ҡарамай, солтандың бөтә подданныйҙары ла был ташламалар менән файҙаланырға тейеш. Солтан үҙе лә хат-и-шәрифкә тоғро булырға ант иткән. Вәғәҙәне ысынбарлыҡта тормошҡа ашырыу шарты ғына ҡалған. === Гумайюн === [[Ҡырым һуғышы]]нан һуң, солтан, тәүгеһенең принциптары раҫланған һәм ентекле үҫтерелгән [[гумайюн]] тип аталған яңы хат-и-шәриф ([[1856]]) иғлан итә; дингә мөнәсәбәте һәм милләтенә ҡарамай, бөтә подданныйҙарҙың да социаль тигеҙлеген булдырыуға баҫым яһала. Был хат-и-шәрифтән һуң, мсламдан башҡа дингә күскән өсөн ҡаралған элекке үлем язаһы юҡҡа сығарыла. Әммә был ҡарарҙарҙың күбеһе бары тик ҡағыҙҙа ғына ҡалған. Юғары хөкүмәт өлөшләтә түбәндә торған чиновниктарҙың башбаштаҡлығына, өлөшләтә үҙе хат-и-шәрифтә вәғәҙә ителгән сараларға, мәҫәлән, христиандарҙы төрлө вазифаларға тәғәйенләүгә, күсергә теләмәгән. Бер әҙер хөкүмәт христиандарҙан һалдат алырға маташҡанда, мосолмандарҙың да, христиандарҙың да ризаһыҙлығына килтергән, хөкүмәт офицерҙарға күтәргәндә дини принциптарҙан ([[1847]]) баш тарта алмаған; тиҙҙән был сара бөтөрөлгән. Сүриәлә марониттарҙы күпләп үлтереү ([[1845]] һ. б.) дини төрлөлөккә түҙемле ҡарау Ғосман империяһында һаман да булмағанлығын дәлилләгән. Абдулмәжит батшалыҡ иткән осорҙа юлдар, бик күп күперҙәр төҙөлгән, телеграф линиялары үткәрелгән, почта европалағыса эшләгән. [[1848]] йылғы ваҡиғалар Ғосман империяһында сағылманы; тик Венгриялағы 1848—1849 йылдарҙағы революция ғосман хөкүмәтенең Дунайҙа үҙҙәренең власын тергеҙергә тырышыу теләген тыуҙырған. Лайош Кошут иптәштәре менән төрөк территорияһында йәшеренеп йәшәгән сағында, Австрия һәм Рәсәй Абдулмәжит солтанға уларҙы биреүен талап итеп мөрәжәғәт иткән. Солтан уларға дин ҡунаҡсыллыҡ бурысын боҙоуҙы тыя, тип яуап биргән. === Ҡырым һуғышы === [[1853]]—[[1856]] гг. были временем новой [[Восточная война|Восточной войны]], закончившейся в 1856 г. [[Парижский мирный договор (1856)|Парижским миром]]. На [[Парижский конгресс]] был на началах равноправности допущен представитель Османской империи, и этим самым империя признана членом европейского концерна. Однако это признание имело скорее формальный характер, чем действительный. Прежде всего Османская империя, участие которой в войне было весьма велико и которая доказала увеличение своей боевой способности сравнительно с первой четвертью XIX или с концом XVIII в., в действительности получила от войны очень мало; срытие русских крепостей на северном побережье Чёрного моря имело для неё ничтожное значение, а потеря Россией права держать военный флот на Чёрном море не могла быть продолжительна и была отменена уже в 1871 г. Далее, консульская юрисдикция была сохранена и доказывала, что Европа всё же смотрит на империю Османов как на государство варварское. После войны европейские державы стали заводить на территории империи свои почтовые учреждения, независимые от османских. Война не только не увеличила власти Османской империи над вассальными государствами, но ослабила её; дунайские княжества в [[1861]] г. объединились в одно государство [[Румыния|Румынию]], а в Сербии дружественные Турции [[Обреновичи]] были низвергнуты и заменены дружественными России [[Карагеоргиевичи]]; несколько позже Европа принудила империю удалить из Сербии свои гарнизоны ([[1867]]). Во время Восточной кампании Османская империя сделала заём в Англии в 7 млн [[фунт стерлингов|фунтов стерлингов]]; в 1858,1860 и 1861 гг. пришлось сделать новые займы. В то же время правительство выпустило значительное количество бумажных денег, курс которых скоро и сильно пал. В связи с другими событиями это вызвало торговый кризис [[1861]] г., тяжело отразившийся на народонаселении. --> == Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) == Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй. Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла. Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән. === Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү === Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған. Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән. Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған<ref>{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}</ref>. 1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була. Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы. === Черногориялағы һуғыш === 1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына. === Криттағы ихтилал === 1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына. Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән. === Дәүләт түңкәрелеше === 1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. <!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --> Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти». 1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла. == [[Абдулхәмит II]] == <!-- Уже в конце царствования Абдул-Азиза началось [[Боснийско-Герцеговинское восстание|восстание в Герцеговине и Боснии]], вызванное крайне тяжёлым положением населения этих областей, частью обязанного отбывать [[барщина|барщину]] на полях крупных землевладельцев-мусульман, частью лично свободного, но совершенно бесправного, угнетаемого непомерными поборами и в то же время постоянно подогреваемого в своей ненависти к туркам близким соседством свободных [[черногорцы|черногорцев]]. Весной [[1875]] г. некоторые общины обратились к султану с просьбой уменьшить налог на баранов и налог, уплачиваемый христианами взамен воинской повинности, и организовать полицию из христиан. Им даже не ответили. Тогда их жители взялись за оружие. Движение быстро охватило всю Герцеговину и распространилось на Боснию; [[Никшич]] был осаждён повстанцами. Из Черногории и Сербии на помощь повстанцам двинулись отряды добровольцев. Движение вызвало большой интерес за границей, особенно в [[Россия|России]] и в [[Австрия|Австрии]]; последняя обратилась к [[Порта|Порте]] с требованием религиозной равноправности, понижения налогов, пересмотра законов о недвижимой собственности и проч. Султан немедленно обещал всё это исполнить (февраль 1876), но повстанцы не соглашались положить оружие, пока не будут выведены османские войска из Герцеговины. Брожение перешло и на Болгарию, где османцы в виде ответа произвели страшную резню (см. [[Болгария]]), вызвавшую негодование во всей Европе (брошюра [[Гладстон, Уильям Эварт|Гладстона]] о зверствах в Болгарии), были поголовно вырезаны целые селения, до грудных детей включительно. Болгарское восстание было потоплено в крови, но герцеговинское и боснийское продолжалось и в 1876 г. и вызвало наконец вмешательство Сербии и Черногории (1876—1877 г; см. [[Сербско-турецкая война (1876—1877)|Сербо-черногорско-турецкая война]]). 6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления. В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.). [[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]] Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался. === 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков. === Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар === Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено. [[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]] В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]]. В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен. Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]<ref>{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}</ref>; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства. 14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела. [[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]] В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок. В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями. В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию. Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции. В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования. --> == XX быуат == <!-- В XX веке на окраинах империи усилились сепаратистские настроения. Османская империя начала постепенно терять свои территории, уступая технологическому превосходству Запада. === Йәш төрөктәр революцияһы === [[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|Демонстрация в районе [[Султанахмет]], Стамбул, 1908 год]] [[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Османская открытка в ознаменование младотурецкой революции]] В начале XX века в [[Османская империя|Османской империи]] появилось политическое движение [[Младотурки|младотурков]], которое было вдохновлено основанной в 1831 году подпольной организацией [[Молодая Италия]]. В 1908 году состоялась [[младотурецкая революция]], ведущую роль в которой сыграло общество «[[Единение и прогресс|Иттихад ве таракки]]» («Единение и прогресс», ''иттихадисты''). Султан [[Абдул-Хамид II]] согласился восстановить конституцию 1876 года и созвать парламент. В 1909 году абсолютная власть монарха была [[Контрпереворот 1909 года|восстановлена мятежниками]], но вскоре они потерпели поражение и парламент избрал новым султаном [[Мехмед V|Мехмеда V]] — брата Абдул-Хамида II. Будущий триумвир [[Энвер-паша|Энвер Исмаил]] принимал активное участие в революции 1908 года и был одним из лидеров «Единения и прогресса». [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] также отличился во время революции и принял участие в подавлении контрпереворота 1909 года. [[Мехмед Талаат-паша|Мехмед Талаат]] был другом Энвера Исмаила и после революции был избран депутатом парламента ''(меджлис-и умуми)'' от [[Эдирне]]. Воспользовавшись сложившейся ситуацией после революции младотурков, в октябре 1908 года [[Австро-Венгрия]] аннексировала [[Босния и Герцеговина|Боснию и Герцеговину]], что в дальнейшем привело к [[Боснийский кризис|Боснийскому кризису]]. В 1911 году началась [[Итало-турецкая война|война между Италией и Османской империей]], которая привела к потере турками [[Триполитания|Триполитании]], [[Киренаика|Киренаики]] и архипелага [[Додеканес]] в Эгейском море. Вслед за этой войной, продемонстрировавшей слабость турецкой армии, последовала война Османской империи с [[Балканский союз|Балканским союзом]]. === Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше === В октябре 1912 года началась [[Первая Балканская война]] между Османской империей и членами [[Балканский союз|Балканского союза]] — [[Третье Болгарское царство|Болгарией]], [[Королевство Сербия|Сербией]], [[Королевство Греция|Грецией]] и [[Королевство Черногория|Черногорией]]. Превосходящие по численности войска Союза добились быстрого успеха над находящимися в невыгодном стратегическом положении турками. [[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|[[Энвер-паша]] принимает иностранных представителей после [[Государственный переворот в Османской империи (1913)|переворота 1913 года.]]]] В январе 1913 года [[Единение и прогресс|иттихадист]] [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], убеждённый в том, что великий визирь [[Мехмед Камиль-паша|Камиль-паша]] и кабинет министров готовы заключить унизительный мир с Балканским союзом, устроил государственный переворот. По требованию Энвера султан [[Мехмед V]] назначил нового великого визиря, которым стал [[Махмуд Шевкет-паша]]. В новом правительстве получили портфели лишь трое умеренных представителей партии «Единение и прогресс». После истечения срока перемирия в феврале 1913 года война на Балканах возобновилась. Не имея возможности помочь своим городам в Европе, Османская империя была вынуждена наблюдать, как они постепенно переходят в руки союзников. В конце марта защитники [[Эдирне]] капитулировали и сдали город болгарам. После поражения, вызвавшего глубокий национальный кризис в стране, великий визирь немедленно объявил о готовности заключить мирный договор. В итоге Османская империя уступила членам Балканского союза 155,4 тыс. м² своей территории с 4 млн населения, потеряв почти все европейские владения. --> === Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы === <!-- Иттихадисты, которые оправдывали государственный переворот 1913 года необходимостью сохранить Эдирне в составе империи, оказались в неудобном положении и свергнутые ими либералы были полны решимости расквитаться с оппонентами. Спустя всего несколько дней после [[Лондонский мирный договор (1913)|подписания мирного договора]] великий визирь Махмуд Шевкет-паша был застрелен боевиками. Члены «Единения и прогресса» умело воспользовались ситуацией и в ходе начавшейся «чистки» устранили либералов с политической арены. В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря. Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране. === Беренсе донъя һуғышы === Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы. 2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]<ref>{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}</ref>. [[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]] Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]]. Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]]. Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года<ref>{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}</ref>. Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию<ref name="петросян">{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}</ref>. --> === Империяның тарҡалыуы === <!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции. [[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]] [[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом. [[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]]. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}} * [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]] * [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи]. {{Библиоинформация}} {{^|12px}} {{Османская империя в темах}} {{История Турции}} [[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]] [[Категория:Ғосман империяһы тарихы]] snx492h0xw2d4hxwczbt9vsglh9w5hb 1147569 1147540 2022-07-29T18:13:06Z Akkashka 14326 /* Гумайюн */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған. == Империяның барлыҡҡа килеүе == [[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]] Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= "gug_144-145"}} XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған<ref name="gug_144-145" />. XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана<ref name="gug_144-145" />. Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай. Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән. Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә. Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала. [[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]] Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән. 1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән == Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) == * 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу. * 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу. == Бөйөк империя осоро == Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә. Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған. [[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]] Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай. === Косово ҡырындағы алыш === 1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай<ref>{{книга |автор = Чиркович Сима. |заглавие = История сербов |место = М. |издательство = Весь мир |год = 2009 |страницы = 109 |isbn = 978-5-7777-0431-3 }}</ref>. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған. ==== Моратты үлтереү ==== Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан. Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға. === XV быуат башы === Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән. 1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата. Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була. Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола. Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә. [[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]] Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай. Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған. '''Константинополде алыу''' [[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]] Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән. Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған. Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә === Баҫып алыуҙары === Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған. Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән. Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән. 1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына Отрантоны ҡалдырған. Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә. === Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы === Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]] Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй. Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған. Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған. Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан. Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә. Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән. Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән. Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517). Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]] Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған. === Сөләймән I хакимлығы === [[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]] Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған. Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона. [[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]] 1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған. ==== Франция менән союз ==== Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй. 1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән. Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528). ==== Хәрби уңыштары ==== 1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була. 1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә. Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә. === Сәлим II хакимлығы === [[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]] Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай. [[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]] Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне. Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған. === Морат III һәм Меһмет III хакимлығы === Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан. Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән. Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була. == Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) == Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә. Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған. Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй. Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла. === 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === [[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]] 1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған. Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған. Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла. Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән. 1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған. Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт эшмәкәрҙәре тип танылған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан. === Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Илселәр [[Топҡапы]] һарайында]] Янычарҙар ихтилалы һөҙөмтәһендә тәхеткә ултыртылған Мостафаның ағаһы һәм вариҫы Әхмәт III (1703—1730) көтөлмәгән ҡыйыулыҡ һәм үҙаллылыҡ күрһәтә. Ул ғәскәрҙең бик күп офицерҙарын ҡулға алып, ашығыс рәүештә язалап үлтерә лә, үҙе ултыртҡан бөйөк вәзир (саҙр-азам) Әхмәт пашаны вазифаһынан бушата. Яңы бөйөк вәзир Дамадғассан паша дәүләттең төрлө урындарында ихтилалдарҙы тынысландыра, сит ил сауҙагәрҙәрен ҡурсалай, мәктәптәргә нигеҙ һала. Оҙаҡламай ул һәрәмдән сыҡҡан интрига арҡаһында ҡолатыла, һәм вәзирҙәр иҫ киткес тиҙлек менән алмашына башлай; ҡайһы берҙәре власта ике аҙнанан артыҡ ҡала алмай. Ғосман империяһы хатта Төньяҡ һуғышта Рәсәй күргән ауырлыҡтарҙы ла үҙе өсөн отошло файҙаланмай. 1709 йылда ғына ул Полтаванан ҡасҡан Швеция короле Карл XII ҡабул итә һәм уның инаныуҙары йоғонтоһонда Рәсәйгә ҡаршы һуғыш башлай. Был ваҡытҡа ғосмандарҙың хакимлыҡ итеүсе даирәләрендә Рәсәйгә ҡаршы һуғыш түгел, ә уның менән Австрияға ҡаршы союз тураһында хыялланған бер партия бар ине; был партияға башлыҡ итеп вәзир Номан Көпрүлү тәғәйенләнгән була, һәм уның әүәлге ҡолауына Карл XII ҡыҫылышы һуғышҡа сигнал булып хеҙмәт итә. Прутта төрөк һәм татарҙарҙың 200 000—дән ашыу ғәскәре уратып алған Пётр I батшаның хәле бик ҡурҡыныс ине. Петрҙың үлеме ҡотолғоһоҙ була, ләкин бөйөк вәзир Балтажи-Меһмет, батша Пётр I-нең Азов буйынса сағыштырмаса бик аҙ ғына ташламаһына алданып (1711), уны сығара. Һуғыш партияһы Балтажи-Меһметты ҡолата һәм Лемносҡа һөргөнгә ебәрә, ләкин Рәсәй консуллыҡ юлы менән Ғосман империяһынан Карл XII алып сығыуға өлгәшә, бының өсөн уға көс ҡулланырға тура килә. Ғосмандар 1714-1718 йылдарҙа Венеция һәм 1716-1718 йылдарҙа Австрия менән һуғыш алып бара. Пассаровицкий тыныслыҡ килешеүе (1718 йыл) буйынса Ғосман империяһы Мореяны кире ҡайтара, әммә Сербияның күпселек өлөшө, Банат, Валахияның бер өлөшө менән бергә Белградты Австрияға бирә. 1722 йылда, династияны туҡтауы һәм һуңынан Фарсы болаларынан файҙаланып, Европала юғалтҡандары өсөн үҙҙәрен бүләкләргә өмөтләнеп, ғосмандар шиғыйҙарға ҡаршы дини һуғыш башлай. Был һуғышта бер нисә тапҡыр еңелеүе һәм фарсыларҙың Ғосман биләмәһенә баҫып инеүе Константинополдә яңы ихтилалға сәбәпсе була: Әхмәт ҡолатыла, һәм тәхеткә уның ағаһы Мостафа II-нең улы Мәхмүт I ултыра. === Мәхмүт I хакимлығы === Йомшаҡлығы һәм кешелеклелеге менән ғосман солтандары араһында айырылып торған Мәхмүт I (1730—1754) (ул ҡолатылған солтанды һәм уның улдарын үлтермәй һәм ғөмүмән язалау ҡулланмай) дәүерендә Фарсы иленә ҡаршы мәғәнәһеҙ һуғыш дауам иткән. Австрия менән һуғыш Белград тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана (1739), уға ярашлы төрөктәр Белград һәм Орсова менән Сербияны кире ҡайтара. Рәсәй ғосмандарға ҡаршы уңышлы эш итә, әммә австрийҙарҙың сепарат килешеү төҙөүе урыҫтарҙы ла юл ҡуйырға мәжбүр итә; Рәсәй яулағандарынан, нығытмаларҙы йәшереү йөкләмәләрен алып, Азовты ғына һаҡлап ҡала. Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ибраһим Басмажи беренсе төрөк типографияһын ойоштора. Мөфтөй бер ни тиклем икеләнгәндән һуң, мәғрифәтселек мәнфәғәте өсөн был башланғысҡа фатихаһын раҫлап, фәтүә бирә, ә солтан ғәтти-шәриф менән рөхсәт итә. Ҡөрьән һәм башҡа изге китаптарҙы баҫтырыу ғына тыйылған. Типографияның тәүге осоронда унда 15 китап (ғәрәп һәм фарсы һүҙлектәре, Ғосман дәүләте тарихы һәм дөйөм география буйынса бер нисә китап, хәрби сәнғәт, сәйәси экономия һ. б.) баҫыла. Ибраһим Басмажи үлгәндән һуң, типография ябыла, яңыһы [[1784 йыл]]да ғына барлыҡҡа килә. Мәхмүт I йәше еткәс донъянан китә, уны энеһе һәм вариҫы Ғосман III (1754—1757) алмаштыра. Ғосман III-нөң идаралыҡ йылдары тыныс үткән һәм хоҙай биргән ғүмерен йәшәп вафат булған. == Реформаларға ынтылыш (1757—1839) == Ғосман III солтан урынына Әхмәт III-нөң улы Мостафа III (1757-74) тәхет вариҫы була. Ул Ғосман империяһы сәйәсәтен үҙгәртергә һәм уның ҡоралының көсөн ҡайтарырға теләүен белдерә. Ул ярайһы уҡ ҙур реформалар (Суэц муйыны һәм Кесе Азия аша каналдар ҡаҙыу) башҡарырға ниәт итә, асыҡтан-асыҡ ҡоллоҡто күрә алмай һәм байтаҡ әсирҙе иреккә сығара. Элек Ғосман империяһында ғүмерҙә булмаған ике осраҡ дөйөм ризаһыҙлыҡты айырыуса арттыра: Мәккәнән ҡайтҡан хаҡ диндарҙарҙың каруаны талана һәм юҡ ителә, һәм грек милләтле диңгеҙ юлбаҫарҙары төрөк адмирал карабын баҫып ала. Былар барыһы ла дәүләт власының сиктән тыш көсһөҙ булыуын раҫлай. Финанстарҙы көйләү өсөн, Мостафа III үҙенең һарайында экономиянан башлай, ләкин шуның менән бергә тәңкәнең боҙолоуына ла юл ҡуя. Мостафа ҡурсалауында Константинополдә тәүге асыҡ китапхана, бер нисә мәктәп һәм дауахана асыла. 1761 йылда ул Пруссия менән бик теләп килешеү төҙөй, уға ярашлы прус сауҙа караптарына ғосман һыуҙарында иркен йөҙөргә мөмкинлек бирелә; Ғосман империяһындағы прус подданныйҙары үҙ консулдарының юрисдикцияларына буйһона. Рәсәй һәм Австрия Мостафаға Пруссия бирелгән хоҡуҡтарҙы ғәмәлдән сығарғаны өсөн 100 000 дукат тәҡдим итә, әммә һөҙөмтәһе булмай: Мостафа үҙ дәүләтен Европа цивилизацияһы менән яҡынайтырға теләгән. Реформалар ниәттән ары китмәгән, башланмаған да. 1768 йылда солтан 6 йыл дауам иткән һәм 1774 йылда Көсөк-Кайнаржи тыныслыҡ килешеү менән тамамланған 1768-1774 йылдарҙағы Рус-төрөк һуғышын иғлан итергә тейеш була. Тыныслыҡ килешеүе Мостафаның энеһе һәм вариҫы Абдулхәмит I осоронда (1774-1789) төҙөлә. === Абдулхәмит I хакимлығы === Империя бөтә биләмәһендә лә ризаһыҙлыҡ хөкөм һөрә ине. Орлов ҡуҙғытҡан гректар тулҡынланған, әммә, урыҫтар ярҙамһыҙ ҡалдырғанлыҡтан, сағыштырмаса тиҙ һәм еңел тынысландырыла һәм аяуһыҙ язалана. Бағдад Әхмәт-пашаһы үҙен бойондороҡһоҙ тип иғлан итә; Ғәрәп күсмә халыҡтары хуплаған Таһер Галилея һәм Акра шәйехе дәрәжәһен алған; Мөхәммәт Бей Әбү әл-Даһаб хакимлығы аҫтында торған [[Мысыр]] яһаҡ түләргә уйламаған да; Бушатлия Мәхмүт, Скутарий пашаһы идара иткән Төньяҡ Албания ҡаты ихтилал хәлендә; Али, Янинский пашаһы, үҙ аллы батшалыҡ төҙөүгә ныҡ ынтылған. Абдулхәмит I бөтә батшалыҡ итеү дәүерендә был ихтилалдарҙы тынысландырыу менән мәшғүл була, әммә Ғосман хөкүмәтенең ихтилалдарҙы йүгәнләрлек аҡсаһы һәм тәртипле ғәскәре лә булмай. Етмәһә, быға төрөктәргә уңышһыҙлыҡ килтергән Рәсәй һәм Австрия менән яңы һуғыш (1787-1791) ҡушыла. Ул Рәсәй менән Яссы килешеүе (1792) менән тамамлана. Был тыныслыҡ килешеүе буйынса Ҡырым ярымутрауы һәм Буг менән Днестр араһындағы биләмәләр бөтөнләйгә Рәсәйгә бирелә. Шулай уҡ Төркиә Австрия менән Систов килешеүен (1791) төҙөй. Һуңғыһы Ғосман империяһы өсөн сағыштырмаса уңайлы булған, сөнки уның төп дошманы Изге Рим империяһы императоры Иосиф II вафат була, ә Леопольд үҙенең бөтә иғтибарын Францияға йүнәлткән. Австрия һуғышта яулаған биләмәләренең күп өлөшөн ғосмандарға кире ҡайтарған. Тыныслыҡ килешеүе Абдулхәмидтең бер туғанының улы Сәлим III менән төҙөлгән (1789-1807). Территориаль юғалтыуҙарҙан тыш, һуғыш Ғосман дәүләте тормошона тағы бер етди үҙгәреш индерә: ул башланыр алдынан (1785) империя үҙенең дәүләт килемдәре менән гарантияланған беренсе (тәүҙә эске) дәүләт бурысы буйынса килешеү төҙөй. === Сәлим III хакимлығы === Солтан [[Сәлим III]] тәүгеләрҙән булып Ғосман империяһының тәрән көрсөктә икәнен аңлай һәм илдең хәрби һәм дәүләт ойошмаһын реформалаштырыуға тотона. Хөкүмәт көслө саралар менән Эгей диңгеҙен пираттарҙан таҙарта; ул сауҙа һәм халыҡ мәғарифын ҡурсалай. Уның төп иғтибары армияға йүнәлтелә. Янычарҙар һуғышта үҙҙәренең файҙаһыҙ булғанын, шул уҡ ваҡытта илде тыныслыҡ осоронда илде анархия хәлендә тотоуын иҫбатлай. Янычар формированиеларын солтан Европа өлгөһөндәге армия менән алмаштырырға ниәтләнгән ләкин шул арала ғына иҫке системаны алмаштырып булмаясағы билдәле булғанлыҡтан, реформаторҙар традицион формированиеларҙың торошон яҡшыртыуға айырым иғтибар бүлгән. Башҡа реформаларҙа солтан артиллерия һәм флоттың һуғышҡа һәләтлеген көсәйтеү буйынса саралар була. Хөкүмәт тактика һәм фортификация буйынса иң яҡшы сит ил әҫәрҙәрен ғосман теленә тәржемә итеүҙе хәстәрләй; француз офицерҙарын артиллерия һәм диңгеҙ училищеларында уҡытыусы урындарына саҡыра; тәүгеһендә хәрби фәндәр буйынса сит ил әҫәрҙәре китапханаһын аса. Туп ҡойоу оҫтаханалары яҡшыртыла; яңы өлгөләге хәрби судноларға Францияла заказ бирелә. Былар барыһы ла яҡынса саралар ине. [[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|Солтан [[Сәлим III]]]] Солтан армияның эске ҡоролошон үҙгәртеп ҡороуға күсергә теләгән; армияла яңы форма һәм ҡәтғиерәк тәртип индерә башлаған; яңылыҡ янычарҙарға ҡағылмаған. Шул арала Порта алдына ике етди һынау килеп баҫа: беренсенән, хөкүмәт биргән бойороҡтарҙы кире ҡағыусы видин пашаһы Пасван-Оғлу ихтилалы (1797), икенсенән - Наполеон I-нең Мысыр экспедицияһы. Көсөк-Хөсәйен Пасван-Оғлуға ҡаршы хәрәкәт итә һәм уның менән асыҡ һөҙөмтәһе булмаған ысын һуғыш алып бара. Хөкүмәт, ниһайәт, фетнәсе наместник менән һөйләшеүҙәргә тотона һәм уның тулыһынса тиерлек бойондороҡһоҙлоҡ нигеҙендә Видин пашалығы менән идара итеүгә ғүмерлек хоҡуҡтарын таный. 1798 йылда Франция генерал Бонапарт етәкселегендә Мысырға, артабан Сүриәгә һөжүм итә башлай. Бөйөк Британия Абукир янындағы һуғышта (1798) француз флотын юҡ итеп, Ғосман империяһын яҡлай. Экспедиция ғосмандар өсөн етди һөҙөмтәгә эйә булмай. Формаль яҡтан, Мысыр - Ғосман империяһы, ысынында иһә мәмлүктәр ҡулында ҡала. Француздарға ҡаршы һуғыш бөтөүгә (1801), Белградта армияла барған реформаларға риза булмаған янычарҙар ихтилалы башлана. Сербияла янычарҙар яғынан ҡыҫырыҡлауҙарҙан тамам йонсоу Карагеоргий етәкселегендәге халыҡ хәрәкәте (1804) башланыуға сәбәпсе була. Хөкүмәт тәүҙә хәрәкәтте яҡлап сыға, ләкин тиҙҙән ул ысын халыҡ ихтилалы формаһына әүерелә һәм Ғосман империяһына һуғыш хәрәкәттәрен башларға тура килә (ҡара: Иванковац эргәһендәге һуғыш). Рәсәй башлаған урыҫ-төрөк һуғышы (1806-1812) хәлде ҡатмарлаштыра. Бөйөк вәзир һәм башҡа юғары чиновниктар, хәрбиҙәр һуғыш хәрәкәттәре театрында булғанлыҡтан, реформаларға тотоноу артҡы планға ҡалдырыла. ==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ==== Истанбулда ҡаймаҡам (бөйөк вәзир ярҙамсыһы) һәм министр урынбаҫарҙары ғына ҡалған була. Шәйех-үл-ислам был мәл менән файҙаланып, солтанға ҡаршы фетнә ҡорорға була. Заговорҙа солтандың янычарҙарҙы регуляр армия полктарына бүлеп таратырға ниәтләүе тураһында имеш-мимештәргә ышанған имләмдәр һәм янычарҙар башлай. Заговорға ҡаймаҡам да ҡушыла. Билдәләнгән көндө янычар отряды көтмәгәндә баш ҡалалағы даими ғәскәрҙең гарнизонына һөжүм итә һәм һуйыш ойоштора. Янычарҙарҙың икенсе өлөшө Сәлимдең һарайын уратып алған һәм унан күрә алмаған кешеләрен язаға тарттырыуҙы талап иткән. Сәлим был талапты тормошҡа ашырыуға ҡыйыу ҡаршы тора. Ул ҡулға алына һәм һаҡ аҫтына ултыртыла. Солтан итеп Абдулхәмиттең улы, Мостафа IV (1807-1808) иғлан ителә. Ҡалала һуйыш ике көн дауам итә. Көсһөҙ Мостафа исеменән Шәйех-үл-ислам һәм ҡаймаҡам идара иткән. Әммә Сәлим яҡлылар ҙа ҡалған була. Ҡабаҡсы Мостафа түңкәрелеше ваҡытында Әлимдәр Мостафа паша Байраҡтар (Болгар ҡалаһы Рущук пашаһы) һәм уның яҡлылар солтан Сәлим III-нө тәхеткә ҡайтарыу тураһында һөйләшеүҙәр башлай. Ниһайәт, 16 меңлек армия менән Мостафа Байраҡтар Истанбулға юллана. Башта ул Хажи Али Ағаны алдан ебәрә, һәм (1808 йылдың 19 июлендә) Ҡабаҡсы Мостафа үлтерелә. Мостафа Байраҡтар армияһы менән, байтаҡ фетнәселәрҙе тар-мар итеп, Юғары Портаға килеп етә. Солтан Мостафа IV, Мостафа тәхеткә Сәлим III солтанды улының ҡайтарырға теләүен белгәс, Сәлимде һәм шаһзаданың энеһе Мәхмүтте үлтерергә бойора. Солтан шунда уҡ үлтерелә, ә шаһзада Мәхмүт үҙенең ҡолдары һәм хеҙмәтселәре ярҙамында иреккә сығарыла. Мостафа Байраҡтар Мостафа IV-не тәхеттән ҡолата һәм Мәхмүт II-не солтан итеп иғлан итә. Һуңғыһы уны бөйөк вәзир - садр-и-азам тип иғлан итә. === Мәхмүт II идаралығы === Мәхмүт II энергия кимәле һәм реформалар кәрәклеген аңлауы яғынан Сәлим III солтандан ҡалышмаған, Сәлимгә ҡарағанда уҫалыраҡ һәм үс алыусан кеше булған. Күп осраҡта илдең именлегенә ынтылыуға ҡарағанда, сәйәси алдан күреүсәнлеге менән үлсәнгән шәхси теләктәренә таянған. Яңылыҡтар өсөн бер ни тиклем әҙерлек була, аҡса өҫтөндә уйламау һәләте лә Мәхмүткә ярҙам иткәндер. Шуға күрә уның эшмәкәрлеге Сәлим эшмәкәрлегенә ҡарағанда нығыраҡ эҙ ҡалдырған. Үҙенең бөйөк вәзире итеп ул Сәлимгә һәм башҡа сәйәси дошмандарға ҡаршы фетнә күтәреүҙә ҡатнашҡандарҙы туҡмарға ҡушҡан Байраҡтарҙы тәғәйенләгән. Мостафаның ғүмере ваҡытлыса аялып торған. Янычар корпусын үҙгәртеп ҡороуҙы Байраҡтар иң тәүге реформаларҙың береһе итеп билдәләгән, ләкин ул һаҡһыҙлығы арҡаһында, 7000 һалдаты ғына ҡалған ғәскәренең бер өлөшөн хәрби хәрәкәттәр театрына ебәреп, яңылыша. 6000 янычар көтмәгәндә һөжүм итә һәм Мостафа IV-не азат итеү маҡсатында һарайға йүнәлә. Байраҡтар, бәләкәй генә отряды менән һарайға бикләнеп, уларға Мостафаның мәйетен сығарып ташлай, һарайҙың бер өлөшөн шартлата һәм үҙе лә емереклектәр эсендә һәләк була. Бер нисә сәғәттән башында Рәмимз паша торған хөкүмәткә тоғро өс меңлек ғәскәр килеп етә, янычарҙарҙы тар-мар итә һәм уларҙың байтаҡ өлөшөн юҡ итә. Мәхмүт, 1812 йылда Бухарест килешеүе менән тамамланған Рәсәй менән һуғыш бөткәнгә тиклем, реформаларын кисектереп торорға ҡарар итә. Вена конгресы Ғосман империяһының хәленә ҡайһы бер үҙгәрештәр индерә йәки, дөрөҫөрәге, ғәмәлдә булғанды теорияла һәм географик карталарҙа нығыта. Далмация менән Иллирия Австрия составына, Рәсәйгә Бессарабия раҫлана; ете Ионик утрауы инглиз протектораты аҫтында үҙидаралыҡҡа эйә була; инглиз суднолары Дарданелл боғаҙы аша ирекле үтеү хоҡуғына эйә була. Хатта империяның үҙендә ҡалған ерҙәрҙә лә хөкүмәт үҙен ышаныслы тоймаған. 1817 йылда Сербияла ихтилал башлана, ул, 1829 йылда үҙ кенәзе идаралығына эйә Сербияны Адрианополь килешеүе буйынса танығандан һуң ғына, тамамлана. 1820 йылда Али паша Янинский ихтилалы башлана. Үҙ улдарының хыянаты арҡаһында уның ғәскәре еңелә, үҙе әсирлеккә алына һәм язалап үлтерелә; ләкин армияһының байтаҡ өлөшө грек баш күтәреүселәре кадрҙарын барлыҡҡа килтерә. 1821 йылда бойондороҡһоҙлоҡ өсөн һуғышҡа әйләнгән Греция ихтилалы башлана. Рәсәй, Франция һәм Англияның ҡыҫылғанлыҡтан, Төркиә һәм Мысыр флоты һәләк булған Ғосман империяһы өсөн бәхетһеҙ Наварин диңгеҙ алышынан (1827) һуң, ғосмандар Грецияны юғалтҡан. ==== Хәрби юғалтыуҙар ==== Янычарҙарҙан һәм дәрүиштәрҙән ҡотолоу ҙа (1826) төрөктәрҙе сербтар менән һуғышта ла, гректар менән һуғышта ла еңелеүҙән ҡотҡара алмай. Ошо ике һуғыш һәм уларға бәйле 1829 йылда Адрианополь килешеүе менән тамамланған урыҫ-төрөк һуғышы (1828-1829) башлана. Ғосман империяһы бөтә Сербияны тиерлек, Молдавияны, Валахияны, Грецияны, Ҡара диңгеҙҙең көнсығыш ярын юғалта. Унан һуң Ғосман империяһынан Мысыр хедивы (вице-солтаны) Мөхәммәт Али 1831-1833 һәм 1839) айырымлана. Мысырға ҡаршы көрәштә шундай һөжүмдәр кисерә, Ғосман империяһына бөтөнләй юҡҡа сығыу янаған; ләкин уны ике тапҡыр (1833 һәм 1839), батша Николай I Ғосман дәүләтенең тарҡалыуы арҡаһында яңы Европа һуғышы хәүефен һиҙенгәнгәлер, моғайын, Рәсәйҙең көтөлмәгән яҡлауы ҡотҡара. Хәйер, Төркиә яҡлы булыуы Рәсәйгә реаль файҙа килтерә: Гункьяр Скелесси килешеүе буйынса (1833), Ғосман империяһы, Дарданелл боғаҙы аша юлды Англия өсөн ябып, рус судноларына үтеү рөхсәтен бирә. Бер үк ваҡытта француздар ғосмандарҙан элек тә империяға номиналь бәйлелектә генә йөрөгән (1830 йылдан) Алжирҙы тартып алырға булған. ==== Гражданлыҡ реформалары ==== [[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Мәхмүт II]] 1839 йылда яңыртыуын башлай.]] Һуғыштар Мәхмүттең реформаторлыҡ ниәтен туҡтатмай; уның батшалыҡ итеү осоронда армияла шәхси үҙгәртеп ҡороуҙар дауам иткән. Ул шулай уҡ халыҡтың белем кимәлен күтәреү хаҡында хәстәрлек күрә; уның ҡарамағында (1831) француз телендә Ғосман империяһында рәсми характерҙағы тәүге гәзит («Moniteur ottoman») сыға башлай. 1831 йылдың аҙағынан төрөк телендә «Таквим-и векаи» тигән исем аҫтында тәүге рәсми гәзит сыға башлай. Бөйөк Пётр кеүек, бәлки, аңлы рәүештә унан өлгө алып, Мәхмүт халыҡты Европа йолаларына яҡынайтырға ынтылған; үҙе лә Европа костюмын кейгән һәм чиновниктарынан да талап иткән, сәллә кейеүҙе тыйған Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа фейерверклы, европа музыкаһын яңғыратып, европа өлгөһөндә байрамдар ойошторған. Үҙе ниәт иткән гражданлыҡ ҡоролошоноң мөһим реформаларына тиклем йәшәй алмай; уларын вариҫы тормошҡа ашырырға тейеш була. Әммә ул эшләгәндең бәләкәй генә өлөшө лә мосолман халҡының дини тойғоларына ҡаршы килгән. Ул Ҡөрьән рөхсәт итмәгән аҙым яһаған: үҙенең һүрәте төшөрөлгән тәңкә сүкеткән (элекке солтандар ҙа портреттарын эшләткән тигән хәбәрҙәр ҙә ҙур шик тыуҙыра). Уның батшалығы осоронда дәүләттең төрлө тарафтарында, бигерәк тә Константинополдә, мосолмандарҙың дини тойғолары ниеҙендә башланған баш күтәреүҙәр бер туҡтауһыҙ барған; хөкүмәт уларҙы аяуһыҙ баҫтырған: ҡайһы берҙә бер нисә көндә Босфорға 4000-әр мәйет ташланған. Шул уҡ ваҡытта, Мәхмүт үҙенең аяуһыҙ дошмандарын, [[ғөләмә]]ләрҙе һәм [[дәрүиш]]тәрҙе, үлтерергә лә оялмаған. Мәхмүт батшалығы осоронда Истанбулда йыш ҡына махсус ут төртөү арҡаһында тоҡанған янғындар айырыуса күп булған; халыҡ уларҙы солтандың гонаһтары өсөн Алла тарафынан ебәрелгән яза тип аңлатҡан. ==== Хакимлығы йомғаҡтары ==== Янычарҙарҙы юҡ итеү башта Ғосман империяһына зыян килтергән, насар булһа ла, кәрәкле ғәскәрҙән мәхрүм иткән. Бер нисә йыл үткәндән һуң был үҙгәрештең ыңғай яғы ла беленгән: Порта ҡораллы көстәре Европаның регуляр армиялары менән тиңләшкәнлеге 1877—1878 йылдарҙа урыҫ-төрөк һуғышында һәм 1897 йылда Греция менән һуғышта ла асыҡ иҫбатлаған. Грецияны юғалтыу йәки биләмәне ҡыҫҡартыу империя өсөн зыянлыға ҡарағанда отошло булды. Тарихи яҡтан ғосмандар христиандарҙы хәрби хеҙмәткә бер ҡасан да алмаған; ә тотош христиан халҡы йәшәгән өлкәләр (Греция һәм Сербия) төрөк армияһын арттырмаһа ла, шул уҡ ваҡытта унан үтә ныҡ кәрәк булған осраҡта файҙалана алырлыҡ әһәмиәтле хәрби гарнизондарҙы талап иткән. Был бигерәк тә диңгеҙ сиктәре ныҡ һуҙылған булыуы арҡаһында диңгеҙгә ҡарағанда ҡоро ерҙә көслөрәк Ғосман империяһына стратегик отошло түгел Грецияға ҡарата ҡулланырлыҡ. Территорияларын юғалтыу сократила государственные доходы империяның дәүләт килемен ҡыҫҡартты, ләкин Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ғосман империяһының европа дәүләттәре менән сауҙаһы йәнләнә, илдең етештереүсәнлеге ([[икмәк]], [[тәмәке]], [[виноград]], [[рауза майы]] һ. б.) күтәрелә. Шулай итеп, тышҡы еңелеүҙәргә, хатта Низиб янындағы ҡаты алышта Мөхәммәт Али Мысырлы ҙур ғосман армияһын һәм тотош флотын юғалтыуына ҡарамаҫтан, Мәхмүт Абдулмәжиткә көсһөҙләндерелгән түгел, дөрөҫөрәге, көсәйтелгән дәүләт ҡалдырҙы. Был ваҡыттан башлап европа державалары араһында Ғосман дәүләте һаҡланып ҡалыуына ынтылышы барлыҡҡа килгән. [[Босфор]] һәм [[Дарданелл боғаҙы|Дарданелл]]дың әһәмиәте ғәҙәттән тыш арта; европа державалары, уларҙың ҡайһыһылыр Константинополде яулаған осраҡта, был ҡалғандарына төҙәтеп булмаҫлыҡ һөжүм булырын аңлаған, һәм шуның өсөн көсһөҙ Ғосман империяһының һаҡланыуын үҙҙәре өсөн отошло тип һанаған. == Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) == Мәхмүттең вариҫы, улы 16 йәшлек Абдулмәжит, атаһы кеүек энергиялы һәм ныҡлы булыуы менән айырылып тормаһа ла, мәҙәниәтле һәм холҡо буйынса йомшағыраҡ кеше була. Әгәр Рәсәй, Англия, Австрия һәм Пруссия Портаны һаҡлап ҡалыу буйынса союз төҙөмәһә ([[1840]]), Низиб янындағы алышта еңелеүе, Ғосман империяһын тамам бөлдөрөр һәм Мәхмүттең бөтә эшләгәне лә юҡҡа сығыр ине; мысыр вице-короле вариҫлыҡ нигеҙендә Мысырҙы һаҡлап ҡала, ләкин ашығыс рәүештә Сүриәнән китә, әгәр баш тарта ҡалһа, бөтә биләмәләренән дә баш ҡағырға тейеш була тигән трактат ҡабул итәләр. Мөхәммәт Алиҙы хуплаған Франция был союзға ризаһыҙлыҡ менән ҡарай, һәм Тьер хатта һуғышҡа әҙерләнеү эштәрен дә алып барған; әммә [[Луи-Филипп]] был тәүәккәл аҙымды яһаманы. Көстәр тигеҙ булмаһа ла, Мөхәммәт Али ҡаршы торорға әҙер була; ләкин инглиз эскадраһы [[Бейрут]]ты бомбаға тота, мысыр флотын яндыра һәм, марониттар ярҙамына таянып, Сүриәгә 9000 кешенән торған корпус төшөрә һәм мысырлыларҙы бер нисә тапҡыр тар-мар итә. Мөхәммәт Али бирешә; Ғосман империяһы ҡотҡарыла, һәм Хозрев паша, Рәшит паша һәм атаһының башҡа тарафдаштары хуплауы менән, Абдулмәжит реформаларға тотона. === Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат === 1839 йылдың 3 ноябрендә Абдулмәжит Гөлхана хат-и-шәрифе (Гөлхана — «раузалар торлағы», хат-и-шәриф иғлан ителгән майҙан исеме) тип аталған бойороҡ — хөкүмәт барырға ниәтләгән принциптарҙы билдәләүсе дөйөм империя бойороғон иғлан итә: * бөтә подданныйҙарҙы, уларҙың ғүмере, намыҫына һәм мөлкәтенә ҡағылышлы, тулыһынса хәүефһеҙлек менән тәьмин итергә; * һалым бүлеү һәм тәғәйенләүҙең дөрөҫ ысулын раҫларға; * шулай уҡ һалдатҡа алыуҙың да дөрөҫ алымын ҡулланырға. Йән башына һалымды тигеҙләү нигеҙендә бүлеүҙе үҙгәртергә һәм уларҙы йоломға биреү системаһынан баш тартырға, ер һәм диңгеҙ ғәскәрҙәренә сығымдарҙы билдәләргә; хөкөм атҡарыуҙы асыҡ башҡарырға. Дин тотоуҙағы айырымлыҡтарына ҡарамай, солтандың бөтә подданныйҙары ла был ташламалар менән файҙаланырға тейеш. Солтан үҙе лә хат-и-шәрифкә тоғро булырға ант иткән. Вәғәҙәне ысынбарлыҡта тормошҡа ашырыу шарты ғына ҡалған. === Гумайюн === [[Ҡырым һуғышы]]нан һуң, солтан, тәүгеһенең принциптары раҫланған һәм ентекле үҫтерелгән [[гумайюн]] тип аталған яңы хат-и-шәриф ([[1856]]) иғлан итә; дингә мөнәсәбәте һәм милләтенә ҡарамай, бөтә подданныйҙарҙың да социаль тигеҙлеген булдырыуға баҫым яһала. Был хат-и-шәрифтән һуң, мсламдан башҡа дингә күскән өсөн ҡаралған элекке үлем язаһы юҡҡа сығарыла. Әммә был ҡарарҙарҙың күбеһе бары тик ҡағыҙҙа ғына ҡалған. Юғары хөкүмәт өлөшләтә түбәндә торған чиновниктарҙың башбаштаҡлығына, өлөшләтә үҙе хат-и-шәрифтә вәғәҙә ителгән сараларға, мәҫәлән, христиандарҙы төрлө вазифаларға тәғәйенләүгә, күсергә теләмәгән. Бер әҙер хөкүмәт христиандарҙан һалдат алырға маташҡанда, мосолмандарҙың да, христиандарҙың да ризаһыҙлығына килтергән, хөкүмәт офицерҙарға күтәргәндә дини принциптарҙан ([[1847]]) баш тарта алмаған; тиҙҙән был сара бөтөрөлгән. Сүриәлә марониттарҙы күпләп үлтереү ([[1845]] һ. б.) дини төрлөлөккә түҙемле ҡарау Ғосман империяһында һаман да булмағанлығын дәлилләгән. Абдулмәжит батшалыҡ иткән осорҙа юлдар, бик күп күперҙәр төҙөлгән, телеграф линиялары үткәрелгән, почта европалағыса эшләгән. [[1848]] йылғы ваҡиғалар Ғосман империяһында сағылыш тапманы; тик Венгриялағы 1848—1849 йылдарҙағы революция ғосман хөкүмәтенең Дунайҙа үҙҙәренең власын тергеҙергә тырышыу теләген тыуҙырған. Лайош Кошут иптәштәре менән төрөк территорияһында йәшеренеп йәшәгән сағында, Австрия һәм Рәсәй Абдулмәжит солтанға уларҙы биреүен талап итеп мөрәжәғәт иткән. Солтан уларға дин ҡунаҡсыллыҡ бурысын боҙоуҙы тыя, тип яуап биргән. === Ҡырым һуғышы === [[1853]]—[[1856]] гг. были временем новой [[Восточная война|Восточной войны]], закончившейся в 1856 г. [[Парижский мирный договор (1856)|Парижским миром]]. На [[Парижский конгресс]] был на началах равноправности допущен представитель Османской империи, и этим самым империя признана членом европейского концерна. Однако это признание имело скорее формальный характер, чем действительный. Прежде всего Османская империя, участие которой в войне было весьма велико и которая доказала увеличение своей боевой способности сравнительно с первой четвертью XIX или с концом XVIII в., в действительности получила от войны очень мало; срытие русских крепостей на северном побережье Чёрного моря имело для неё ничтожное значение, а потеря Россией права держать военный флот на Чёрном море не могла быть продолжительна и была отменена уже в 1871 г. Далее, консульская юрисдикция была сохранена и доказывала, что Европа всё же смотрит на империю Османов как на государство варварское. После войны европейские державы стали заводить на территории империи свои почтовые учреждения, независимые от османских. Война не только не увеличила власти Османской империи над вассальными государствами, но ослабила её; дунайские княжества в [[1861]] г. объединились в одно государство [[Румыния|Румынию]], а в Сербии дружественные Турции [[Обреновичи]] были низвергнуты и заменены дружественными России [[Карагеоргиевичи]]; несколько позже Европа принудила империю удалить из Сербии свои гарнизоны ([[1867]]). Во время Восточной кампании Османская империя сделала заём в Англии в 7 млн [[фунт стерлингов|фунтов стерлингов]]; в 1858,1860 и 1861 гг. пришлось сделать новые займы. В то же время правительство выпустило значительное количество бумажных денег, курс которых скоро и сильно пал. В связи с другими событиями это вызвало торговый кризис [[1861]] г., тяжело отразившийся на народонаселении. --> == Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) == Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй. Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла. Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән. === Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү === Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған. Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән. Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған<ref>{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}</ref>. 1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була. Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы. === Черногориялағы һуғыш === 1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына. === Криттағы ихтилал === 1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына. Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән. === Дәүләт түңкәрелеше === 1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. <!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --> Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти». 1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла. == [[Абдулхәмит II]] == <!-- Уже в конце царствования Абдул-Азиза началось [[Боснийско-Герцеговинское восстание|восстание в Герцеговине и Боснии]], вызванное крайне тяжёлым положением населения этих областей, частью обязанного отбывать [[барщина|барщину]] на полях крупных землевладельцев-мусульман, частью лично свободного, но совершенно бесправного, угнетаемого непомерными поборами и в то же время постоянно подогреваемого в своей ненависти к туркам близким соседством свободных [[черногорцы|черногорцев]]. Весной [[1875]] г. некоторые общины обратились к султану с просьбой уменьшить налог на баранов и налог, уплачиваемый христианами взамен воинской повинности, и организовать полицию из христиан. Им даже не ответили. Тогда их жители взялись за оружие. Движение быстро охватило всю Герцеговину и распространилось на Боснию; [[Никшич]] был осаждён повстанцами. Из Черногории и Сербии на помощь повстанцам двинулись отряды добровольцев. Движение вызвало большой интерес за границей, особенно в [[Россия|России]] и в [[Австрия|Австрии]]; последняя обратилась к [[Порта|Порте]] с требованием религиозной равноправности, понижения налогов, пересмотра законов о недвижимой собственности и проч. Султан немедленно обещал всё это исполнить (февраль 1876), но повстанцы не соглашались положить оружие, пока не будут выведены османские войска из Герцеговины. Брожение перешло и на Болгарию, где османцы в виде ответа произвели страшную резню (см. [[Болгария]]), вызвавшую негодование во всей Европе (брошюра [[Гладстон, Уильям Эварт|Гладстона]] о зверствах в Болгарии), были поголовно вырезаны целые селения, до грудных детей включительно. Болгарское восстание было потоплено в крови, но герцеговинское и боснийское продолжалось и в 1876 г. и вызвало наконец вмешательство Сербии и Черногории (1876—1877 г; см. [[Сербско-турецкая война (1876—1877)|Сербо-черногорско-турецкая война]]). 6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления. В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.). [[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]] Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался. === 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков. === Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар === Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено. [[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]] В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]]. В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен. Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]<ref>{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}</ref>; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства. 14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела. [[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]] В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок. В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями. В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию. Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции. В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования. --> == XX быуат == <!-- В XX веке на окраинах империи усилились сепаратистские настроения. Османская империя начала постепенно терять свои территории, уступая технологическому превосходству Запада. === Йәш төрөктәр революцияһы === [[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|Демонстрация в районе [[Султанахмет]], Стамбул, 1908 год]] [[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Османская открытка в ознаменование младотурецкой революции]] В начале XX века в [[Османская империя|Османской империи]] появилось политическое движение [[Младотурки|младотурков]], которое было вдохновлено основанной в 1831 году подпольной организацией [[Молодая Италия]]. В 1908 году состоялась [[младотурецкая революция]], ведущую роль в которой сыграло общество «[[Единение и прогресс|Иттихад ве таракки]]» («Единение и прогресс», ''иттихадисты''). Султан [[Абдул-Хамид II]] согласился восстановить конституцию 1876 года и созвать парламент. В 1909 году абсолютная власть монарха была [[Контрпереворот 1909 года|восстановлена мятежниками]], но вскоре они потерпели поражение и парламент избрал новым султаном [[Мехмед V|Мехмеда V]] — брата Абдул-Хамида II. Будущий триумвир [[Энвер-паша|Энвер Исмаил]] принимал активное участие в революции 1908 года и был одним из лидеров «Единения и прогресса». [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] также отличился во время революции и принял участие в подавлении контрпереворота 1909 года. [[Мехмед Талаат-паша|Мехмед Талаат]] был другом Энвера Исмаила и после революции был избран депутатом парламента ''(меджлис-и умуми)'' от [[Эдирне]]. Воспользовавшись сложившейся ситуацией после революции младотурков, в октябре 1908 года [[Австро-Венгрия]] аннексировала [[Босния и Герцеговина|Боснию и Герцеговину]], что в дальнейшем привело к [[Боснийский кризис|Боснийскому кризису]]. В 1911 году началась [[Итало-турецкая война|война между Италией и Османской империей]], которая привела к потере турками [[Триполитания|Триполитании]], [[Киренаика|Киренаики]] и архипелага [[Додеканес]] в Эгейском море. Вслед за этой войной, продемонстрировавшей слабость турецкой армии, последовала война Османской империи с [[Балканский союз|Балканским союзом]]. === Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше === В октябре 1912 года началась [[Первая Балканская война]] между Османской империей и членами [[Балканский союз|Балканского союза]] — [[Третье Болгарское царство|Болгарией]], [[Королевство Сербия|Сербией]], [[Королевство Греция|Грецией]] и [[Королевство Черногория|Черногорией]]. Превосходящие по численности войска Союза добились быстрого успеха над находящимися в невыгодном стратегическом положении турками. [[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|[[Энвер-паша]] принимает иностранных представителей после [[Государственный переворот в Османской империи (1913)|переворота 1913 года.]]]] В январе 1913 года [[Единение и прогресс|иттихадист]] [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], убеждённый в том, что великий визирь [[Мехмед Камиль-паша|Камиль-паша]] и кабинет министров готовы заключить унизительный мир с Балканским союзом, устроил государственный переворот. По требованию Энвера султан [[Мехмед V]] назначил нового великого визиря, которым стал [[Махмуд Шевкет-паша]]. В новом правительстве получили портфели лишь трое умеренных представителей партии «Единение и прогресс». После истечения срока перемирия в феврале 1913 года война на Балканах возобновилась. Не имея возможности помочь своим городам в Европе, Османская империя была вынуждена наблюдать, как они постепенно переходят в руки союзников. В конце марта защитники [[Эдирне]] капитулировали и сдали город болгарам. После поражения, вызвавшего глубокий национальный кризис в стране, великий визирь немедленно объявил о готовности заключить мирный договор. В итоге Османская империя уступила членам Балканского союза 155,4 тыс. м² своей территории с 4 млн населения, потеряв почти все европейские владения. --> === Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы === <!-- Иттихадисты, которые оправдывали государственный переворот 1913 года необходимостью сохранить Эдирне в составе империи, оказались в неудобном положении и свергнутые ими либералы были полны решимости расквитаться с оппонентами. Спустя всего несколько дней после [[Лондонский мирный договор (1913)|подписания мирного договора]] великий визирь Махмуд Шевкет-паша был застрелен боевиками. Члены «Единения и прогресса» умело воспользовались ситуацией и в ходе начавшейся «чистки» устранили либералов с политической арены. В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря. Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране. === Беренсе донъя һуғышы === Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы. 2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]<ref>{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}</ref>. [[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]] Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]]. Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]]. Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года<ref>{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}</ref>. Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию<ref name="петросян">{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}</ref>. --> === Империяның тарҡалыуы === <!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции. [[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]] [[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом. [[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]]. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}} * [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]] * [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи]. {{Библиоинформация}} {{^|12px}} {{Османская империя в темах}} {{История Турции}} [[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]] [[Категория:Ғосман империяһы тарихы]] 1jmu93toi32093cltrg4s7h5rxpgrcd 1147584 1147569 2022-07-29T18:47:13Z Akkashka 14326 /* Ҡырым һуғышы */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған. == Империяның барлыҡҡа килеүе == [[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]] Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= "gug_144-145"}} XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған<ref name="gug_144-145" />. XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана<ref name="gug_144-145" />. Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай. Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән. Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә. Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала. [[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]] Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән. 1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән == Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) == * 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу. * 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу. == Бөйөк империя осоро == Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә. Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған. [[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]] Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай. === Косово ҡырындағы алыш === 1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай<ref>{{книга |автор = Чиркович Сима. |заглавие = История сербов |место = М. |издательство = Весь мир |год = 2009 |страницы = 109 |isbn = 978-5-7777-0431-3 }}</ref>. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған. ==== Моратты үлтереү ==== Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан. Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға. === XV быуат башы === Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән. 1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата. Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була. Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола. Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә. [[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]] Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай. Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған. '''Константинополде алыу''' [[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]] Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән. Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған. Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә === Баҫып алыуҙары === Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған. Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән. Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән. 1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына Отрантоны ҡалдырған. Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә. === Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы === Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]] Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй. Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған. Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған. Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан. Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә. Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән. Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән. Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517). Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]] Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған. === Сөләймән I хакимлығы === [[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]] Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған. Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона. [[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]] 1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған. ==== Франция менән союз ==== Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй. 1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән. Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528). ==== Хәрби уңыштары ==== 1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була. 1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә. Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә. === Сәлим II хакимлығы === [[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]] Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай. [[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]] Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне. Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған. === Морат III һәм Меһмет III хакимлығы === Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан. Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән. Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була. == Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) == Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә. Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған. Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй. Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла. === 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === [[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]] 1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған. Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған. Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла. Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән. 1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған. Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт эшмәкәрҙәре тип танылған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан. === Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Илселәр [[Топҡапы]] һарайында]] Янычарҙар ихтилалы һөҙөмтәһендә тәхеткә ултыртылған Мостафаның ағаһы һәм вариҫы Әхмәт III (1703—1730) көтөлмәгән ҡыйыулыҡ һәм үҙаллылыҡ күрһәтә. Ул ғәскәрҙең бик күп офицерҙарын ҡулға алып, ашығыс рәүештә язалап үлтерә лә, үҙе ултыртҡан бөйөк вәзир (саҙр-азам) Әхмәт пашаны вазифаһынан бушата. Яңы бөйөк вәзир Дамадғассан паша дәүләттең төрлө урындарында ихтилалдарҙы тынысландыра, сит ил сауҙагәрҙәрен ҡурсалай, мәктәптәргә нигеҙ һала. Оҙаҡламай ул һәрәмдән сыҡҡан интрига арҡаһында ҡолатыла, һәм вәзирҙәр иҫ киткес тиҙлек менән алмашына башлай; ҡайһы берҙәре власта ике аҙнанан артыҡ ҡала алмай. Ғосман империяһы хатта Төньяҡ һуғышта Рәсәй күргән ауырлыҡтарҙы ла үҙе өсөн отошло файҙаланмай. 1709 йылда ғына ул Полтаванан ҡасҡан Швеция короле Карл XII ҡабул итә һәм уның инаныуҙары йоғонтоһонда Рәсәйгә ҡаршы һуғыш башлай. Был ваҡытҡа ғосмандарҙың хакимлыҡ итеүсе даирәләрендә Рәсәйгә ҡаршы һуғыш түгел, ә уның менән Австрияға ҡаршы союз тураһында хыялланған бер партия бар ине; был партияға башлыҡ итеп вәзир Номан Көпрүлү тәғәйенләнгән була, һәм уның әүәлге ҡолауына Карл XII ҡыҫылышы һуғышҡа сигнал булып хеҙмәт итә. Прутта төрөк һәм татарҙарҙың 200 000—дән ашыу ғәскәре уратып алған Пётр I батшаның хәле бик ҡурҡыныс ине. Петрҙың үлеме ҡотолғоһоҙ була, ләкин бөйөк вәзир Балтажи-Меһмет, батша Пётр I-нең Азов буйынса сағыштырмаса бик аҙ ғына ташламаһына алданып (1711), уны сығара. Һуғыш партияһы Балтажи-Меһметты ҡолата һәм Лемносҡа һөргөнгә ебәрә, ләкин Рәсәй консуллыҡ юлы менән Ғосман империяһынан Карл XII алып сығыуға өлгәшә, бының өсөн уға көс ҡулланырға тура килә. Ғосмандар 1714-1718 йылдарҙа Венеция һәм 1716-1718 йылдарҙа Австрия менән һуғыш алып бара. Пассаровицкий тыныслыҡ килешеүе (1718 йыл) буйынса Ғосман империяһы Мореяны кире ҡайтара, әммә Сербияның күпселек өлөшө, Банат, Валахияның бер өлөшө менән бергә Белградты Австрияға бирә. 1722 йылда, династияны туҡтауы һәм һуңынан Фарсы болаларынан файҙаланып, Европала юғалтҡандары өсөн үҙҙәрен бүләкләргә өмөтләнеп, ғосмандар шиғыйҙарға ҡаршы дини һуғыш башлай. Был һуғышта бер нисә тапҡыр еңелеүе һәм фарсыларҙың Ғосман биләмәһенә баҫып инеүе Константинополдә яңы ихтилалға сәбәпсе була: Әхмәт ҡолатыла, һәм тәхеткә уның ағаһы Мостафа II-нең улы Мәхмүт I ултыра. === Мәхмүт I хакимлығы === Йомшаҡлығы һәм кешелеклелеге менән ғосман солтандары араһында айырылып торған Мәхмүт I (1730—1754) (ул ҡолатылған солтанды һәм уның улдарын үлтермәй һәм ғөмүмән язалау ҡулланмай) дәүерендә Фарсы иленә ҡаршы мәғәнәһеҙ һуғыш дауам иткән. Австрия менән һуғыш Белград тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана (1739), уға ярашлы төрөктәр Белград һәм Орсова менән Сербияны кире ҡайтара. Рәсәй ғосмандарға ҡаршы уңышлы эш итә, әммә австрийҙарҙың сепарат килешеү төҙөүе урыҫтарҙы ла юл ҡуйырға мәжбүр итә; Рәсәй яулағандарынан, нығытмаларҙы йәшереү йөкләмәләрен алып, Азовты ғына һаҡлап ҡала. Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ибраһим Басмажи беренсе төрөк типографияһын ойоштора. Мөфтөй бер ни тиклем икеләнгәндән һуң, мәғрифәтселек мәнфәғәте өсөн был башланғысҡа фатихаһын раҫлап, фәтүә бирә, ә солтан ғәтти-шәриф менән рөхсәт итә. Ҡөрьән һәм башҡа изге китаптарҙы баҫтырыу ғына тыйылған. Типографияның тәүге осоронда унда 15 китап (ғәрәп һәм фарсы һүҙлектәре, Ғосман дәүләте тарихы һәм дөйөм география буйынса бер нисә китап, хәрби сәнғәт, сәйәси экономия һ. б.) баҫыла. Ибраһим Басмажи үлгәндән һуң, типография ябыла, яңыһы [[1784 йыл]]да ғына барлыҡҡа килә. Мәхмүт I йәше еткәс донъянан китә, уны энеһе һәм вариҫы Ғосман III (1754—1757) алмаштыра. Ғосман III-нөң идаралыҡ йылдары тыныс үткән һәм хоҙай биргән ғүмерен йәшәп вафат булған. == Реформаларға ынтылыш (1757—1839) == Ғосман III солтан урынына Әхмәт III-нөң улы Мостафа III (1757-74) тәхет вариҫы була. Ул Ғосман империяһы сәйәсәтен үҙгәртергә һәм уның ҡоралының көсөн ҡайтарырға теләүен белдерә. Ул ярайһы уҡ ҙур реформалар (Суэц муйыны һәм Кесе Азия аша каналдар ҡаҙыу) башҡарырға ниәт итә, асыҡтан-асыҡ ҡоллоҡто күрә алмай һәм байтаҡ әсирҙе иреккә сығара. Элек Ғосман империяһында ғүмерҙә булмаған ике осраҡ дөйөм ризаһыҙлыҡты айырыуса арттыра: Мәккәнән ҡайтҡан хаҡ диндарҙарҙың каруаны талана һәм юҡ ителә, һәм грек милләтле диңгеҙ юлбаҫарҙары төрөк адмирал карабын баҫып ала. Былар барыһы ла дәүләт власының сиктән тыш көсһөҙ булыуын раҫлай. Финанстарҙы көйләү өсөн, Мостафа III үҙенең һарайында экономиянан башлай, ләкин шуның менән бергә тәңкәнең боҙолоуына ла юл ҡуя. Мостафа ҡурсалауында Константинополдә тәүге асыҡ китапхана, бер нисә мәктәп һәм дауахана асыла. 1761 йылда ул Пруссия менән бик теләп килешеү төҙөй, уға ярашлы прус сауҙа караптарына ғосман һыуҙарында иркен йөҙөргә мөмкинлек бирелә; Ғосман империяһындағы прус подданныйҙары үҙ консулдарының юрисдикцияларына буйһона. Рәсәй һәм Австрия Мостафаға Пруссия бирелгән хоҡуҡтарҙы ғәмәлдән сығарғаны өсөн 100 000 дукат тәҡдим итә, әммә һөҙөмтәһе булмай: Мостафа үҙ дәүләтен Европа цивилизацияһы менән яҡынайтырға теләгән. Реформалар ниәттән ары китмәгән, башланмаған да. 1768 йылда солтан 6 йыл дауам иткән һәм 1774 йылда Көсөк-Кайнаржи тыныслыҡ килешеү менән тамамланған 1768-1774 йылдарҙағы Рус-төрөк һуғышын иғлан итергә тейеш була. Тыныслыҡ килешеүе Мостафаның энеһе һәм вариҫы Абдулхәмит I осоронда (1774-1789) төҙөлә. === Абдулхәмит I хакимлығы === Империя бөтә биләмәһендә лә ризаһыҙлыҡ хөкөм һөрә ине. Орлов ҡуҙғытҡан гректар тулҡынланған, әммә, урыҫтар ярҙамһыҙ ҡалдырғанлыҡтан, сағыштырмаса тиҙ һәм еңел тынысландырыла һәм аяуһыҙ язалана. Бағдад Әхмәт-пашаһы үҙен бойондороҡһоҙ тип иғлан итә; Ғәрәп күсмә халыҡтары хуплаған Таһер Галилея һәм Акра шәйехе дәрәжәһен алған; Мөхәммәт Бей Әбү әл-Даһаб хакимлығы аҫтында торған [[Мысыр]] яһаҡ түләргә уйламаған да; Бушатлия Мәхмүт, Скутарий пашаһы идара иткән Төньяҡ Албания ҡаты ихтилал хәлендә; Али, Янинский пашаһы, үҙ аллы батшалыҡ төҙөүгә ныҡ ынтылған. Абдулхәмит I бөтә батшалыҡ итеү дәүерендә был ихтилалдарҙы тынысландырыу менән мәшғүл була, әммә Ғосман хөкүмәтенең ихтилалдарҙы йүгәнләрлек аҡсаһы һәм тәртипле ғәскәре лә булмай. Етмәһә, быға төрөктәргә уңышһыҙлыҡ килтергән Рәсәй һәм Австрия менән яңы һуғыш (1787-1791) ҡушыла. Ул Рәсәй менән Яссы килешеүе (1792) менән тамамлана. Был тыныслыҡ килешеүе буйынса Ҡырым ярымутрауы һәм Буг менән Днестр араһындағы биләмәләр бөтөнләйгә Рәсәйгә бирелә. Шулай уҡ Төркиә Австрия менән Систов килешеүен (1791) төҙөй. Һуңғыһы Ғосман империяһы өсөн сағыштырмаса уңайлы булған, сөнки уның төп дошманы Изге Рим империяһы императоры Иосиф II вафат була, ә Леопольд үҙенең бөтә иғтибарын Францияға йүнәлткән. Австрия һуғышта яулаған биләмәләренең күп өлөшөн ғосмандарға кире ҡайтарған. Тыныслыҡ килешеүе Абдулхәмидтең бер туғанының улы Сәлим III менән төҙөлгән (1789-1807). Территориаль юғалтыуҙарҙан тыш, һуғыш Ғосман дәүләте тормошона тағы бер етди үҙгәреш индерә: ул башланыр алдынан (1785) империя үҙенең дәүләт килемдәре менән гарантияланған беренсе (тәүҙә эске) дәүләт бурысы буйынса килешеү төҙөй. === Сәлим III хакимлығы === Солтан [[Сәлим III]] тәүгеләрҙән булып Ғосман империяһының тәрән көрсөктә икәнен аңлай һәм илдең хәрби һәм дәүләт ойошмаһын реформалаштырыуға тотона. Хөкүмәт көслө саралар менән Эгей диңгеҙен пираттарҙан таҙарта; ул сауҙа һәм халыҡ мәғарифын ҡурсалай. Уның төп иғтибары армияға йүнәлтелә. Янычарҙар һуғышта үҙҙәренең файҙаһыҙ булғанын, шул уҡ ваҡытта илде тыныслыҡ осоронда илде анархия хәлендә тотоуын иҫбатлай. Янычар формированиеларын солтан Европа өлгөһөндәге армия менән алмаштырырға ниәтләнгән ләкин шул арала ғына иҫке системаны алмаштырып булмаясағы билдәле булғанлыҡтан, реформаторҙар традицион формированиеларҙың торошон яҡшыртыуға айырым иғтибар бүлгән. Башҡа реформаларҙа солтан артиллерия һәм флоттың һуғышҡа һәләтлеген көсәйтеү буйынса саралар була. Хөкүмәт тактика һәм фортификация буйынса иң яҡшы сит ил әҫәрҙәрен ғосман теленә тәржемә итеүҙе хәстәрләй; француз офицерҙарын артиллерия һәм диңгеҙ училищеларында уҡытыусы урындарына саҡыра; тәүгеһендә хәрби фәндәр буйынса сит ил әҫәрҙәре китапханаһын аса. Туп ҡойоу оҫтаханалары яҡшыртыла; яңы өлгөләге хәрби судноларға Францияла заказ бирелә. Былар барыһы ла яҡынса саралар ине. [[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|Солтан [[Сәлим III]]]] Солтан армияның эске ҡоролошон үҙгәртеп ҡороуға күсергә теләгән; армияла яңы форма һәм ҡәтғиерәк тәртип индерә башлаған; яңылыҡ янычарҙарға ҡағылмаған. Шул арала Порта алдына ике етди һынау килеп баҫа: беренсенән, хөкүмәт биргән бойороҡтарҙы кире ҡағыусы видин пашаһы Пасван-Оғлу ихтилалы (1797), икенсенән - Наполеон I-нең Мысыр экспедицияһы. Көсөк-Хөсәйен Пасван-Оғлуға ҡаршы хәрәкәт итә һәм уның менән асыҡ һөҙөмтәһе булмаған ысын һуғыш алып бара. Хөкүмәт, ниһайәт, фетнәсе наместник менән һөйләшеүҙәргә тотона һәм уның тулыһынса тиерлек бойондороҡһоҙлоҡ нигеҙендә Видин пашалығы менән идара итеүгә ғүмерлек хоҡуҡтарын таный. 1798 йылда Франция генерал Бонапарт етәкселегендә Мысырға, артабан Сүриәгә һөжүм итә башлай. Бөйөк Британия Абукир янындағы һуғышта (1798) француз флотын юҡ итеп, Ғосман империяһын яҡлай. Экспедиция ғосмандар өсөн етди һөҙөмтәгә эйә булмай. Формаль яҡтан, Мысыр - Ғосман империяһы, ысынында иһә мәмлүктәр ҡулында ҡала. Француздарға ҡаршы һуғыш бөтөүгә (1801), Белградта армияла барған реформаларға риза булмаған янычарҙар ихтилалы башлана. Сербияла янычарҙар яғынан ҡыҫырыҡлауҙарҙан тамам йонсоу Карагеоргий етәкселегендәге халыҡ хәрәкәте (1804) башланыуға сәбәпсе була. Хөкүмәт тәүҙә хәрәкәтте яҡлап сыға, ләкин тиҙҙән ул ысын халыҡ ихтилалы формаһына әүерелә һәм Ғосман империяһына һуғыш хәрәкәттәрен башларға тура килә (ҡара: Иванковац эргәһендәге һуғыш). Рәсәй башлаған урыҫ-төрөк һуғышы (1806-1812) хәлде ҡатмарлаштыра. Бөйөк вәзир һәм башҡа юғары чиновниктар, хәрбиҙәр һуғыш хәрәкәттәре театрында булғанлыҡтан, реформаларға тотоноу артҡы планға ҡалдырыла. ==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ==== Истанбулда ҡаймаҡам (бөйөк вәзир ярҙамсыһы) һәм министр урынбаҫарҙары ғына ҡалған була. Шәйех-үл-ислам был мәл менән файҙаланып, солтанға ҡаршы фетнә ҡорорға була. Заговорҙа солтандың янычарҙарҙы регуляр армия полктарына бүлеп таратырға ниәтләүе тураһында имеш-мимештәргә ышанған имләмдәр һәм янычарҙар башлай. Заговорға ҡаймаҡам да ҡушыла. Билдәләнгән көндө янычар отряды көтмәгәндә баш ҡалалағы даими ғәскәрҙең гарнизонына һөжүм итә һәм һуйыш ойоштора. Янычарҙарҙың икенсе өлөшө Сәлимдең һарайын уратып алған һәм унан күрә алмаған кешеләрен язаға тарттырыуҙы талап иткән. Сәлим был талапты тормошҡа ашырыуға ҡыйыу ҡаршы тора. Ул ҡулға алына һәм һаҡ аҫтына ултыртыла. Солтан итеп Абдулхәмиттең улы, Мостафа IV (1807-1808) иғлан ителә. Ҡалала һуйыш ике көн дауам итә. Көсһөҙ Мостафа исеменән Шәйех-үл-ислам һәм ҡаймаҡам идара иткән. Әммә Сәлим яҡлылар ҙа ҡалған була. Ҡабаҡсы Мостафа түңкәрелеше ваҡытында Әлимдәр Мостафа паша Байраҡтар (Болгар ҡалаһы Рущук пашаһы) һәм уның яҡлылар солтан Сәлим III-нө тәхеткә ҡайтарыу тураһында һөйләшеүҙәр башлай. Ниһайәт, 16 меңлек армия менән Мостафа Байраҡтар Истанбулға юллана. Башта ул Хажи Али Ағаны алдан ебәрә, һәм (1808 йылдың 19 июлендә) Ҡабаҡсы Мостафа үлтерелә. Мостафа Байраҡтар армияһы менән, байтаҡ фетнәселәрҙе тар-мар итеп, Юғары Портаға килеп етә. Солтан Мостафа IV, Мостафа тәхеткә Сәлим III солтанды улының ҡайтарырға теләүен белгәс, Сәлимде һәм шаһзаданың энеһе Мәхмүтте үлтерергә бойора. Солтан шунда уҡ үлтерелә, ә шаһзада Мәхмүт үҙенең ҡолдары һәм хеҙмәтселәре ярҙамында иреккә сығарыла. Мостафа Байраҡтар Мостафа IV-не тәхеттән ҡолата һәм Мәхмүт II-не солтан итеп иғлан итә. Һуңғыһы уны бөйөк вәзир - садр-и-азам тип иғлан итә. === Мәхмүт II идаралығы === Мәхмүт II энергия кимәле һәм реформалар кәрәклеген аңлауы яғынан Сәлим III солтандан ҡалышмаған, Сәлимгә ҡарағанда уҫалыраҡ һәм үс алыусан кеше булған. Күп осраҡта илдең именлегенә ынтылыуға ҡарағанда, сәйәси алдан күреүсәнлеге менән үлсәнгән шәхси теләктәренә таянған. Яңылыҡтар өсөн бер ни тиклем әҙерлек була, аҡса өҫтөндә уйламау һәләте лә Мәхмүткә ярҙам иткәндер. Шуға күрә уның эшмәкәрлеге Сәлим эшмәкәрлегенә ҡарағанда нығыраҡ эҙ ҡалдырған. Үҙенең бөйөк вәзире итеп ул Сәлимгә һәм башҡа сәйәси дошмандарға ҡаршы фетнә күтәреүҙә ҡатнашҡандарҙы туҡмарға ҡушҡан Байраҡтарҙы тәғәйенләгән. Мостафаның ғүмере ваҡытлыса аялып торған. Янычар корпусын үҙгәртеп ҡороуҙы Байраҡтар иң тәүге реформаларҙың береһе итеп билдәләгән, ләкин ул һаҡһыҙлығы арҡаһында, 7000 һалдаты ғына ҡалған ғәскәренең бер өлөшөн хәрби хәрәкәттәр театрына ебәреп, яңылыша. 6000 янычар көтмәгәндә һөжүм итә һәм Мостафа IV-не азат итеү маҡсатында һарайға йүнәлә. Байраҡтар, бәләкәй генә отряды менән һарайға бикләнеп, уларға Мостафаның мәйетен сығарып ташлай, һарайҙың бер өлөшөн шартлата һәм үҙе лә емереклектәр эсендә һәләк була. Бер нисә сәғәттән башында Рәмимз паша торған хөкүмәткә тоғро өс меңлек ғәскәр килеп етә, янычарҙарҙы тар-мар итә һәм уларҙың байтаҡ өлөшөн юҡ итә. Мәхмүт, 1812 йылда Бухарест килешеүе менән тамамланған Рәсәй менән һуғыш бөткәнгә тиклем, реформаларын кисектереп торорға ҡарар итә. Вена конгресы Ғосман империяһының хәленә ҡайһы бер үҙгәрештәр индерә йәки, дөрөҫөрәге, ғәмәлдә булғанды теорияла һәм географик карталарҙа нығыта. Далмация менән Иллирия Австрия составына, Рәсәйгә Бессарабия раҫлана; ете Ионик утрауы инглиз протектораты аҫтында үҙидаралыҡҡа эйә була; инглиз суднолары Дарданелл боғаҙы аша ирекле үтеү хоҡуғына эйә була. Хатта империяның үҙендә ҡалған ерҙәрҙә лә хөкүмәт үҙен ышаныслы тоймаған. 1817 йылда Сербияла ихтилал башлана, ул, 1829 йылда үҙ кенәзе идаралығына эйә Сербияны Адрианополь килешеүе буйынса танығандан һуң ғына, тамамлана. 1820 йылда Али паша Янинский ихтилалы башлана. Үҙ улдарының хыянаты арҡаһында уның ғәскәре еңелә, үҙе әсирлеккә алына һәм язалап үлтерелә; ләкин армияһының байтаҡ өлөшө грек баш күтәреүселәре кадрҙарын барлыҡҡа килтерә. 1821 йылда бойондороҡһоҙлоҡ өсөн һуғышҡа әйләнгән Греция ихтилалы башлана. Рәсәй, Франция һәм Англияның ҡыҫылғанлыҡтан, Төркиә һәм Мысыр флоты һәләк булған Ғосман империяһы өсөн бәхетһеҙ Наварин диңгеҙ алышынан (1827) һуң, ғосмандар Грецияны юғалтҡан. ==== Хәрби юғалтыуҙар ==== Янычарҙарҙан һәм дәрүиштәрҙән ҡотолоу ҙа (1826) төрөктәрҙе сербтар менән һуғышта ла, гректар менән һуғышта ла еңелеүҙән ҡотҡара алмай. Ошо ике һуғыш һәм уларға бәйле 1829 йылда Адрианополь килешеүе менән тамамланған урыҫ-төрөк һуғышы (1828-1829) башлана. Ғосман империяһы бөтә Сербияны тиерлек, Молдавияны, Валахияны, Грецияны, Ҡара диңгеҙҙең көнсығыш ярын юғалта. Унан һуң Ғосман империяһынан Мысыр хедивы (вице-солтаны) Мөхәммәт Али 1831-1833 һәм 1839) айырымлана. Мысырға ҡаршы көрәштә шундай һөжүмдәр кисерә, Ғосман империяһына бөтөнләй юҡҡа сығыу янаған; ләкин уны ике тапҡыр (1833 һәм 1839), батша Николай I Ғосман дәүләтенең тарҡалыуы арҡаһында яңы Европа һуғышы хәүефен һиҙенгәнгәлер, моғайын, Рәсәйҙең көтөлмәгән яҡлауы ҡотҡара. Хәйер, Төркиә яҡлы булыуы Рәсәйгә реаль файҙа килтерә: Гункьяр Скелесси килешеүе буйынса (1833), Ғосман империяһы, Дарданелл боғаҙы аша юлды Англия өсөн ябып, рус судноларына үтеү рөхсәтен бирә. Бер үк ваҡытта француздар ғосмандарҙан элек тә империяға номиналь бәйлелектә генә йөрөгән (1830 йылдан) Алжирҙы тартып алырға булған. ==== Гражданлыҡ реформалары ==== [[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Мәхмүт II]] 1839 йылда яңыртыуын башлай.]] Һуғыштар Мәхмүттең реформаторлыҡ ниәтен туҡтатмай; уның батшалыҡ итеү осоронда армияла шәхси үҙгәртеп ҡороуҙар дауам иткән. Ул шулай уҡ халыҡтың белем кимәлен күтәреү хаҡында хәстәрлек күрә; уның ҡарамағында (1831) француз телендә Ғосман империяһында рәсми характерҙағы тәүге гәзит («Moniteur ottoman») сыға башлай. 1831 йылдың аҙағынан төрөк телендә «Таквим-и векаи» тигән исем аҫтында тәүге рәсми гәзит сыға башлай. Бөйөк Пётр кеүек, бәлки, аңлы рәүештә унан өлгө алып, Мәхмүт халыҡты Европа йолаларына яҡынайтырға ынтылған; үҙе лә Европа костюмын кейгән һәм чиновниктарынан да талап иткән, сәллә кейеүҙе тыйған Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа фейерверклы, европа музыкаһын яңғыратып, европа өлгөһөндә байрамдар ойошторған. Үҙе ниәт иткән гражданлыҡ ҡоролошоноң мөһим реформаларына тиклем йәшәй алмай; уларын вариҫы тормошҡа ашырырға тейеш була. Әммә ул эшләгәндең бәләкәй генә өлөшө лә мосолман халҡының дини тойғоларына ҡаршы килгән. Ул Ҡөрьән рөхсәт итмәгән аҙым яһаған: үҙенең һүрәте төшөрөлгән тәңкә сүкеткән (элекке солтандар ҙа портреттарын эшләткән тигән хәбәрҙәр ҙә ҙур шик тыуҙыра). Уның батшалығы осоронда дәүләттең төрлө тарафтарында, бигерәк тә Константинополдә, мосолмандарҙың дини тойғолары ниеҙендә башланған баш күтәреүҙәр бер туҡтауһыҙ барған; хөкүмәт уларҙы аяуһыҙ баҫтырған: ҡайһы берҙә бер нисә көндә Босфорға 4000-әр мәйет ташланған. Шул уҡ ваҡытта, Мәхмүт үҙенең аяуһыҙ дошмандарын, [[ғөләмә]]ләрҙе һәм [[дәрүиш]]тәрҙе, үлтерергә лә оялмаған. Мәхмүт батшалығы осоронда Истанбулда йыш ҡына махсус ут төртөү арҡаһында тоҡанған янғындар айырыуса күп булған; халыҡ уларҙы солтандың гонаһтары өсөн Алла тарафынан ебәрелгән яза тип аңлатҡан. ==== Хакимлығы йомғаҡтары ==== Янычарҙарҙы юҡ итеү башта Ғосман империяһына зыян килтергән, насар булһа ла, кәрәкле ғәскәрҙән мәхрүм иткән. Бер нисә йыл үткәндән һуң был үҙгәрештең ыңғай яғы ла беленгән: Порта ҡораллы көстәре Европаның регуляр армиялары менән тиңләшкәнлеге 1877—1878 йылдарҙа урыҫ-төрөк һуғышында һәм 1897 йылда Греция менән һуғышта ла асыҡ иҫбатлаған. Грецияны юғалтыу йәки биләмәне ҡыҫҡартыу империя өсөн зыянлыға ҡарағанда отошло булды. Тарихи яҡтан ғосмандар христиандарҙы хәрби хеҙмәткә бер ҡасан да алмаған; ә тотош христиан халҡы йәшәгән өлкәләр (Греция һәм Сербия) төрөк армияһын арттырмаһа ла, шул уҡ ваҡытта унан үтә ныҡ кәрәк булған осраҡта файҙалана алырлыҡ әһәмиәтле хәрби гарнизондарҙы талап иткән. Был бигерәк тә диңгеҙ сиктәре ныҡ һуҙылған булыуы арҡаһында диңгеҙгә ҡарағанда ҡоро ерҙә көслөрәк Ғосман империяһына стратегик отошло түгел Грецияға ҡарата ҡулланырлыҡ. Территорияларын юғалтыу сократила государственные доходы империяның дәүләт килемен ҡыҫҡартты, ләкин Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ғосман империяһының европа дәүләттәре менән сауҙаһы йәнләнә, илдең етештереүсәнлеге ([[икмәк]], [[тәмәке]], [[виноград]], [[рауза майы]] һ. б.) күтәрелә. Шулай итеп, тышҡы еңелеүҙәргә, хатта Низиб янындағы ҡаты алышта Мөхәммәт Али Мысырлы ҙур ғосман армияһын һәм тотош флотын юғалтыуына ҡарамаҫтан, Мәхмүт Абдулмәжиткә көсһөҙләндерелгән түгел, дөрөҫөрәге, көсәйтелгән дәүләт ҡалдырҙы. Был ваҡыттан башлап европа державалары араһында Ғосман дәүләте һаҡланып ҡалыуына ынтылышы барлыҡҡа килгән. [[Босфор]] һәм [[Дарданелл боғаҙы|Дарданелл]]дың әһәмиәте ғәҙәттән тыш арта; европа державалары, уларҙың ҡайһыһылыр Константинополде яулаған осраҡта, был ҡалғандарына төҙәтеп булмаҫлыҡ һөжүм булырын аңлаған, һәм шуның өсөн көсһөҙ Ғосман империяһының һаҡланыуын үҙҙәре өсөн отошло тип һанаған. == Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) == Мәхмүттең вариҫы, улы 16 йәшлек Абдулмәжит, атаһы кеүек энергиялы һәм ныҡлы булыуы менән айырылып тормаһа ла, мәҙәниәтле һәм холҡо буйынса йомшағыраҡ кеше була. Әгәр Рәсәй, Англия, Австрия һәм Пруссия Портаны һаҡлап ҡалыу буйынса союз төҙөмәһә ([[1840]]), Низиб янындағы алышта еңелеүе, Ғосман империяһын тамам бөлдөрөр һәм Мәхмүттең бөтә эшләгәне лә юҡҡа сығыр ине; мысыр вице-короле вариҫлыҡ нигеҙендә Мысырҙы һаҡлап ҡала, ләкин ашығыс рәүештә Сүриәнән китә, әгәр баш тарта ҡалһа, бөтә биләмәләренән дә баш ҡағырға тейеш була тигән трактат ҡабул итәләр. Мөхәммәт Алиҙы хуплаған Франция был союзға ризаһыҙлыҡ менән ҡарай, һәм Тьер хатта һуғышҡа әҙерләнеү эштәрен дә алып барған; әммә [[Луи-Филипп]] был тәүәккәл аҙымды яһаманы. Көстәр тигеҙ булмаһа ла, Мөхәммәт Али ҡаршы торорға әҙер була; ләкин инглиз эскадраһы [[Бейрут]]ты бомбаға тота, мысыр флотын яндыра һәм, марониттар ярҙамына таянып, Сүриәгә 9000 кешенән торған корпус төшөрә һәм мысырлыларҙы бер нисә тапҡыр тар-мар итә. Мөхәммәт Али бирешә; Ғосман империяһы ҡотҡарыла, һәм Хозрев паша, Рәшит паша һәм атаһының башҡа тарафдаштары хуплауы менән, Абдулмәжит реформаларға тотона. === Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат === 1839 йылдың 3 ноябрендә Абдулмәжит Гөлхана хат-и-шәрифе (Гөлхана — «раузалар торлағы», хат-и-шәриф иғлан ителгән майҙан исеме) тип аталған бойороҡ — хөкүмәт барырға ниәтләгән принциптарҙы билдәләүсе дөйөм империя бойороғон иғлан итә: * бөтә подданныйҙарҙы, уларҙың ғүмере, намыҫына һәм мөлкәтенә ҡағылышлы, тулыһынса хәүефһеҙлек менән тәьмин итергә; * һалым бүлеү һәм тәғәйенләүҙең дөрөҫ ысулын раҫларға; * шулай уҡ һалдатҡа алыуҙың да дөрөҫ алымын ҡулланырға. Йән башына һалымды тигеҙләү нигеҙендә бүлеүҙе үҙгәртергә һәм уларҙы йоломға биреү системаһынан баш тартырға, ер һәм диңгеҙ ғәскәрҙәренә сығымдарҙы билдәләргә; хөкөм атҡарыуҙы асыҡ башҡарырға. Дин тотоуҙағы айырымлыҡтарына ҡарамай, солтандың бөтә подданныйҙары ла был ташламалар менән файҙаланырға тейеш. Солтан үҙе лә хат-и-шәрифкә тоғро булырға ант иткән. Вәғәҙәне ысынбарлыҡта тормошҡа ашырыу шарты ғына ҡалған. === Гумайюн === [[Ҡырым һуғышы]]нан һуң, солтан, тәүгеһенең принциптары раҫланған һәм ентекле үҫтерелгән [[гумайюн]] тип аталған яңы хат-и-шәриф ([[1856]]) иғлан итә; дингә мөнәсәбәте һәм милләтенә ҡарамай, бөтә подданныйҙарҙың да социаль тигеҙлеген булдырыуға баҫым яһала. Был хат-и-шәрифтән һуң, мсламдан башҡа дингә күскән өсөн ҡаралған элекке үлем язаһы юҡҡа сығарыла. Әммә был ҡарарҙарҙың күбеһе бары тик ҡағыҙҙа ғына ҡалған. Юғары хөкүмәт өлөшләтә түбәндә торған чиновниктарҙың башбаштаҡлығына, өлөшләтә үҙе хат-и-шәрифтә вәғәҙә ителгән сараларға, мәҫәлән, христиандарҙы төрлө вазифаларға тәғәйенләүгә, күсергә теләмәгән. Бер әҙер хөкүмәт христиандарҙан һалдат алырға маташҡанда, мосолмандарҙың да, христиандарҙың да ризаһыҙлығына килтергән, хөкүмәт офицерҙарға күтәргәндә дини принциптарҙан ([[1847]]) баш тарта алмаған; тиҙҙән был сара бөтөрөлгән. Сүриәлә марониттарҙы күпләп үлтереү ([[1845]] һ. б.) дини төрлөлөккә түҙемле ҡарау Ғосман империяһында һаман да булмағанлығын дәлилләгән. Абдулмәжит батшалыҡ иткән осорҙа юлдар, бик күп күперҙәр төҙөлгән, телеграф линиялары үткәрелгән, почта европалағыса эшләгән. [[1848]] йылғы ваҡиғалар Ғосман империяһында сағылыш тапманы; тик Венгриялағы 1848—1849 йылдарҙағы революция ғосман хөкүмәтенең Дунайҙа үҙҙәренең власын тергеҙергә тырышыу теләген тыуҙырған. Лайош Кошут иптәштәре менән төрөк территорияһында йәшеренеп йәшәгән сағында, Австрия һәм Рәсәй Абдулмәжит солтанға уларҙы биреүен талап итеп мөрәжәғәт иткән. Солтан уларға дин ҡунаҡсыллыҡ бурысын боҙоуҙы тыя, тип яуап биргән. === Ҡырым һуғышы === [[1853]]—[[1856]] йылдарҙа яңы Көнсығыш һуғышы барған һәм 1856 йылда Париж тыныслыҡ килешеүе менән тамамланған. Тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә Париж конгресында Ғосман империяһы вәкиле лә индерелә, һәм шуның менән бергә империя европа концерны ағзаһы ип таныла. Әммә был таныу ысын түгел, ә формаль характерҙа була. Төрөк армияһы, XIX быуаттың беренсе сиреге йәки XVIII быуат аҙағында күҙәтелгән хәрби әҙерлегенә ҡарағанда, үҙенең хәрби мөмкинлектәренең үҫеүен күрһәтте, тимәк, был яҡтан Ғосман империяһының һуғышта ҡатнашыуы әһәмиәтле булды, ысынында иһә, империя был һуғыштан бик аҙ алды; Ҡара диңгеҙҙең төньяҡ яр буйында урыҫ ҡәлғәләрен ҡаҙыуҙың әһәмиәте аҙ ине, ә Рәсәйҙең Ҡара диңгеҙҙә флот тотоу хоҡуғын юғалтыуы оҙаҡҡа бармаған һәм 1871 йылға юҡҡа сығарылған. Артабан, консул юрисдикцияһы һаҡланған, һәм был Европа Ғосман империяһын вәхшиҙәр дәүләте тип һанауын раҫлаған. Һуғыштан һуң, европа державалары империя территорияһында үҙҙәренең ғосмандарҙан бойондороҡһоҙ почта учреждениеларын булдырған. Война не только не увеличила власти Османской империи над вассальными государствами, но ослабила её; дунайские княжества в [[1861]] г. объединились в одно государство [[Румыния|Румынию]], а в Сербии дружественные Турции [[Обреновичи]] были низвергнуты и заменены дружественными России [[Карагеоргиевичи]]; несколько позже Европа принудила империю удалить из Сербии свои гарнизоны ([[1867]]). Во время Восточной кампании Османская империя сделала заём в Англии в 7 млн [[фунт стерлингов|фунтов стерлингов]]; в 1858,1860 и 1861 гг. пришлось сделать новые займы. В то же время правительство выпустило значительное количество бумажных денег, курс которых скоро и сильно пал. В связи с другими событиями это вызвало торговый кризис [[1861]] г., тяжело отразившийся на народонаселении. == Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) == Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй. Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла. Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән. === Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү === Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған. Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән. Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған<ref>{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}</ref>. 1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була. Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы. === Черногориялағы һуғыш === 1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына. === Криттағы ихтилал === 1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына. Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән. === Дәүләт түңкәрелеше === 1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. <!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --> Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти». 1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла. == [[Абдулхәмит II]] == <!-- Уже в конце царствования Абдул-Азиза началось [[Боснийско-Герцеговинское восстание|восстание в Герцеговине и Боснии]], вызванное крайне тяжёлым положением населения этих областей, частью обязанного отбывать [[барщина|барщину]] на полях крупных землевладельцев-мусульман, частью лично свободного, но совершенно бесправного, угнетаемого непомерными поборами и в то же время постоянно подогреваемого в своей ненависти к туркам близким соседством свободных [[черногорцы|черногорцев]]. Весной [[1875]] г. некоторые общины обратились к султану с просьбой уменьшить налог на баранов и налог, уплачиваемый христианами взамен воинской повинности, и организовать полицию из христиан. Им даже не ответили. Тогда их жители взялись за оружие. Движение быстро охватило всю Герцеговину и распространилось на Боснию; [[Никшич]] был осаждён повстанцами. Из Черногории и Сербии на помощь повстанцам двинулись отряды добровольцев. Движение вызвало большой интерес за границей, особенно в [[Россия|России]] и в [[Австрия|Австрии]]; последняя обратилась к [[Порта|Порте]] с требованием религиозной равноправности, понижения налогов, пересмотра законов о недвижимой собственности и проч. Султан немедленно обещал всё это исполнить (февраль 1876), но повстанцы не соглашались положить оружие, пока не будут выведены османские войска из Герцеговины. Брожение перешло и на Болгарию, где османцы в виде ответа произвели страшную резню (см. [[Болгария]]), вызвавшую негодование во всей Европе (брошюра [[Гладстон, Уильям Эварт|Гладстона]] о зверствах в Болгарии), были поголовно вырезаны целые селения, до грудных детей включительно. Болгарское восстание было потоплено в крови, но герцеговинское и боснийское продолжалось и в 1876 г. и вызвало наконец вмешательство Сербии и Черногории (1876—1877 г; см. [[Сербско-турецкая война (1876—1877)|Сербо-черногорско-турецкая война]]). 6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления. В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.). [[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]] Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался. === 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков. === Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар === Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено. [[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]] В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]]. В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен. Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]<ref>{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}</ref>; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства. 14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела. [[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]] В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок. В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями. В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию. Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции. В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования. --> == XX быуат == <!-- В XX веке на окраинах империи усилились сепаратистские настроения. Османская империя начала постепенно терять свои территории, уступая технологическому превосходству Запада. === Йәш төрөктәр революцияһы === [[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|Демонстрация в районе [[Султанахмет]], Стамбул, 1908 год]] [[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Османская открытка в ознаменование младотурецкой революции]] В начале XX века в [[Османская империя|Османской империи]] появилось политическое движение [[Младотурки|младотурков]], которое было вдохновлено основанной в 1831 году подпольной организацией [[Молодая Италия]]. В 1908 году состоялась [[младотурецкая революция]], ведущую роль в которой сыграло общество «[[Единение и прогресс|Иттихад ве таракки]]» («Единение и прогресс», ''иттихадисты''). Султан [[Абдул-Хамид II]] согласился восстановить конституцию 1876 года и созвать парламент. В 1909 году абсолютная власть монарха была [[Контрпереворот 1909 года|восстановлена мятежниками]], но вскоре они потерпели поражение и парламент избрал новым султаном [[Мехмед V|Мехмеда V]] — брата Абдул-Хамида II. Будущий триумвир [[Энвер-паша|Энвер Исмаил]] принимал активное участие в революции 1908 года и был одним из лидеров «Единения и прогресса». [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] также отличился во время революции и принял участие в подавлении контрпереворота 1909 года. [[Мехмед Талаат-паша|Мехмед Талаат]] был другом Энвера Исмаила и после революции был избран депутатом парламента ''(меджлис-и умуми)'' от [[Эдирне]]. Воспользовавшись сложившейся ситуацией после революции младотурков, в октябре 1908 года [[Австро-Венгрия]] аннексировала [[Босния и Герцеговина|Боснию и Герцеговину]], что в дальнейшем привело к [[Боснийский кризис|Боснийскому кризису]]. В 1911 году началась [[Итало-турецкая война|война между Италией и Османской империей]], которая привела к потере турками [[Триполитания|Триполитании]], [[Киренаика|Киренаики]] и архипелага [[Додеканес]] в Эгейском море. Вслед за этой войной, продемонстрировавшей слабость турецкой армии, последовала война Османской империи с [[Балканский союз|Балканским союзом]]. === Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше === В октябре 1912 года началась [[Первая Балканская война]] между Османской империей и членами [[Балканский союз|Балканского союза]] — [[Третье Болгарское царство|Болгарией]], [[Королевство Сербия|Сербией]], [[Королевство Греция|Грецией]] и [[Королевство Черногория|Черногорией]]. Превосходящие по численности войска Союза добились быстрого успеха над находящимися в невыгодном стратегическом положении турками. [[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|[[Энвер-паша]] принимает иностранных представителей после [[Государственный переворот в Османской империи (1913)|переворота 1913 года.]]]] В январе 1913 года [[Единение и прогресс|иттихадист]] [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], убеждённый в том, что великий визирь [[Мехмед Камиль-паша|Камиль-паша]] и кабинет министров готовы заключить унизительный мир с Балканским союзом, устроил государственный переворот. По требованию Энвера султан [[Мехмед V]] назначил нового великого визиря, которым стал [[Махмуд Шевкет-паша]]. В новом правительстве получили портфели лишь трое умеренных представителей партии «Единение и прогресс». После истечения срока перемирия в феврале 1913 года война на Балканах возобновилась. Не имея возможности помочь своим городам в Европе, Османская империя была вынуждена наблюдать, как они постепенно переходят в руки союзников. В конце марта защитники [[Эдирне]] капитулировали и сдали город болгарам. После поражения, вызвавшего глубокий национальный кризис в стране, великий визирь немедленно объявил о готовности заключить мирный договор. В итоге Османская империя уступила членам Балканского союза 155,4 тыс. м² своей территории с 4 млн населения, потеряв почти все европейские владения. --> === Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы === <!-- Иттихадисты, которые оправдывали государственный переворот 1913 года необходимостью сохранить Эдирне в составе империи, оказались в неудобном положении и свергнутые ими либералы были полны решимости расквитаться с оппонентами. Спустя всего несколько дней после [[Лондонский мирный договор (1913)|подписания мирного договора]] великий визирь Махмуд Шевкет-паша был застрелен боевиками. Члены «Единения и прогресса» умело воспользовались ситуацией и в ходе начавшейся «чистки» устранили либералов с политической арены. В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря. Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране. === Беренсе донъя һуғышы === Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы. 2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]<ref>{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}</ref>. [[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]] Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]]. Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]]. Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года<ref>{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}</ref>. Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию<ref name="петросян">{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}</ref>. --> === Империяның тарҡалыуы === <!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции. [[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]] [[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом. [[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]]. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}} * [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]] * [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи]. {{Библиоинформация}} {{^|12px}} {{Османская империя в темах}} {{История Турции}} [[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]] [[Категория:Ғосман империяһы тарихы]] mtscxbe78an2o0h9euj59pdbflfwcxz 1147609 1147584 2022-07-29T19:11:23Z Akkashka 14326 /* Ҡырым һуғышы */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған. == Империяның барлыҡҡа килеүе == [[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]] Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= "gug_144-145"}} XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған<ref name="gug_144-145" />. XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана<ref name="gug_144-145" />. Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай. Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән. Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә. Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала. [[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]] Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән. 1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән == Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) == * 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу. * 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу. == Бөйөк империя осоро == Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә. Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған. [[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]] Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай. === Косово ҡырындағы алыш === 1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай<ref>{{книга |автор = Чиркович Сима. |заглавие = История сербов |место = М. |издательство = Весь мир |год = 2009 |страницы = 109 |isbn = 978-5-7777-0431-3 }}</ref>. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған. ==== Моратты үлтереү ==== Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан. Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға. === XV быуат башы === Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән. 1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата. Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була. Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола. Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә. [[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]] Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай. Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған. '''Константинополде алыу''' [[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]] Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән. Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған. Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә === Баҫып алыуҙары === Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған. Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән. Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән. 1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына Отрантоны ҡалдырған. Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә. === Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы === Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]] Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй. Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған. Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған. Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан. Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә. Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән. Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән. Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517). Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]] Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған. === Сөләймән I хакимлығы === [[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]] Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған. Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона. [[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]] 1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған. ==== Франция менән союз ==== Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй. 1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән. Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528). ==== Хәрби уңыштары ==== 1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була. 1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә. Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә. === Сәлим II хакимлығы === [[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]] Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай. [[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]] Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне. Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған. === Морат III һәм Меһмет III хакимлығы === Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан. Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән. Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була. == Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) == Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә. Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған. Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй. Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла. === 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === [[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]] 1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған. Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған. Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла. Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән. 1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған. Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт эшмәкәрҙәре тип танылған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан. === Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Илселәр [[Топҡапы]] һарайында]] Янычарҙар ихтилалы һөҙөмтәһендә тәхеткә ултыртылған Мостафаның ағаһы һәм вариҫы Әхмәт III (1703—1730) көтөлмәгән ҡыйыулыҡ һәм үҙаллылыҡ күрһәтә. Ул ғәскәрҙең бик күп офицерҙарын ҡулға алып, ашығыс рәүештә язалап үлтерә лә, үҙе ултыртҡан бөйөк вәзир (саҙр-азам) Әхмәт пашаны вазифаһынан бушата. Яңы бөйөк вәзир Дамадғассан паша дәүләттең төрлө урындарында ихтилалдарҙы тынысландыра, сит ил сауҙагәрҙәрен ҡурсалай, мәктәптәргә нигеҙ һала. Оҙаҡламай ул һәрәмдән сыҡҡан интрига арҡаһында ҡолатыла, һәм вәзирҙәр иҫ киткес тиҙлек менән алмашына башлай; ҡайһы берҙәре власта ике аҙнанан артыҡ ҡала алмай. Ғосман империяһы хатта Төньяҡ һуғышта Рәсәй күргән ауырлыҡтарҙы ла үҙе өсөн отошло файҙаланмай. 1709 йылда ғына ул Полтаванан ҡасҡан Швеция короле Карл XII ҡабул итә һәм уның инаныуҙары йоғонтоһонда Рәсәйгә ҡаршы һуғыш башлай. Был ваҡытҡа ғосмандарҙың хакимлыҡ итеүсе даирәләрендә Рәсәйгә ҡаршы һуғыш түгел, ә уның менән Австрияға ҡаршы союз тураһында хыялланған бер партия бар ине; был партияға башлыҡ итеп вәзир Номан Көпрүлү тәғәйенләнгән була, һәм уның әүәлге ҡолауына Карл XII ҡыҫылышы һуғышҡа сигнал булып хеҙмәт итә. Прутта төрөк һәм татарҙарҙың 200 000—дән ашыу ғәскәре уратып алған Пётр I батшаның хәле бик ҡурҡыныс ине. Петрҙың үлеме ҡотолғоһоҙ була, ләкин бөйөк вәзир Балтажи-Меһмет, батша Пётр I-нең Азов буйынса сағыштырмаса бик аҙ ғына ташламаһына алданып (1711), уны сығара. Һуғыш партияһы Балтажи-Меһметты ҡолата һәм Лемносҡа һөргөнгә ебәрә, ләкин Рәсәй консуллыҡ юлы менән Ғосман империяһынан Карл XII алып сығыуға өлгәшә, бының өсөн уға көс ҡулланырға тура килә. Ғосмандар 1714-1718 йылдарҙа Венеция һәм 1716-1718 йылдарҙа Австрия менән һуғыш алып бара. Пассаровицкий тыныслыҡ килешеүе (1718 йыл) буйынса Ғосман империяһы Мореяны кире ҡайтара, әммә Сербияның күпселек өлөшө, Банат, Валахияның бер өлөшө менән бергә Белградты Австрияға бирә. 1722 йылда, династияны туҡтауы һәм һуңынан Фарсы болаларынан файҙаланып, Европала юғалтҡандары өсөн үҙҙәрен бүләкләргә өмөтләнеп, ғосмандар шиғыйҙарға ҡаршы дини һуғыш башлай. Был һуғышта бер нисә тапҡыр еңелеүе һәм фарсыларҙың Ғосман биләмәһенә баҫып инеүе Константинополдә яңы ихтилалға сәбәпсе була: Әхмәт ҡолатыла, һәм тәхеткә уның ағаһы Мостафа II-нең улы Мәхмүт I ултыра. === Мәхмүт I хакимлығы === Йомшаҡлығы һәм кешелеклелеге менән ғосман солтандары араһында айырылып торған Мәхмүт I (1730—1754) (ул ҡолатылған солтанды һәм уның улдарын үлтермәй һәм ғөмүмән язалау ҡулланмай) дәүерендә Фарсы иленә ҡаршы мәғәнәһеҙ һуғыш дауам иткән. Австрия менән һуғыш Белград тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана (1739), уға ярашлы төрөктәр Белград һәм Орсова менән Сербияны кире ҡайтара. Рәсәй ғосмандарға ҡаршы уңышлы эш итә, әммә австрийҙарҙың сепарат килешеү төҙөүе урыҫтарҙы ла юл ҡуйырға мәжбүр итә; Рәсәй яулағандарынан, нығытмаларҙы йәшереү йөкләмәләрен алып, Азовты ғына һаҡлап ҡала. Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ибраһим Басмажи беренсе төрөк типографияһын ойоштора. Мөфтөй бер ни тиклем икеләнгәндән һуң, мәғрифәтселек мәнфәғәте өсөн был башланғысҡа фатихаһын раҫлап, фәтүә бирә, ә солтан ғәтти-шәриф менән рөхсәт итә. Ҡөрьән һәм башҡа изге китаптарҙы баҫтырыу ғына тыйылған. Типографияның тәүге осоронда унда 15 китап (ғәрәп һәм фарсы һүҙлектәре, Ғосман дәүләте тарихы һәм дөйөм география буйынса бер нисә китап, хәрби сәнғәт, сәйәси экономия һ. б.) баҫыла. Ибраһим Басмажи үлгәндән һуң, типография ябыла, яңыһы [[1784 йыл]]да ғына барлыҡҡа килә. Мәхмүт I йәше еткәс донъянан китә, уны энеһе һәм вариҫы Ғосман III (1754—1757) алмаштыра. Ғосман III-нөң идаралыҡ йылдары тыныс үткән һәм хоҙай биргән ғүмерен йәшәп вафат булған. == Реформаларға ынтылыш (1757—1839) == Ғосман III солтан урынына Әхмәт III-нөң улы Мостафа III (1757-74) тәхет вариҫы була. Ул Ғосман империяһы сәйәсәтен үҙгәртергә һәм уның ҡоралының көсөн ҡайтарырға теләүен белдерә. Ул ярайһы уҡ ҙур реформалар (Суэц муйыны һәм Кесе Азия аша каналдар ҡаҙыу) башҡарырға ниәт итә, асыҡтан-асыҡ ҡоллоҡто күрә алмай һәм байтаҡ әсирҙе иреккә сығара. Элек Ғосман империяһында ғүмерҙә булмаған ике осраҡ дөйөм ризаһыҙлыҡты айырыуса арттыра: Мәккәнән ҡайтҡан хаҡ диндарҙарҙың каруаны талана һәм юҡ ителә, һәм грек милләтле диңгеҙ юлбаҫарҙары төрөк адмирал карабын баҫып ала. Былар барыһы ла дәүләт власының сиктән тыш көсһөҙ булыуын раҫлай. Финанстарҙы көйләү өсөн, Мостафа III үҙенең һарайында экономиянан башлай, ләкин шуның менән бергә тәңкәнең боҙолоуына ла юл ҡуя. Мостафа ҡурсалауында Константинополдә тәүге асыҡ китапхана, бер нисә мәктәп һәм дауахана асыла. 1761 йылда ул Пруссия менән бик теләп килешеү төҙөй, уға ярашлы прус сауҙа караптарына ғосман һыуҙарында иркен йөҙөргә мөмкинлек бирелә; Ғосман империяһындағы прус подданныйҙары үҙ консулдарының юрисдикцияларына буйһона. Рәсәй һәм Австрия Мостафаға Пруссия бирелгән хоҡуҡтарҙы ғәмәлдән сығарғаны өсөн 100 000 дукат тәҡдим итә, әммә һөҙөмтәһе булмай: Мостафа үҙ дәүләтен Европа цивилизацияһы менән яҡынайтырға теләгән. Реформалар ниәттән ары китмәгән, башланмаған да. 1768 йылда солтан 6 йыл дауам иткән һәм 1774 йылда Көсөк-Кайнаржи тыныслыҡ килешеү менән тамамланған 1768-1774 йылдарҙағы Рус-төрөк һуғышын иғлан итергә тейеш була. Тыныслыҡ килешеүе Мостафаның энеһе һәм вариҫы Абдулхәмит I осоронда (1774-1789) төҙөлә. === Абдулхәмит I хакимлығы === Империя бөтә биләмәһендә лә ризаһыҙлыҡ хөкөм һөрә ине. Орлов ҡуҙғытҡан гректар тулҡынланған, әммә, урыҫтар ярҙамһыҙ ҡалдырғанлыҡтан, сағыштырмаса тиҙ һәм еңел тынысландырыла һәм аяуһыҙ язалана. Бағдад Әхмәт-пашаһы үҙен бойондороҡһоҙ тип иғлан итә; Ғәрәп күсмә халыҡтары хуплаған Таһер Галилея һәм Акра шәйехе дәрәжәһен алған; Мөхәммәт Бей Әбү әл-Даһаб хакимлығы аҫтында торған [[Мысыр]] яһаҡ түләргә уйламаған да; Бушатлия Мәхмүт, Скутарий пашаһы идара иткән Төньяҡ Албания ҡаты ихтилал хәлендә; Али, Янинский пашаһы, үҙ аллы батшалыҡ төҙөүгә ныҡ ынтылған. Абдулхәмит I бөтә батшалыҡ итеү дәүерендә был ихтилалдарҙы тынысландырыу менән мәшғүл була, әммә Ғосман хөкүмәтенең ихтилалдарҙы йүгәнләрлек аҡсаһы һәм тәртипле ғәскәре лә булмай. Етмәһә, быға төрөктәргә уңышһыҙлыҡ килтергән Рәсәй һәм Австрия менән яңы һуғыш (1787-1791) ҡушыла. Ул Рәсәй менән Яссы килешеүе (1792) менән тамамлана. Был тыныслыҡ килешеүе буйынса Ҡырым ярымутрауы һәм Буг менән Днестр араһындағы биләмәләр бөтөнләйгә Рәсәйгә бирелә. Шулай уҡ Төркиә Австрия менән Систов килешеүен (1791) төҙөй. Һуңғыһы Ғосман империяһы өсөн сағыштырмаса уңайлы булған, сөнки уның төп дошманы Изге Рим империяһы императоры Иосиф II вафат була, ә Леопольд үҙенең бөтә иғтибарын Францияға йүнәлткән. Австрия һуғышта яулаған биләмәләренең күп өлөшөн ғосмандарға кире ҡайтарған. Тыныслыҡ килешеүе Абдулхәмидтең бер туғанының улы Сәлим III менән төҙөлгән (1789-1807). Территориаль юғалтыуҙарҙан тыш, һуғыш Ғосман дәүләте тормошона тағы бер етди үҙгәреш индерә: ул башланыр алдынан (1785) империя үҙенең дәүләт килемдәре менән гарантияланған беренсе (тәүҙә эске) дәүләт бурысы буйынса килешеү төҙөй. === Сәлим III хакимлығы === Солтан [[Сәлим III]] тәүгеләрҙән булып Ғосман империяһының тәрән көрсөктә икәнен аңлай һәм илдең хәрби һәм дәүләт ойошмаһын реформалаштырыуға тотона. Хөкүмәт көслө саралар менән Эгей диңгеҙен пираттарҙан таҙарта; ул сауҙа һәм халыҡ мәғарифын ҡурсалай. Уның төп иғтибары армияға йүнәлтелә. Янычарҙар һуғышта үҙҙәренең файҙаһыҙ булғанын, шул уҡ ваҡытта илде тыныслыҡ осоронда илде анархия хәлендә тотоуын иҫбатлай. Янычар формированиеларын солтан Европа өлгөһөндәге армия менән алмаштырырға ниәтләнгән ләкин шул арала ғына иҫке системаны алмаштырып булмаясағы билдәле булғанлыҡтан, реформаторҙар традицион формированиеларҙың торошон яҡшыртыуға айырым иғтибар бүлгән. Башҡа реформаларҙа солтан артиллерия һәм флоттың һуғышҡа һәләтлеген көсәйтеү буйынса саралар була. Хөкүмәт тактика һәм фортификация буйынса иң яҡшы сит ил әҫәрҙәрен ғосман теленә тәржемә итеүҙе хәстәрләй; француз офицерҙарын артиллерия һәм диңгеҙ училищеларында уҡытыусы урындарына саҡыра; тәүгеһендә хәрби фәндәр буйынса сит ил әҫәрҙәре китапханаһын аса. Туп ҡойоу оҫтаханалары яҡшыртыла; яңы өлгөләге хәрби судноларға Францияла заказ бирелә. Былар барыһы ла яҡынса саралар ине. [[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|Солтан [[Сәлим III]]]] Солтан армияның эске ҡоролошон үҙгәртеп ҡороуға күсергә теләгән; армияла яңы форма һәм ҡәтғиерәк тәртип индерә башлаған; яңылыҡ янычарҙарға ҡағылмаған. Шул арала Порта алдына ике етди һынау килеп баҫа: беренсенән, хөкүмәт биргән бойороҡтарҙы кире ҡағыусы видин пашаһы Пасван-Оғлу ихтилалы (1797), икенсенән - Наполеон I-нең Мысыр экспедицияһы. Көсөк-Хөсәйен Пасван-Оғлуға ҡаршы хәрәкәт итә һәм уның менән асыҡ һөҙөмтәһе булмаған ысын һуғыш алып бара. Хөкүмәт, ниһайәт, фетнәсе наместник менән һөйләшеүҙәргә тотона һәм уның тулыһынса тиерлек бойондороҡһоҙлоҡ нигеҙендә Видин пашалығы менән идара итеүгә ғүмерлек хоҡуҡтарын таный. 1798 йылда Франция генерал Бонапарт етәкселегендә Мысырға, артабан Сүриәгә һөжүм итә башлай. Бөйөк Британия Абукир янындағы һуғышта (1798) француз флотын юҡ итеп, Ғосман империяһын яҡлай. Экспедиция ғосмандар өсөн етди һөҙөмтәгә эйә булмай. Формаль яҡтан, Мысыр - Ғосман империяһы, ысынында иһә мәмлүктәр ҡулында ҡала. Француздарға ҡаршы һуғыш бөтөүгә (1801), Белградта армияла барған реформаларға риза булмаған янычарҙар ихтилалы башлана. Сербияла янычарҙар яғынан ҡыҫырыҡлауҙарҙан тамам йонсоу Карагеоргий етәкселегендәге халыҡ хәрәкәте (1804) башланыуға сәбәпсе була. Хөкүмәт тәүҙә хәрәкәтте яҡлап сыға, ләкин тиҙҙән ул ысын халыҡ ихтилалы формаһына әүерелә һәм Ғосман империяһына һуғыш хәрәкәттәрен башларға тура килә (ҡара: Иванковац эргәһендәге һуғыш). Рәсәй башлаған урыҫ-төрөк һуғышы (1806-1812) хәлде ҡатмарлаштыра. Бөйөк вәзир һәм башҡа юғары чиновниктар, хәрбиҙәр һуғыш хәрәкәттәре театрында булғанлыҡтан, реформаларға тотоноу артҡы планға ҡалдырыла. ==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ==== Истанбулда ҡаймаҡам (бөйөк вәзир ярҙамсыһы) һәм министр урынбаҫарҙары ғына ҡалған була. Шәйех-үл-ислам был мәл менән файҙаланып, солтанға ҡаршы фетнә ҡорорға була. Заговорҙа солтандың янычарҙарҙы регуляр армия полктарына бүлеп таратырға ниәтләүе тураһында имеш-мимештәргә ышанған имләмдәр һәм янычарҙар башлай. Заговорға ҡаймаҡам да ҡушыла. Билдәләнгән көндө янычар отряды көтмәгәндә баш ҡалалағы даими ғәскәрҙең гарнизонына һөжүм итә һәм һуйыш ойоштора. Янычарҙарҙың икенсе өлөшө Сәлимдең һарайын уратып алған һәм унан күрә алмаған кешеләрен язаға тарттырыуҙы талап иткән. Сәлим был талапты тормошҡа ашырыуға ҡыйыу ҡаршы тора. Ул ҡулға алына һәм һаҡ аҫтына ултыртыла. Солтан итеп Абдулхәмиттең улы, Мостафа IV (1807-1808) иғлан ителә. Ҡалала һуйыш ике көн дауам итә. Көсһөҙ Мостафа исеменән Шәйех-үл-ислам һәм ҡаймаҡам идара иткән. Әммә Сәлим яҡлылар ҙа ҡалған була. Ҡабаҡсы Мостафа түңкәрелеше ваҡытында Әлимдәр Мостафа паша Байраҡтар (Болгар ҡалаһы Рущук пашаһы) һәм уның яҡлылар солтан Сәлим III-нө тәхеткә ҡайтарыу тураһында һөйләшеүҙәр башлай. Ниһайәт, 16 меңлек армия менән Мостафа Байраҡтар Истанбулға юллана. Башта ул Хажи Али Ағаны алдан ебәрә, һәм (1808 йылдың 19 июлендә) Ҡабаҡсы Мостафа үлтерелә. Мостафа Байраҡтар армияһы менән, байтаҡ фетнәселәрҙе тар-мар итеп, Юғары Портаға килеп етә. Солтан Мостафа IV, Мостафа тәхеткә Сәлим III солтанды улының ҡайтарырға теләүен белгәс, Сәлимде һәм шаһзаданың энеһе Мәхмүтте үлтерергә бойора. Солтан шунда уҡ үлтерелә, ә шаһзада Мәхмүт үҙенең ҡолдары һәм хеҙмәтселәре ярҙамында иреккә сығарыла. Мостафа Байраҡтар Мостафа IV-не тәхеттән ҡолата һәм Мәхмүт II-не солтан итеп иғлан итә. Һуңғыһы уны бөйөк вәзир - садр-и-азам тип иғлан итә. === Мәхмүт II идаралығы === Мәхмүт II энергия кимәле һәм реформалар кәрәклеген аңлауы яғынан Сәлим III солтандан ҡалышмаған, Сәлимгә ҡарағанда уҫалыраҡ һәм үс алыусан кеше булған. Күп осраҡта илдең именлегенә ынтылыуға ҡарағанда, сәйәси алдан күреүсәнлеге менән үлсәнгән шәхси теләктәренә таянған. Яңылыҡтар өсөн бер ни тиклем әҙерлек була, аҡса өҫтөндә уйламау һәләте лә Мәхмүткә ярҙам иткәндер. Шуға күрә уның эшмәкәрлеге Сәлим эшмәкәрлегенә ҡарағанда нығыраҡ эҙ ҡалдырған. Үҙенең бөйөк вәзире итеп ул Сәлимгә һәм башҡа сәйәси дошмандарға ҡаршы фетнә күтәреүҙә ҡатнашҡандарҙы туҡмарға ҡушҡан Байраҡтарҙы тәғәйенләгән. Мостафаның ғүмере ваҡытлыса аялып торған. Янычар корпусын үҙгәртеп ҡороуҙы Байраҡтар иң тәүге реформаларҙың береһе итеп билдәләгән, ләкин ул һаҡһыҙлығы арҡаһында, 7000 һалдаты ғына ҡалған ғәскәренең бер өлөшөн хәрби хәрәкәттәр театрына ебәреп, яңылыша. 6000 янычар көтмәгәндә һөжүм итә һәм Мостафа IV-не азат итеү маҡсатында һарайға йүнәлә. Байраҡтар, бәләкәй генә отряды менән һарайға бикләнеп, уларға Мостафаның мәйетен сығарып ташлай, һарайҙың бер өлөшөн шартлата һәм үҙе лә емереклектәр эсендә һәләк була. Бер нисә сәғәттән башында Рәмимз паша торған хөкүмәткә тоғро өс меңлек ғәскәр килеп етә, янычарҙарҙы тар-мар итә һәм уларҙың байтаҡ өлөшөн юҡ итә. Мәхмүт, 1812 йылда Бухарест килешеүе менән тамамланған Рәсәй менән һуғыш бөткәнгә тиклем, реформаларын кисектереп торорға ҡарар итә. Вена конгресы Ғосман империяһының хәленә ҡайһы бер үҙгәрештәр индерә йәки, дөрөҫөрәге, ғәмәлдә булғанды теорияла һәм географик карталарҙа нығыта. Далмация менән Иллирия Австрия составына, Рәсәйгә Бессарабия раҫлана; ете Ионик утрауы инглиз протектораты аҫтында үҙидаралыҡҡа эйә була; инглиз суднолары Дарданелл боғаҙы аша ирекле үтеү хоҡуғына эйә була. Хатта империяның үҙендә ҡалған ерҙәрҙә лә хөкүмәт үҙен ышаныслы тоймаған. 1817 йылда Сербияла ихтилал башлана, ул, 1829 йылда үҙ кенәзе идаралығына эйә Сербияны Адрианополь килешеүе буйынса танығандан һуң ғына, тамамлана. 1820 йылда Али паша Янинский ихтилалы башлана. Үҙ улдарының хыянаты арҡаһында уның ғәскәре еңелә, үҙе әсирлеккә алына һәм язалап үлтерелә; ләкин армияһының байтаҡ өлөшө грек баш күтәреүселәре кадрҙарын барлыҡҡа килтерә. 1821 йылда бойондороҡһоҙлоҡ өсөн һуғышҡа әйләнгән Греция ихтилалы башлана. Рәсәй, Франция һәм Англияның ҡыҫылғанлыҡтан, Төркиә һәм Мысыр флоты һәләк булған Ғосман империяһы өсөн бәхетһеҙ Наварин диңгеҙ алышынан (1827) һуң, ғосмандар Грецияны юғалтҡан. ==== Хәрби юғалтыуҙар ==== Янычарҙарҙан һәм дәрүиштәрҙән ҡотолоу ҙа (1826) төрөктәрҙе сербтар менән һуғышта ла, гректар менән һуғышта ла еңелеүҙән ҡотҡара алмай. Ошо ике һуғыш һәм уларға бәйле 1829 йылда Адрианополь килешеүе менән тамамланған урыҫ-төрөк һуғышы (1828-1829) башлана. Ғосман империяһы бөтә Сербияны тиерлек, Молдавияны, Валахияны, Грецияны, Ҡара диңгеҙҙең көнсығыш ярын юғалта. Унан һуң Ғосман империяһынан Мысыр хедивы (вице-солтаны) Мөхәммәт Али 1831-1833 һәм 1839) айырымлана. Мысырға ҡаршы көрәштә шундай һөжүмдәр кисерә, Ғосман империяһына бөтөнләй юҡҡа сығыу янаған; ләкин уны ике тапҡыр (1833 һәм 1839), батша Николай I Ғосман дәүләтенең тарҡалыуы арҡаһында яңы Европа һуғышы хәүефен һиҙенгәнгәлер, моғайын, Рәсәйҙең көтөлмәгән яҡлауы ҡотҡара. Хәйер, Төркиә яҡлы булыуы Рәсәйгә реаль файҙа килтерә: Гункьяр Скелесси килешеүе буйынса (1833), Ғосман империяһы, Дарданелл боғаҙы аша юлды Англия өсөн ябып, рус судноларына үтеү рөхсәтен бирә. Бер үк ваҡытта француздар ғосмандарҙан элек тә империяға номиналь бәйлелектә генә йөрөгән (1830 йылдан) Алжирҙы тартып алырға булған. ==== Гражданлыҡ реформалары ==== [[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Мәхмүт II]] 1839 йылда яңыртыуын башлай.]] Һуғыштар Мәхмүттең реформаторлыҡ ниәтен туҡтатмай; уның батшалыҡ итеү осоронда армияла шәхси үҙгәртеп ҡороуҙар дауам иткән. Ул шулай уҡ халыҡтың белем кимәлен күтәреү хаҡында хәстәрлек күрә; уның ҡарамағында (1831) француз телендә Ғосман империяһында рәсми характерҙағы тәүге гәзит («Moniteur ottoman») сыға башлай. 1831 йылдың аҙағынан төрөк телендә «Таквим-и векаи» тигән исем аҫтында тәүге рәсми гәзит сыға башлай. Бөйөк Пётр кеүек, бәлки, аңлы рәүештә унан өлгө алып, Мәхмүт халыҡты Европа йолаларына яҡынайтырға ынтылған; үҙе лә Европа костюмын кейгән һәм чиновниктарынан да талап иткән, сәллә кейеүҙе тыйған Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа фейерверклы, европа музыкаһын яңғыратып, европа өлгөһөндә байрамдар ойошторған. Үҙе ниәт иткән гражданлыҡ ҡоролошоноң мөһим реформаларына тиклем йәшәй алмай; уларын вариҫы тормошҡа ашырырға тейеш була. Әммә ул эшләгәндең бәләкәй генә өлөшө лә мосолман халҡының дини тойғоларына ҡаршы килгән. Ул Ҡөрьән рөхсәт итмәгән аҙым яһаған: үҙенең һүрәте төшөрөлгән тәңкә сүкеткән (элекке солтандар ҙа портреттарын эшләткән тигән хәбәрҙәр ҙә ҙур шик тыуҙыра). Уның батшалығы осоронда дәүләттең төрлө тарафтарында, бигерәк тә Константинополдә, мосолмандарҙың дини тойғолары ниеҙендә башланған баш күтәреүҙәр бер туҡтауһыҙ барған; хөкүмәт уларҙы аяуһыҙ баҫтырған: ҡайһы берҙә бер нисә көндә Босфорға 4000-әр мәйет ташланған. Шул уҡ ваҡытта, Мәхмүт үҙенең аяуһыҙ дошмандарын, [[ғөләмә]]ләрҙе һәм [[дәрүиш]]тәрҙе, үлтерергә лә оялмаған. Мәхмүт батшалығы осоронда Истанбулда йыш ҡына махсус ут төртөү арҡаһында тоҡанған янғындар айырыуса күп булған; халыҡ уларҙы солтандың гонаһтары өсөн Алла тарафынан ебәрелгән яза тип аңлатҡан. ==== Хакимлығы йомғаҡтары ==== Янычарҙарҙы юҡ итеү башта Ғосман империяһына зыян килтергән, насар булһа ла, кәрәкле ғәскәрҙән мәхрүм иткән. Бер нисә йыл үткәндән һуң был үҙгәрештең ыңғай яғы ла беленгән: Порта ҡораллы көстәре Европаның регуляр армиялары менән тиңләшкәнлеге 1877—1878 йылдарҙа урыҫ-төрөк һуғышында һәм 1897 йылда Греция менән һуғышта ла асыҡ иҫбатлаған. Грецияны юғалтыу йәки биләмәне ҡыҫҡартыу империя өсөн зыянлыға ҡарағанда отошло булды. Тарихи яҡтан ғосмандар христиандарҙы хәрби хеҙмәткә бер ҡасан да алмаған; ә тотош христиан халҡы йәшәгән өлкәләр (Греция һәм Сербия) төрөк армияһын арттырмаһа ла, шул уҡ ваҡытта унан үтә ныҡ кәрәк булған осраҡта файҙалана алырлыҡ әһәмиәтле хәрби гарнизондарҙы талап иткән. Был бигерәк тә диңгеҙ сиктәре ныҡ һуҙылған булыуы арҡаһында диңгеҙгә ҡарағанда ҡоро ерҙә көслөрәк Ғосман империяһына стратегик отошло түгел Грецияға ҡарата ҡулланырлыҡ. Территорияларын юғалтыу сократила государственные доходы империяның дәүләт килемен ҡыҫҡартты, ләкин Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ғосман империяһының европа дәүләттәре менән сауҙаһы йәнләнә, илдең етештереүсәнлеге ([[икмәк]], [[тәмәке]], [[виноград]], [[рауза майы]] һ. б.) күтәрелә. Шулай итеп, тышҡы еңелеүҙәргә, хатта Низиб янындағы ҡаты алышта Мөхәммәт Али Мысырлы ҙур ғосман армияһын һәм тотош флотын юғалтыуына ҡарамаҫтан, Мәхмүт Абдулмәжиткә көсһөҙләндерелгән түгел, дөрөҫөрәге, көсәйтелгән дәүләт ҡалдырҙы. Был ваҡыттан башлап европа державалары араһында Ғосман дәүләте һаҡланып ҡалыуына ынтылышы барлыҡҡа килгән. [[Босфор]] һәм [[Дарданелл боғаҙы|Дарданелл]]дың әһәмиәте ғәҙәттән тыш арта; европа державалары, уларҙың ҡайһыһылыр Константинополде яулаған осраҡта, был ҡалғандарына төҙәтеп булмаҫлыҡ һөжүм булырын аңлаған, һәм шуның өсөн көсһөҙ Ғосман империяһының һаҡланыуын үҙҙәре өсөн отошло тип һанаған. == Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) == Мәхмүттең вариҫы, улы 16 йәшлек Абдулмәжит, атаһы кеүек энергиялы һәм ныҡлы булыуы менән айырылып тормаһа ла, мәҙәниәтле һәм холҡо буйынса йомшағыраҡ кеше була. Әгәр Рәсәй, Англия, Австрия һәм Пруссия Портаны һаҡлап ҡалыу буйынса союз төҙөмәһә ([[1840]]), Низиб янындағы алышта еңелеүе, Ғосман империяһын тамам бөлдөрөр һәм Мәхмүттең бөтә эшләгәне лә юҡҡа сығыр ине; мысыр вице-короле вариҫлыҡ нигеҙендә Мысырҙы һаҡлап ҡала, ләкин ашығыс рәүештә Сүриәнән китә, әгәр баш тарта ҡалһа, бөтә биләмәләренән дә баш ҡағырға тейеш була тигән трактат ҡабул итәләр. Мөхәммәт Алиҙы хуплаған Франция был союзға ризаһыҙлыҡ менән ҡарай, һәм Тьер хатта һуғышҡа әҙерләнеү эштәрен дә алып барған; әммә [[Луи-Филипп]] был тәүәккәл аҙымды яһаманы. Көстәр тигеҙ булмаһа ла, Мөхәммәт Али ҡаршы торорға әҙер була; ләкин инглиз эскадраһы [[Бейрут]]ты бомбаға тота, мысыр флотын яндыра һәм, марониттар ярҙамына таянып, Сүриәгә 9000 кешенән торған корпус төшөрә һәм мысырлыларҙы бер нисә тапҡыр тар-мар итә. Мөхәммәт Али бирешә; Ғосман империяһы ҡотҡарыла, һәм Хозрев паша, Рәшит паша һәм атаһының башҡа тарафдаштары хуплауы менән, Абдулмәжит реформаларға тотона. === Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат === 1839 йылдың 3 ноябрендә Абдулмәжит Гөлхана хат-и-шәрифе (Гөлхана — «раузалар торлағы», хат-и-шәриф иғлан ителгән майҙан исеме) тип аталған бойороҡ — хөкүмәт барырға ниәтләгән принциптарҙы билдәләүсе дөйөм империя бойороғон иғлан итә: * бөтә подданныйҙарҙы, уларҙың ғүмере, намыҫына һәм мөлкәтенә ҡағылышлы, тулыһынса хәүефһеҙлек менән тәьмин итергә; * һалым бүлеү һәм тәғәйенләүҙең дөрөҫ ысулын раҫларға; * шулай уҡ һалдатҡа алыуҙың да дөрөҫ алымын ҡулланырға. Йән башына һалымды тигеҙләү нигеҙендә бүлеүҙе үҙгәртергә һәм уларҙы йоломға биреү системаһынан баш тартырға, ер һәм диңгеҙ ғәскәрҙәренә сығымдарҙы билдәләргә; хөкөм атҡарыуҙы асыҡ башҡарырға. Дин тотоуҙағы айырымлыҡтарына ҡарамай, солтандың бөтә подданныйҙары ла был ташламалар менән файҙаланырға тейеш. Солтан үҙе лә хат-и-шәрифкә тоғро булырға ант иткән. Вәғәҙәне ысынбарлыҡта тормошҡа ашырыу шарты ғына ҡалған. === Гумайюн === [[Ҡырым һуғышы]]нан һуң, солтан, тәүгеһенең принциптары раҫланған һәм ентекле үҫтерелгән [[гумайюн]] тип аталған яңы хат-и-шәриф ([[1856]]) иғлан итә; дингә мөнәсәбәте һәм милләтенә ҡарамай, бөтә подданныйҙарҙың да социаль тигеҙлеген булдырыуға баҫым яһала. Был хат-и-шәрифтән һуң, мсламдан башҡа дингә күскән өсөн ҡаралған элекке үлем язаһы юҡҡа сығарыла. Әммә был ҡарарҙарҙың күбеһе бары тик ҡағыҙҙа ғына ҡалған. Юғары хөкүмәт өлөшләтә түбәндә торған чиновниктарҙың башбаштаҡлығына, өлөшләтә үҙе хат-и-шәрифтә вәғәҙә ителгән сараларға, мәҫәлән, христиандарҙы төрлө вазифаларға тәғәйенләүгә, күсергә теләмәгән. Бер әҙер хөкүмәт христиандарҙан һалдат алырға маташҡанда, мосолмандарҙың да, христиандарҙың да ризаһыҙлығына килтергән, хөкүмәт офицерҙарға күтәргәндә дини принциптарҙан ([[1847]]) баш тарта алмаған; тиҙҙән был сара бөтөрөлгән. Сүриәлә марониттарҙы күпләп үлтереү ([[1845]] һ. б.) дини төрлөлөккә түҙемле ҡарау Ғосман империяһында һаман да булмағанлығын дәлилләгән. Абдулмәжит батшалыҡ иткән осорҙа юлдар, бик күп күперҙәр төҙөлгән, телеграф линиялары үткәрелгән, почта европалағыса эшләгән. [[1848]] йылғы ваҡиғалар Ғосман империяһында сағылыш тапманы; тик Венгриялағы 1848—1849 йылдарҙағы революция ғосман хөкүмәтенең Дунайҙа үҙҙәренең власын тергеҙергә тырышыу теләген тыуҙырған. Лайош Кошут иптәштәре менән төрөк территорияһында йәшеренеп йәшәгән сағында, Австрия һәм Рәсәй Абдулмәжит солтанға уларҙы биреүен талап итеп мөрәжәғәт иткән. Солтан уларға дин ҡунаҡсыллыҡ бурысын боҙоуҙы тыя, тип яуап биргән. === Ҡырым һуғышы === [[1853]]—[[1856]] йылдарҙа яңы Көнсығыш һуғышы барған һәм 1856 йылда Париж тыныслыҡ килешеүе менән тамамланған. Тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә Париж конгресында Ғосман империяһы вәкиле лә индерелә, һәм шуның менән бергә империя европа концерны ағзаһы ип таныла. Әммә был таныу ысын түгел, ә формаль характерҙа була. Төрөк армияһы, XIX быуаттың беренсе сиреге йәки XVIII быуат аҙағында күҙәтелгән хәрби әҙерлегенә ҡарағанда, үҙенең хәрби мөмкинлектәренең үҫеүен күрһәтте, тимәк, был яҡтан Ғосман империяһының һуғышта ҡатнашыуы әһәмиәтле булды, ысынында иһә, империя был һуғыштан бик аҙ алды; Ҡара диңгеҙҙең төньяҡ яр буйында урыҫ ҡәлғәләрен ҡаҙыуҙың әһәмиәте аҙ ине, ә Рәсәйҙең Ҡара диңгеҙҙә флот тотоу хоҡуғын юғалтыуы оҙаҡҡа бармаған һәм 1871 йылға юҡҡа сығарылған. Артабан, консул юрисдикцияһы һаҡланған, һәм был Европа Ғосман империяһын вәхшиҙәр дәүләте тип һанауын раҫлаған. Һуғыштан һуң, европа державалары империя территорияһында үҙҙәренең ғосмандарҙан бойондороҡһоҙ почта учреждениеларын булдырған. Һуғыш Ғосман империяһының вассал дәүләттәр өҫтөнән власын арттырыу түгел, көсһөҙләндерә генә; дунай кенәзлектәре [[1861]] йылда бер [[Румыния]] дәүләтенә берләшә, Сербияла Төркиә менән дуҫлыҡ мөнәсәбәтендә булған Обреновичтар түңкәрелә һәм Рәсәйҙең дуҫтары Карагеоргиевичтар менән алмаштырыла; бер аҙ һуңғараҡ Европа империяны Сербиянан үҙҙәренең гарнизондарын алырға ҡуша ([[1867]]). Көнсығыш кампания осоронда Ғосман империяһы Англиянан 7 млн фунт стерлинг күләмендә заём ала; 1858, 1860 һәм 1861 йылдарҙа тағы яңы бурыстар өҫтәлә. Шул уҡ ваҡытта хөкүмәт күп һанлы ҡағыҙ аҡса сығара, тиҙҙән аҡса курсы түбәнәйә. Башҡа ваҡиғалар менән бәйле, был [[1861]] йылда сауҙа көрсөгө тыуҙыра, һәм был халыҡтың тормошон ҡыйынлаштыра. == Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) == Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй. Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла. Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән. === Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү === Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған. Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән. Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған<ref>{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}</ref>. 1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була. Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы. === Черногориялағы һуғыш === 1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына. === Криттағы ихтилал === 1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына. Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән. === Дәүләт түңкәрелеше === 1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. <!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --> Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти». 1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла. == [[Абдулхәмит II]] == <!-- Уже в конце царствования Абдул-Азиза началось [[Боснийско-Герцеговинское восстание|восстание в Герцеговине и Боснии]], вызванное крайне тяжёлым положением населения этих областей, частью обязанного отбывать [[барщина|барщину]] на полях крупных землевладельцев-мусульман, частью лично свободного, но совершенно бесправного, угнетаемого непомерными поборами и в то же время постоянно подогреваемого в своей ненависти к туркам близким соседством свободных [[черногорцы|черногорцев]]. Весной [[1875]] г. некоторые общины обратились к султану с просьбой уменьшить налог на баранов и налог, уплачиваемый христианами взамен воинской повинности, и организовать полицию из христиан. Им даже не ответили. Тогда их жители взялись за оружие. Движение быстро охватило всю Герцеговину и распространилось на Боснию; [[Никшич]] был осаждён повстанцами. Из Черногории и Сербии на помощь повстанцам двинулись отряды добровольцев. Движение вызвало большой интерес за границей, особенно в [[Россия|России]] и в [[Австрия|Австрии]]; последняя обратилась к [[Порта|Порте]] с требованием религиозной равноправности, понижения налогов, пересмотра законов о недвижимой собственности и проч. Султан немедленно обещал всё это исполнить (февраль 1876), но повстанцы не соглашались положить оружие, пока не будут выведены османские войска из Герцеговины. Брожение перешло и на Болгарию, где османцы в виде ответа произвели страшную резню (см. [[Болгария]]), вызвавшую негодование во всей Европе (брошюра [[Гладстон, Уильям Эварт|Гладстона]] о зверствах в Болгарии), были поголовно вырезаны целые селения, до грудных детей включительно. Болгарское восстание было потоплено в крови, но герцеговинское и боснийское продолжалось и в 1876 г. и вызвало наконец вмешательство Сербии и Черногории (1876—1877 г; см. [[Сербско-турецкая война (1876—1877)|Сербо-черногорско-турецкая война]]). 6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления. В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.). [[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]] Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался. === 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков. === Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар === Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено. [[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]] В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]]. В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен. Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]<ref>{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}</ref>; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства. 14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела. [[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]] В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок. В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями. В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию. Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции. В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования. --> == XX быуат == <!-- В XX веке на окраинах империи усилились сепаратистские настроения. Османская империя начала постепенно терять свои территории, уступая технологическому превосходству Запада. === Йәш төрөктәр революцияһы === [[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|Демонстрация в районе [[Султанахмет]], Стамбул, 1908 год]] [[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Османская открытка в ознаменование младотурецкой революции]] В начале XX века в [[Османская империя|Османской империи]] появилось политическое движение [[Младотурки|младотурков]], которое было вдохновлено основанной в 1831 году подпольной организацией [[Молодая Италия]]. В 1908 году состоялась [[младотурецкая революция]], ведущую роль в которой сыграло общество «[[Единение и прогресс|Иттихад ве таракки]]» («Единение и прогресс», ''иттихадисты''). Султан [[Абдул-Хамид II]] согласился восстановить конституцию 1876 года и созвать парламент. В 1909 году абсолютная власть монарха была [[Контрпереворот 1909 года|восстановлена мятежниками]], но вскоре они потерпели поражение и парламент избрал новым султаном [[Мехмед V|Мехмеда V]] — брата Абдул-Хамида II. Будущий триумвир [[Энвер-паша|Энвер Исмаил]] принимал активное участие в революции 1908 года и был одним из лидеров «Единения и прогресса». [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] также отличился во время революции и принял участие в подавлении контрпереворота 1909 года. [[Мехмед Талаат-паша|Мехмед Талаат]] был другом Энвера Исмаила и после революции был избран депутатом парламента ''(меджлис-и умуми)'' от [[Эдирне]]. Воспользовавшись сложившейся ситуацией после революции младотурков, в октябре 1908 года [[Австро-Венгрия]] аннексировала [[Босния и Герцеговина|Боснию и Герцеговину]], что в дальнейшем привело к [[Боснийский кризис|Боснийскому кризису]]. В 1911 году началась [[Итало-турецкая война|война между Италией и Османской империей]], которая привела к потере турками [[Триполитания|Триполитании]], [[Киренаика|Киренаики]] и архипелага [[Додеканес]] в Эгейском море. Вслед за этой войной, продемонстрировавшей слабость турецкой армии, последовала война Османской империи с [[Балканский союз|Балканским союзом]]. === Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше === В октябре 1912 года началась [[Первая Балканская война]] между Османской империей и членами [[Балканский союз|Балканского союза]] — [[Третье Болгарское царство|Болгарией]], [[Королевство Сербия|Сербией]], [[Королевство Греция|Грецией]] и [[Королевство Черногория|Черногорией]]. Превосходящие по численности войска Союза добились быстрого успеха над находящимися в невыгодном стратегическом положении турками. [[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|[[Энвер-паша]] принимает иностранных представителей после [[Государственный переворот в Османской империи (1913)|переворота 1913 года.]]]] В январе 1913 года [[Единение и прогресс|иттихадист]] [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], убеждённый в том, что великий визирь [[Мехмед Камиль-паша|Камиль-паша]] и кабинет министров готовы заключить унизительный мир с Балканским союзом, устроил государственный переворот. По требованию Энвера султан [[Мехмед V]] назначил нового великого визиря, которым стал [[Махмуд Шевкет-паша]]. В новом правительстве получили портфели лишь трое умеренных представителей партии «Единение и прогресс». После истечения срока перемирия в феврале 1913 года война на Балканах возобновилась. Не имея возможности помочь своим городам в Европе, Османская империя была вынуждена наблюдать, как они постепенно переходят в руки союзников. В конце марта защитники [[Эдирне]] капитулировали и сдали город болгарам. После поражения, вызвавшего глубокий национальный кризис в стране, великий визирь немедленно объявил о готовности заключить мирный договор. В итоге Османская империя уступила членам Балканского союза 155,4 тыс. м² своей территории с 4 млн населения, потеряв почти все европейские владения. --> === Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы === <!-- Иттихадисты, которые оправдывали государственный переворот 1913 года необходимостью сохранить Эдирне в составе империи, оказались в неудобном положении и свергнутые ими либералы были полны решимости расквитаться с оппонентами. Спустя всего несколько дней после [[Лондонский мирный договор (1913)|подписания мирного договора]] великий визирь Махмуд Шевкет-паша был застрелен боевиками. Члены «Единения и прогресса» умело воспользовались ситуацией и в ходе начавшейся «чистки» устранили либералов с политической арены. В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря. Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране. === Беренсе донъя һуғышы === Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы. 2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]<ref>{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}</ref>. [[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]] Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]]. Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]]. Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года<ref>{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}</ref>. Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию<ref name="петросян">{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}</ref>. --> === Империяның тарҡалыуы === <!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции. [[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]] [[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом. [[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]]. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}} * [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]] * [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи]. {{Библиоинформация}} {{^|12px}} {{Османская империя в темах}} {{История Турции}} [[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]] [[Категория:Ғосман империяһы тарихы]] 73l1xncx695rlrv9zierxm7ffjqjput 1147613 1147609 2022-07-29T19:51:06Z Akkashka 14326 /* Абдулхәмит II */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған. == Империяның барлыҡҡа килеүе == [[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]] Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= "gug_144-145"}} XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған<ref name="gug_144-145" />. XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана<ref name="gug_144-145" />. Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай. Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән. Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә. Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала. [[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]] Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән. 1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән == Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) == * 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу. * 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу. == Бөйөк империя осоро == Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә. Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған. [[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]] Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай. === Косово ҡырындағы алыш === 1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай<ref>{{книга |автор = Чиркович Сима. |заглавие = История сербов |место = М. |издательство = Весь мир |год = 2009 |страницы = 109 |isbn = 978-5-7777-0431-3 }}</ref>. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған. ==== Моратты үлтереү ==== Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан. Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға. === XV быуат башы === Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән. 1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата. Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була. Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола. Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә. [[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]] Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай. Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған. '''Константинополде алыу''' [[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]] Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән. Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған. Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә === Баҫып алыуҙары === Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған. Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән. Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән. 1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына Отрантоны ҡалдырған. Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә. === Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы === Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]] Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй. Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған. Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған. Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан. Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә. Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән. Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән. Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517). Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]] Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған. === Сөләймән I хакимлығы === [[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]] Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған. Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона. [[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]] 1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған. ==== Франция менән союз ==== Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй. 1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән. Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528). ==== Хәрби уңыштары ==== 1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була. 1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә. Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә. === Сәлим II хакимлығы === [[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]] Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай. [[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]] Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне. Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған. === Морат III һәм Меһмет III хакимлығы === Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан. Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән. Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була. == Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) == Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә. Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған. Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй. Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла. === 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === [[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]] 1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған. Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған. Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла. Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән. 1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған. Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт эшмәкәрҙәре тип танылған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан. === Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Илселәр [[Топҡапы]] һарайында]] Янычарҙар ихтилалы һөҙөмтәһендә тәхеткә ултыртылған Мостафаның ағаһы һәм вариҫы Әхмәт III (1703—1730) көтөлмәгән ҡыйыулыҡ һәм үҙаллылыҡ күрһәтә. Ул ғәскәрҙең бик күп офицерҙарын ҡулға алып, ашығыс рәүештә язалап үлтерә лә, үҙе ултыртҡан бөйөк вәзир (саҙр-азам) Әхмәт пашаны вазифаһынан бушата. Яңы бөйөк вәзир Дамадғассан паша дәүләттең төрлө урындарында ихтилалдарҙы тынысландыра, сит ил сауҙагәрҙәрен ҡурсалай, мәктәптәргә нигеҙ һала. Оҙаҡламай ул һәрәмдән сыҡҡан интрига арҡаһында ҡолатыла, һәм вәзирҙәр иҫ киткес тиҙлек менән алмашына башлай; ҡайһы берҙәре власта ике аҙнанан артыҡ ҡала алмай. Ғосман империяһы хатта Төньяҡ һуғышта Рәсәй күргән ауырлыҡтарҙы ла үҙе өсөн отошло файҙаланмай. 1709 йылда ғына ул Полтаванан ҡасҡан Швеция короле Карл XII ҡабул итә һәм уның инаныуҙары йоғонтоһонда Рәсәйгә ҡаршы һуғыш башлай. Был ваҡытҡа ғосмандарҙың хакимлыҡ итеүсе даирәләрендә Рәсәйгә ҡаршы һуғыш түгел, ә уның менән Австрияға ҡаршы союз тураһында хыялланған бер партия бар ине; был партияға башлыҡ итеп вәзир Номан Көпрүлү тәғәйенләнгән була, һәм уның әүәлге ҡолауына Карл XII ҡыҫылышы һуғышҡа сигнал булып хеҙмәт итә. Прутта төрөк һәм татарҙарҙың 200 000—дән ашыу ғәскәре уратып алған Пётр I батшаның хәле бик ҡурҡыныс ине. Петрҙың үлеме ҡотолғоһоҙ була, ләкин бөйөк вәзир Балтажи-Меһмет, батша Пётр I-нең Азов буйынса сағыштырмаса бик аҙ ғына ташламаһына алданып (1711), уны сығара. Һуғыш партияһы Балтажи-Меһметты ҡолата һәм Лемносҡа һөргөнгә ебәрә, ләкин Рәсәй консуллыҡ юлы менән Ғосман империяһынан Карл XII алып сығыуға өлгәшә, бының өсөн уға көс ҡулланырға тура килә. Ғосмандар 1714-1718 йылдарҙа Венеция һәм 1716-1718 йылдарҙа Австрия менән һуғыш алып бара. Пассаровицкий тыныслыҡ килешеүе (1718 йыл) буйынса Ғосман империяһы Мореяны кире ҡайтара, әммә Сербияның күпселек өлөшө, Банат, Валахияның бер өлөшө менән бергә Белградты Австрияға бирә. 1722 йылда, династияны туҡтауы һәм һуңынан Фарсы болаларынан файҙаланып, Европала юғалтҡандары өсөн үҙҙәрен бүләкләргә өмөтләнеп, ғосмандар шиғыйҙарға ҡаршы дини һуғыш башлай. Был һуғышта бер нисә тапҡыр еңелеүе һәм фарсыларҙың Ғосман биләмәһенә баҫып инеүе Константинополдә яңы ихтилалға сәбәпсе була: Әхмәт ҡолатыла, һәм тәхеткә уның ағаһы Мостафа II-нең улы Мәхмүт I ултыра. === Мәхмүт I хакимлығы === Йомшаҡлығы һәм кешелеклелеге менән ғосман солтандары араһында айырылып торған Мәхмүт I (1730—1754) (ул ҡолатылған солтанды һәм уның улдарын үлтермәй һәм ғөмүмән язалау ҡулланмай) дәүерендә Фарсы иленә ҡаршы мәғәнәһеҙ һуғыш дауам иткән. Австрия менән һуғыш Белград тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана (1739), уға ярашлы төрөктәр Белград һәм Орсова менән Сербияны кире ҡайтара. Рәсәй ғосмандарға ҡаршы уңышлы эш итә, әммә австрийҙарҙың сепарат килешеү төҙөүе урыҫтарҙы ла юл ҡуйырға мәжбүр итә; Рәсәй яулағандарынан, нығытмаларҙы йәшереү йөкләмәләрен алып, Азовты ғына һаҡлап ҡала. Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ибраһим Басмажи беренсе төрөк типографияһын ойоштора. Мөфтөй бер ни тиклем икеләнгәндән һуң, мәғрифәтселек мәнфәғәте өсөн был башланғысҡа фатихаһын раҫлап, фәтүә бирә, ә солтан ғәтти-шәриф менән рөхсәт итә. Ҡөрьән һәм башҡа изге китаптарҙы баҫтырыу ғына тыйылған. Типографияның тәүге осоронда унда 15 китап (ғәрәп һәм фарсы һүҙлектәре, Ғосман дәүләте тарихы һәм дөйөм география буйынса бер нисә китап, хәрби сәнғәт, сәйәси экономия һ. б.) баҫыла. Ибраһим Басмажи үлгәндән һуң, типография ябыла, яңыһы [[1784 йыл]]да ғына барлыҡҡа килә. Мәхмүт I йәше еткәс донъянан китә, уны энеһе һәм вариҫы Ғосман III (1754—1757) алмаштыра. Ғосман III-нөң идаралыҡ йылдары тыныс үткән һәм хоҙай биргән ғүмерен йәшәп вафат булған. == Реформаларға ынтылыш (1757—1839) == Ғосман III солтан урынына Әхмәт III-нөң улы Мостафа III (1757-74) тәхет вариҫы була. Ул Ғосман империяһы сәйәсәтен үҙгәртергә һәм уның ҡоралының көсөн ҡайтарырға теләүен белдерә. Ул ярайһы уҡ ҙур реформалар (Суэц муйыны һәм Кесе Азия аша каналдар ҡаҙыу) башҡарырға ниәт итә, асыҡтан-асыҡ ҡоллоҡто күрә алмай һәм байтаҡ әсирҙе иреккә сығара. Элек Ғосман империяһында ғүмерҙә булмаған ике осраҡ дөйөм ризаһыҙлыҡты айырыуса арттыра: Мәккәнән ҡайтҡан хаҡ диндарҙарҙың каруаны талана һәм юҡ ителә, һәм грек милләтле диңгеҙ юлбаҫарҙары төрөк адмирал карабын баҫып ала. Былар барыһы ла дәүләт власының сиктән тыш көсһөҙ булыуын раҫлай. Финанстарҙы көйләү өсөн, Мостафа III үҙенең һарайында экономиянан башлай, ләкин шуның менән бергә тәңкәнең боҙолоуына ла юл ҡуя. Мостафа ҡурсалауында Константинополдә тәүге асыҡ китапхана, бер нисә мәктәп һәм дауахана асыла. 1761 йылда ул Пруссия менән бик теләп килешеү төҙөй, уға ярашлы прус сауҙа караптарына ғосман һыуҙарында иркен йөҙөргә мөмкинлек бирелә; Ғосман империяһындағы прус подданныйҙары үҙ консулдарының юрисдикцияларына буйһона. Рәсәй һәм Австрия Мостафаға Пруссия бирелгән хоҡуҡтарҙы ғәмәлдән сығарғаны өсөн 100 000 дукат тәҡдим итә, әммә һөҙөмтәһе булмай: Мостафа үҙ дәүләтен Европа цивилизацияһы менән яҡынайтырға теләгән. Реформалар ниәттән ары китмәгән, башланмаған да. 1768 йылда солтан 6 йыл дауам иткән һәм 1774 йылда Көсөк-Кайнаржи тыныслыҡ килешеү менән тамамланған 1768-1774 йылдарҙағы Рус-төрөк һуғышын иғлан итергә тейеш була. Тыныслыҡ килешеүе Мостафаның энеһе һәм вариҫы Абдулхәмит I осоронда (1774-1789) төҙөлә. === Абдулхәмит I хакимлығы === Империя бөтә биләмәһендә лә ризаһыҙлыҡ хөкөм һөрә ине. Орлов ҡуҙғытҡан гректар тулҡынланған, әммә, урыҫтар ярҙамһыҙ ҡалдырғанлыҡтан, сағыштырмаса тиҙ һәм еңел тынысландырыла һәм аяуһыҙ язалана. Бағдад Әхмәт-пашаһы үҙен бойондороҡһоҙ тип иғлан итә; Ғәрәп күсмә халыҡтары хуплаған Таһер Галилея һәм Акра шәйехе дәрәжәһен алған; Мөхәммәт Бей Әбү әл-Даһаб хакимлығы аҫтында торған [[Мысыр]] яһаҡ түләргә уйламаған да; Бушатлия Мәхмүт, Скутарий пашаһы идара иткән Төньяҡ Албания ҡаты ихтилал хәлендә; Али, Янинский пашаһы, үҙ аллы батшалыҡ төҙөүгә ныҡ ынтылған. Абдулхәмит I бөтә батшалыҡ итеү дәүерендә был ихтилалдарҙы тынысландырыу менән мәшғүл була, әммә Ғосман хөкүмәтенең ихтилалдарҙы йүгәнләрлек аҡсаһы һәм тәртипле ғәскәре лә булмай. Етмәһә, быға төрөктәргә уңышһыҙлыҡ килтергән Рәсәй һәм Австрия менән яңы һуғыш (1787-1791) ҡушыла. Ул Рәсәй менән Яссы килешеүе (1792) менән тамамлана. Был тыныслыҡ килешеүе буйынса Ҡырым ярымутрауы һәм Буг менән Днестр араһындағы биләмәләр бөтөнләйгә Рәсәйгә бирелә. Шулай уҡ Төркиә Австрия менән Систов килешеүен (1791) төҙөй. Һуңғыһы Ғосман империяһы өсөн сағыштырмаса уңайлы булған, сөнки уның төп дошманы Изге Рим империяһы императоры Иосиф II вафат була, ә Леопольд үҙенең бөтә иғтибарын Францияға йүнәлткән. Австрия һуғышта яулаған биләмәләренең күп өлөшөн ғосмандарға кире ҡайтарған. Тыныслыҡ килешеүе Абдулхәмидтең бер туғанының улы Сәлим III менән төҙөлгән (1789-1807). Территориаль юғалтыуҙарҙан тыш, һуғыш Ғосман дәүләте тормошона тағы бер етди үҙгәреш индерә: ул башланыр алдынан (1785) империя үҙенең дәүләт килемдәре менән гарантияланған беренсе (тәүҙә эске) дәүләт бурысы буйынса килешеү төҙөй. === Сәлим III хакимлығы === Солтан [[Сәлим III]] тәүгеләрҙән булып Ғосман империяһының тәрән көрсөктә икәнен аңлай һәм илдең хәрби һәм дәүләт ойошмаһын реформалаштырыуға тотона. Хөкүмәт көслө саралар менән Эгей диңгеҙен пираттарҙан таҙарта; ул сауҙа һәм халыҡ мәғарифын ҡурсалай. Уның төп иғтибары армияға йүнәлтелә. Янычарҙар һуғышта үҙҙәренең файҙаһыҙ булғанын, шул уҡ ваҡытта илде тыныслыҡ осоронда илде анархия хәлендә тотоуын иҫбатлай. Янычар формированиеларын солтан Европа өлгөһөндәге армия менән алмаштырырға ниәтләнгән ләкин шул арала ғына иҫке системаны алмаштырып булмаясағы билдәле булғанлыҡтан, реформаторҙар традицион формированиеларҙың торошон яҡшыртыуға айырым иғтибар бүлгән. Башҡа реформаларҙа солтан артиллерия һәм флоттың һуғышҡа һәләтлеген көсәйтеү буйынса саралар була. Хөкүмәт тактика һәм фортификация буйынса иң яҡшы сит ил әҫәрҙәрен ғосман теленә тәржемә итеүҙе хәстәрләй; француз офицерҙарын артиллерия һәм диңгеҙ училищеларында уҡытыусы урындарына саҡыра; тәүгеһендә хәрби фәндәр буйынса сит ил әҫәрҙәре китапханаһын аса. Туп ҡойоу оҫтаханалары яҡшыртыла; яңы өлгөләге хәрби судноларға Францияла заказ бирелә. Былар барыһы ла яҡынса саралар ине. [[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|Солтан [[Сәлим III]]]] Солтан армияның эске ҡоролошон үҙгәртеп ҡороуға күсергә теләгән; армияла яңы форма һәм ҡәтғиерәк тәртип индерә башлаған; яңылыҡ янычарҙарға ҡағылмаған. Шул арала Порта алдына ике етди һынау килеп баҫа: беренсенән, хөкүмәт биргән бойороҡтарҙы кире ҡағыусы видин пашаһы Пасван-Оғлу ихтилалы (1797), икенсенән - Наполеон I-нең Мысыр экспедицияһы. Көсөк-Хөсәйен Пасван-Оғлуға ҡаршы хәрәкәт итә һәм уның менән асыҡ һөҙөмтәһе булмаған ысын һуғыш алып бара. Хөкүмәт, ниһайәт, фетнәсе наместник менән һөйләшеүҙәргә тотона һәм уның тулыһынса тиерлек бойондороҡһоҙлоҡ нигеҙендә Видин пашалығы менән идара итеүгә ғүмерлек хоҡуҡтарын таный. 1798 йылда Франция генерал Бонапарт етәкселегендә Мысырға, артабан Сүриәгә һөжүм итә башлай. Бөйөк Британия Абукир янындағы һуғышта (1798) француз флотын юҡ итеп, Ғосман империяһын яҡлай. Экспедиция ғосмандар өсөн етди һөҙөмтәгә эйә булмай. Формаль яҡтан, Мысыр - Ғосман империяһы, ысынында иһә мәмлүктәр ҡулында ҡала. Француздарға ҡаршы һуғыш бөтөүгә (1801), Белградта армияла барған реформаларға риза булмаған янычарҙар ихтилалы башлана. Сербияла янычарҙар яғынан ҡыҫырыҡлауҙарҙан тамам йонсоу Карагеоргий етәкселегендәге халыҡ хәрәкәте (1804) башланыуға сәбәпсе була. Хөкүмәт тәүҙә хәрәкәтте яҡлап сыға, ләкин тиҙҙән ул ысын халыҡ ихтилалы формаһына әүерелә һәм Ғосман империяһына һуғыш хәрәкәттәрен башларға тура килә (ҡара: Иванковац эргәһендәге һуғыш). Рәсәй башлаған урыҫ-төрөк һуғышы (1806-1812) хәлде ҡатмарлаштыра. Бөйөк вәзир һәм башҡа юғары чиновниктар, хәрбиҙәр һуғыш хәрәкәттәре театрында булғанлыҡтан, реформаларға тотоноу артҡы планға ҡалдырыла. ==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ==== Истанбулда ҡаймаҡам (бөйөк вәзир ярҙамсыһы) һәм министр урынбаҫарҙары ғына ҡалған була. Шәйех-үл-ислам был мәл менән файҙаланып, солтанға ҡаршы фетнә ҡорорға була. Заговорҙа солтандың янычарҙарҙы регуляр армия полктарына бүлеп таратырға ниәтләүе тураһында имеш-мимештәргә ышанған имләмдәр һәм янычарҙар башлай. Заговорға ҡаймаҡам да ҡушыла. Билдәләнгән көндө янычар отряды көтмәгәндә баш ҡалалағы даими ғәскәрҙең гарнизонына һөжүм итә һәм һуйыш ойоштора. Янычарҙарҙың икенсе өлөшө Сәлимдең һарайын уратып алған һәм унан күрә алмаған кешеләрен язаға тарттырыуҙы талап иткән. Сәлим был талапты тормошҡа ашырыуға ҡыйыу ҡаршы тора. Ул ҡулға алына һәм һаҡ аҫтына ултыртыла. Солтан итеп Абдулхәмиттең улы, Мостафа IV (1807-1808) иғлан ителә. Ҡалала һуйыш ике көн дауам итә. Көсһөҙ Мостафа исеменән Шәйех-үл-ислам һәм ҡаймаҡам идара иткән. Әммә Сәлим яҡлылар ҙа ҡалған була. Ҡабаҡсы Мостафа түңкәрелеше ваҡытында Әлимдәр Мостафа паша Байраҡтар (Болгар ҡалаһы Рущук пашаһы) һәм уның яҡлылар солтан Сәлим III-нө тәхеткә ҡайтарыу тураһында һөйләшеүҙәр башлай. Ниһайәт, 16 меңлек армия менән Мостафа Байраҡтар Истанбулға юллана. Башта ул Хажи Али Ағаны алдан ебәрә, һәм (1808 йылдың 19 июлендә) Ҡабаҡсы Мостафа үлтерелә. Мостафа Байраҡтар армияһы менән, байтаҡ фетнәселәрҙе тар-мар итеп, Юғары Портаға килеп етә. Солтан Мостафа IV, Мостафа тәхеткә Сәлим III солтанды улының ҡайтарырға теләүен белгәс, Сәлимде һәм шаһзаданың энеһе Мәхмүтте үлтерергә бойора. Солтан шунда уҡ үлтерелә, ә шаһзада Мәхмүт үҙенең ҡолдары һәм хеҙмәтселәре ярҙамында иреккә сығарыла. Мостафа Байраҡтар Мостафа IV-не тәхеттән ҡолата һәм Мәхмүт II-не солтан итеп иғлан итә. Һуңғыһы уны бөйөк вәзир - садр-и-азам тип иғлан итә. === Мәхмүт II идаралығы === Мәхмүт II энергия кимәле һәм реформалар кәрәклеген аңлауы яғынан Сәлим III солтандан ҡалышмаған, Сәлимгә ҡарағанда уҫалыраҡ һәм үс алыусан кеше булған. Күп осраҡта илдең именлегенә ынтылыуға ҡарағанда, сәйәси алдан күреүсәнлеге менән үлсәнгән шәхси теләктәренә таянған. Яңылыҡтар өсөн бер ни тиклем әҙерлек була, аҡса өҫтөндә уйламау һәләте лә Мәхмүткә ярҙам иткәндер. Шуға күрә уның эшмәкәрлеге Сәлим эшмәкәрлегенә ҡарағанда нығыраҡ эҙ ҡалдырған. Үҙенең бөйөк вәзире итеп ул Сәлимгә һәм башҡа сәйәси дошмандарға ҡаршы фетнә күтәреүҙә ҡатнашҡандарҙы туҡмарға ҡушҡан Байраҡтарҙы тәғәйенләгән. Мостафаның ғүмере ваҡытлыса аялып торған. Янычар корпусын үҙгәртеп ҡороуҙы Байраҡтар иң тәүге реформаларҙың береһе итеп билдәләгән, ләкин ул һаҡһыҙлығы арҡаһында, 7000 һалдаты ғына ҡалған ғәскәренең бер өлөшөн хәрби хәрәкәттәр театрына ебәреп, яңылыша. 6000 янычар көтмәгәндә һөжүм итә һәм Мостафа IV-не азат итеү маҡсатында һарайға йүнәлә. Байраҡтар, бәләкәй генә отряды менән һарайға бикләнеп, уларға Мостафаның мәйетен сығарып ташлай, һарайҙың бер өлөшөн шартлата һәм үҙе лә емереклектәр эсендә һәләк була. Бер нисә сәғәттән башында Рәмимз паша торған хөкүмәткә тоғро өс меңлек ғәскәр килеп етә, янычарҙарҙы тар-мар итә һәм уларҙың байтаҡ өлөшөн юҡ итә. Мәхмүт, 1812 йылда Бухарест килешеүе менән тамамланған Рәсәй менән һуғыш бөткәнгә тиклем, реформаларын кисектереп торорға ҡарар итә. Вена конгресы Ғосман империяһының хәленә ҡайһы бер үҙгәрештәр индерә йәки, дөрөҫөрәге, ғәмәлдә булғанды теорияла һәм географик карталарҙа нығыта. Далмация менән Иллирия Австрия составына, Рәсәйгә Бессарабия раҫлана; ете Ионик утрауы инглиз протектораты аҫтында үҙидаралыҡҡа эйә була; инглиз суднолары Дарданелл боғаҙы аша ирекле үтеү хоҡуғына эйә була. Хатта империяның үҙендә ҡалған ерҙәрҙә лә хөкүмәт үҙен ышаныслы тоймаған. 1817 йылда Сербияла ихтилал башлана, ул, 1829 йылда үҙ кенәзе идаралығына эйә Сербияны Адрианополь килешеүе буйынса танығандан һуң ғына, тамамлана. 1820 йылда Али паша Янинский ихтилалы башлана. Үҙ улдарының хыянаты арҡаһында уның ғәскәре еңелә, үҙе әсирлеккә алына һәм язалап үлтерелә; ләкин армияһының байтаҡ өлөшө грек баш күтәреүселәре кадрҙарын барлыҡҡа килтерә. 1821 йылда бойондороҡһоҙлоҡ өсөн һуғышҡа әйләнгән Греция ихтилалы башлана. Рәсәй, Франция һәм Англияның ҡыҫылғанлыҡтан, Төркиә һәм Мысыр флоты һәләк булған Ғосман империяһы өсөн бәхетһеҙ Наварин диңгеҙ алышынан (1827) һуң, ғосмандар Грецияны юғалтҡан. ==== Хәрби юғалтыуҙар ==== Янычарҙарҙан һәм дәрүиштәрҙән ҡотолоу ҙа (1826) төрөктәрҙе сербтар менән һуғышта ла, гректар менән һуғышта ла еңелеүҙән ҡотҡара алмай. Ошо ике һуғыш һәм уларға бәйле 1829 йылда Адрианополь килешеүе менән тамамланған урыҫ-төрөк һуғышы (1828-1829) башлана. Ғосман империяһы бөтә Сербияны тиерлек, Молдавияны, Валахияны, Грецияны, Ҡара диңгеҙҙең көнсығыш ярын юғалта. Унан һуң Ғосман империяһынан Мысыр хедивы (вице-солтаны) Мөхәммәт Али 1831-1833 һәм 1839) айырымлана. Мысырға ҡаршы көрәштә шундай һөжүмдәр кисерә, Ғосман империяһына бөтөнләй юҡҡа сығыу янаған; ләкин уны ике тапҡыр (1833 һәм 1839), батша Николай I Ғосман дәүләтенең тарҡалыуы арҡаһында яңы Европа һуғышы хәүефен һиҙенгәнгәлер, моғайын, Рәсәйҙең көтөлмәгән яҡлауы ҡотҡара. Хәйер, Төркиә яҡлы булыуы Рәсәйгә реаль файҙа килтерә: Гункьяр Скелесси килешеүе буйынса (1833), Ғосман империяһы, Дарданелл боғаҙы аша юлды Англия өсөн ябып, рус судноларына үтеү рөхсәтен бирә. Бер үк ваҡытта француздар ғосмандарҙан элек тә империяға номиналь бәйлелектә генә йөрөгән (1830 йылдан) Алжирҙы тартып алырға булған. ==== Гражданлыҡ реформалары ==== [[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Мәхмүт II]] 1839 йылда яңыртыуын башлай.]] Һуғыштар Мәхмүттең реформаторлыҡ ниәтен туҡтатмай; уның батшалыҡ итеү осоронда армияла шәхси үҙгәртеп ҡороуҙар дауам иткән. Ул шулай уҡ халыҡтың белем кимәлен күтәреү хаҡында хәстәрлек күрә; уның ҡарамағында (1831) француз телендә Ғосман империяһында рәсми характерҙағы тәүге гәзит («Moniteur ottoman») сыға башлай. 1831 йылдың аҙағынан төрөк телендә «Таквим-и векаи» тигән исем аҫтында тәүге рәсми гәзит сыға башлай. Бөйөк Пётр кеүек, бәлки, аңлы рәүештә унан өлгө алып, Мәхмүт халыҡты Европа йолаларына яҡынайтырға ынтылған; үҙе лә Европа костюмын кейгән һәм чиновниктарынан да талап иткән, сәллә кейеүҙе тыйған Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа фейерверклы, европа музыкаһын яңғыратып, европа өлгөһөндә байрамдар ойошторған. Үҙе ниәт иткән гражданлыҡ ҡоролошоноң мөһим реформаларына тиклем йәшәй алмай; уларын вариҫы тормошҡа ашырырға тейеш була. Әммә ул эшләгәндең бәләкәй генә өлөшө лә мосолман халҡының дини тойғоларына ҡаршы килгән. Ул Ҡөрьән рөхсәт итмәгән аҙым яһаған: үҙенең һүрәте төшөрөлгән тәңкә сүкеткән (элекке солтандар ҙа портреттарын эшләткән тигән хәбәрҙәр ҙә ҙур шик тыуҙыра). Уның батшалығы осоронда дәүләттең төрлө тарафтарында, бигерәк тә Константинополдә, мосолмандарҙың дини тойғолары ниеҙендә башланған баш күтәреүҙәр бер туҡтауһыҙ барған; хөкүмәт уларҙы аяуһыҙ баҫтырған: ҡайһы берҙә бер нисә көндә Босфорға 4000-әр мәйет ташланған. Шул уҡ ваҡытта, Мәхмүт үҙенең аяуһыҙ дошмандарын, [[ғөләмә]]ләрҙе һәм [[дәрүиш]]тәрҙе, үлтерергә лә оялмаған. Мәхмүт батшалығы осоронда Истанбулда йыш ҡына махсус ут төртөү арҡаһында тоҡанған янғындар айырыуса күп булған; халыҡ уларҙы солтандың гонаһтары өсөн Алла тарафынан ебәрелгән яза тип аңлатҡан. ==== Хакимлығы йомғаҡтары ==== Янычарҙарҙы юҡ итеү башта Ғосман империяһына зыян килтергән, насар булһа ла, кәрәкле ғәскәрҙән мәхрүм иткән. Бер нисә йыл үткәндән һуң был үҙгәрештең ыңғай яғы ла беленгән: Порта ҡораллы көстәре Европаның регуляр армиялары менән тиңләшкәнлеге 1877—1878 йылдарҙа урыҫ-төрөк һуғышында һәм 1897 йылда Греция менән һуғышта ла асыҡ иҫбатлаған. Грецияны юғалтыу йәки биләмәне ҡыҫҡартыу империя өсөн зыянлыға ҡарағанда отошло булды. Тарихи яҡтан ғосмандар христиандарҙы хәрби хеҙмәткә бер ҡасан да алмаған; ә тотош христиан халҡы йәшәгән өлкәләр (Греция һәм Сербия) төрөк армияһын арттырмаһа ла, шул уҡ ваҡытта унан үтә ныҡ кәрәк булған осраҡта файҙалана алырлыҡ әһәмиәтле хәрби гарнизондарҙы талап иткән. Был бигерәк тә диңгеҙ сиктәре ныҡ һуҙылған булыуы арҡаһында диңгеҙгә ҡарағанда ҡоро ерҙә көслөрәк Ғосман империяһына стратегик отошло түгел Грецияға ҡарата ҡулланырлыҡ. Территорияларын юғалтыу сократила государственные доходы империяның дәүләт килемен ҡыҫҡартты, ләкин Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ғосман империяһының европа дәүләттәре менән сауҙаһы йәнләнә, илдең етештереүсәнлеге ([[икмәк]], [[тәмәке]], [[виноград]], [[рауза майы]] һ. б.) күтәрелә. Шулай итеп, тышҡы еңелеүҙәргә, хатта Низиб янындағы ҡаты алышта Мөхәммәт Али Мысырлы ҙур ғосман армияһын һәм тотош флотын юғалтыуына ҡарамаҫтан, Мәхмүт Абдулмәжиткә көсһөҙләндерелгән түгел, дөрөҫөрәге, көсәйтелгән дәүләт ҡалдырҙы. Был ваҡыттан башлап европа державалары араһында Ғосман дәүләте һаҡланып ҡалыуына ынтылышы барлыҡҡа килгән. [[Босфор]] һәм [[Дарданелл боғаҙы|Дарданелл]]дың әһәмиәте ғәҙәттән тыш арта; европа державалары, уларҙың ҡайһыһылыр Константинополде яулаған осраҡта, был ҡалғандарына төҙәтеп булмаҫлыҡ һөжүм булырын аңлаған, һәм шуның өсөн көсһөҙ Ғосман империяһының һаҡланыуын үҙҙәре өсөн отошло тип һанаған. == Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) == Мәхмүттең вариҫы, улы 16 йәшлек Абдулмәжит, атаһы кеүек энергиялы һәм ныҡлы булыуы менән айырылып тормаһа ла, мәҙәниәтле һәм холҡо буйынса йомшағыраҡ кеше була. Әгәр Рәсәй, Англия, Австрия һәм Пруссия Портаны һаҡлап ҡалыу буйынса союз төҙөмәһә ([[1840]]), Низиб янындағы алышта еңелеүе, Ғосман империяһын тамам бөлдөрөр һәм Мәхмүттең бөтә эшләгәне лә юҡҡа сығыр ине; мысыр вице-короле вариҫлыҡ нигеҙендә Мысырҙы һаҡлап ҡала, ләкин ашығыс рәүештә Сүриәнән китә, әгәр баш тарта ҡалһа, бөтә биләмәләренән дә баш ҡағырға тейеш була тигән трактат ҡабул итәләр. Мөхәммәт Алиҙы хуплаған Франция был союзға ризаһыҙлыҡ менән ҡарай, һәм Тьер хатта һуғышҡа әҙерләнеү эштәрен дә алып барған; әммә [[Луи-Филипп]] был тәүәккәл аҙымды яһаманы. Көстәр тигеҙ булмаһа ла, Мөхәммәт Али ҡаршы торорға әҙер була; ләкин инглиз эскадраһы [[Бейрут]]ты бомбаға тота, мысыр флотын яндыра һәм, марониттар ярҙамына таянып, Сүриәгә 9000 кешенән торған корпус төшөрә һәм мысырлыларҙы бер нисә тапҡыр тар-мар итә. Мөхәммәт Али бирешә; Ғосман империяһы ҡотҡарыла, һәм Хозрев паша, Рәшит паша һәм атаһының башҡа тарафдаштары хуплауы менән, Абдулмәжит реформаларға тотона. === Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат === 1839 йылдың 3 ноябрендә Абдулмәжит Гөлхана хат-и-шәрифе (Гөлхана — «раузалар торлағы», хат-и-шәриф иғлан ителгән майҙан исеме) тип аталған бойороҡ — хөкүмәт барырға ниәтләгән принциптарҙы билдәләүсе дөйөм империя бойороғон иғлан итә: * бөтә подданныйҙарҙы, уларҙың ғүмере, намыҫына һәм мөлкәтенә ҡағылышлы, тулыһынса хәүефһеҙлек менән тәьмин итергә; * һалым бүлеү һәм тәғәйенләүҙең дөрөҫ ысулын раҫларға; * шулай уҡ һалдатҡа алыуҙың да дөрөҫ алымын ҡулланырға. Йән башына һалымды тигеҙләү нигеҙендә бүлеүҙе үҙгәртергә һәм уларҙы йоломға биреү системаһынан баш тартырға, ер һәм диңгеҙ ғәскәрҙәренә сығымдарҙы билдәләргә; хөкөм атҡарыуҙы асыҡ башҡарырға. Дин тотоуҙағы айырымлыҡтарына ҡарамай, солтандың бөтә подданныйҙары ла был ташламалар менән файҙаланырға тейеш. Солтан үҙе лә хат-и-шәрифкә тоғро булырға ант иткән. Вәғәҙәне ысынбарлыҡта тормошҡа ашырыу шарты ғына ҡалған. === Гумайюн === [[Ҡырым һуғышы]]нан һуң, солтан, тәүгеһенең принциптары раҫланған һәм ентекле үҫтерелгән [[гумайюн]] тип аталған яңы хат-и-шәриф ([[1856]]) иғлан итә; дингә мөнәсәбәте һәм милләтенә ҡарамай, бөтә подданныйҙарҙың да социаль тигеҙлеген булдырыуға баҫым яһала. Был хат-и-шәрифтән һуң, мсламдан башҡа дингә күскән өсөн ҡаралған элекке үлем язаһы юҡҡа сығарыла. Әммә был ҡарарҙарҙың күбеһе бары тик ҡағыҙҙа ғына ҡалған. Юғары хөкүмәт өлөшләтә түбәндә торған чиновниктарҙың башбаштаҡлығына, өлөшләтә үҙе хат-и-шәрифтә вәғәҙә ителгән сараларға, мәҫәлән, христиандарҙы төрлө вазифаларға тәғәйенләүгә, күсергә теләмәгән. Бер әҙер хөкүмәт христиандарҙан һалдат алырға маташҡанда, мосолмандарҙың да, христиандарҙың да ризаһыҙлығына килтергән, хөкүмәт офицерҙарға күтәргәндә дини принциптарҙан ([[1847]]) баш тарта алмаған; тиҙҙән был сара бөтөрөлгән. Сүриәлә марониттарҙы күпләп үлтереү ([[1845]] һ. б.) дини төрлөлөккә түҙемле ҡарау Ғосман империяһында һаман да булмағанлығын дәлилләгән. Абдулмәжит батшалыҡ иткән осорҙа юлдар, бик күп күперҙәр төҙөлгән, телеграф линиялары үткәрелгән, почта европалағыса эшләгән. [[1848]] йылғы ваҡиғалар Ғосман империяһында сағылыш тапманы; тик Венгриялағы 1848—1849 йылдарҙағы революция ғосман хөкүмәтенең Дунайҙа үҙҙәренең власын тергеҙергә тырышыу теләген тыуҙырған. Лайош Кошут иптәштәре менән төрөк территорияһында йәшеренеп йәшәгән сағында, Австрия һәм Рәсәй Абдулмәжит солтанға уларҙы биреүен талап итеп мөрәжәғәт иткән. Солтан уларға дин ҡунаҡсыллыҡ бурысын боҙоуҙы тыя, тип яуап биргән. === Ҡырым һуғышы === [[1853]]—[[1856]] йылдарҙа яңы Көнсығыш һуғышы барған һәм 1856 йылда Париж тыныслыҡ килешеүе менән тамамланған. Тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә Париж конгресында Ғосман империяһы вәкиле лә индерелә, һәм шуның менән бергә империя европа концерны ағзаһы ип таныла. Әммә был таныу ысын түгел, ә формаль характерҙа була. Төрөк армияһы, XIX быуаттың беренсе сиреге йәки XVIII быуат аҙағында күҙәтелгән хәрби әҙерлегенә ҡарағанда, үҙенең хәрби мөмкинлектәренең үҫеүен күрһәтте, тимәк, был яҡтан Ғосман империяһының һуғышта ҡатнашыуы әһәмиәтле булды, ысынында иһә, империя был һуғыштан бик аҙ алды; Ҡара диңгеҙҙең төньяҡ яр буйында урыҫ ҡәлғәләрен ҡаҙыуҙың әһәмиәте аҙ ине, ә Рәсәйҙең Ҡара диңгеҙҙә флот тотоу хоҡуғын юғалтыуы оҙаҡҡа бармаған һәм 1871 йылға юҡҡа сығарылған. Артабан, консул юрисдикцияһы һаҡланған, һәм был Европа Ғосман империяһын вәхшиҙәр дәүләте тип һанауын раҫлаған. Һуғыштан һуң, европа державалары империя территорияһында үҙҙәренең ғосмандарҙан бойондороҡһоҙ почта учреждениеларын булдырған. Һуғыш Ғосман империяһының вассал дәүләттәр өҫтөнән власын арттырыу түгел, көсһөҙләндерә генә; дунай кенәзлектәре [[1861]] йылда бер [[Румыния]] дәүләтенә берләшә, Сербияла Төркиә менән дуҫлыҡ мөнәсәбәтендә булған Обреновичтар түңкәрелә һәм Рәсәйҙең дуҫтары Карагеоргиевичтар менән алмаштырыла; бер аҙ һуңғараҡ Европа империяны Сербиянан үҙҙәренең гарнизондарын алырға ҡуша ([[1867]]). Көнсығыш кампания осоронда Ғосман империяһы Англиянан 7 млн фунт стерлинг күләмендә заём ала; 1858, 1860 һәм 1861 йылдарҙа тағы яңы бурыстар өҫтәлә. Шул уҡ ваҡытта хөкүмәт күп һанлы ҡағыҙ аҡса сығара, тиҙҙән аҡса курсы түбәнәйә. Башҡа ваҡиғалар менән бәйле, был [[1861]] йылда сауҙа көрсөгө тыуҙыра, һәм был халыҡтың тормошон ҡыйынлаштыра. == Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) == Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй. Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла. Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән. === Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү === Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған. Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән. Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған<ref>{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}</ref>. 1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була. Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы. === Черногориялағы һуғыш === 1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына. === Криттағы ихтилал === 1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына. Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән. === Дәүләт түңкәрелеше === 1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. <!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --> Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти». 1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла. == Абдулхәмит II == Абдулғәзиздең хакимлығы аҙағында уҡ шәхсән ирекле, ләкин бөтөнләй хоҡуҡһыҙ һәм күтәргеһеҙ талау менән иҙелгән, эре ер биләүсе мосолмандарҙың баҫыуҙарында барщина хеҙмәтен башҡарыу менән бәйле сиктән тыш ауыр хәленә сыҙамлығы бөткән һәм төрөктәрҙе күрә алмауын тағы ла көсәйткән күрше Черногория кешеләренең азат йәшәүенә күҙе ҡыҙған Босния һәм Герцеговина халҡының ихтилалы башлана. [[1875]] йылдың яҙында ҡайһы бер общиналар солтанға тәкәләргә һалымды һәм христиандарҙан хәрби бурысҡа алмашҡа түләәнгән һалымды кәметеү үтенесе менән һәм христиандарҙан полиция ойоштороу тәҡдиме менән мөрәжәғәт итәләр. Уларҙың үтенесенә хатта яуап та бирмәйҙәр. Шул ваҡытта халыҡ ҡулына ҡорал алған. Хәрәкәәт тиҙ арала Герцеговинала һәм яйлап Боснияла тарала; Баш күтәреүселәр Никшичты ҡамауға алған. Черногориянан һәм Сербиянан баш күтәреүселәргә ярҙамға үҙ ирке менән ҡушылыусылар отряды ҡуҙғала. Был көрәш сит илдәрҙә, бигерәк тә [[Рәсәй империяһы|Рәсәй]]ҙә һәм [[Австрия]]ла ҙур ҡыҙыҡһыныу тыуҙыра; Австрия, дини ҡараштар буйынса тигеҙлекте, һалымдарҙы кәметеүҙе, күсемһеҙ милек тураһындағы закондарҙы яңынан ҡарауҙарын һ. б. талап итеп, [[Порта]]ға мөрәжәғәт итә. Солтан шунда уҡ бөтәһен дә үтәргә вәғәҙә бирә (февраль 1876), ләкин баш күтәреүселәр, Герцеговинанан ғосман ғәскәрҙәре сығарылмайса тороп, ҡорал һалмаясаҡтарын белдерә. Ризаһыҙлыҡ, бөтә Европала нәфрәт тыуҙырған ғосмандарҙың бик күп болғарҙың ғүмерен өҙгән ҡурҡыныс һуйышынан (Уильям Эварт Гладстондың Болгариялағы йыртҡыслыҡтар тураһында брошюраһы — ауылы-ауылы менән, имсәк балаларға тиклем һуйып сыҡҡандар) һуң, Болгарияға ла күскән. Болгар ихтилалы ҡанға батырыла, әммә герцеговина һәм босния ихтилалы 1876 йылда ла дауам иткән һәм ахырҙа Сербя һәм Черногорияның ҡыҫылыуына алып килгән (1876—1877 йй. ҡара: Серб-черногор-төрөк һуғышы). <!-- 6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления. В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.). [[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]] Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался. === 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков. === Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар === Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено. [[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]] В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]]. В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен. Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]<ref>{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}</ref>; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства. 14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела. [[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]] В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок. В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями. В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию. Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции. В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования. --> == XX быуат == <!-- В XX веке на окраинах империи усилились сепаратистские настроения. Османская империя начала постепенно терять свои территории, уступая технологическому превосходству Запада. === Йәш төрөктәр революцияһы === [[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|Демонстрация в районе [[Султанахмет]], Стамбул, 1908 год]] [[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Османская открытка в ознаменование младотурецкой революции]] В начале XX века в [[Османская империя|Османской империи]] появилось политическое движение [[Младотурки|младотурков]], которое было вдохновлено основанной в 1831 году подпольной организацией [[Молодая Италия]]. В 1908 году состоялась [[младотурецкая революция]], ведущую роль в которой сыграло общество «[[Единение и прогресс|Иттихад ве таракки]]» («Единение и прогресс», ''иттихадисты''). Султан [[Абдул-Хамид II]] согласился восстановить конституцию 1876 года и созвать парламент. В 1909 году абсолютная власть монарха была [[Контрпереворот 1909 года|восстановлена мятежниками]], но вскоре они потерпели поражение и парламент избрал новым султаном [[Мехмед V|Мехмеда V]] — брата Абдул-Хамида II. Будущий триумвир [[Энвер-паша|Энвер Исмаил]] принимал активное участие в революции 1908 года и был одним из лидеров «Единения и прогресса». [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] также отличился во время революции и принял участие в подавлении контрпереворота 1909 года. [[Мехмед Талаат-паша|Мехмед Талаат]] был другом Энвера Исмаила и после революции был избран депутатом парламента ''(меджлис-и умуми)'' от [[Эдирне]]. Воспользовавшись сложившейся ситуацией после революции младотурков, в октябре 1908 года [[Австро-Венгрия]] аннексировала [[Босния и Герцеговина|Боснию и Герцеговину]], что в дальнейшем привело к [[Боснийский кризис|Боснийскому кризису]]. В 1911 году началась [[Итало-турецкая война|война между Италией и Османской империей]], которая привела к потере турками [[Триполитания|Триполитании]], [[Киренаика|Киренаики]] и архипелага [[Додеканес]] в Эгейском море. Вслед за этой войной, продемонстрировавшей слабость турецкой армии, последовала война Османской империи с [[Балканский союз|Балканским союзом]]. === Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше === В октябре 1912 года началась [[Первая Балканская война]] между Османской империей и членами [[Балканский союз|Балканского союза]] — [[Третье Болгарское царство|Болгарией]], [[Королевство Сербия|Сербией]], [[Королевство Греция|Грецией]] и [[Королевство Черногория|Черногорией]]. Превосходящие по численности войска Союза добились быстрого успеха над находящимися в невыгодном стратегическом положении турками. [[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|[[Энвер-паша]] принимает иностранных представителей после [[Государственный переворот в Османской империи (1913)|переворота 1913 года.]]]] В январе 1913 года [[Единение и прогресс|иттихадист]] [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], убеждённый в том, что великий визирь [[Мехмед Камиль-паша|Камиль-паша]] и кабинет министров готовы заключить унизительный мир с Балканским союзом, устроил государственный переворот. По требованию Энвера султан [[Мехмед V]] назначил нового великого визиря, которым стал [[Махмуд Шевкет-паша]]. В новом правительстве получили портфели лишь трое умеренных представителей партии «Единение и прогресс». После истечения срока перемирия в феврале 1913 года война на Балканах возобновилась. Не имея возможности помочь своим городам в Европе, Османская империя была вынуждена наблюдать, как они постепенно переходят в руки союзников. В конце марта защитники [[Эдирне]] капитулировали и сдали город болгарам. После поражения, вызвавшего глубокий национальный кризис в стране, великий визирь немедленно объявил о готовности заключить мирный договор. В итоге Османская империя уступила членам Балканского союза 155,4 тыс. м² своей территории с 4 млн населения, потеряв почти все европейские владения. --> === Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы === <!-- Иттихадисты, которые оправдывали государственный переворот 1913 года необходимостью сохранить Эдирне в составе империи, оказались в неудобном положении и свергнутые ими либералы были полны решимости расквитаться с оппонентами. Спустя всего несколько дней после [[Лондонский мирный договор (1913)|подписания мирного договора]] великий визирь Махмуд Шевкет-паша был застрелен боевиками. Члены «Единения и прогресса» умело воспользовались ситуацией и в ходе начавшейся «чистки» устранили либералов с политической арены. В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря. Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране. === Беренсе донъя һуғышы === Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы. 2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]<ref>{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}</ref>. [[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]] Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]]. Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]]. Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года<ref>{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}</ref>. Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию<ref name="петросян">{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}</ref>. --> === Империяның тарҡалыуы === <!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции. [[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]] [[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом. [[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]]. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}} * [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]] * [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи]. {{Библиоинформация}} {{^|12px}} {{Османская империя в темах}} {{История Турции}} [[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]] [[Категория:Ғосман империяһы тарихы]] c1vtxphx991p5qyk7ilf5cocs8izo1b 1147750 1147613 2022-07-30T08:01:45Z Akkashka 14326 /* XX быуат */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған. == Империяның барлыҡҡа килеүе == [[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]] Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= "gug_144-145"}} XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған<ref name="gug_144-145" />. XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана<ref name="gug_144-145" />. Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай. Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән. Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә. Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала. [[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]] Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән. 1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән == Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) == * 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу. * 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу. == Бөйөк империя осоро == Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә. Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған. [[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]] Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай. === Косово ҡырындағы алыш === 1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай<ref>{{книга |автор = Чиркович Сима. |заглавие = История сербов |место = М. |издательство = Весь мир |год = 2009 |страницы = 109 |isbn = 978-5-7777-0431-3 }}</ref>. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған. ==== Моратты үлтереү ==== Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан. Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға. === XV быуат башы === Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән. 1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата. Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була. Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола. Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә. [[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]] Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай. Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған. '''Константинополде алыу''' [[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]] Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән. Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған. Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә === Баҫып алыуҙары === Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған. Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән. Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән. 1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына Отрантоны ҡалдырған. Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә. === Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы === Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]] Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй. Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған. Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған. Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан. Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә. Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән. Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән. Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517). Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]] Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған. === Сөләймән I хакимлығы === [[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]] Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған. Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона. [[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]] 1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған. ==== Франция менән союз ==== Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй. 1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән. Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528). ==== Хәрби уңыштары ==== 1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була. 1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә. Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә. === Сәлим II хакимлығы === [[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]] Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай. [[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]] Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне. Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған. === Морат III һәм Меһмет III хакимлығы === Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан. Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән. Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була. == Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) == Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә. Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған. Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй. Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла. === 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === [[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]] 1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған. Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған. Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла. Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән. 1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған. Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт эшмәкәрҙәре тип танылған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан. === Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Илселәр [[Топҡапы]] һарайында]] Янычарҙар ихтилалы һөҙөмтәһендә тәхеткә ултыртылған Мостафаның ағаһы һәм вариҫы Әхмәт III (1703—1730) көтөлмәгән ҡыйыулыҡ һәм үҙаллылыҡ күрһәтә. Ул ғәскәрҙең бик күп офицерҙарын ҡулға алып, ашығыс рәүештә язалап үлтерә лә, үҙе ултыртҡан бөйөк вәзир (саҙр-азам) Әхмәт пашаны вазифаһынан бушата. Яңы бөйөк вәзир Дамадғассан паша дәүләттең төрлө урындарында ихтилалдарҙы тынысландыра, сит ил сауҙагәрҙәрен ҡурсалай, мәктәптәргә нигеҙ һала. Оҙаҡламай ул һәрәмдән сыҡҡан интрига арҡаһында ҡолатыла, һәм вәзирҙәр иҫ киткес тиҙлек менән алмашына башлай; ҡайһы берҙәре власта ике аҙнанан артыҡ ҡала алмай. Ғосман империяһы хатта Төньяҡ һуғышта Рәсәй күргән ауырлыҡтарҙы ла үҙе өсөн отошло файҙаланмай. 1709 йылда ғына ул Полтаванан ҡасҡан Швеция короле Карл XII ҡабул итә һәм уның инаныуҙары йоғонтоһонда Рәсәйгә ҡаршы һуғыш башлай. Был ваҡытҡа ғосмандарҙың хакимлыҡ итеүсе даирәләрендә Рәсәйгә ҡаршы һуғыш түгел, ә уның менән Австрияға ҡаршы союз тураһында хыялланған бер партия бар ине; был партияға башлыҡ итеп вәзир Номан Көпрүлү тәғәйенләнгән була, һәм уның әүәлге ҡолауына Карл XII ҡыҫылышы һуғышҡа сигнал булып хеҙмәт итә. Прутта төрөк һәм татарҙарҙың 200 000—дән ашыу ғәскәре уратып алған Пётр I батшаның хәле бик ҡурҡыныс ине. Петрҙың үлеме ҡотолғоһоҙ була, ләкин бөйөк вәзир Балтажи-Меһмет, батша Пётр I-нең Азов буйынса сағыштырмаса бик аҙ ғына ташламаһына алданып (1711), уны сығара. Һуғыш партияһы Балтажи-Меһметты ҡолата һәм Лемносҡа һөргөнгә ебәрә, ләкин Рәсәй консуллыҡ юлы менән Ғосман империяһынан Карл XII алып сығыуға өлгәшә, бының өсөн уға көс ҡулланырға тура килә. Ғосмандар 1714-1718 йылдарҙа Венеция һәм 1716-1718 йылдарҙа Австрия менән һуғыш алып бара. Пассаровицкий тыныслыҡ килешеүе (1718 йыл) буйынса Ғосман империяһы Мореяны кире ҡайтара, әммә Сербияның күпселек өлөшө, Банат, Валахияның бер өлөшө менән бергә Белградты Австрияға бирә. 1722 йылда, династияны туҡтауы һәм һуңынан Фарсы болаларынан файҙаланып, Европала юғалтҡандары өсөн үҙҙәрен бүләкләргә өмөтләнеп, ғосмандар шиғыйҙарға ҡаршы дини һуғыш башлай. Был һуғышта бер нисә тапҡыр еңелеүе һәм фарсыларҙың Ғосман биләмәһенә баҫып инеүе Константинополдә яңы ихтилалға сәбәпсе була: Әхмәт ҡолатыла, һәм тәхеткә уның ағаһы Мостафа II-нең улы Мәхмүт I ултыра. === Мәхмүт I хакимлығы === Йомшаҡлығы һәм кешелеклелеге менән ғосман солтандары араһында айырылып торған Мәхмүт I (1730—1754) (ул ҡолатылған солтанды һәм уның улдарын үлтермәй һәм ғөмүмән язалау ҡулланмай) дәүерендә Фарсы иленә ҡаршы мәғәнәһеҙ һуғыш дауам иткән. Австрия менән һуғыш Белград тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана (1739), уға ярашлы төрөктәр Белград һәм Орсова менән Сербияны кире ҡайтара. Рәсәй ғосмандарға ҡаршы уңышлы эш итә, әммә австрийҙарҙың сепарат килешеү төҙөүе урыҫтарҙы ла юл ҡуйырға мәжбүр итә; Рәсәй яулағандарынан, нығытмаларҙы йәшереү йөкләмәләрен алып, Азовты ғына һаҡлап ҡала. Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ибраһим Басмажи беренсе төрөк типографияһын ойоштора. Мөфтөй бер ни тиклем икеләнгәндән һуң, мәғрифәтселек мәнфәғәте өсөн был башланғысҡа фатихаһын раҫлап, фәтүә бирә, ә солтан ғәтти-шәриф менән рөхсәт итә. Ҡөрьән һәм башҡа изге китаптарҙы баҫтырыу ғына тыйылған. Типографияның тәүге осоронда унда 15 китап (ғәрәп һәм фарсы һүҙлектәре, Ғосман дәүләте тарихы һәм дөйөм география буйынса бер нисә китап, хәрби сәнғәт, сәйәси экономия һ. б.) баҫыла. Ибраһим Басмажи үлгәндән һуң, типография ябыла, яңыһы [[1784 йыл]]да ғына барлыҡҡа килә. Мәхмүт I йәше еткәс донъянан китә, уны энеһе һәм вариҫы Ғосман III (1754—1757) алмаштыра. Ғосман III-нөң идаралыҡ йылдары тыныс үткән һәм хоҙай биргән ғүмерен йәшәп вафат булған. == Реформаларға ынтылыш (1757—1839) == Ғосман III солтан урынына Әхмәт III-нөң улы Мостафа III (1757-74) тәхет вариҫы була. Ул Ғосман империяһы сәйәсәтен үҙгәртергә һәм уның ҡоралының көсөн ҡайтарырға теләүен белдерә. Ул ярайһы уҡ ҙур реформалар (Суэц муйыны һәм Кесе Азия аша каналдар ҡаҙыу) башҡарырға ниәт итә, асыҡтан-асыҡ ҡоллоҡто күрә алмай һәм байтаҡ әсирҙе иреккә сығара. Элек Ғосман империяһында ғүмерҙә булмаған ике осраҡ дөйөм ризаһыҙлыҡты айырыуса арттыра: Мәккәнән ҡайтҡан хаҡ диндарҙарҙың каруаны талана һәм юҡ ителә, һәм грек милләтле диңгеҙ юлбаҫарҙары төрөк адмирал карабын баҫып ала. Былар барыһы ла дәүләт власының сиктән тыш көсһөҙ булыуын раҫлай. Финанстарҙы көйләү өсөн, Мостафа III үҙенең һарайында экономиянан башлай, ләкин шуның менән бергә тәңкәнең боҙолоуына ла юл ҡуя. Мостафа ҡурсалауында Константинополдә тәүге асыҡ китапхана, бер нисә мәктәп һәм дауахана асыла. 1761 йылда ул Пруссия менән бик теләп килешеү төҙөй, уға ярашлы прус сауҙа караптарына ғосман һыуҙарында иркен йөҙөргә мөмкинлек бирелә; Ғосман империяһындағы прус подданныйҙары үҙ консулдарының юрисдикцияларына буйһона. Рәсәй һәм Австрия Мостафаға Пруссия бирелгән хоҡуҡтарҙы ғәмәлдән сығарғаны өсөн 100 000 дукат тәҡдим итә, әммә һөҙөмтәһе булмай: Мостафа үҙ дәүләтен Европа цивилизацияһы менән яҡынайтырға теләгән. Реформалар ниәттән ары китмәгән, башланмаған да. 1768 йылда солтан 6 йыл дауам иткән һәм 1774 йылда Көсөк-Кайнаржи тыныслыҡ килешеү менән тамамланған 1768-1774 йылдарҙағы Рус-төрөк һуғышын иғлан итергә тейеш була. Тыныслыҡ килешеүе Мостафаның энеһе һәм вариҫы Абдулхәмит I осоронда (1774-1789) төҙөлә. === Абдулхәмит I хакимлығы === Империя бөтә биләмәһендә лә ризаһыҙлыҡ хөкөм һөрә ине. Орлов ҡуҙғытҡан гректар тулҡынланған, әммә, урыҫтар ярҙамһыҙ ҡалдырғанлыҡтан, сағыштырмаса тиҙ һәм еңел тынысландырыла һәм аяуһыҙ язалана. Бағдад Әхмәт-пашаһы үҙен бойондороҡһоҙ тип иғлан итә; Ғәрәп күсмә халыҡтары хуплаған Таһер Галилея һәм Акра шәйехе дәрәжәһен алған; Мөхәммәт Бей Әбү әл-Даһаб хакимлығы аҫтында торған [[Мысыр]] яһаҡ түләргә уйламаған да; Бушатлия Мәхмүт, Скутарий пашаһы идара иткән Төньяҡ Албания ҡаты ихтилал хәлендә; Али, Янинский пашаһы, үҙ аллы батшалыҡ төҙөүгә ныҡ ынтылған. Абдулхәмит I бөтә батшалыҡ итеү дәүерендә был ихтилалдарҙы тынысландырыу менән мәшғүл була, әммә Ғосман хөкүмәтенең ихтилалдарҙы йүгәнләрлек аҡсаһы һәм тәртипле ғәскәре лә булмай. Етмәһә, быға төрөктәргә уңышһыҙлыҡ килтергән Рәсәй һәм Австрия менән яңы һуғыш (1787-1791) ҡушыла. Ул Рәсәй менән Яссы килешеүе (1792) менән тамамлана. Был тыныслыҡ килешеүе буйынса Ҡырым ярымутрауы һәм Буг менән Днестр араһындағы биләмәләр бөтөнләйгә Рәсәйгә бирелә. Шулай уҡ Төркиә Австрия менән Систов килешеүен (1791) төҙөй. Һуңғыһы Ғосман империяһы өсөн сағыштырмаса уңайлы булған, сөнки уның төп дошманы Изге Рим империяһы императоры Иосиф II вафат була, ә Леопольд үҙенең бөтә иғтибарын Францияға йүнәлткән. Австрия һуғышта яулаған биләмәләренең күп өлөшөн ғосмандарға кире ҡайтарған. Тыныслыҡ килешеүе Абдулхәмидтең бер туғанының улы Сәлим III менән төҙөлгән (1789-1807). Территориаль юғалтыуҙарҙан тыш, һуғыш Ғосман дәүләте тормошона тағы бер етди үҙгәреш индерә: ул башланыр алдынан (1785) империя үҙенең дәүләт килемдәре менән гарантияланған беренсе (тәүҙә эске) дәүләт бурысы буйынса килешеү төҙөй. === Сәлим III хакимлығы === Солтан [[Сәлим III]] тәүгеләрҙән булып Ғосман империяһының тәрән көрсөктә икәнен аңлай һәм илдең хәрби һәм дәүләт ойошмаһын реформалаштырыуға тотона. Хөкүмәт көслө саралар менән Эгей диңгеҙен пираттарҙан таҙарта; ул сауҙа һәм халыҡ мәғарифын ҡурсалай. Уның төп иғтибары армияға йүнәлтелә. Янычарҙар һуғышта үҙҙәренең файҙаһыҙ булғанын, шул уҡ ваҡытта илде тыныслыҡ осоронда илде анархия хәлендә тотоуын иҫбатлай. Янычар формированиеларын солтан Европа өлгөһөндәге армия менән алмаштырырға ниәтләнгән ләкин шул арала ғына иҫке системаны алмаштырып булмаясағы билдәле булғанлыҡтан, реформаторҙар традицион формированиеларҙың торошон яҡшыртыуға айырым иғтибар бүлгән. Башҡа реформаларҙа солтан артиллерия һәм флоттың һуғышҡа һәләтлеген көсәйтеү буйынса саралар була. Хөкүмәт тактика һәм фортификация буйынса иң яҡшы сит ил әҫәрҙәрен ғосман теленә тәржемә итеүҙе хәстәрләй; француз офицерҙарын артиллерия һәм диңгеҙ училищеларында уҡытыусы урындарына саҡыра; тәүгеһендә хәрби фәндәр буйынса сит ил әҫәрҙәре китапханаһын аса. Туп ҡойоу оҫтаханалары яҡшыртыла; яңы өлгөләге хәрби судноларға Францияла заказ бирелә. Былар барыһы ла яҡынса саралар ине. [[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|Солтан [[Сәлим III]]]] Солтан армияның эске ҡоролошон үҙгәртеп ҡороуға күсергә теләгән; армияла яңы форма һәм ҡәтғиерәк тәртип индерә башлаған; яңылыҡ янычарҙарға ҡағылмаған. Шул арала Порта алдына ике етди һынау килеп баҫа: беренсенән, хөкүмәт биргән бойороҡтарҙы кире ҡағыусы видин пашаһы Пасван-Оғлу ихтилалы (1797), икенсенән - Наполеон I-нең Мысыр экспедицияһы. Көсөк-Хөсәйен Пасван-Оғлуға ҡаршы хәрәкәт итә һәм уның менән асыҡ һөҙөмтәһе булмаған ысын һуғыш алып бара. Хөкүмәт, ниһайәт, фетнәсе наместник менән һөйләшеүҙәргә тотона һәм уның тулыһынса тиерлек бойондороҡһоҙлоҡ нигеҙендә Видин пашалығы менән идара итеүгә ғүмерлек хоҡуҡтарын таный. 1798 йылда Франция генерал Бонапарт етәкселегендә Мысырға, артабан Сүриәгә һөжүм итә башлай. Бөйөк Британия Абукир янындағы һуғышта (1798) француз флотын юҡ итеп, Ғосман империяһын яҡлай. Экспедиция ғосмандар өсөн етди һөҙөмтәгә эйә булмай. Формаль яҡтан, Мысыр - Ғосман империяһы, ысынында иһә мәмлүктәр ҡулында ҡала. Француздарға ҡаршы һуғыш бөтөүгә (1801), Белградта армияла барған реформаларға риза булмаған янычарҙар ихтилалы башлана. Сербияла янычарҙар яғынан ҡыҫырыҡлауҙарҙан тамам йонсоу Карагеоргий етәкселегендәге халыҡ хәрәкәте (1804) башланыуға сәбәпсе була. Хөкүмәт тәүҙә хәрәкәтте яҡлап сыға, ләкин тиҙҙән ул ысын халыҡ ихтилалы формаһына әүерелә һәм Ғосман империяһына һуғыш хәрәкәттәрен башларға тура килә (ҡара: Иванковац эргәһендәге һуғыш). Рәсәй башлаған урыҫ-төрөк һуғышы (1806-1812) хәлде ҡатмарлаштыра. Бөйөк вәзир һәм башҡа юғары чиновниктар, хәрбиҙәр һуғыш хәрәкәттәре театрында булғанлыҡтан, реформаларға тотоноу артҡы планға ҡалдырыла. ==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ==== Истанбулда ҡаймаҡам (бөйөк вәзир ярҙамсыһы) һәм министр урынбаҫарҙары ғына ҡалған була. Шәйех-үл-ислам был мәл менән файҙаланып, солтанға ҡаршы фетнә ҡорорға була. Заговорҙа солтандың янычарҙарҙы регуляр армия полктарына бүлеп таратырға ниәтләүе тураһында имеш-мимештәргә ышанған имләмдәр һәм янычарҙар башлай. Заговорға ҡаймаҡам да ҡушыла. Билдәләнгән көндө янычар отряды көтмәгәндә баш ҡалалағы даими ғәскәрҙең гарнизонына һөжүм итә һәм һуйыш ойоштора. Янычарҙарҙың икенсе өлөшө Сәлимдең һарайын уратып алған һәм унан күрә алмаған кешеләрен язаға тарттырыуҙы талап иткән. Сәлим был талапты тормошҡа ашырыуға ҡыйыу ҡаршы тора. Ул ҡулға алына һәм һаҡ аҫтына ултыртыла. Солтан итеп Абдулхәмиттең улы, Мостафа IV (1807-1808) иғлан ителә. Ҡалала һуйыш ике көн дауам итә. Көсһөҙ Мостафа исеменән Шәйех-үл-ислам һәм ҡаймаҡам идара иткән. Әммә Сәлим яҡлылар ҙа ҡалған була. Ҡабаҡсы Мостафа түңкәрелеше ваҡытында Әлимдәр Мостафа паша Байраҡтар (Болгар ҡалаһы Рущук пашаһы) һәм уның яҡлылар солтан Сәлим III-нө тәхеткә ҡайтарыу тураһында һөйләшеүҙәр башлай. Ниһайәт, 16 меңлек армия менән Мостафа Байраҡтар Истанбулға юллана. Башта ул Хажи Али Ағаны алдан ебәрә, һәм (1808 йылдың 19 июлендә) Ҡабаҡсы Мостафа үлтерелә. Мостафа Байраҡтар армияһы менән, байтаҡ фетнәселәрҙе тар-мар итеп, Юғары Портаға килеп етә. Солтан Мостафа IV, Мостафа тәхеткә Сәлим III солтанды улының ҡайтарырға теләүен белгәс, Сәлимде һәм шаһзаданың энеһе Мәхмүтте үлтерергә бойора. Солтан шунда уҡ үлтерелә, ә шаһзада Мәхмүт үҙенең ҡолдары һәм хеҙмәтселәре ярҙамында иреккә сығарыла. Мостафа Байраҡтар Мостафа IV-не тәхеттән ҡолата һәм Мәхмүт II-не солтан итеп иғлан итә. Һуңғыһы уны бөйөк вәзир - садр-и-азам тип иғлан итә. === Мәхмүт II идаралығы === Мәхмүт II энергия кимәле һәм реформалар кәрәклеген аңлауы яғынан Сәлим III солтандан ҡалышмаған, Сәлимгә ҡарағанда уҫалыраҡ һәм үс алыусан кеше булған. Күп осраҡта илдең именлегенә ынтылыуға ҡарағанда, сәйәси алдан күреүсәнлеге менән үлсәнгән шәхси теләктәренә таянған. Яңылыҡтар өсөн бер ни тиклем әҙерлек була, аҡса өҫтөндә уйламау һәләте лә Мәхмүткә ярҙам иткәндер. Шуға күрә уның эшмәкәрлеге Сәлим эшмәкәрлегенә ҡарағанда нығыраҡ эҙ ҡалдырған. Үҙенең бөйөк вәзире итеп ул Сәлимгә һәм башҡа сәйәси дошмандарға ҡаршы фетнә күтәреүҙә ҡатнашҡандарҙы туҡмарға ҡушҡан Байраҡтарҙы тәғәйенләгән. Мостафаның ғүмере ваҡытлыса аялып торған. Янычар корпусын үҙгәртеп ҡороуҙы Байраҡтар иң тәүге реформаларҙың береһе итеп билдәләгән, ләкин ул һаҡһыҙлығы арҡаһында, 7000 һалдаты ғына ҡалған ғәскәренең бер өлөшөн хәрби хәрәкәттәр театрына ебәреп, яңылыша. 6000 янычар көтмәгәндә һөжүм итә һәм Мостафа IV-не азат итеү маҡсатында һарайға йүнәлә. Байраҡтар, бәләкәй генә отряды менән һарайға бикләнеп, уларға Мостафаның мәйетен сығарып ташлай, һарайҙың бер өлөшөн шартлата һәм үҙе лә емереклектәр эсендә һәләк була. Бер нисә сәғәттән башында Рәмимз паша торған хөкүмәткә тоғро өс меңлек ғәскәр килеп етә, янычарҙарҙы тар-мар итә һәм уларҙың байтаҡ өлөшөн юҡ итә. Мәхмүт, 1812 йылда Бухарест килешеүе менән тамамланған Рәсәй менән һуғыш бөткәнгә тиклем, реформаларын кисектереп торорға ҡарар итә. Вена конгресы Ғосман империяһының хәленә ҡайһы бер үҙгәрештәр индерә йәки, дөрөҫөрәге, ғәмәлдә булғанды теорияла һәм географик карталарҙа нығыта. Далмация менән Иллирия Австрия составына, Рәсәйгә Бессарабия раҫлана; ете Ионик утрауы инглиз протектораты аҫтында үҙидаралыҡҡа эйә була; инглиз суднолары Дарданелл боғаҙы аша ирекле үтеү хоҡуғына эйә була. Хатта империяның үҙендә ҡалған ерҙәрҙә лә хөкүмәт үҙен ышаныслы тоймаған. 1817 йылда Сербияла ихтилал башлана, ул, 1829 йылда үҙ кенәзе идаралығына эйә Сербияны Адрианополь килешеүе буйынса танығандан һуң ғына, тамамлана. 1820 йылда Али паша Янинский ихтилалы башлана. Үҙ улдарының хыянаты арҡаһында уның ғәскәре еңелә, үҙе әсирлеккә алына һәм язалап үлтерелә; ләкин армияһының байтаҡ өлөшө грек баш күтәреүселәре кадрҙарын барлыҡҡа килтерә. 1821 йылда бойондороҡһоҙлоҡ өсөн һуғышҡа әйләнгән Греция ихтилалы башлана. Рәсәй, Франция һәм Англияның ҡыҫылғанлыҡтан, Төркиә һәм Мысыр флоты һәләк булған Ғосман империяһы өсөн бәхетһеҙ Наварин диңгеҙ алышынан (1827) һуң, ғосмандар Грецияны юғалтҡан. ==== Хәрби юғалтыуҙар ==== Янычарҙарҙан һәм дәрүиштәрҙән ҡотолоу ҙа (1826) төрөктәрҙе сербтар менән һуғышта ла, гректар менән һуғышта ла еңелеүҙән ҡотҡара алмай. Ошо ике һуғыш һәм уларға бәйле 1829 йылда Адрианополь килешеүе менән тамамланған урыҫ-төрөк һуғышы (1828-1829) башлана. Ғосман империяһы бөтә Сербияны тиерлек, Молдавияны, Валахияны, Грецияны, Ҡара диңгеҙҙең көнсығыш ярын юғалта. Унан һуң Ғосман империяһынан Мысыр хедивы (вице-солтаны) Мөхәммәт Али 1831-1833 һәм 1839) айырымлана. Мысырға ҡаршы көрәштә шундай һөжүмдәр кисерә, Ғосман империяһына бөтөнләй юҡҡа сығыу янаған; ләкин уны ике тапҡыр (1833 һәм 1839), батша Николай I Ғосман дәүләтенең тарҡалыуы арҡаһында яңы Европа һуғышы хәүефен һиҙенгәнгәлер, моғайын, Рәсәйҙең көтөлмәгән яҡлауы ҡотҡара. Хәйер, Төркиә яҡлы булыуы Рәсәйгә реаль файҙа килтерә: Гункьяр Скелесси килешеүе буйынса (1833), Ғосман империяһы, Дарданелл боғаҙы аша юлды Англия өсөн ябып, рус судноларына үтеү рөхсәтен бирә. Бер үк ваҡытта француздар ғосмандарҙан элек тә империяға номиналь бәйлелектә генә йөрөгән (1830 йылдан) Алжирҙы тартып алырға булған. ==== Гражданлыҡ реформалары ==== [[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Мәхмүт II]] 1839 йылда яңыртыуын башлай.]] Һуғыштар Мәхмүттең реформаторлыҡ ниәтен туҡтатмай; уның батшалыҡ итеү осоронда армияла шәхси үҙгәртеп ҡороуҙар дауам иткән. Ул шулай уҡ халыҡтың белем кимәлен күтәреү хаҡында хәстәрлек күрә; уның ҡарамағында (1831) француз телендә Ғосман империяһында рәсми характерҙағы тәүге гәзит («Moniteur ottoman») сыға башлай. 1831 йылдың аҙағынан төрөк телендә «Таквим-и векаи» тигән исем аҫтында тәүге рәсми гәзит сыға башлай. Бөйөк Пётр кеүек, бәлки, аңлы рәүештә унан өлгө алып, Мәхмүт халыҡты Европа йолаларына яҡынайтырға ынтылған; үҙе лә Европа костюмын кейгән һәм чиновниктарынан да талап иткән, сәллә кейеүҙе тыйған Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа фейерверклы, европа музыкаһын яңғыратып, европа өлгөһөндә байрамдар ойошторған. Үҙе ниәт иткән гражданлыҡ ҡоролошоноң мөһим реформаларына тиклем йәшәй алмай; уларын вариҫы тормошҡа ашырырға тейеш була. Әммә ул эшләгәндең бәләкәй генә өлөшө лә мосолман халҡының дини тойғоларына ҡаршы килгән. Ул Ҡөрьән рөхсәт итмәгән аҙым яһаған: үҙенең һүрәте төшөрөлгән тәңкә сүкеткән (элекке солтандар ҙа портреттарын эшләткән тигән хәбәрҙәр ҙә ҙур шик тыуҙыра). Уның батшалығы осоронда дәүләттең төрлө тарафтарында, бигерәк тә Константинополдә, мосолмандарҙың дини тойғолары ниеҙендә башланған баш күтәреүҙәр бер туҡтауһыҙ барған; хөкүмәт уларҙы аяуһыҙ баҫтырған: ҡайһы берҙә бер нисә көндә Босфорға 4000-әр мәйет ташланған. Шул уҡ ваҡытта, Мәхмүт үҙенең аяуһыҙ дошмандарын, [[ғөләмә]]ләрҙе һәм [[дәрүиш]]тәрҙе, үлтерергә лә оялмаған. Мәхмүт батшалығы осоронда Истанбулда йыш ҡына махсус ут төртөү арҡаһында тоҡанған янғындар айырыуса күп булған; халыҡ уларҙы солтандың гонаһтары өсөн Алла тарафынан ебәрелгән яза тип аңлатҡан. ==== Хакимлығы йомғаҡтары ==== Янычарҙарҙы юҡ итеү башта Ғосман империяһына зыян килтергән, насар булһа ла, кәрәкле ғәскәрҙән мәхрүм иткән. Бер нисә йыл үткәндән һуң был үҙгәрештең ыңғай яғы ла беленгән: Порта ҡораллы көстәре Европаның регуляр армиялары менән тиңләшкәнлеге 1877—1878 йылдарҙа урыҫ-төрөк һуғышында һәм 1897 йылда Греция менән һуғышта ла асыҡ иҫбатлаған. Грецияны юғалтыу йәки биләмәне ҡыҫҡартыу империя өсөн зыянлыға ҡарағанда отошло булды. Тарихи яҡтан ғосмандар христиандарҙы хәрби хеҙмәткә бер ҡасан да алмаған; ә тотош христиан халҡы йәшәгән өлкәләр (Греция һәм Сербия) төрөк армияһын арттырмаһа ла, шул уҡ ваҡытта унан үтә ныҡ кәрәк булған осраҡта файҙалана алырлыҡ әһәмиәтле хәрби гарнизондарҙы талап иткән. Был бигерәк тә диңгеҙ сиктәре ныҡ һуҙылған булыуы арҡаһында диңгеҙгә ҡарағанда ҡоро ерҙә көслөрәк Ғосман империяһына стратегик отошло түгел Грецияға ҡарата ҡулланырлыҡ. Территорияларын юғалтыу сократила государственные доходы империяның дәүләт килемен ҡыҫҡартты, ләкин Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ғосман империяһының европа дәүләттәре менән сауҙаһы йәнләнә, илдең етештереүсәнлеге ([[икмәк]], [[тәмәке]], [[виноград]], [[рауза майы]] һ. б.) күтәрелә. Шулай итеп, тышҡы еңелеүҙәргә, хатта Низиб янындағы ҡаты алышта Мөхәммәт Али Мысырлы ҙур ғосман армияһын һәм тотош флотын юғалтыуына ҡарамаҫтан, Мәхмүт Абдулмәжиткә көсһөҙләндерелгән түгел, дөрөҫөрәге, көсәйтелгән дәүләт ҡалдырҙы. Был ваҡыттан башлап европа державалары араһында Ғосман дәүләте һаҡланып ҡалыуына ынтылышы барлыҡҡа килгән. [[Босфор]] һәм [[Дарданелл боғаҙы|Дарданелл]]дың әһәмиәте ғәҙәттән тыш арта; европа державалары, уларҙың ҡайһыһылыр Константинополде яулаған осраҡта, был ҡалғандарына төҙәтеп булмаҫлыҡ һөжүм булырын аңлаған, һәм шуның өсөн көсһөҙ Ғосман империяһының һаҡланыуын үҙҙәре өсөн отошло тип һанаған. == Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) == Мәхмүттең вариҫы, улы 16 йәшлек Абдулмәжит, атаһы кеүек энергиялы һәм ныҡлы булыуы менән айырылып тормаһа ла, мәҙәниәтле һәм холҡо буйынса йомшағыраҡ кеше була. Әгәр Рәсәй, Англия, Австрия һәм Пруссия Портаны һаҡлап ҡалыу буйынса союз төҙөмәһә ([[1840]]), Низиб янындағы алышта еңелеүе, Ғосман империяһын тамам бөлдөрөр һәм Мәхмүттең бөтә эшләгәне лә юҡҡа сығыр ине; мысыр вице-короле вариҫлыҡ нигеҙендә Мысырҙы һаҡлап ҡала, ләкин ашығыс рәүештә Сүриәнән китә, әгәр баш тарта ҡалһа, бөтә биләмәләренән дә баш ҡағырға тейеш була тигән трактат ҡабул итәләр. Мөхәммәт Алиҙы хуплаған Франция был союзға ризаһыҙлыҡ менән ҡарай, һәм Тьер хатта һуғышҡа әҙерләнеү эштәрен дә алып барған; әммә [[Луи-Филипп]] был тәүәккәл аҙымды яһаманы. Көстәр тигеҙ булмаһа ла, Мөхәммәт Али ҡаршы торорға әҙер була; ләкин инглиз эскадраһы [[Бейрут]]ты бомбаға тота, мысыр флотын яндыра һәм, марониттар ярҙамына таянып, Сүриәгә 9000 кешенән торған корпус төшөрә һәм мысырлыларҙы бер нисә тапҡыр тар-мар итә. Мөхәммәт Али бирешә; Ғосман империяһы ҡотҡарыла, һәм Хозрев паша, Рәшит паша һәм атаһының башҡа тарафдаштары хуплауы менән, Абдулмәжит реформаларға тотона. === Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат === 1839 йылдың 3 ноябрендә Абдулмәжит Гөлхана хат-и-шәрифе (Гөлхана — «раузалар торлағы», хат-и-шәриф иғлан ителгән майҙан исеме) тип аталған бойороҡ — хөкүмәт барырға ниәтләгән принциптарҙы билдәләүсе дөйөм империя бойороғон иғлан итә: * бөтә подданныйҙарҙы, уларҙың ғүмере, намыҫына һәм мөлкәтенә ҡағылышлы, тулыһынса хәүефһеҙлек менән тәьмин итергә; * һалым бүлеү һәм тәғәйенләүҙең дөрөҫ ысулын раҫларға; * шулай уҡ һалдатҡа алыуҙың да дөрөҫ алымын ҡулланырға. Йән башына һалымды тигеҙләү нигеҙендә бүлеүҙе үҙгәртергә һәм уларҙы йоломға биреү системаһынан баш тартырға, ер һәм диңгеҙ ғәскәрҙәренә сығымдарҙы билдәләргә; хөкөм атҡарыуҙы асыҡ башҡарырға. Дин тотоуҙағы айырымлыҡтарына ҡарамай, солтандың бөтә подданныйҙары ла был ташламалар менән файҙаланырға тейеш. Солтан үҙе лә хат-и-шәрифкә тоғро булырға ант иткән. Вәғәҙәне ысынбарлыҡта тормошҡа ашырыу шарты ғына ҡалған. === Гумайюн === [[Ҡырым һуғышы]]нан һуң, солтан, тәүгеһенең принциптары раҫланған һәм ентекле үҫтерелгән [[гумайюн]] тип аталған яңы хат-и-шәриф ([[1856]]) иғлан итә; дингә мөнәсәбәте һәм милләтенә ҡарамай, бөтә подданныйҙарҙың да социаль тигеҙлеген булдырыуға баҫым яһала. Был хат-и-шәрифтән һуң, мсламдан башҡа дингә күскән өсөн ҡаралған элекке үлем язаһы юҡҡа сығарыла. Әммә был ҡарарҙарҙың күбеһе бары тик ҡағыҙҙа ғына ҡалған. Юғары хөкүмәт өлөшләтә түбәндә торған чиновниктарҙың башбаштаҡлығына, өлөшләтә үҙе хат-и-шәрифтә вәғәҙә ителгән сараларға, мәҫәлән, христиандарҙы төрлө вазифаларға тәғәйенләүгә, күсергә теләмәгән. Бер әҙер хөкүмәт христиандарҙан һалдат алырға маташҡанда, мосолмандарҙың да, христиандарҙың да ризаһыҙлығына килтергән, хөкүмәт офицерҙарға күтәргәндә дини принциптарҙан ([[1847]]) баш тарта алмаған; тиҙҙән был сара бөтөрөлгән. Сүриәлә марониттарҙы күпләп үлтереү ([[1845]] һ. б.) дини төрлөлөккә түҙемле ҡарау Ғосман империяһында һаман да булмағанлығын дәлилләгән. Абдулмәжит батшалыҡ иткән осорҙа юлдар, бик күп күперҙәр төҙөлгән, телеграф линиялары үткәрелгән, почта европалағыса эшләгән. [[1848]] йылғы ваҡиғалар Ғосман империяһында сағылыш тапманы; тик Венгриялағы 1848—1849 йылдарҙағы революция ғосман хөкүмәтенең Дунайҙа үҙҙәренең власын тергеҙергә тырышыу теләген тыуҙырған. Лайош Кошут иптәштәре менән төрөк территорияһында йәшеренеп йәшәгән сағында, Австрия һәм Рәсәй Абдулмәжит солтанға уларҙы биреүен талап итеп мөрәжәғәт иткән. Солтан уларға дин ҡунаҡсыллыҡ бурысын боҙоуҙы тыя, тип яуап биргән. === Ҡырым һуғышы === [[1853]]—[[1856]] йылдарҙа яңы Көнсығыш һуғышы барған һәм 1856 йылда Париж тыныслыҡ килешеүе менән тамамланған. Тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә Париж конгресында Ғосман империяһы вәкиле лә индерелә, һәм шуның менән бергә империя европа концерны ағзаһы ип таныла. Әммә был таныу ысын түгел, ә формаль характерҙа була. Төрөк армияһы, XIX быуаттың беренсе сиреге йәки XVIII быуат аҙағында күҙәтелгән хәрби әҙерлегенә ҡарағанда, үҙенең хәрби мөмкинлектәренең үҫеүен күрһәтте, тимәк, был яҡтан Ғосман империяһының һуғышта ҡатнашыуы әһәмиәтле булды, ысынында иһә, империя был һуғыштан бик аҙ алды; Ҡара диңгеҙҙең төньяҡ яр буйында урыҫ ҡәлғәләрен ҡаҙыуҙың әһәмиәте аҙ ине, ә Рәсәйҙең Ҡара диңгеҙҙә флот тотоу хоҡуғын юғалтыуы оҙаҡҡа бармаған һәм 1871 йылға юҡҡа сығарылған. Артабан, консул юрисдикцияһы һаҡланған, һәм был Европа Ғосман империяһын вәхшиҙәр дәүләте тип һанауын раҫлаған. Һуғыштан һуң, европа державалары империя территорияһында үҙҙәренең ғосмандарҙан бойондороҡһоҙ почта учреждениеларын булдырған. Һуғыш Ғосман империяһының вассал дәүләттәр өҫтөнән власын арттырыу түгел, көсһөҙләндерә генә; дунай кенәзлектәре [[1861]] йылда бер [[Румыния]] дәүләтенә берләшә, Сербияла Төркиә менән дуҫлыҡ мөнәсәбәтендә булған Обреновичтар түңкәрелә һәм Рәсәйҙең дуҫтары Карагеоргиевичтар менән алмаштырыла; бер аҙ һуңғараҡ Европа империяны Сербиянан үҙҙәренең гарнизондарын алырға ҡуша ([[1867]]). Көнсығыш кампания осоронда Ғосман империяһы Англиянан 7 млн фунт стерлинг күләмендә заём ала; 1858, 1860 һәм 1861 йылдарҙа тағы яңы бурыстар өҫтәлә. Шул уҡ ваҡытта хөкүмәт күп һанлы ҡағыҙ аҡса сығара, тиҙҙән аҡса курсы түбәнәйә. Башҡа ваҡиғалар менән бәйле, был [[1861]] йылда сауҙа көрсөгө тыуҙыра, һәм был халыҡтың тормошон ҡыйынлаштыра. == Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) == Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй. Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла. Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән. === Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү === Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған. Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән. Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған<ref>{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}</ref>. 1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була. Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы. === Черногориялағы һуғыш === 1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына. === Криттағы ихтилал === 1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына. Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән. === Дәүләт түңкәрелеше === 1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. <!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --> Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти». 1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла. == Абдулхәмит II == Абдулғәзиздең хакимлығы аҙағында уҡ шәхсән ирекле, ләкин бөтөнләй хоҡуҡһыҙ һәм күтәргеһеҙ талау менән иҙелгән, эре ер биләүсе мосолмандарҙың баҫыуҙарында барщина хеҙмәтен башҡарыу менән бәйле сиктән тыш ауыр хәленә сыҙамлығы бөткән һәм төрөктәрҙе күрә алмауын тағы ла көсәйткән күрше Черногория кешеләренең азат йәшәүенә күҙе ҡыҙған Босния һәм Герцеговина халҡының ихтилалы башлана. [[1875]] йылдың яҙында ҡайһы бер общиналар солтанға тәкәләргә һалымды һәм христиандарҙан хәрби бурысҡа алмашҡа түләәнгән һалымды кәметеү үтенесе менән һәм христиандарҙан полиция ойоштороу тәҡдиме менән мөрәжәғәт итәләр. Уларҙың үтенесенә хатта яуап та бирмәйҙәр. Шул ваҡытта халыҡ ҡулына ҡорал алған. Хәрәкәәт тиҙ арала Герцеговинала һәм яйлап Боснияла тарала; Баш күтәреүселәр Никшичты ҡамауға алған. Черногориянан һәм Сербиянан баш күтәреүселәргә ярҙамға үҙ ирке менән ҡушылыусылар отряды ҡуҙғала. Был көрәш сит илдәрҙә, бигерәк тә [[Рәсәй империяһы|Рәсәй]]ҙә һәм [[Австрия]]ла ҙур ҡыҙыҡһыныу тыуҙыра; Австрия, дини ҡараштар буйынса тигеҙлекте, һалымдарҙы кәметеүҙе, күсемһеҙ милек тураһындағы закондарҙы яңынан ҡарауҙарын һ. б. талап итеп, [[Порта]]ға мөрәжәғәт итә. Солтан шунда уҡ бөтәһен дә үтәргә вәғәҙә бирә (февраль 1876), ләкин баш күтәреүселәр, Герцеговинанан ғосман ғәскәрҙәре сығарылмайса тороп, ҡорал һалмаясаҡтарын белдерә. Ризаһыҙлыҡ, бөтә Европала нәфрәт тыуҙырған ғосмандарҙың бик күп болғарҙың ғүмерен өҙгән ҡурҡыныс һуйышынан (Уильям Эварт Гладстондың Болгариялағы йыртҡыслыҡтар тураһында брошюраһы — ауылы-ауылы менән, имсәк балаларға тиклем һуйып сыҡҡандар) һуң, Болгарияға ла күскән. Болгар ихтилалы ҡанға батырыла, әммә герцеговина һәм босния ихтилалы 1876 йылда ла дауам иткән һәм ахырҙа Сербя һәм Черногорияның ҡыҫылыуына алып килгән (1876—1877 йй. ҡара: Серб-черногор-төрөк һуғышы). <!-- 6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления. В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.). [[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]] Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался. === 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков. === Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар === Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено. [[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]] В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]]. В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен. Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]<ref>{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}</ref>; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства. 14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела. [[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]] В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок. В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями. В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию. Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции. В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования. --> == XX быуат == XX быуатта империя төбәктәрендә сепаратистик кәйефтәр көсәйҙе. Ғосман империяһы, Көнбайыштың технологик өҫтөнлөгөнә юл ҡуйып, үҙенең территорияларын әкренләп юғалта башлай. === Йәш төрөктәр революцияһы === [[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|[[Солтанәхмәт]] районында демонстрация, Истанбул, 1908 йыл]] [[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Йәш төрөктәр революцияһын тәбрикләүсе ғосман асылмаһы]] XX быуат башында [[Ғосман империяһы]]нда, 1831 йылда Йәш Италия йәшерен ойошмаһы тарафынан дәртләндерелгән йәш төрөктәр сәйәси хәрәкәте барлыҡҡа килә. 1908 йылда «Иттихад ве таракки» («Единение и прогресс», ''иттихадсылар'') ойошмаһы етәксе роль уйнаған йәш төрөктәр революцияһы була. Солтан [[Абдулхәмит II]] 1876 йылғы конституцияны тергеҙергә һәм парламент саҡырырға ризалаша. 1909 йылда контрболасылар тарафынан монархтың абсолют власы ҡайтарылған, ләкин улар тиҙҙән тар-мар ителә һәм парламент Абдулхәмит II-нең энеһе Меһмет V-не яңы солтан итеп һайлай. Буласаҡ триумвир [[Әнүәр паша]] Исмаил 1908 йылғы революцияла әүҙем ҡатнаша һәм «Иттихад ве таракки» («Единение и прогресс») ойошмаһының лидерҙарының ов «Единения и прогресса». [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] также отличился во время революции и принял участие в подавлении контрпереворота 1909 года. [[Мехмед Талаат-паша|Мехмед Талаат]] был другом Энвера Исмаила и после революции был избран депутатом парламента ''(меджлис-и умуми)'' от [[Эдирне]]. Воспользовавшись сложившейся ситуацией после революции младотурков, в октябре 1908 года [[Австро-Венгрия]] аннексировала [[Босния и Герцеговина|Боснию и Герцеговину]], что в дальнейшем привело к [[Боснийский кризис|Боснийскому кризису]]. В 1911 году началась [[Итало-турецкая война|война между Италией и Османской империей]], которая привела к потере турками [[Триполитания|Триполитании]], [[Киренаика|Киренаики]] и архипелага [[Додеканес]] в Эгейском море. Вслед за этой войной, продемонстрировавшей слабость турецкой армии, последовала война Османской империи с [[Балканский союз|Балканским союзом]]. === Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше === В октябре 1912 года началась [[Первая Балканская война]] между Османской империей и членами [[Балканский союз|Балканского союза]] — [[Третье Болгарское царство|Болгарией]], [[Королевство Сербия|Сербией]], [[Королевство Греция|Грецией]] и [[Королевство Черногория|Черногорией]]. Превосходящие по численности войска Союза добились быстрого успеха над находящимися в невыгодном стратегическом положении турками. [[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|[[Энвер-паша]] принимает иностранных представителей после [[Государственный переворот в Османской империи (1913)|переворота 1913 года.]]]] В январе 1913 года [[Единение и прогресс|иттихадист]] [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], убеждённый в том, что великий визирь [[Мехмед Камиль-паша|Камиль-паша]] и кабинет министров готовы заключить унизительный мир с Балканским союзом, устроил государственный переворот. По требованию Энвера султан [[Мехмед V]] назначил нового великого визиря, которым стал [[Махмуд Шевкет-паша]]. В новом правительстве получили портфели лишь трое умеренных представителей партии «Единение и прогресс». После истечения срока перемирия в феврале 1913 года война на Балканах возобновилась. Не имея возможности помочь своим городам в Европе, Османская империя была вынуждена наблюдать, как они постепенно переходят в руки союзников. В конце марта защитники [[Эдирне]] капитулировали и сдали город болгарам. После поражения, вызвавшего глубокий национальный кризис в стране, великий визирь немедленно объявил о готовности заключить мирный договор. В итоге Османская империя уступила членам Балканского союза 155,4 тыс. м² своей территории с 4 млн населения, потеряв почти все европейские владения. --> === Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы === <!-- Иттихадисты, которые оправдывали государственный переворот 1913 года необходимостью сохранить Эдирне в составе империи, оказались в неудобном положении и свергнутые ими либералы были полны решимости расквитаться с оппонентами. Спустя всего несколько дней после [[Лондонский мирный договор (1913)|подписания мирного договора]] великий визирь Махмуд Шевкет-паша был застрелен боевиками. Члены «Единения и прогресса» умело воспользовались ситуацией и в ходе начавшейся «чистки» устранили либералов с политической арены. В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря. Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране. === Беренсе донъя һуғышы === Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы. 2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]<ref>{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}</ref>. [[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]] Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]]. Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]]. Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года<ref>{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}</ref>. Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию<ref name="петросян">{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}</ref>. --> === Империяның тарҡалыуы === <!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции. [[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]] [[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом. [[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]]. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}} * [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]] * [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи]. {{Библиоинформация}} {{^|12px}} {{Османская империя в темах}} {{История Турции}} [[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]] [[Категория:Ғосман империяһы тарихы]] 0klmh6aji8v8jxaoysf5p1brpmky7lm 1147758 1147750 2022-07-30T11:22:54Z Akkashka 14326 /* XX быуат */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Ғосман империяһы тарихы '''600-ҙән ашыу йылды үҙ эсенә ала. Ғосман империяһы 1299 йылдан [[1923 йыл|1923 йылға]] тиклем торған. == Империяның барлыҡҡа килеүе == [[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|мини|[[Ғосман империяһы]] 1683 йылда, иң ҙур территория баҫып алған осоронда]] Империя ойошторор алдынан Ғосмандар тарихи аренала әллә ни билдәле булмаған. Сәлжүктәрҙең 1071 йылда Манцикерт эргәһендәге византийҙарҙы еңеүе төрөк һәм төркмәндәрҙең малсылыҡ менән шөғөлләнгән ҡәбиләләренә Анатолий буйлап таралып ултырырға мөмкинлек бирә. Төрөк-сельджуктар баш ҡалаһы Никеяла урынлашҡан Рум солтанлығына, ә 1097 йылда ҡаланы тәре йөрөтөүселәр яулап алғандан һуң, — Иконияла, хәҙерге Коньяла нигеҙ һала.{{sfn|Гугенхейм|2021|loc= ВОИНЫ ПРИГРАНИЧЬЯ|с= 144—145|name= "gug_144-145"}} XIII быуаттың беренсе сирегендә монголдарҙың Үҙәк Азияға һәм Иранға һөжүме уғыҙ төрки ҡәбиләләрен Көнбайышҡа күсенергә мәжбүр итә. Анатолийға барып еткән кешеләр араһында Кайиҙар ҙа булған. Был ҡәбилә башында Эртоғрул Ғәзи үҙе торған, сәлжүк солтаны Алаетдин Кей-Ҡобад I уға Сөгүт ҡалаһын бирә. 1243 йылда монголдар Кесе Азияға барып етә һәм Көседағ янындағы һуғышта Рум солтанлығы хакимы Кей-Хосров II армияһын тар-мар иткән, һәм уны вассал дәүләткә әйләндергән. Бынан тыш, 1261 йылда византийҙар латиндарға ҡаршы һуғышып, Константинополде яулай, үҙҙәренең баш ҡалаһы булып хеҙмәт иткән Никеяны ҡалдыра. Палеологтарҙың яңы династияһына ҡараған императорҙар өсөн Вифинияның элекке әһәмиәте булмаған<ref name="gug_144-145" />. XIII быуат аҙағында Анатолийҙа монгол власы көсһөҙләнә башлай, ә 1308 йылда Сәлжүкиҙәр нәҫеле өҙөлә. Сик буйында, шулай уҡ солтанаттың эске биләмәләрендә йәшәгән төркмән ҡәбиләләре башлыҡтары был мөмкинлекте монгол иҙеүен алып ташлау һәм үҙҙәренең Коньянан бойондороҡһоҙлоғон иғлан итеү өсөн файҙалана<ref name="gug_144-145" />. Ғосман I Ғәзи (идара ителеү йылдары 1288—1326), Уж-бей Сөгүттың һәм кайи ҡәбиләһе башлығы Эртоғрулдың улы һәм вариҫы, Византия менән көрәштә өлкә артынан өлкәне ҡуша, ләкин, ҡеүәте үҫә барыуына ҡарамаҫтан, үҙенең Ликаонияға буйһоноуын таный. 1299 йылда, Румдың сәлжүк солтаны Алаэддин Кейкубад II, боласыларҙан һаҡланып баш ҡаланан ҡасҡанда, Ғосман «солтан» титулын ҡабул итә һәм сәлжүк вариҫтары власын таныуҙан баш тарта. Уның исеме менән төрөктәр ғосман төрөктәре йәки ғосманлылар тип атала башлаған. Уларҙың Кесе Азияла идара итеүе тарала һәм нығына, Конья солтандары быға ҡамасаулай алмай. Ошо ваҡыттан алып уларҙың, үҙ аллы булып етмәһә лә, үҙ әҙәбиәте барлыҡҡа килә һәм бик тиҙ арта. Улар яулап алынған өлкәләрҙә сауҙа, игенселек һәм сәнәғәткә булышлыҡ итеү хаҡында хәстәрлек күрә, яҡшы ойошторолған армия булдыра. Хәрби, ләкин мәҙәниәткә дошманлыҡ ҡылмаған, көслө дәүләт үҫешә; теоретик яҡтан абсолютистик булып тора, ләкин ғәмәлдә полководецтар (уларға солтан төрлө өлкәләр менән идара итеү мөмкинлеге бирә ине) йыш ҡына солтандың юғары власын теләр-теләмәҫ кенә таныған. Йыш ҡына Кесе Азиялағы грек ҡалалары үҙ ирке менән ҡеүәтле Ғосман ҡурсалауына бирелгән. Ғосман улы һәм вариҫы Орхан I (1326—1359) атаһының сәйәсәтен дауам итә. Ул хаҡ динле халыҡтарҙы берләштереү маҡсатын ҡуйһа ла, ысынында иһә, көнсығышҡа, мосолмандар йәшәгән илдәргә ҡарағанда гректар йәшәгән илдәргә йүнәлтә. Ул Византиялағы эске ыҙғыштар менән бик оҫта файҙаланған. Бәхәсләшеүселәр уға третей судьяһы һымаҡ мөрәжәғәт иткән. 1330 йылда ул Азиялағы Византия ҡәлғәләренән иң мөһимен — Никеяны яулай. Уның артынса Никомедия һәм Кесе Азияның бөтә төньяҡ-көнбайыш өлөшө Ҡара диңгеҙ, Мәрмәр һәм Эгей диңгеҙҙәренә тиклемге өлөшө төрөктәр власына аҫтына инә. Ниһайәт, 1356 йылда Орхандың улы Сөләймән етәкселегендәге төрөк ғәскәре Дарданеллдың Европа ярына сыға, Галлиполины һәм уның тирә-яғын баҫып ала. [[Файл:Thomas allom, c1840, The Enterance to Divan.png|thumb|left|''Bâb-ı Âlî'', Бейек Порта]] Орхандың дәүләт менән эске идара итеү эшмәкәрлегендә уның даими кәңәшсеһе булып ағаһы Аладдин тора, ул (Төркиә тарихында берҙән-бер миҫал) үҙ ирке менән тәхеткә барыуҙан баш тарта һәм уның өсөн махсус булдырылған, әммә унан һуң да һаҡланып ҡалған бөйөк вәзир вазифаһын ҡабул итә. Сауҙаны еңеләйтеү өсөн тәңкә эше яйға һалына. Орхан үҙенең исеменән һәм Ҡөрьән шиғыры менән көмөш тәңкә — аҡса һуҡтыра. Ул үҙенә яңы ғына яулап алынған, үҙе үлгәнгә тиклем бер нисә йыл элек Ғосман — бей ҡамаған Бурсала (1326) затлы һарай төҙөтә, уның бейек ҡапҡаһы менән бәйле Ғосман хөкүмәте лә йыш ҡына «Бөйөк Порта» (һүҙмә-һүҙ тәржемәһе: Bab-ı Âlî — «бейек ҡапҡа») исеме менән йөрөтөлгән. 1328 йылда Орхан үҙ биләмәләренә яңы, ниндәйҙер кимәлдә үҙәкләштерелгән идаралыҡ бирә. Улар округтарға, [[санжак]]тарға бүленгән 3 провинцияға (пашалыҡ) бүленгән. Граждандар идаралығы хәрби хеҙмәт менән берләштерелгән һәм уға буйһонған. Орхан христиан балаларынан сыҡҡан янычар ғәскәренә башланғыс һалған (тәүҙә 1000 кеше; һуңыраҡ уларҙың һаны шаҡтай артҡан). Диндәре (мәсихселәрҙән һалымдар алынһа ла) эҙәрлекләнмәгән, мәсихселәргә түҙемлек һаҡланыуына ҡарамаҫтан, улар күпләп ислам диненә күскән == Константинополде алғанға тиклемге Европалағы баҫып алыуҙары (1352—1453) == * 1352 й. — Дарданеллды баҫып алыу. * 1356 й. — Галлиполиҙы баҫып алыу. == Бөйөк империя осоро == Галлиполины алғандан һуң, төрөктәр Эгей диңгеҙе, Дарданелл һәм Мәрмәр диңгеҙенең Европа ярында нығынған. Сөләймән 1358 йылда вафат була, һәм Орхандың икенсе улы Морат I (1359—1389) тәхет вариҫы була, ул Ангораны яулап, Кесе Азия тураһында онотмаһа ла, үҙенең эшмәкәрлеге үҙәген Европаға күсерә. Фракияны яулап алғас, 1365 йылда ул баш ҡалаһын Адрианополгә күсерә. Константинополь һәм уның тирә-яғында ғына Византия империяһы һаҡланып ҡала, ләкин ул тағы ла йөҙ йылға яҡын яулап алыуға ҡаршы тороуын дауам итә. Фракианы яулап алыу төрөктәрҙең Сербия һәм Икенсе Болғар батшалығы менән яҡындан аралашыуына килтерә. Ике дәүләт тә феодаль ваҡланыу осорон кисергән һәм туплана алманы. Бер нисә йыл дауамында улар икеһе лә территорияһының ярайһы уҡ ҙур өлөшөн юғалтҡан, яһаҡ түләү менән килешеп, солтанға буйһонған. Әммә был дәүләттәр, мөмкинлектән файҙаланып, өлөшләтә үҙ позицияларын тергеҙеүгә өлгәшкән осорҙары булған. [[Файл:BASA-516K-1-2080-3-Murad I.JPG|мини|Морат I]] Ғосмандар Сербия хакимдары менән бәрелешә һәм Черномен (1371) менән Савра алыштарында (1385) еңеү яулай. === Косово ҡырындағы алыш === 1389 йылдың йәйендә ғосман солтаны Морат Сербияға ҡаршы поход башлай<ref>{{книга |автор = Чиркович Сима. |заглавие = История сербов |место = М. |издательство = Весь мир |год = 2009 |страницы = 109 |isbn = 978-5-7777-0431-3 }}</ref>. 1389 йылдың 28 июнендә Косово яланында 12-33 мең яугиры булған Сербия армияһы 27-40 мең кешенән торған Морат армияһы менән бәрелешә. Сербия армияһы ҡыйратыла, кенәз үлтерелә; һуғышта Морат та һәләк була. Сербия формаль рәүештә үҙенең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлап ҡалған, әммә ул һалым түләгән һәм ярҙамсы ғәскәр ебәрергә йөкләмә алған. ==== Моратты үлтереү ==== Яуҙа ҡатнашҡан сербтарҙың береһе (йәғни кенәз Лазарь яғынан) Сербия кенәзе Милош Обилич була. Ул сербтарҙың был бөйөк алышта еңеүенә өмөт ҙур түгеллеген аңлаған һәм ғүмерен ҡорбан итергә булған. Ул хәйләкәр операция уйлап тапҡан. Һуғыш ваҡытында Милош Морат сатырына инеп, үҙен ҡасып сығыусы, тип таныта. Йәшерен серҙе әйткәнгә һалышып, Моратҡа яҡынлаша һәм уны сәнсә[http://www.srpska.ru/articles/8476/murat_kerdyk.jpg]. Морат I үлер алдынан ярҙам саҡырып өлгөрә. Солтандың һаҡсылары Милошты үлтерә. Ошо мәлдән алып Сербия һәм Төркиә фараздары айырымлана. Сербия фаразы буйынса, солтандың үлтерелеүе хаҡында белгәс, Төркиә армияһы паникаға бирелеп тарала башлаған, һәм ғәскәрҙәр менән идара итеүҙе Мораттың улы Баязит I үҙ ҡулына алғандан һуң ғына, Төркиә ғәскәрҙәре еңелеүҙән ҡотолған. Төрөк фаразы буйынса, солтанды үлтереү төрөк яугирҙәренең асыуын ғына килтергән. Әммә, ғәскәрҙең төп өлөшө солтандың һәләк булыуын алыш тамамланғандан һуң ғына белеп ҡалған, тигән фараз ысынға яҡын булып сыға. === XV быуат башы === Мораттың улы Баязит (1389—1402) Лазарҙың ҡыҙына өйләнә һәм бының менән Сербияла династия мәсьәләләрен хәл итеү хоҡуғын ала (Стефандың улы вариҫһыҙ үлә). 1393 йылда Баязит Тырновоны ала (улы ислам динен ҡабул итеп үлемдән ҡотолоп ҡалған болгар батшаһы Шишманды быуып үлтерә), бөтә Болгарияны яулай, Валахияны һалым түләргә мәжбүр итә, Македония менән Фессалияны яулап ала һәм Грецияға инә. Кесе Азияла уның биләмәләре көнсығышҡа Ҡыҙылырмаҡ аръяғына табан киңәйгән. 1396 йылда ул Никополь янында Венгрия короле Сигизмунды тарафынан тәре походына йыйылған мәсихселәр ғәскәрен ҡыйрата. Аҡһаҡ Тимерҙең Азия биләмәләренә бәреп инеүе уны Константинополь ҡамауын туҡтатып, етди көс менән Тимурға шәхсән ҡаршы сығырға мәжбүр итә. 1402 йылда Ангора янындағы алышта Баязит еңелгән һәм әсирлеккә эләккән, бер йылдан һуң (1403) шунда вафат булған. Был һуғышта ҙур ғына Серб ярҙамсы отряды ла (40 000 кеше) һәләк була. Әсиргә төшөүе һәм Баязиттың үлеме дәүләткә емерелеү һәм бүленеү менән янаған. Адрианополдә Балҡан ярымутрауындағы төрөк биләмәләрендә власҡа эйә булған Баязиттың улы Сөләймән (1402—1410), Брусста — Иса, Кесе Азияның көнсығышында — Меһмет I үҙҙәрен солтан тип иғлан итә, Тимер өс дәғүәсенең дә илселәрен нән ҡабул итә һәм, ғосманлыларҙы көсһөҙләндерергә теләп микән, ярҙам вәғәҙә итә, әммә яулау һуғыштарын дауам итмәйсә, Көнсығышҡа борола. Меһмет Исаны үлтерә (1403) һәм бөтә Кесе Азия өҫтөнән батшалыҡ итте. 1413 йылда, Сөләймән вафат булғандан (1410) һәм вариҫы Муса үлгәндән һуң, Меһмет Балҡан ярымутрауында ла үҙ власын урынлаштыра. Уның батшалыҡ итеүе сағыштырмаса тыныс булған. Ул күршеләре, Византия, Сербия, Валахия һәм Венгрия менән татыу мөнәсәбәттәр һаҡларға тырышҡан һәм улар менән килешеүҙәр төҙөгән. Замандаштары уны ғәҙел, йыуаш, тыныс һәм белемле хаким тип билдәләй. Әммә уға эске ихтилалдарҙы баҫтырырға тура килә. [[Файл:BASA-516K-1-2080-6-Murad II.JPG|мини|Морат II]] Улы Мораттың (1421—1451) батшалығы ла ошоға оҡшаш ихтилалдар менән башлана. Ағай-энеләре, үлемдән ҡасып, Константинополгә ҡасҡан һәм унда яҡшы ҡабул ителгән. Морат кисекмәҫтән Константинополгә юллана, әммә ни бары 20 меңлек ғәскәр йыйып өлгөрә һәм шуға еңелә. Әммә һатып алыу кеүек хәйләләр менән, бер туғандарын быуып үлтерткән. Константинополде ҡамауҙы туҡтатҡан. Һәм Морат иғтибарын Балҡан ярымутрауының төньяҡ өлөшөнә, ә һуңынан көньяҡ өлөшөнә йүнәлткән. Төньяҡта Трансильвания воеводаһы Матьяш Хуньяди көс туплаған, ул Моратты Германштадта (1442) һәм Нишала (1443) еңгән була, әммә көсө бер аҙ кәмерәк булыу сәбәпле, Косов яланында ҡаты еңелә. Морат элегерәк тә төрөктәр ҡулында булған Фессалоникиҙы, Коринф, Патрас һәм Албанияның байтаҡ өлөшөн яулай. Ғосман һарайында тәрбиәләнгән һәм Морат элек яратҡан яугире албанлы Искәндәрбәк (йәки Скандербег) уға көслө ҡаршылыҡ күрһәткән. Ул ислам динен Албанияла таралыуға булышлыҡ иткән. Артабан ул хәрби мөнәсәбәттә хәүеф тыуҙырмаһа ла, географик урыны буйынса бик әһәмиәтле булған Константинополгә яңы һөжүм яһарға планлаштыра, ләкин вафат була. Атаһының хыялын улы Меһмет II (1451-81) тормошҡа ашырған. '''Константинополде алыу''' [[Файл:Zonaro GatesofConst.jpg|thumb|Меһмет II Фәтих армияһы менән Константинополгә инә]] Һуғышҡа Константин XI Палеолог, визнтий императоры, туғаны Орханды (Сөләймән улы Баязиттың ейәнен) Меһметҡа бирергә теләмәүе сәбәпсе булған. Босфор яры буйындағы бәләкәй генә ер һыҙаты Византия императоры ҡарамағында була; ғәскәренең һаны 6000—дән артмай, ә империя менән идара итеү характеры уны тағы ла көсһөҙөрәк итә. Ҡалала төрөктәр күп йәшәгән; Византия хөкүмәтенә 1396 йылдан башлап православие ҡорамдары эргәһендә мосолман мәсеттәре төҙөргә рөхсәт бирергә тура килгән. Константинополдең географик яҡтан ифрат уңайлы урынлашыуы һәм көслө нығытмалары ғына уға ҡаршы тороу мөмкинлеген биргән. Меһмет II ҡалаға ҡаршы 150 000 кешенән торған армия һәм Алтын Мөгөҙгә инеү юлын бикләгән 420 бәләкәй елкәнле суднонан торған флот ебәрә. Гректарҙы ҡоралланыуы һәм хәрби сәнғәте төрөктәрҙекенә ҡарағанда бер аҙ сифатлыраҡ булған, әммә ғосмандар ҙа ярайһы уҡ яҡшы ҡоралланырға өлгөргән була. Морат II ислам динен ренегатлыҡ өсөн ҡабул иткән венгр һәм башҡа христиан инженерҙары етәкселек иткән бер нисә пушка һәм дары етештереү заводы ойоштора. Төркиә туптарының күбеһе, дошманға ҙур зыян килтермәгән, әммә шау-шыу тыуҙырған; ҡайһы берҙәре шартлап байтаҡ төрөк һалдатын юҡ иткән. Меһмед ҡамау эштәрен алдан, 1452 йылдың көҙөндә, башлаған, ә 1453 йылдың апрелендә ысын ҡамау башлаған. Византия хөкүмәте ярҙам һорап христиан державаларына мөрәжәғәт итә; әгәр Византия сиркәүҙәрҙе берләштереүгә ризалашһа, папа төрөктәргә ҡаршы тәре походын вәғәзләргә әҙерлеген вәғәҙәләй; Византия хөкүмәте был тәҡдимде асыулы кире ҡаға. Башҡа державаларҙан бер Генуя Джустиниани етәкселегендә 6000 кешенән торған ҙур булмаған эскадра ебәргән. Эскадра ҡыйыу рәүештә төрөк блокадаһын йырып, Константинополдең ярына десант ултырта, шуның менән ҡамауҙа ҡалғандарҙың көсө икеләтә арттырыла. Ҡамау ике ай буйына дауам иткән. Грек һәм генуэз армияһы ҡыйыу ҡаршылыҡ күрһәткән. Император Константин Палеолог өмөтһөҙлөккә бирелеп һуғыша һәм бәрелештә һәләк була. 29 майҙа ғосмандар ҡалаға инә === Баҫып алыуҙары === Ғосман империяһының ҡеүәтле дәүере 150 йылдан ашыу дауам иткән. 1459 йылда бөтә Сербия яулап алына (Белград һуңыраҡ, 1521 йылда, алынған) һәм Ғосман пашалығына әйләндерелгән. 1460 йылда Афина герцоглығы һәм уның артынан, Венеция власы аҫтында ҡалған ҡайһы бер диңгеҙ буйы ҡалаларынан тыш, бөтә Греция тиерлек баҫып алынған. 1462 йылда - Лесбос һәм Валахия утрауҙары, 1463 йылда Босния короллеге яуланған. Грецияны яулап алыу Төркиәнең Неаполь, папа һәм Ҡараман (Кесе Азиялағы Оҙон Хәсән хан хакимлыҡ иткән үҙ аллы мосолман ханлығы) менән коалицияға ингән Венеция менән бәрелешеүенә килтергән. Һуғыш Мореяла, Архипелагала һәм Кесе Азияла 16 йыл дауам иткән (1463-79) һәм Ғосман дәүләтенең еңеүе менән тамамланған. 1479 йылда Константинополь килешеүе буйынса Венеция Ғосмандарға Мореяла бер нисә ҡалаһын, Лемнос утрауына һәм архипелагтың башҡа утрауҙарын биргән (Негропонтты төрөктәр 1470 йылда баҫып алған); Ҡараман ханлығы солтан власын таныған. Скандербег (1467) вафат булғандан һуң, төрөктәр Албанияны, һуңынан Герцеговинаны баҫып ала. 1475 йылда улар ҡырым ханы Миңлеғәле I Гәрәй менән һуғыш алып барған һәм солтанға буйһонорға мәжбүр иткән. Был еңеү төрөктәр өсөн ҙур хәрби әһәмиәткә эйә булған, сөнки ҡырым татарҙары уларға ярҙамсы ғәскәр, ваҡыты менән 100 мең кеше, килтергән; ләкин һуңынан, Рәсәй һәм Польша менән бәрелешергә тура килгәнлектән, ғосмандар яҙмышында һәләкәтле боролош алған. 1476 йылда ғосмандар Молдавияны бөлдөргән һәм вассал бойондороҡлолоҡҡа килтергән. 1479 йылда ғосмандар, Венеция республикаһы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй һәм уны шулай нейтралләштергәндән һуң, Урта диңгеҙ буйына хужа булған. 1480 йылда ҡамауҙар Родосты ҡамай, был уларҙа үҙ көсөнә тағы ла ҙурыраҡ ышаныс тыуҙыра. 1480 йылдың йәйендә Неаполитан короллегендәге Отранто ҡәлғәһен ҡамап баҫып алалар. Ғосман флоты күрше ҡалаларға - Лечче, Таранто, Бриндизи һәм Вьестеға һөжүм итә башлаған. [[Рим]]да паника башланған. Папа Сикст IV ҡаланы эвакуациялау планын уйлаған һәм Европа илдәрен төрөктәргә ҡаршы тәре походы ойошторорға саҡырған. Төрөктәргә ҡаршы көрәшеү өсөн 1600 самаһы яугир ебәргән Венгрия һәм ойошҡан ополчение йыйған Неаполь ғына был тәҡдимде әүҙем яҡлаған. Ғосмандар 1481 йылда Меһмет II вафат булғас ҡына Отрантоны ҡалдырған. Ошоноң менән күпмелер ваҡытҡа яулап алыу осоро тамамланған. Ғосмандарға Дунай менән Саваға тиклем бөтә Балҡан ярымутрауы, Архипелаг һәм Кесе Азияның Трапезундҡа һәм Евфратҡа тигеләй бөтә утрауҙары утрауҙары ҡараған, Дунай аръяғында Валахия менән Молдавия уларға көслө буйонған булған. Һәр ерҙә Порта тарафынан раҫланған һәм уға тулыһынса буйһонған ғосман чиновниктары йәки урындағы хакимдар идара итә. === Баязит II һәм Сәлим I хакимлығы === Бынан алдағы солтандарҙың береһе лә Ғосман империяһының сиктәрен киңәйтеү өсөн «Баҫып алыусы» тигән ҡушамат тағылып, тарихта ҡалған Меһмет II кеүек күп эшләмәгән. Улы Баязит II (1481-1512) сыуалыштар заманында вариҫы булып ҡалған. Бөйөк вәзир Могамет-Ҡараманиға таянған һәм атаһы үлгән ваҡытта Константинополдә Баязит булмауынан файҙаланып, энеһе Джем үҙен солтан тип иғлан иткән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-8-Bayezid II.JPG|мини|Баязит II]] Баязит үҙенә тоғро ҡалған ғәскәрен йыйған; дошман армиялары Ангора янында осрашҡан. Баязит еңгән, Джем Родосҡа, унан Европаға ҡасҡан һәм оҙайлы сәйәхәттәрҙән һуң, рим папаһы Александр VI ҡулына килеп эләгә, ул Баязит 300 000 дукат түләһә, ҡустыһын ағыуларға тәҡдим итә. Баязит тәҡдимде ҡабул итә, аҡса түләй һәм Джемды ағыулап үлтерәләр (1495). Баязит батшалығы уның улдарының аталарына ҡаршы бер нисә ихтилал менән билдәләнә, иң һуңғыһынан башҡаһы уңышлы тамамланған; Баязит баш күтәреүселәрҙе ҡулға алған һәм язалаған. Шуға ҡарамаҫтан, Төркиә тарихсылары Баязитты тыныслыҡ яратыусы һәм йыуаш кеше, сәнғәт һәм әҙәбиәтте ҡурсалаусы тип билдәләй. Ысынлап та, Ғосман яулауҙары, хөкүмәттең тыныслыҡ һөйөүенә ҡарағанда уңышһыҙлыҡҡа тарыуы менән бәйле, бер аҙ туҡталып торған. Босний һәм серб пашалары күп тапҡыр Далмацияға, Штирияға, Каринтияға һәм Крайнаға һөжүм иткән һәм уларҙы ҡаты бөлгөнлөккә дусар иткән; бер нисә тапҡыр Белградты алырға маташып ҡарағандар, ләкин һөҙөмтәһеҙ үткән. Матьяш Корвиндың үлеме (1490), ғосмандарҙың был дәүләткә ҡаршы ниәттәрен хуплағандай, Венгрияла анархия тыуҙырған. Бер аҙ ял менән алып барылған оҙайлы һуғыш төрөктәр өсөн бик үк уңайлы тамамланмаған. 1503 йылда төҙөлгән килешеү буйынса, Венгрия бөтә биләмәләрен һаҡлап ҡалған, Ғосман империяһының Молдавия менән Валахияның һалым түләүгә хоҡуғын танырға тейеш булһа ла, был ике дәүләткә юғары хоҡуҡтарҙан баш тартмаған (теорияла ғына, ысынбарлыҡта түгел). Грецияла Наварин (Пилос), Модон һәм Корон (1503) яуланған. Ғосман дәүләтенең Рәсәй менән тәүге мөнәсәбәттәре Баязит II дәүеренә тура килгән: Рус сауҙагәрҙәрен Ғосман империяһында ҡаршылыҡһыҙ сауҙа менән тәьмин итеү өсөн 1495 йылда Константинополгә бөйөк кенәз Иван III илселәре килгән. Баязит менән Европалағы башҡа илдәр ҙә, бигерәк тә Неаполь, Венеция, Флоренция, Милан менән папа дуҫлыҡ мөнәсәбәттәре булдыра; Баязит һәр береһе менән тигеҙ һәм оҫта аралашҡан. Шул уҡ ваҡытта Ғосман империяһы Урта диңгеҙ өсөн Венеция менән һуғыш алып бара, һәм 1505 йылда уны еңә. Уның төп иғтибары Көнсығышҡа йүнәлтелә. Ул Фарсы иленә ҡаршы һуғыш башлай, ләкин уны тамамлап өлгөрмәй; 1510 йылда янычарҙар ярҙамында иң кесе улы Сәлим уға ҡаршы фетнә күтәрә, уны еңә һәм тәхетенән ҡолата. Баязит, күрәһең, ағыулап үлтерелә; Сәлимдең башҡа туған-тыумасаһы ла юҡ ителгән. Азияла һуғыш Сәлим I (1512-20) осоронда дауам итә. Яулап алыу ынтылышынан тыш, был һуғыштың дини сәбәбе лә була: төрөктәр - сөнниҙәр, Сәлим, сөннилектең сикке яҡлаусыһы булараҡ, фарсы [[шиғыйҙар]]ҙы ярһып күрә алмаған, уның бойороғо буйынса Ғосман ерендә йәшәгән 40 000-гә тиклем шиғый юҡ ителә. Һуғыш үҙгәреүсән уңыш менән барған, ләкин һуңғы еңеү, тулы булмаһа ла, төрөк яғында булған. 1515 йылғы тыныслыҡ килешеүе буйынса Чалдыран һуғышынан һуң Иран шаһы Исмаил Беренсе булып Тир йылғаһының үрге ағымында ятҡан Диярбаҡыр һәм Мосул өлкәләренең Ғосман империяһына биргән. Мысыр солтаны Кансу-Гаври, тыныслыҡ тәҡдим итеп, Сәлимгә илселек ебәрә. Сәлим бөтә илселек вәкилдәрен дә юҡ итергә ҡуша. Кансу уға ҡаршы сыға, һуғыш Дольбек үҙәнендә була. Үҙенең артиллерияһы арҡаһында Сәлим еңеү яулай; мәмлүктәр ҡаса, Кансу ҡасып барғанда һәләк була. Дамаск еңеүсегә ҡапҡаһын аса; уның артынан бөтә Сүриә солтанға буйһона, ә Мәккә менән Мәҙинә уның ҡурсалауына күсә (1516). Мысырҙың яңы солтаны Томан Бей, бер нисә тапҡыр еңелгәндән һуң, Төркиә авангардына бирелергә тейеш була; әммә төндә ул ҡалаға килеп инә һәм төрөктәрҙе юҡ итә. Сәлим, Ҡаһирәне ныҡышмалы көрәшһеҙ ала алмағас, халыҡҡа, мәрхәмәт вәғәҙә биреп, капитуляцияға бирелергә тәҡдим итә; халыҡ бирелә - һәм Сәлим ҡалала ҡот осҡос һуйыш ойоштора. Томан Бей ҙә сигенгән ваҡытта тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына (1517). Беҙ уны үҙенә, хаҡ динлеләр башлығына, буйһонорға теләмәүе өсөн шелтәләгән һәм, Константинополь хакимы булараҡ, Көнсығыш Рим империяһының вариҫы булыуын һәм, тимәк, ҡасандыр уның составына ингән бөтә ерҙәргә лә хоҡуғы булыуын раҫлаған мосолман ауыҙынан сыҡҡан ҡыйыу теория үҫтергән. [[Файл:BASA-516K-1-2080-9-Selim I.JPG|мини|Сәлим I]] Мысыр менән үҙҙәренең пашалары аша ғына идара итеп булмаясағын аңлап, Сәлим улар эргәһендә 24 мәмлүк башлығын һаҡлап ҡалған, улар пашаға буйһонған, тип һаналған әммә билдәле бер үҙаллылыҡ менән файҙаланған һәм паша өҫтөнән Константинополгә ялыу ебәрә алған. Сәлим иң аяуһыҙ Ғосман солтандарының береһе булған; атаһы менән ағай-энеләренән башҡа, һанап бөткөһөҙ күп әсирҙәрҙән тыш, ул һигеҙ йыл дауамында батшалығында үҙенең ете бөйөк вәзирен язалап үлтергән. Шуның менән бергә ул әҙәбиәтте яратҡан һәм үҙенең байтаҡ төрөк һәм ғәрәп шиғырҙарын ҡалдырған. Ул Яуыз ҡушаматы (бөгөлмәҫ, иҫ китмәле ҡаты) менән төрөктәрҙең хәтерендә ҡалған. === Сөләймән I хакимлығы === [[Файл:Tughra Suleiman.jpg|thumb|Күркәм Сөләймән I туғраһы — шәхсән исеме һәм титулы билдәһе (1520)]] Сәлимдең улы Сөләймән I (1520 −1566), христиан тарихсылары тарафынан һоҡланғыс йәки бөйөк тип аталған, атаһына ҡапма-ҡаршы холҡло булған. Ул аяуһыҙ булмаған һәм ғәҙеллектең сәйәси ҡиммәтен яҡшы аңлаған; батшалыҡ итеүен ул Сәлим тарафынан бығаулап тотолған күренекле мысыр ғаиләләре әсирҙәренән бер нисә йөҙ кешене иреккә ебәреүҙән башлаған. Батшалыҡ итә башлаған осоронда осман территорияһында ебәктәре талап алынған Европа сауҙагәрҙәре унан аҡсалата йомарт бүләк алған. Үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандарҙан ул Константинополдәге батша һарайының ҡупшылығы менән европалыларҙы хайран иткән. Яулап алыуҙан баш тартмаһа ла, һуғышты яратмаған, бик һирәк осраҡта ғәскәр башында торған. Айырыуса мөһим еңеүҙәр килтергән дипломатия сәнғәтен юғары баһалаған. Тәхеткә ултырған тәүге көнөнән үк Венеция менән тыныслыҡ тураһында һөйләшеүҙәр башлай һәм 1521 йылда килешеү төҙөп, төрөк территорияһында венециялыларҙың сауҙа итеү хоҡуғын таный һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙә бирә; ике яҡ та бер-береһенә ҡасҡын енәйәтселәрҙе бирергә һүҙ бирешә. Шул ваҡыттан алып Венеция Константинополдә даими илсе тотмаһа ла, Венециянан Константинополгә һәм унан кире даими рәүештә илселәр ебәрелеп торған. 1521 йылда, Венгрия короле Лайош Икенсе Ғосман илсеһен үлтерергә мөмкинлек биргәндән һуң, ғасман ғәскәрҙәре Белградты ала. 1522 йылда Сөләймән күп һанлы ғәскәрен Родоста ултырта. Рыцар-иоанниттарҙың төп цитаделен алты айлыҡ ҡамау уның капитуляцияһы менән тамамлана, һуңынан төрөктәр Төньяҡ Африкала Триполины һәм Алжирҙы яулап алыуға тотона. [[Файл:Battle of Mohacs 1526.png|thumb|left|Мохач янындағы алыш (1526)]] 1526 йылда Сөләймән I етәкселек иткән ғосман ғәскәрҙәре Венгрияға һөжүм итә һәм Мохача һуғышында Венгрия короле Лайош Ягеллондың армияһын ҡыйрата. Тәүҙә төрөктәр ярайһы уҡ ҙур уңыштарға өлгәшә: Венгрияның көнсығыш өлөшөндә улар Ғосман империяһының вассалы булған марионет дәүләтен булдыра, Буданы баҫып ала, Австрияла ҙур территорияларҙы бөлгөнлөккә төшөрә. 1529 йылда солтан Австрияның баш ҡалаһын баҫып алырға ниәтләп, үҙ ғәскәрен Венаға йүнәлтә, ләкин быға өлгәшә алмай. 27 сентябрҙә '''Венаны ҡамау''' башлана, төрөктәр һаны ҡамауҙа ҡалғандарҙан кәмендә 7 тапҡырға күберәк була. Ләкин һауа торошо төрөктәргә ҡаршы тора — йонсоу көндәр арҡаһында улар Венаға барғанда күпләп туптарҙы һәм йөк ташыусы хайуандарҙы юғалта, уларҙың лагерында сирлеләр арта. Ә австрийҙар ваҡытын бушҡа уҙғармай — улар ҡала стеналарын алдан нығытҡан, ә Австрия эрцгерцогы Фердинанд I (Изге Рим имперяһы императоры), немец һәм испан ялсыларын (уның өлкән ағаһы Карл V Габсбург бер үк ваҡытта Изге Рим империяһы императоры һәм Испания короле булған) ҡалаға алып ҡайта. Төрөктәр Вена стеналарын шартлата алырына ышанған, ләкин ҡамап алынғандар даими рәүештә бөтә төрөк траншеяларын һәм ер аҫты юлдарын юҡ итеп торған. Яҡынлашып килгән ҡыш, ауырыу һәм күпләп дезертирлау сәбәпле, төрөктәр ҡамау башланғандан һуң 17 көн үткәс, 14 октябрҙән китергә мәжбүр булған. ==== Франция менән союз ==== Ғосман дәүләтенең яҡын күршеһе һәм уның иң ҡурҡыныс дошманы Австрия монархияһы булған, һәм бер ярҙамһыҙ, уның менән етди көрәшкә инеү хәүефле булған. Был көрәштә ғосмандарҙың тәбиғи союздашы Франция була. Ғосман империяһы менән Франция араһындағы тәүге мөнәсәбәттәр 1483 йылда уҡ башлана; шул ваҡыттан алып ике дәүләт тә бер нисә тапҡыр илселәр менән алмаша, ләкин был практик һөҙөмтәләргә килтермәй. 1517 йылда француз короле Франциск I герман императорына һәм Фердинанд Католикҡа төрөктәрҙе Европанан ҡыуыу һәм уларҙың биләмәләрен бүлеү маҡсатында уларға ҡаршы союз төҙөү кәрәклеген тәҡдим итә, әммә, үрҙә билдәләнгән Европа державаларының мәнфәғәттәре бер-береһенә ныҡ ҡаршы килгәнлектән, бындай союз барып сыҡмай. Киреһенсә, Франция менән Ғосман империяһы бер ҡайҙа ла дошманлашмаған һәм дошманлашыр өсөн бер ниндәй сәбәп тә булмаған. Шуға күрә ҡасандыр тәре походтарында ҡатнашып йөрөгән Франция ҡыйыу аҙымға бара: христиан державаһына ҡаршы мосолман державаһы менән хәрби союз төҙөй. Француздарҙың Павия эргәһендәге уңышһыҙ һуғышы, уның барышында батшаның әсирлеккә эләгеүе һуңғы этәргес була. Регентша Луиза Савойская 1525 йылдың февралендә Константинополгә илселек ебәргән, ләкин илселәрҙе Боснияла төрөктәр туҡмай. Франциск I был ваҡиға буйынса ла һағайыуын күрһәтмәй, әсирлектә тотолған илсеһен солтанға союз тәҡдиме менән ебәрә; солтан Венгрияға һөжүм итергә тейеш була, ә Франциск Испанияға ҡаршы һуғыш вәғәҙә итә. Бер үк ваҡытта Карл V, Изге рим империяһы короле, Ғосман солтанына шундай уҡ тәҡдимдәр индерә, ләкин солтан Франция менән союзды өҫтөн күргән. Күп тә үтмәҫтән, Франциск Константинополгә бер католик сиркәүен булһа ла тергеҙергә рөхсәт итеү үтенесе менән мөрәжәғәт итә, әммә христиандарға һәр төрлө ҡурсалау һәм уларҙың именлеген һаҡлау вәғәҙәһе менән бергә, солтан ислам принциптары хаҡына был тәҡдимде ҡәтғи рәүештә кире ҡаға (1528). ==== Хәрби уңыштары ==== 1547 йылғы татыулашыу буйынса Венгрияның Офенға тиклем бөтә көньяҡ өлөшө 12 санжакка бүленгән осман провинцияһына әүерелә; төньяҡ өлөшө Австрия власына күсә, ләкин солтан шуның өсөн йыл һайын 50 000 дукат яһаҡ түләү йөкләмәһе бирә (килешеүҙең немец тексында яһаҡ почетлы бүләк — Ehrengeschenk тип атала). Ғосман империяһының Валахия, Молдавия һәм Трансильванияға ҡарата юғары хоҡуҡтары 1569 йылғы килешеү менән раҫлана. Был килешеү Австрияның төрөк вәкилдәрен һатып алыуға ғәйәт ҙур сумма аҡса бөтөргәне өсөн генә үткәрелеүе ихтимал ине. Ғосмандарҙың Венеция менән һуғышы 1540 йылда Венецияның Грецияла һәм Эгей диңгеҙендәге һуңғы биләмәләренең Ғосман империяһы власына күсеүе менән тамамлана. Фарсы иле менән яңы һуғышта улар 1536 йылда Багдад ҡалаһын, 1553 йылда Грузияны баҫып ала. Шуның менән улар сәйәси ҡеүәтенең апогеяһына етте. Ғосман флоты Гибралтар ҡалаһына тиклем бөтөн Урта диңгеҙ буйлап иркен йөҙгән һәм Һинд океанында йыш ҡына португал колонияларын талаған. Шуның менән бергә солтан Сөләймән үҙе 1566 йылда Австрия менән сираттағы һуғышын башлай, әммә Сигетвар походында вафат була. 1535 йәки 1536 йылда Ғосман империяһы менән Франция араһында «тыныслыҡ, дуҫлыҡ һәм сауҙа» тураһында яңы килешеү төҙөлә; Хәҙер Францияның Константинополдә даими вәкиле һәм Александрияла консулы була. Францияла солтандың подданныйҙарына һәм Ғосман дәүләте территорияһында король подданныйҙарына ил буйлап иркен йөрөү, тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә урындағы властар һаҡлауына таянып, тауарҙар һатып алыу, һатыу һәм алмашыу хоҡуғы гарантиялана. Ғосман империяһында француздар араһындағы дәғүәләшеүҙе француз консулдары йәки вәкилдәре хәл итергә тейеш була; төрөк менән француз араһындағы бәхәс булған осраҡта, француздарға уларҙың консулы тарафынан яҡлау рөхсәт ителә. Сөләймән ваҡытында эске идара итеү тәртибендә ҡайһы бер үҙгәрештәр булды. Элек солтан һәр ваҡыт тиерлек диванда (министрҙар советында) ҡатнашҡан була: Сөләймән унда һирәк күренә, шул рәүешле үҙенең вәзирҙәренә ҙурыраҡ мөмкинлек бирә. Быға тиклем вәзир (министр) һәм бөйөк вәзир, шулай уҡ пашалыҡ наместнигы вазифалары ғәҙәттә идара итеүҙә йәки хәрби эштә күпмелер тәжрибәһе булған кешеләргә бирелә ине; Сөләймән осоронда был тәғәйенләүҙәрҙә һәрәм, шулай уҡ юғары вазифаларға дәғүә итеүселәр аҡсалата бүләктәр биреү юлы менән килә башлай. Был хөкүмәттең аҡсаға ихтыяжы арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин тиҙҙән, хоҡуҡ нормаһына әйләнгән, һәм Портаның емерелеүенең төп сәбәбе булған. Хөкүмәттең сығымлылығы бығаса булмаған күләмдәргә барып етте; дөрөҫ, яһаҡты уңышлы йыйыу арҡаһында хөкүмәттең табышы ла ярайһы уҡ артты, әммә шуға ҡарамаҫтан, солтанға йыш ҡына тәңкәне боҙоу юлына баҫырға тура килде. Бер үк ваҡытта бөйөк вәзирҙәр империя менән идара итергә тырышҡан, атап әйткәндә, Паргала пашаһы Ибраһим шундай юлға баҫа, һәм ул 1536 йылда язалап үлтерелә. === Сәлим II хакимлығы === [[Файл:BASA-516K-1-2080-11-Selim II.JPG|мини|Сәлим II]] Күркәм Сөләймәндең улы һәм вариҫы Сәлим II (1566—1574) тәхеткә баҫҡанда, ағаларын язалау ихтыяжы булмай, сөнки атаһы һөйөклө ҡатынының шул улына тәхет биреү хәстәрлегенә ҡаршыкилмәй. Сәлим имен-аман батшалыҡ итә һәм улына ҙур биләмәле дәүләт ҡалдыра; бының менән ул үҙенең кейәүе бөйөк вәзир Меһмед Соколлуҙың аҡылы һәм энергияһына бурыслы була. Соколлу, бығаса Портаға әллә ни бәйле булмаған Ғәрәбстанды яулап алыуҙы тамамлай. [[Файл:Battle of Lepanto 1571.jpg|thumb|left|Лепанто янындағы алыш (1571)]] Ул Венециянан Кипр утрауын биреүҙе талап итә, һөҙөмтәлә Ғосман империяһы менән Венеция араһында һуғыш башлана (1570—1573); ғосмандар Лепанто эргәһендәге диңгеҙ һуғышында еңелеүгә дусар ителә (1571), шуға ҡарамаҫтан, һуғыш аҙағында Кипрҙы баҫып ала һәм уны һаҡлап ҡала ала; бынан тыш, улар Венецияға 300 мең дукат хәрби һалым һәм Занте утрауына эйә булған өсөн 1500 дукат күләмендә яһаҡ түләргә ҡуша. 1574 йылда ғомандар быға тиклем испандарҙыҡы булған Тунисты ҡулға төшөрә; Алжир һәм Триполи алдан уҡ Ғосман бойондороҡлоғон таныған. Соколлу ике бөйөк эш башҡарырға ниәтләнгән була: Дон менән Волганы канал менән тоташтырыу, уның фекеренсә, Ғосман империяһының Ҡырымдағы власын нығытырға һәм Мәскәү яулап алған Әстерхан ханлығын уға ҡабаттан буйһондорорға тейеш була — һәм Суэц муйынын ҡаҙҙырыу. Быны тормошҡа ашырыу Ғосман хөкүмәтенең хәленән килмәне. Сәлим II осоронда Ғосман империяһы менән алыҫтағы малай солтанлығы араһында оҙайлы ваҡытлы бәйләнештәр урынлаштырыуға килтергән Ачехҡа ғосман экспедицияһы бойошторола. Шул уҡ ваҡытта Ғосман династияһының ошо солтаны дәүерендә «ҡатын-ҡыҙ солтанлығы» осоро башлана, ул саҡта Ғосман империяһында һәрәм ҡатын-ҡыҙҙары ысын власҡа эйә булған. === Морат III һәм Меһмет III хакимлығы === Морат III батшалыҡ иткән ваҡытта (1574—1595) Ғосман империяһы, Көнбайыш Иранды һәм Кавказды баҫып алып, Фарсы иле менән көсөргәнешле һуғышта еңеүсе булып сыға. Ләкин империялағы ғәмәли хакимлыҡ уның әсәһе Нурбаныу ҡулында булған һәм ғосман империяһының емерелеүе артҡан. Мораттың улы Меһмет III (1595—1603) тәхеткә ултырғанда 19 ағай-энеһен язалай. Ләкин ул дәүләт эштәре менән ҡыҙыҡһынмай тиерлек. Уның осоронда дәүләт менән башлыса бер-береһен йыш алмаштырған бөйөк вәзирҙәр ярҙамында уның әсәһе Сафия — солтан идара иткән. Металл аҡсаның нығыраҡ боҙолоуы һәм һалымдарҙың артыуы дәүләттең төрлө ерҙәрендә ихтилалдарға, атап әйткәндә, Жәләли болаһына килтерә. Меһмет батшалығы дәүерендә Австрия менән оҙайлы һуғыш барған, 1593 йылда Морат ослронда уҡ башлана һәм 1606 йылда, Әхмәт I (1603—1617) ваҡытында ғына тамамлана. Ул Ғосман империяһы менән Европа араһындағы мөнәсәбәттәрҙәге үҙгәрештәрҙе сағылдырған 1606 йылғы Ситваторок килешеүе менән тамамлана. Австрияға бер ниндәй ҙә яңы яһаҡ һалынмаған; киреһенсә, ул 200 000 флоринға бер тапҡыр контрибуция түләп, Венгрия өсөн элекке яһағынан ҡотола. Трансильванияла Австрияға дошман булған Стефан Бочкай ир-ат тоҡомо менән бергә хаким тип танылған. Бер нисә тапҡыр вассалитеттан сығырға маташҡан Молдавия Речь Посполитая һәм Габсбургтар менән сик буйы конфликттары барышында һаҡлап алып ҡалына. Ошо ваҡыттан алып Ғосман дәүләтенең биләмәләре башҡаса киңәймәгән. 1603-1618 йылдарҙағы Фарсы империяһы менән һуғыш Ғосман империяһы өсөн ҡайғылы эҙемтәләргә килтерә, унда төрөктәр бер нисә тапҡыр етди еңелә һәм Көнсығыш Грузия ерҙәрен, Көнсығыш Әрмәнстанды, Ширванды, Ҡарабахты, Әзербайжан менән [[Тәбриз]]де һәм башҡа ҡайһы бер урындарҙы бирергә тейеш була. == Империяның бөлгөнлөккә төшөүе (1617—1757) == Жәләли ихтилалы баҫтырыла һәм Әхмәт I тәхеткә килеүенә бәйле бәхәс тоҡана. Уның ҡустыһы Мостафа I (1617-1618), психик сирле кеше, тиҙҙән төшөрөлә һәм тәхеткә Әхмәттең өлкән улы Ғосман II (1618-1622) ултыра. Польша менән уңышһыҙ Хотин һуғышынан һуң ул янычар корпусын алмаштырырға һәм башҡа реформалар үткәрергә маташа, әммә 1622 йылда уны ҡолатыла һәм үлтерелә. Тәхеткә яңынан Мостафа I ултыртыла һәм бер нисә айҙан йәнә тәхеттән ҡолатыла, ә бер нисә йылдан кафес тотҡонлоғонда, моғайын, ағыулап үлтерелә. Ғосмандың кинйә ҡустыһы Морат IV (1623-1640) Ғосман империяһының элекке бөйөклөгөн тергеҙергә тырыша. Уның идара итеүенең тәүге йылдары тыныс булмаһа ла, ә империялағы хакимлыҡ 1632 йылға тиклем уның әсәһе Кёсем — солтан ҡулында була. Ул Яуыз Сәлимде хәтерләткән аяуһыҙ һәм ҡомһоҙ тиран булһа ла, шул уҡ ваҡытта һәләтле администратор һәм энергияһы ташып торған яугир була. Дөрөҫлөгөн раҫлап булмаған иҫәпләүҙәр буйынса, ул идара иткән саҡта 25 000-гә тиклем кеше язалап үлтерелгән. Йыш ҡына ул, мөлкәтен тартып алыр өсөн, бай кешеләрҙе язалаған. Атап әйткәндә, Ғосман дәүләте тарихында тәүге тапҡыр [[Шәйех-үл-Ислам]]ды язалап үлтертә. Ул 1633-1634 йылдарҙа Польша менән һуғыш була. Ул фарсыларға (1623-1639) ҡаршы һуғышта Тәвриз, Ереван һәм Бағдадты ҡабат яулаған; венециялыларҙы еңгән һәм улар менән уңайлы тыныслыҡ килешеүе ҡорған. Ул Левант друздарының ҡурҡыныс ихтилалын (1623-1637) баҫтыра; ләкин ҡырым татарҙарының ихтилалы уларҙы бөтөнләй тиерлек Ғосман власынан азат итә. Ҡара диңгеҙ буйында казактар һөжүме килтергән бөлгөнлөк язаланмай ҡалған. Эске идаралыҡта Морат ҡайһы бер тәртип индерергә һәм финанстарҙы экономияларға тырыша; әммә уның бөтә тырышлыҡтары тормошҡа ашмай ҡала. Шуның менән бергә ул үҙенең ағай-энеләре Баязитты, Ҡасим менән Сөләймәнде язалап үлтерә, ғосмән тәхетен ҡырым ханына тапшырырға ниәтләй. Уның ҡустыһы һәм вариҫы Ибраһим I Тиле (Аҡылһыҙ) (1640-1648), уның осоронда дәүләт эштәрен һәрәм етәкләгән һәм үҙенән элгәре хакимлыҡ иткән солтандың бөтә ҡаҙаныштары юҡҡа сыҡҡан. Атап әйткәндә, уның идаралығы ваҡытында Венеция менән оҙайлы Кандий һуғышы башлана. Солтан үҙе Кёсем солтан ҡарамағында ҡолатыла һәм, ете йәшлек улы Меһмет IV (1648-1687) тәхеткә ултыртҡандан һуң, янычарҙар тарафынан быуып үлтерелә. Һуңғыһы батшалыҡ иткән осорҙа дәүләттең ысын хакимы Кёсем һәм уның килене Турхан булған; бөтә дәүләт вазифаларына улар һайлап ҡуйған кешеләр тәғәйенләнгән, идара итеү тулы ҡаҡшау кисергән, финанс системаһы бөлгөнлөккә төшкән. Шуға ҡарамаҫтан, ғосман флоты Венецияны диңгеҙ алыштарында еңгән һәм 1654 йылға тиклем Дарданелл блокадаһы уңышлы асыла. === 1686—1700 йылдрҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === [[Файл:Vienna Battle 1683.jpg|thumb|Вена алышы (1683)]] 1656 йылда бөйөк вәзир вазифаһын энергиялы кеше — Меһмет паша Көпрүлү баҫып ала. Ул армияла дисциплинаны көсәйтә һәм бер нисә тапҡыр дошмандарҙы тар-мар итә. 1664 йылда Австрия Васварҙа бик отошло булмаған килешеү төҙөргә тейеш булған; 1669 йылда төрөктәр Критты яулаған, ә 1672 йылда, Бучач килешеүе буйынса, Речь Посполитаянан Подолияны һәм хатта Украинаның бер өлөшөн алған. Был килешеү халыҡтың һәм Речь Посполитая сеймының ризаһыҙлығын тыуҙыра, һәм һуғыш яңынан башлана. Унда Рәсәй ҙә ҡатнаша; уның ҡарауы, гетман Дорошенко етәкселегендәге казактарҙың күбеһе ғосмандар яҡлы булған. Һуғыш ваҡытында, 15 йыл ил менән идара иткәндән һуң (1661—1676), бөйөк вәзир Әхмәт-паша Көпрүлү вафат була (1661—1676). Аралаш уңыш менән барған һуғыш 1681 йылда, статус-кво башланғысында, 20 йылға төҙөлгән Баҡсаһарай тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана; Көнбайыш Украина һуғыштан һуң ысын сүллеккә оҡшап ятҡан һәм Подолия төрөктәр ҡулында ҡалған. Ғосмандар тыныслыҡҡа еңел генә ризалашты, сөнки сиратта Әхмәт паша урынына ҡалған вариҫы Ҡара Мостафа Көпрүлү башлаған Австрия менән һуғыш тора ине. Ғосмандар Венаға үтеп инеп, уны ҡамаған (1683 йылдың 24 июленән 12 сентябренә тиклем), ләкин поляк короле Ян Собеский Австрия менән союз төҙөп, Венаға ярҙамға ашыҡҡан һәм ҡала янында ғосман ғәскәрен еңгән, шуға ҡамауҙы алырға тура килгән, Белградта Ҡара Мостафаны һәләтһеҙ полководецтың башын Константинополгә килтерергә бойороҡ алған солтан илселәр ҡаршы алған, шулай итеп бойороҡ үтәлгән. 1684 йылда Австрия менән Речь Посполитая Ғосман империяһына ҡаршы коалицияһына Венеция, һуңынан Рәсәй ҙә ҡушыла. Ғосмандарға һөжүм итергә түгел, ә үҙ территорияһында һаҡланырға тура килгән, 1687 йылда бөйөк вәзир Сөләймән паша Мохач эргәһендә ҡыйратыла. Ғосман ғәскәрҙәренең еңелеүе Константинополдә бола ҡуптарып, талау менән мәшғүл янычарҙарҙың асыуын килтергән. Ихтилал ҡурҡынысы аҫтында, Меһмет IV уларға Сөләймәндең башын ебәргән, әммә был уны ҡотҡармаған: янычарҙар уны мөфтөй фәтүәһе ярҙамында бәреп төшөрөп, эскелеккә бирелгән һәм идаралыҡҡа бөтөнләй һәләтһеҙ ҡустыһы Сөләймән II (1687—1691) тәхеткә ултыртҡан. Һуғыш уның идаралығы осоронда ла, уның туғандары Әхмәт II (1691—1695) һәм Мостафа II (1695—1703) ваҡытында ла дауам иткән. Венециялылар Морейҙы яулаған; австриялылар Белградты (тиҙ арала йәнә османдарға күскән) һәм Венгрияның, Славонанияның, Трансильванияның бөтә мөһим ҡәлғәләрен алған; поляктар Молдавияның байтаҡ өлөшөн биләгән. 1699 йылда һуғыш Карловицкий тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана, һәм был килешеү буйынса Ғосман империяһы бер ниндәй ҙә һалым, ваҡытлыса контрибуция алмаған тәүге килешеү булған. Уның әһәмиәте Ситваторокский тыныслыҡ килешеүенән күпкә өҫтөнөрәк булған. Ғосмандарҙың хәрби ҡеүәте ҙур булмауы һәм эске тәртипһеҙлектәрҙең уларҙың дәүләтен тағы ла нығыраҡ ҡаҡшатыуы барыһына ла мәғлүм булған. Империяның үҙендә Карловицкий тыныслыҡ килешеүе халыҡ араһында ҡайһы бер реформаларҙың кәрәклеген аңлау тыуҙыра. Быға тиклем XVII быуаттың 2-се яртыһында һәм XVIII быуат башында Ғосман империяһының иң һоҡланғыс дәүләт эшмәкәрҙәре тип танылған 5 бөйөк вәзирен биргән Көпрүлү ғаиләһе быны аңлай ине. 1690 йылда уҡ бөйөк вәзир Көпрүлү Мостафа мәсихселәрҙән алынған һалымдың максималь нормаларын билдәләгән Низами-Йәдит (Nizam-ı Cedid — «Яңы тәртип») баҫтырып сығара; әммә был закон ғәмәлдә ҡулланылмаған. Карловицкий килешеүенән һуң Сербия һәм Банат мәсихселәренә йыллыҡ һалымдары ғәфү ителгән. Константинополдәге юғары хөкүмәт, ваҡыты — ваҡыты менән христиандарҙы һалымдарҙан һәм башҡа ҡыҫырыҡлауҙарҙан һаҡлауҙы хәстәрләй башлаған. Төрөк иҙеүе аҫтындағы мәсихселәрҙе татыулаштырыр өсөн етерлек саралар булмауы янычарҙарҙың һәм төрөктәрҙең асыуын ҡабартҡан. === Төньяҡ һуғышында ҡатнашыуы === [[Файл:Jean Baptiste Vanmour - Dinner at the Palace in Honour of an Ambassador - Google Art Project.jpg|thumb|200px|Илселәр [[Топҡапы]] һарайында]] Янычарҙар ихтилалы һөҙөмтәһендә тәхеткә ултыртылған Мостафаның ағаһы һәм вариҫы Әхмәт III (1703—1730) көтөлмәгән ҡыйыулыҡ һәм үҙаллылыҡ күрһәтә. Ул ғәскәрҙең бик күп офицерҙарын ҡулға алып, ашығыс рәүештә язалап үлтерә лә, үҙе ултыртҡан бөйөк вәзир (саҙр-азам) Әхмәт пашаны вазифаһынан бушата. Яңы бөйөк вәзир Дамадғассан паша дәүләттең төрлө урындарында ихтилалдарҙы тынысландыра, сит ил сауҙагәрҙәрен ҡурсалай, мәктәптәргә нигеҙ һала. Оҙаҡламай ул һәрәмдән сыҡҡан интрига арҡаһында ҡолатыла, һәм вәзирҙәр иҫ киткес тиҙлек менән алмашына башлай; ҡайһы берҙәре власта ике аҙнанан артыҡ ҡала алмай. Ғосман империяһы хатта Төньяҡ һуғышта Рәсәй күргән ауырлыҡтарҙы ла үҙе өсөн отошло файҙаланмай. 1709 йылда ғына ул Полтаванан ҡасҡан Швеция короле Карл XII ҡабул итә һәм уның инаныуҙары йоғонтоһонда Рәсәйгә ҡаршы һуғыш башлай. Был ваҡытҡа ғосмандарҙың хакимлыҡ итеүсе даирәләрендә Рәсәйгә ҡаршы һуғыш түгел, ә уның менән Австрияға ҡаршы союз тураһында хыялланған бер партия бар ине; был партияға башлыҡ итеп вәзир Номан Көпрүлү тәғәйенләнгән була, һәм уның әүәлге ҡолауына Карл XII ҡыҫылышы һуғышҡа сигнал булып хеҙмәт итә. Прутта төрөк һәм татарҙарҙың 200 000—дән ашыу ғәскәре уратып алған Пётр I батшаның хәле бик ҡурҡыныс ине. Петрҙың үлеме ҡотолғоһоҙ була, ләкин бөйөк вәзир Балтажи-Меһмет, батша Пётр I-нең Азов буйынса сағыштырмаса бик аҙ ғына ташламаһына алданып (1711), уны сығара. Һуғыш партияһы Балтажи-Меһметты ҡолата һәм Лемносҡа һөргөнгә ебәрә, ләкин Рәсәй консуллыҡ юлы менән Ғосман империяһынан Карл XII алып сығыуға өлгәшә, бының өсөн уға көс ҡулланырға тура килә. Ғосмандар 1714-1718 йылдарҙа Венеция һәм 1716-1718 йылдарҙа Австрия менән һуғыш алып бара. Пассаровицкий тыныслыҡ килешеүе (1718 йыл) буйынса Ғосман империяһы Мореяны кире ҡайтара, әммә Сербияның күпселек өлөшө, Банат, Валахияның бер өлөшө менән бергә Белградты Австрияға бирә. 1722 йылда, династияны туҡтауы һәм һуңынан Фарсы болаларынан файҙаланып, Европала юғалтҡандары өсөн үҙҙәрен бүләкләргә өмөтләнеп, ғосмандар шиғыйҙарға ҡаршы дини һуғыш башлай. Был һуғышта бер нисә тапҡыр еңелеүе һәм фарсыларҙың Ғосман биләмәһенә баҫып инеүе Константинополдә яңы ихтилалға сәбәпсе була: Әхмәт ҡолатыла, һәм тәхеткә уның ағаһы Мостафа II-нең улы Мәхмүт I ултыра. === Мәхмүт I хакимлығы === Йомшаҡлығы һәм кешелеклелеге менән ғосман солтандары араһында айырылып торған Мәхмүт I (1730—1754) (ул ҡолатылған солтанды һәм уның улдарын үлтермәй һәм ғөмүмән язалау ҡулланмай) дәүерендә Фарсы иленә ҡаршы мәғәнәһеҙ һуғыш дауам иткән. Австрия менән һуғыш Белград тыныслыҡ килешеүе менән тамамлана (1739), уға ярашлы төрөктәр Белград һәм Орсова менән Сербияны кире ҡайтара. Рәсәй ғосмандарға ҡаршы уңышлы эш итә, әммә австрийҙарҙың сепарат килешеү төҙөүе урыҫтарҙы ла юл ҡуйырға мәжбүр итә; Рәсәй яулағандарынан, нығытмаларҙы йәшереү йөкләмәләрен алып, Азовты ғына һаҡлап ҡала. Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ибраһим Басмажи беренсе төрөк типографияһын ойоштора. Мөфтөй бер ни тиклем икеләнгәндән һуң, мәғрифәтселек мәнфәғәте өсөн был башланғысҡа фатихаһын раҫлап, фәтүә бирә, ә солтан ғәтти-шәриф менән рөхсәт итә. Ҡөрьән һәм башҡа изге китаптарҙы баҫтырыу ғына тыйылған. Типографияның тәүге осоронда унда 15 китап (ғәрәп һәм фарсы һүҙлектәре, Ғосман дәүләте тарихы һәм дөйөм география буйынса бер нисә китап, хәрби сәнғәт, сәйәси экономия һ. б.) баҫыла. Ибраһим Басмажи үлгәндән һуң, типография ябыла, яңыһы [[1784 йыл]]да ғына барлыҡҡа килә. Мәхмүт I йәше еткәс донъянан китә, уны энеһе һәм вариҫы Ғосман III (1754—1757) алмаштыра. Ғосман III-нөң идаралыҡ йылдары тыныс үткән һәм хоҙай биргән ғүмерен йәшәп вафат булған. == Реформаларға ынтылыш (1757—1839) == Ғосман III солтан урынына Әхмәт III-нөң улы Мостафа III (1757-74) тәхет вариҫы була. Ул Ғосман империяһы сәйәсәтен үҙгәртергә һәм уның ҡоралының көсөн ҡайтарырға теләүен белдерә. Ул ярайһы уҡ ҙур реформалар (Суэц муйыны һәм Кесе Азия аша каналдар ҡаҙыу) башҡарырға ниәт итә, асыҡтан-асыҡ ҡоллоҡто күрә алмай һәм байтаҡ әсирҙе иреккә сығара. Элек Ғосман империяһында ғүмерҙә булмаған ике осраҡ дөйөм ризаһыҙлыҡты айырыуса арттыра: Мәккәнән ҡайтҡан хаҡ диндарҙарҙың каруаны талана һәм юҡ ителә, һәм грек милләтле диңгеҙ юлбаҫарҙары төрөк адмирал карабын баҫып ала. Былар барыһы ла дәүләт власының сиктән тыш көсһөҙ булыуын раҫлай. Финанстарҙы көйләү өсөн, Мостафа III үҙенең һарайында экономиянан башлай, ләкин шуның менән бергә тәңкәнең боҙолоуына ла юл ҡуя. Мостафа ҡурсалауында Константинополдә тәүге асыҡ китапхана, бер нисә мәктәп һәм дауахана асыла. 1761 йылда ул Пруссия менән бик теләп килешеү төҙөй, уға ярашлы прус сауҙа караптарына ғосман һыуҙарында иркен йөҙөргә мөмкинлек бирелә; Ғосман империяһындағы прус подданныйҙары үҙ консулдарының юрисдикцияларына буйһона. Рәсәй һәм Австрия Мостафаға Пруссия бирелгән хоҡуҡтарҙы ғәмәлдән сығарғаны өсөн 100 000 дукат тәҡдим итә, әммә һөҙөмтәһе булмай: Мостафа үҙ дәүләтен Европа цивилизацияһы менән яҡынайтырға теләгән. Реформалар ниәттән ары китмәгән, башланмаған да. 1768 йылда солтан 6 йыл дауам иткән һәм 1774 йылда Көсөк-Кайнаржи тыныслыҡ килешеү менән тамамланған 1768-1774 йылдарҙағы Рус-төрөк һуғышын иғлан итергә тейеш була. Тыныслыҡ килешеүе Мостафаның энеһе һәм вариҫы Абдулхәмит I осоронда (1774-1789) төҙөлә. === Абдулхәмит I хакимлығы === Империя бөтә биләмәһендә лә ризаһыҙлыҡ хөкөм һөрә ине. Орлов ҡуҙғытҡан гректар тулҡынланған, әммә, урыҫтар ярҙамһыҙ ҡалдырғанлыҡтан, сағыштырмаса тиҙ һәм еңел тынысландырыла һәм аяуһыҙ язалана. Бағдад Әхмәт-пашаһы үҙен бойондороҡһоҙ тип иғлан итә; Ғәрәп күсмә халыҡтары хуплаған Таһер Галилея һәм Акра шәйехе дәрәжәһен алған; Мөхәммәт Бей Әбү әл-Даһаб хакимлығы аҫтында торған [[Мысыр]] яһаҡ түләргә уйламаған да; Бушатлия Мәхмүт, Скутарий пашаһы идара иткән Төньяҡ Албания ҡаты ихтилал хәлендә; Али, Янинский пашаһы, үҙ аллы батшалыҡ төҙөүгә ныҡ ынтылған. Абдулхәмит I бөтә батшалыҡ итеү дәүерендә был ихтилалдарҙы тынысландырыу менән мәшғүл була, әммә Ғосман хөкүмәтенең ихтилалдарҙы йүгәнләрлек аҡсаһы һәм тәртипле ғәскәре лә булмай. Етмәһә, быға төрөктәргә уңышһыҙлыҡ килтергән Рәсәй һәм Австрия менән яңы һуғыш (1787-1791) ҡушыла. Ул Рәсәй менән Яссы килешеүе (1792) менән тамамлана. Был тыныслыҡ килешеүе буйынса Ҡырым ярымутрауы һәм Буг менән Днестр араһындағы биләмәләр бөтөнләйгә Рәсәйгә бирелә. Шулай уҡ Төркиә Австрия менән Систов килешеүен (1791) төҙөй. Һуңғыһы Ғосман империяһы өсөн сағыштырмаса уңайлы булған, сөнки уның төп дошманы Изге Рим империяһы императоры Иосиф II вафат була, ә Леопольд үҙенең бөтә иғтибарын Францияға йүнәлткән. Австрия һуғышта яулаған биләмәләренең күп өлөшөн ғосмандарға кире ҡайтарған. Тыныслыҡ килешеүе Абдулхәмидтең бер туғанының улы Сәлим III менән төҙөлгән (1789-1807). Территориаль юғалтыуҙарҙан тыш, һуғыш Ғосман дәүләте тормошона тағы бер етди үҙгәреш индерә: ул башланыр алдынан (1785) империя үҙенең дәүләт килемдәре менән гарантияланған беренсе (тәүҙә эске) дәүләт бурысы буйынса килешеү төҙөй. === Сәлим III хакимлығы === Солтан [[Сәлим III]] тәүгеләрҙән булып Ғосман империяһының тәрән көрсөктә икәнен аңлай һәм илдең хәрби һәм дәүләт ойошмаһын реформалаштырыуға тотона. Хөкүмәт көслө саралар менән Эгей диңгеҙен пираттарҙан таҙарта; ул сауҙа һәм халыҡ мәғарифын ҡурсалай. Уның төп иғтибары армияға йүнәлтелә. Янычарҙар һуғышта үҙҙәренең файҙаһыҙ булғанын, шул уҡ ваҡытта илде тыныслыҡ осоронда илде анархия хәлендә тотоуын иҫбатлай. Янычар формированиеларын солтан Европа өлгөһөндәге армия менән алмаштырырға ниәтләнгән ләкин шул арала ғына иҫке системаны алмаштырып булмаясағы билдәле булғанлыҡтан, реформаторҙар традицион формированиеларҙың торошон яҡшыртыуға айырым иғтибар бүлгән. Башҡа реформаларҙа солтан артиллерия һәм флоттың һуғышҡа һәләтлеген көсәйтеү буйынса саралар була. Хөкүмәт тактика һәм фортификация буйынса иң яҡшы сит ил әҫәрҙәрен ғосман теленә тәржемә итеүҙе хәстәрләй; француз офицерҙарын артиллерия һәм диңгеҙ училищеларында уҡытыусы урындарына саҡыра; тәүгеһендә хәрби фәндәр буйынса сит ил әҫәрҙәре китапханаһын аса. Туп ҡойоу оҫтаханалары яҡшыртыла; яңы өлгөләге хәрби судноларға Францияла заказ бирелә. Былар барыһы ла яҡынса саралар ине. [[Файл:Konstantin Kapidagli 002.jpg|thumb|Солтан [[Сәлим III]]]] Солтан армияның эске ҡоролошон үҙгәртеп ҡороуға күсергә теләгән; армияла яңы форма һәм ҡәтғиерәк тәртип индерә башлаған; яңылыҡ янычарҙарға ҡағылмаған. Шул арала Порта алдына ике етди һынау килеп баҫа: беренсенән, хөкүмәт биргән бойороҡтарҙы кире ҡағыусы видин пашаһы Пасван-Оғлу ихтилалы (1797), икенсенән - Наполеон I-нең Мысыр экспедицияһы. Көсөк-Хөсәйен Пасван-Оғлуға ҡаршы хәрәкәт итә һәм уның менән асыҡ һөҙөмтәһе булмаған ысын һуғыш алып бара. Хөкүмәт, ниһайәт, фетнәсе наместник менән һөйләшеүҙәргә тотона һәм уның тулыһынса тиерлек бойондороҡһоҙлоҡ нигеҙендә Видин пашалығы менән идара итеүгә ғүмерлек хоҡуҡтарын таный. 1798 йылда Франция генерал Бонапарт етәкселегендә Мысырға, артабан Сүриәгә һөжүм итә башлай. Бөйөк Британия Абукир янындағы һуғышта (1798) француз флотын юҡ итеп, Ғосман империяһын яҡлай. Экспедиция ғосмандар өсөн етди һөҙөмтәгә эйә булмай. Формаль яҡтан, Мысыр - Ғосман империяһы, ысынында иһә мәмлүктәр ҡулында ҡала. Француздарға ҡаршы һуғыш бөтөүгә (1801), Белградта армияла барған реформаларға риза булмаған янычарҙар ихтилалы башлана. Сербияла янычарҙар яғынан ҡыҫырыҡлауҙарҙан тамам йонсоу Карагеоргий етәкселегендәге халыҡ хәрәкәте (1804) башланыуға сәбәпсе була. Хөкүмәт тәүҙә хәрәкәтте яҡлап сыға, ләкин тиҙҙән ул ысын халыҡ ихтилалы формаһына әүерелә һәм Ғосман империяһына һуғыш хәрәкәттәрен башларға тура килә (ҡара: Иванковац эргәһендәге һуғыш). Рәсәй башлаған урыҫ-төрөк һуғышы (1806-1812) хәлде ҡатмарлаштыра. Бөйөк вәзир һәм башҡа юғары чиновниктар, хәрбиҙәр һуғыш хәрәкәттәре театрында булғанлыҡтан, реформаларға тотоноу артҡы планға ҡалдырыла. ==== Түңкәрелеш булдырырға маташыу ==== Истанбулда ҡаймаҡам (бөйөк вәзир ярҙамсыһы) һәм министр урынбаҫарҙары ғына ҡалған була. Шәйех-үл-ислам был мәл менән файҙаланып, солтанға ҡаршы фетнә ҡорорға була. Заговорҙа солтандың янычарҙарҙы регуляр армия полктарына бүлеп таратырға ниәтләүе тураһында имеш-мимештәргә ышанған имләмдәр һәм янычарҙар башлай. Заговорға ҡаймаҡам да ҡушыла. Билдәләнгән көндө янычар отряды көтмәгәндә баш ҡалалағы даими ғәскәрҙең гарнизонына һөжүм итә һәм һуйыш ойоштора. Янычарҙарҙың икенсе өлөшө Сәлимдең һарайын уратып алған һәм унан күрә алмаған кешеләрен язаға тарттырыуҙы талап иткән. Сәлим был талапты тормошҡа ашырыуға ҡыйыу ҡаршы тора. Ул ҡулға алына һәм һаҡ аҫтына ултыртыла. Солтан итеп Абдулхәмиттең улы, Мостафа IV (1807-1808) иғлан ителә. Ҡалала һуйыш ике көн дауам итә. Көсһөҙ Мостафа исеменән Шәйех-үл-ислам һәм ҡаймаҡам идара иткән. Әммә Сәлим яҡлылар ҙа ҡалған була. Ҡабаҡсы Мостафа түңкәрелеше ваҡытында Әлимдәр Мостафа паша Байраҡтар (Болгар ҡалаһы Рущук пашаһы) һәм уның яҡлылар солтан Сәлим III-нө тәхеткә ҡайтарыу тураһында һөйләшеүҙәр башлай. Ниһайәт, 16 меңлек армия менән Мостафа Байраҡтар Истанбулға юллана. Башта ул Хажи Али Ағаны алдан ебәрә, һәм (1808 йылдың 19 июлендә) Ҡабаҡсы Мостафа үлтерелә. Мостафа Байраҡтар армияһы менән, байтаҡ фетнәселәрҙе тар-мар итеп, Юғары Портаға килеп етә. Солтан Мостафа IV, Мостафа тәхеткә Сәлим III солтанды улының ҡайтарырға теләүен белгәс, Сәлимде һәм шаһзаданың энеһе Мәхмүтте үлтерергә бойора. Солтан шунда уҡ үлтерелә, ә шаһзада Мәхмүт үҙенең ҡолдары һәм хеҙмәтселәре ярҙамында иреккә сығарыла. Мостафа Байраҡтар Мостафа IV-не тәхеттән ҡолата һәм Мәхмүт II-не солтан итеп иғлан итә. Һуңғыһы уны бөйөк вәзир - садр-и-азам тип иғлан итә. === Мәхмүт II идаралығы === Мәхмүт II энергия кимәле һәм реформалар кәрәклеген аңлауы яғынан Сәлим III солтандан ҡалышмаған, Сәлимгә ҡарағанда уҫалыраҡ һәм үс алыусан кеше булған. Күп осраҡта илдең именлегенә ынтылыуға ҡарағанда, сәйәси алдан күреүсәнлеге менән үлсәнгән шәхси теләктәренә таянған. Яңылыҡтар өсөн бер ни тиклем әҙерлек була, аҡса өҫтөндә уйламау һәләте лә Мәхмүткә ярҙам иткәндер. Шуға күрә уның эшмәкәрлеге Сәлим эшмәкәрлегенә ҡарағанда нығыраҡ эҙ ҡалдырған. Үҙенең бөйөк вәзире итеп ул Сәлимгә һәм башҡа сәйәси дошмандарға ҡаршы фетнә күтәреүҙә ҡатнашҡандарҙы туҡмарға ҡушҡан Байраҡтарҙы тәғәйенләгән. Мостафаның ғүмере ваҡытлыса аялып торған. Янычар корпусын үҙгәртеп ҡороуҙы Байраҡтар иң тәүге реформаларҙың береһе итеп билдәләгән, ләкин ул һаҡһыҙлығы арҡаһында, 7000 һалдаты ғына ҡалған ғәскәренең бер өлөшөн хәрби хәрәкәттәр театрына ебәреп, яңылыша. 6000 янычар көтмәгәндә һөжүм итә һәм Мостафа IV-не азат итеү маҡсатында һарайға йүнәлә. Байраҡтар, бәләкәй генә отряды менән һарайға бикләнеп, уларға Мостафаның мәйетен сығарып ташлай, һарайҙың бер өлөшөн шартлата һәм үҙе лә емереклектәр эсендә һәләк була. Бер нисә сәғәттән башында Рәмимз паша торған хөкүмәткә тоғро өс меңлек ғәскәр килеп етә, янычарҙарҙы тар-мар итә һәм уларҙың байтаҡ өлөшөн юҡ итә. Мәхмүт, 1812 йылда Бухарест килешеүе менән тамамланған Рәсәй менән һуғыш бөткәнгә тиклем, реформаларын кисектереп торорға ҡарар итә. Вена конгресы Ғосман империяһының хәленә ҡайһы бер үҙгәрештәр индерә йәки, дөрөҫөрәге, ғәмәлдә булғанды теорияла һәм географик карталарҙа нығыта. Далмация менән Иллирия Австрия составына, Рәсәйгә Бессарабия раҫлана; ете Ионик утрауы инглиз протектораты аҫтында үҙидаралыҡҡа эйә була; инглиз суднолары Дарданелл боғаҙы аша ирекле үтеү хоҡуғына эйә була. Хатта империяның үҙендә ҡалған ерҙәрҙә лә хөкүмәт үҙен ышаныслы тоймаған. 1817 йылда Сербияла ихтилал башлана, ул, 1829 йылда үҙ кенәзе идаралығына эйә Сербияны Адрианополь килешеүе буйынса танығандан һуң ғына, тамамлана. 1820 йылда Али паша Янинский ихтилалы башлана. Үҙ улдарының хыянаты арҡаһында уның ғәскәре еңелә, үҙе әсирлеккә алына һәм язалап үлтерелә; ләкин армияһының байтаҡ өлөшө грек баш күтәреүселәре кадрҙарын барлыҡҡа килтерә. 1821 йылда бойондороҡһоҙлоҡ өсөн һуғышҡа әйләнгән Греция ихтилалы башлана. Рәсәй, Франция һәм Англияның ҡыҫылғанлыҡтан, Төркиә һәм Мысыр флоты һәләк булған Ғосман империяһы өсөн бәхетһеҙ Наварин диңгеҙ алышынан (1827) һуң, ғосмандар Грецияны юғалтҡан. ==== Хәрби юғалтыуҙар ==== Янычарҙарҙан һәм дәрүиштәрҙән ҡотолоу ҙа (1826) төрөктәрҙе сербтар менән һуғышта ла, гректар менән һуғышта ла еңелеүҙән ҡотҡара алмай. Ошо ике һуғыш һәм уларға бәйле 1829 йылда Адрианополь килешеүе менән тамамланған урыҫ-төрөк һуғышы (1828-1829) башлана. Ғосман империяһы бөтә Сербияны тиерлек, Молдавияны, Валахияны, Грецияны, Ҡара диңгеҙҙең көнсығыш ярын юғалта. Унан һуң Ғосман империяһынан Мысыр хедивы (вице-солтаны) Мөхәммәт Али 1831-1833 һәм 1839) айырымлана. Мысырға ҡаршы көрәштә шундай һөжүмдәр кисерә, Ғосман империяһына бөтөнләй юҡҡа сығыу янаған; ләкин уны ике тапҡыр (1833 һәм 1839), батша Николай I Ғосман дәүләтенең тарҡалыуы арҡаһында яңы Европа һуғышы хәүефен һиҙенгәнгәлер, моғайын, Рәсәйҙең көтөлмәгән яҡлауы ҡотҡара. Хәйер, Төркиә яҡлы булыуы Рәсәйгә реаль файҙа килтерә: Гункьяр Скелесси килешеүе буйынса (1833), Ғосман империяһы, Дарданелл боғаҙы аша юлды Англия өсөн ябып, рус судноларына үтеү рөхсәтен бирә. Бер үк ваҡытта француздар ғосмандарҙан элек тә империяға номиналь бәйлелектә генә йөрөгән (1830 йылдан) Алжирҙы тартып алырға булған. ==== Гражданлыҡ реформалары ==== [[Файл:Sultan Mahmud II.jpg|thumb|180px|[[Мәхмүт II]] 1839 йылда яңыртыуын башлай.]] Һуғыштар Мәхмүттең реформаторлыҡ ниәтен туҡтатмай; уның батшалыҡ итеү осоронда армияла шәхси үҙгәртеп ҡороуҙар дауам иткән. Ул шулай уҡ халыҡтың белем кимәлен күтәреү хаҡында хәстәрлек күрә; уның ҡарамағында (1831) француз телендә Ғосман империяһында рәсми характерҙағы тәүге гәзит («Moniteur ottoman») сыға башлай. 1831 йылдың аҙағынан төрөк телендә «Таквим-и векаи» тигән исем аҫтында тәүге рәсми гәзит сыға башлай. Бөйөк Пётр кеүек, бәлки, аңлы рәүештә унан өлгө алып, Мәхмүт халыҡты Европа йолаларына яҡынайтырға ынтылған; үҙе лә Европа костюмын кейгән һәм чиновниктарынан да талап иткән, сәллә кейеүҙе тыйған Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа фейерверклы, европа музыкаһын яңғыратып, европа өлгөһөндә байрамдар ойошторған. Үҙе ниәт иткән гражданлыҡ ҡоролошоноң мөһим реформаларына тиклем йәшәй алмай; уларын вариҫы тормошҡа ашырырға тейеш була. Әммә ул эшләгәндең бәләкәй генә өлөшө лә мосолман халҡының дини тойғоларына ҡаршы килгән. Ул Ҡөрьән рөхсәт итмәгән аҙым яһаған: үҙенең һүрәте төшөрөлгән тәңкә сүкеткән (элекке солтандар ҙа портреттарын эшләткән тигән хәбәрҙәр ҙә ҙур шик тыуҙыра). Уның батшалығы осоронда дәүләттең төрлө тарафтарында, бигерәк тә Константинополдә, мосолмандарҙың дини тойғолары ниеҙендә башланған баш күтәреүҙәр бер туҡтауһыҙ барған; хөкүмәт уларҙы аяуһыҙ баҫтырған: ҡайһы берҙә бер нисә көндә Босфорға 4000-әр мәйет ташланған. Шул уҡ ваҡытта, Мәхмүт үҙенең аяуһыҙ дошмандарын, [[ғөләмә]]ләрҙе һәм [[дәрүиш]]тәрҙе, үлтерергә лә оялмаған. Мәхмүт батшалығы осоронда Истанбулда йыш ҡына махсус ут төртөү арҡаһында тоҡанған янғындар айырыуса күп булған; халыҡ уларҙы солтандың гонаһтары өсөн Алла тарафынан ебәрелгән яза тип аңлатҡан. ==== Хакимлығы йомғаҡтары ==== Янычарҙарҙы юҡ итеү башта Ғосман империяһына зыян килтергән, насар булһа ла, кәрәкле ғәскәрҙән мәхрүм иткән. Бер нисә йыл үткәндән һуң был үҙгәрештең ыңғай яғы ла беленгән: Порта ҡораллы көстәре Европаның регуляр армиялары менән тиңләшкәнлеге 1877—1878 йылдарҙа урыҫ-төрөк һуғышында һәм 1897 йылда Греция менән һуғышта ла асыҡ иҫбатлаған. Грецияны юғалтыу йәки биләмәне ҡыҫҡартыу империя өсөн зыянлыға ҡарағанда отошло булды. Тарихи яҡтан ғосмандар христиандарҙы хәрби хеҙмәткә бер ҡасан да алмаған; ә тотош христиан халҡы йәшәгән өлкәләр (Греция һәм Сербия) төрөк армияһын арттырмаһа ла, шул уҡ ваҡытта унан үтә ныҡ кәрәк булған осраҡта файҙалана алырлыҡ әһәмиәтле хәрби гарнизондарҙы талап иткән. Был бигерәк тә диңгеҙ сиктәре ныҡ һуҙылған булыуы арҡаһында диңгеҙгә ҡарағанда ҡоро ерҙә көслөрәк Ғосман империяһына стратегик отошло түгел Грецияға ҡарата ҡулланырлыҡ. Территорияларын юғалтыу сократила государственные доходы империяның дәүләт килемен ҡыҫҡартты, ләкин Мәхмүт батшалыҡ иткән осорҙа Ғосман империяһының европа дәүләттәре менән сауҙаһы йәнләнә, илдең етештереүсәнлеге ([[икмәк]], [[тәмәке]], [[виноград]], [[рауза майы]] һ. б.) күтәрелә. Шулай итеп, тышҡы еңелеүҙәргә, хатта Низиб янындағы ҡаты алышта Мөхәммәт Али Мысырлы ҙур ғосман армияһын һәм тотош флотын юғалтыуына ҡарамаҫтан, Мәхмүт Абдулмәжиткә көсһөҙләндерелгән түгел, дөрөҫөрәге, көсәйтелгән дәүләт ҡалдырҙы. Был ваҡыттан башлап европа державалары араһында Ғосман дәүләте һаҡланып ҡалыуына ынтылышы барлыҡҡа килгән. [[Босфор]] һәм [[Дарданелл боғаҙы|Дарданелл]]дың әһәмиәте ғәҙәттән тыш арта; европа державалары, уларҙың ҡайһыһылыр Константинополде яулаған осраҡта, был ҡалғандарына төҙәтеп булмаҫлыҡ һөжүм булырын аңлаған, һәм шуның өсөн көсһөҙ Ғосман империяһының һаҡланыуын үҙҙәре өсөн отошло тип һанаған. == Абдулмәжит хакимлығы (1839—1861) == Мәхмүттең вариҫы, улы 16 йәшлек Абдулмәжит, атаһы кеүек энергиялы һәм ныҡлы булыуы менән айырылып тормаһа ла, мәҙәниәтле һәм холҡо буйынса йомшағыраҡ кеше була. Әгәр Рәсәй, Англия, Австрия һәм Пруссия Портаны һаҡлап ҡалыу буйынса союз төҙөмәһә ([[1840]]), Низиб янындағы алышта еңелеүе, Ғосман империяһын тамам бөлдөрөр һәм Мәхмүттең бөтә эшләгәне лә юҡҡа сығыр ине; мысыр вице-короле вариҫлыҡ нигеҙендә Мысырҙы һаҡлап ҡала, ләкин ашығыс рәүештә Сүриәнән китә, әгәр баш тарта ҡалһа, бөтә биләмәләренән дә баш ҡағырға тейеш була тигән трактат ҡабул итәләр. Мөхәммәт Алиҙы хуплаған Франция был союзға ризаһыҙлыҡ менән ҡарай, һәм Тьер хатта һуғышҡа әҙерләнеү эштәрен дә алып барған; әммә [[Луи-Филипп]] был тәүәккәл аҙымды яһаманы. Көстәр тигеҙ булмаһа ла, Мөхәммәт Али ҡаршы торорға әҙер була; ләкин инглиз эскадраһы [[Бейрут]]ты бомбаға тота, мысыр флотын яндыра һәм, марониттар ярҙамына таянып, Сүриәгә 9000 кешенән торған корпус төшөрә һәм мысырлыларҙы бер нисә тапҡыр тар-мар итә. Мөхәммәт Али бирешә; Ғосман империяһы ҡотҡарыла, һәм Хозрев паша, Рәшит паша һәм атаһының башҡа тарафдаштары хуплауы менән, Абдулмәжит реформаларға тотона. === Гөлхана хатт-шәрифе. Танзимат === 1839 йылдың 3 ноябрендә Абдулмәжит Гөлхана хат-и-шәрифе (Гөлхана — «раузалар торлағы», хат-и-шәриф иғлан ителгән майҙан исеме) тип аталған бойороҡ — хөкүмәт барырға ниәтләгән принциптарҙы билдәләүсе дөйөм империя бойороғон иғлан итә: * бөтә подданныйҙарҙы, уларҙың ғүмере, намыҫына һәм мөлкәтенә ҡағылышлы, тулыһынса хәүефһеҙлек менән тәьмин итергә; * һалым бүлеү һәм тәғәйенләүҙең дөрөҫ ысулын раҫларға; * шулай уҡ һалдатҡа алыуҙың да дөрөҫ алымын ҡулланырға. Йән башына һалымды тигеҙләү нигеҙендә бүлеүҙе үҙгәртергә һәм уларҙы йоломға биреү системаһынан баш тартырға, ер һәм диңгеҙ ғәскәрҙәренә сығымдарҙы билдәләргә; хөкөм атҡарыуҙы асыҡ башҡарырға. Дин тотоуҙағы айырымлыҡтарына ҡарамай, солтандың бөтә подданныйҙары ла был ташламалар менән файҙаланырға тейеш. Солтан үҙе лә хат-и-шәрифкә тоғро булырға ант иткән. Вәғәҙәне ысынбарлыҡта тормошҡа ашырыу шарты ғына ҡалған. === Гумайюн === [[Ҡырым һуғышы]]нан һуң, солтан, тәүгеһенең принциптары раҫланған һәм ентекле үҫтерелгән [[гумайюн]] тип аталған яңы хат-и-шәриф ([[1856]]) иғлан итә; дингә мөнәсәбәте һәм милләтенә ҡарамай, бөтә подданныйҙарҙың да социаль тигеҙлеген булдырыуға баҫым яһала. Был хат-и-шәрифтән һуң, мсламдан башҡа дингә күскән өсөн ҡаралған элекке үлем язаһы юҡҡа сығарыла. Әммә был ҡарарҙарҙың күбеһе бары тик ҡағыҙҙа ғына ҡалған. Юғары хөкүмәт өлөшләтә түбәндә торған чиновниктарҙың башбаштаҡлығына, өлөшләтә үҙе хат-и-шәрифтә вәғәҙә ителгән сараларға, мәҫәлән, христиандарҙы төрлө вазифаларға тәғәйенләүгә, күсергә теләмәгән. Бер әҙер хөкүмәт христиандарҙан һалдат алырға маташҡанда, мосолмандарҙың да, христиандарҙың да ризаһыҙлығына килтергән, хөкүмәт офицерҙарға күтәргәндә дини принциптарҙан ([[1847]]) баш тарта алмаған; тиҙҙән был сара бөтөрөлгән. Сүриәлә марониттарҙы күпләп үлтереү ([[1845]] һ. б.) дини төрлөлөккә түҙемле ҡарау Ғосман империяһында һаман да булмағанлығын дәлилләгән. Абдулмәжит батшалыҡ иткән осорҙа юлдар, бик күп күперҙәр төҙөлгән, телеграф линиялары үткәрелгән, почта европалағыса эшләгән. [[1848]] йылғы ваҡиғалар Ғосман империяһында сағылыш тапманы; тик Венгриялағы 1848—1849 йылдарҙағы революция ғосман хөкүмәтенең Дунайҙа үҙҙәренең власын тергеҙергә тырышыу теләген тыуҙырған. Лайош Кошут иптәштәре менән төрөк территорияһында йәшеренеп йәшәгән сағында, Австрия һәм Рәсәй Абдулмәжит солтанға уларҙы биреүен талап итеп мөрәжәғәт иткән. Солтан уларға дин ҡунаҡсыллыҡ бурысын боҙоуҙы тыя, тип яуап биргән. === Ҡырым һуғышы === [[1853]]—[[1856]] йылдарҙа яңы Көнсығыш һуғышы барған һәм 1856 йылда Париж тыныслыҡ килешеүе менән тамамланған. Тиң хоҡуҡлылыҡ нигеҙендә Париж конгресында Ғосман империяһы вәкиле лә индерелә, һәм шуның менән бергә империя европа концерны ағзаһы ип таныла. Әммә был таныу ысын түгел, ә формаль характерҙа була. Төрөк армияһы, XIX быуаттың беренсе сиреге йәки XVIII быуат аҙағында күҙәтелгән хәрби әҙерлегенә ҡарағанда, үҙенең хәрби мөмкинлектәренең үҫеүен күрһәтте, тимәк, был яҡтан Ғосман империяһының һуғышта ҡатнашыуы әһәмиәтле булды, ысынында иһә, империя был һуғыштан бик аҙ алды; Ҡара диңгеҙҙең төньяҡ яр буйында урыҫ ҡәлғәләрен ҡаҙыуҙың әһәмиәте аҙ ине, ә Рәсәйҙең Ҡара диңгеҙҙә флот тотоу хоҡуғын юғалтыуы оҙаҡҡа бармаған һәм 1871 йылға юҡҡа сығарылған. Артабан, консул юрисдикцияһы һаҡланған, һәм был Европа Ғосман империяһын вәхшиҙәр дәүләте тип һанауын раҫлаған. Һуғыштан һуң, европа державалары империя территорияһында үҙҙәренең ғосмандарҙан бойондороҡһоҙ почта учреждениеларын булдырған. Һуғыш Ғосман империяһының вассал дәүләттәр өҫтөнән власын арттырыу түгел, көсһөҙләндерә генә; дунай кенәзлектәре [[1861]] йылда бер [[Румыния]] дәүләтенә берләшә, Сербияла Төркиә менән дуҫлыҡ мөнәсәбәтендә булған Обреновичтар түңкәрелә һәм Рәсәйҙең дуҫтары Карагеоргиевичтар менән алмаштырыла; бер аҙ һуңғараҡ Европа империяны Сербиянан үҙҙәренең гарнизондарын алырға ҡуша ([[1867]]). Көнсығыш кампания осоронда Ғосман империяһы Англиянан 7 млн фунт стерлинг күләмендә заём ала; 1858, 1860 һәм 1861 йылдарҙа тағы яңы бурыстар өҫтәлә. Шул уҡ ваҡытта хөкүмәт күп һанлы ҡағыҙ аҡса сығара, тиҙҙән аҡса курсы түбәнәйә. Башҡа ваҡиғалар менән бәйле, был [[1861]] йылда сауҙа көрсөгө тыуҙыра, һәм был халыҡтың тормошон ҡыйынлаштыра. == Абдулғәзиз (1861—1876) һәм Морат V (1876) == Абдулғәзиз ике йөҙлө, ирһәк һәм ҡан эскес тиран, XVII һәм XVIII быуаттарҙағы солтандарын хәтерләтә ине; ләкин был шарттарҙа реформалар юлында туҡталып булмауын аңланы. Ул тәхеткә ултырғанда, баҫылып сыҡҡан гатти-шәрифкә таянып тантаналы рәүештә үҙенән элгәре килгән солтандарҙың сәйәсәтен дауам итергә вәғәҙә бирә. Ысынлап та, ул үткән батшалыҡта ҡулға алынған сәйәси енәйәтселәрҙе төрмәнән сығарған һәм ағаһының министрҙарын һаҡлап ҡалған. Бынан тыш, ул һәрәмдән баш тартыуын һәм бер ҡатын менән ҡәнәғәт буласағын белдерҙе. Вәғәҙәләр үтәлмәй: бер нисә көндән һуң һарай интригаһы арҡаһында бөйөк вәзир Меһмет Ҡыбрыслы паша ҡолатыла һәм Аали пашаға (ул үҙ сиратында бер нисә айҙан ҡолатыла) алмаштырыла, ә һуңынан шул уҡ вазифаны 1867 йылда ҡабаттан биләй. Ғөмүмән, бөйөк вәзирҙәр һәм башҡа чиновниктар, яңынан барлыҡҡа килгән һәрәм интригалары арҡаһында, ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашынған. Тәнзимат рухында ҡайһы бер саралар күрелә, әлбиттә. Шуларҙың иң мөһимдәре — Ғосман дәүләт бюджетын билдәләү (1864). Иң аҡыллы һәм сос ғосман дипломаттарының береһе Аали паша (1867—1871) министрлығы ваҡытында ваҡифтарҙы өлөшләтә секулярлаштырыу үткәрелә, Европа халҡына Ғосман империяһы сиктәрендә күсемһеҙ милеккә эйә булыу хоҡуғы бирелә (1867), дәүләт советы үҙгәртеп ҡорола (1868), халыҡ мәғарифы тураһында яңы закон сығарыла (1868), ләкин, формаль метрик һәм үлсәмдәр системаһы индерелә, әммә ҡулланылмай (1869). Ошо уҡ министрлыҡҡа цензура (1867) ойошторолған, уны төҙөү Константинополдә һәм башҡа ҡалаларҙа, ғосман һәм сит телдәрҙә ваҡытлы һәм ваҡытлы булмаған матбуғаттың артыуы менән аңлатыла. Аали паша ҡарамағындағы цензура үтә ваҡлығы һәм тупаҫлығы менән айырылып торған; ул Ғосман хөкүмәтенә уңайһыҙ күренгән нәмәләр тураһында яҙыуҙы тыйыуҙан тыш, солтандың һәм хөкүмәттең тәрән аҡыллылығын маҡтауҙы нәшер итергә ҡуша; 1876—1877 йылдарҙа Миҙхәт паша эшләгән осорҙа ғына цензура бер аҙ омшара төшкән. === Абдулғәзиз осоронда хәрби-диңгеҙ флотын төҙөү === Ҡырым һуғышын тамамлаусы 1856 йылғы Париж тыныслыҡ килешеүе еңелгән Рәсәйгә лә, Европа державалары тарафынан «ҡотҡарылған» Төркиәгә лә Ҡара диңгеҙҙә хәрби флот тотоуҙы тыйған. Әммә Истанбулда үҙеңә генә ышанырға мөмкин, тигәнде аңлаған һәм заманса ҡоралдарһыҙ һәм хәрби техникаһыҙ Рәсәй империяһы яғынан реванш ҡотолғоһоҙ буласағы хаҡында онотмаған. Боронғо заманда ҡеүәтле диңгеҙ державаһы булған Ғосман империяһы, [XIX быуат уртаһына, диңгеҙҙәрҙә хакимлығын тулыһынса тиерлек юғалта. Ағас елкәнле караптар күптән үҙ хәрби әһәмиәтен юғалтҡандан һуң, дәртле һәм амбициялы Абдулғәзиз сит ил, башлыса француз верфтәренә иҫә тотоп, парлы бронялы флот төҙөү программаһын ҡабул иткән. Был карап төҙөү программаһын ваҡытында һәм өҙлөкһөҙ финанслау арҡаһында 1870-се йылдар башына Порта ул заманға алдынғы тип һаналған парлы батареялы броненосецтар, шул иҫәптән 5 — беренсе ранглы һәм 9 — икенсе ранглы ҡеүәтле флотҡа эйә була алған<ref>{{Cite web |url=http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |title=Турецкие Броненосцы / Цусимские форумы<!-- Заголовок добавлен ботом --> |access-date=2014-01-14 |archive-date=2014-01-16 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140116111806/http://tsushima.su/forums/viewtopic.php?id=611 |deadlink=no }}</ref>. 1875 йылда уларға Бөйөк Британияла төҙөлгән, әлеге ваҡытта Рәсәйҙең «Бөйөк Петр» флотында эшләгән берҙән-бер диңгеҙҙә йөрөүсе башня броненосецынан (1876) ҡалышмаған «Мессудие» ҡаҙемат броненосецы ҡушыла. 1877 йылда ғосмандар Ҡара диңгеҙ һәм Көнсығыш Урта диңгеҙ буйында Рәсәйҙән абсолют өҫтөнлөккә эйә була. Был яңы Рус-төрөк һуғышы (1877-1878) барышында, Төркиә Кавказдың Кара диңгеҙ ярын ҡайтарырға маташҡанында күренгән. 1877 йылдың 2 майында үҙ эсенә 2 рангылы 5 броненосец индергән Әхмәт-пашаның төрөк эскадраһы Сухумды бомбаға тота һәм 5 майға унан рус гарнизонын тулыһынса бәреп сығара. Генералдар П. Д. Бабич, Я. К. Алхазов һәм Б. М. Шелковниковтың рус отрядтарына Сухумды 1877 йылдың 20 авгусында ғына, өс ай ярымдан һуң, ҡайтара алалар. Төркиә броненосецтары һәм ҡоралланған пароходтар Кара диңгеҙ буйына ултырған таулы мөһәжирҙәрҙең бихисап десантын артиллерия уты менән әүҙем яҡланы. === Черногориялағы һуғыш === 1862 йылда Черногория, Ғосман империяһынан бөтөнләй бойондороҡһоҙлоҡҡа өлгәшеп, Герцеговина баш күтәреүселәрен яҡлап һәм Рәсәй ярҙамына иҫәп тотоп, империя ҡаршы һуғыш башлай. Рәсәй уны яҡламай, төрөктәр көсө артығыраҡ булғанлыҡтан, һуңғылары тиҙ арала хәл иткес еңеү яулай: Ғүмәр Лотфый паша ғәскәрҙәре баш ҡалаға тиклем барып етте, ләкин уны алмай, сөнки Черногорскиҙа йәшәүселәр Ғосман империяһынан тыныслыҡ һорай һәм был үтенестәренә ҡолаҡ һалына. === Криттағы ихтилал === 1866 йылда гректарҙың Криттағы ихтилалы башлана. Ихтилал Грецияла ҡайнар һөйөү тыуҙыра, ул һуғышҡа ашығып әҙерләнә башлай. Ғосман империяһына ярҙамға Европа державалары килә, улар Грецияға критлыларға ярҙам итеүҙе ҡәтғи рәүештә тыя. Критҡа ҡырҡ мең ғәскәр ебәрелә. Үҙ утрауҙары тауҙарында партизандар һуғышы алып барған крит халҡының ғәҙәттән тыш батырлығына ҡарамаҫтан, улар оҙаҡ ҡаршы тора алмай һәм өс йыл көрәштән һуң ихтилал баҫтырыла; баш күтәреүселәр язалап үлтерелә һәм мөлкәте тартып алына. Али-паша үлгәндән һуң, бөйөк вәзирҙәр яңынан ғәҙәттән тыш тиҙлек менән алмашына башланы. Һәрәм интригаларынан тыш, бының өсөн тағы бер сәбәп була: солтан һарайы эргәһендә Англия һәм Рәсәй илселәре күрһәтмәһе буйынса эш иткән инглиз һәм урыҫ партиялары көрәшкән. 1864-1877 йылдарҙа Константинополдә рус илсеһе граф Николай Павлович Игнатьев була, ул императорға ризаһыҙлыҡ белдергән төрөктәргә урыҫ яҡлауын вәғәҙә иткән. Шуның менән бергә ул солтанды Рәсәй менән «дуҫлыҡ» кәрәклегенә ышандырған һәм тәхеттең тәхеткә ултырыу тәртибен үҙгәртеүҙә (вариҫлыҡты нәҫелдәге иң өлкәненә түгел, ә атаһынан улына тапшырыу) булышлыҡ итергә вәғәҙә итеп, ҙур йоғонто яһаған. Ә солтан үҙенең улы Йософ Изединды тәхет вариҫы итергә бик теләгән. === Дәүләт түңкәрелеше === 1875 йылда Герцеговинала, Боснияла һәм Болгарияла ғосман финанстарына хәл иткес һөжүм яһаған ихтилал башланған. Хәҙер Ғосман империяһы үҙенең сит ил бурыстары буйынса аҡса менән икенсе яртыһының ғына - 5 йылдан һуң ғына купондар менән түләргә тейешле, тип иғлан ителә. <!-- От этого банкротства Турция не оправилась и доныне. --> Империяның күп кенә юғары чиновниктары һәм уларҙың башында торған Миҙхәт паша етдиерәк үҙгәрештәр кәрәклеген таныған; ләкин көйһөҙ һәм деспотик Абдулғәзиз хакимлығы осоронда быны үткәреү бөтөнләй мөмкин булмай. Шул арҡала бөйөк вәзир Меһмет Рушди министрҙар Миҙхәт паша, Хөсәйен Әүни паша һ.б. һәм шәйхелислам менән солтанды бәреп төшөрөү маҡсатында фетнә ҡорған. Шәйхелислам бындай фәтүә биргән: «Әгәр хаҡ динлеләр хакимы үҙенең аҡылһыҙлығын дәлилләй, дәүләт менән идара итеү өсөн кәрәкле сәйәси белеме юҡ икән, әгәр дәүләт күтәрә алмаҫлыҡ зыян башҡара икән, уның тәхеттә ултырыуынан һәләкәт ҡурҡынысы янай икән, уны төшөрөргә кәрәкме? Закон: эйе ти». 1876 йылдың 30 майына ҡарата төндә Хөсәйен Әүни паша, тәхет вариҫы Мораттың күкрәгенә револьвер ҡуйып, тажды ҡабул итергә мәжбүр итә. Шул уҡ ваҡытта пехота отряды Абдулғәзиздең һарайына үтеп инә һәм уға батшалыҡ итеүҙән туҡтауы тураһында иғлан ителә. Тәхеткә Морат V ултырҙы тиелә. Бер нисә көндән, Абдуллғәзиз ҡайсы менән ҡан тамырҙарын асып үлде, тип хәбәр ителә. Элек тә нормаль булмаған Морат V, бабаһын, шунан Миҙхәт паша йортонда солтан өсөн үс алыусы черкес Хәсән бейҙең бер нисә министрҙы үлтереүе һәм башҡа ваҡиғалар тәьҫире аҫтында аҡылдан яҙған һәм үҙенең алдынғы министрҙарына шулай уҡ ҡулай булмай башлаған. 1876 йылдың авгусында мөфтөй фәтүәһе ярҙамында төшөрөлә һәм тәхеткә уның ҡустыһы Абдулхәмит II ултыртыла. == Абдулхәмит II == Абдулғәзиздең хакимлығы аҙағында уҡ шәхсән ирекле, ләкин бөтөнләй хоҡуҡһыҙ һәм күтәргеһеҙ талау менән иҙелгән, эре ер биләүсе мосолмандарҙың баҫыуҙарында барщина хеҙмәтен башҡарыу менән бәйле сиктән тыш ауыр хәленә сыҙамлығы бөткән һәм төрөктәрҙе күрә алмауын тағы ла көсәйткән күрше Черногория кешеләренең азат йәшәүенә күҙе ҡыҙған Босния һәм Герцеговина халҡының ихтилалы башлана. [[1875]] йылдың яҙында ҡайһы бер общиналар солтанға тәкәләргә һалымды һәм христиандарҙан хәрби бурысҡа алмашҡа түләәнгән һалымды кәметеү үтенесе менән һәм христиандарҙан полиция ойоштороу тәҡдиме менән мөрәжәғәт итәләр. Уларҙың үтенесенә хатта яуап та бирмәйҙәр. Шул ваҡытта халыҡ ҡулына ҡорал алған. Хәрәкәәт тиҙ арала Герцеговинала һәм яйлап Боснияла тарала; Баш күтәреүселәр Никшичты ҡамауға алған. Черногориянан һәм Сербиянан баш күтәреүселәргә ярҙамға үҙ ирке менән ҡушылыусылар отряды ҡуҙғала. Был көрәш сит илдәрҙә, бигерәк тә [[Рәсәй империяһы|Рәсәй]]ҙә һәм [[Австрия]]ла ҙур ҡыҙыҡһыныу тыуҙыра; Австрия, дини ҡараштар буйынса тигеҙлекте, һалымдарҙы кәметеүҙе, күсемһеҙ милек тураһындағы закондарҙы яңынан ҡарауҙарын һ. б. талап итеп, [[Порта]]ға мөрәжәғәт итә. Солтан шунда уҡ бөтәһен дә үтәргә вәғәҙә бирә (февраль 1876), ләкин баш күтәреүселәр, Герцеговинанан ғосман ғәскәрҙәре сығарылмайса тороп, ҡорал һалмаясаҡтарын белдерә. Ризаһыҙлыҡ, бөтә Европала нәфрәт тыуҙырған ғосмандарҙың бик күп болғарҙың ғүмерен өҙгән ҡурҡыныс һуйышынан (Уильям Эварт Гладстондың Болгариялағы йыртҡыслыҡтар тураһында брошюраһы — ауылы-ауылы менән, имсәк балаларға тиклем һуйып сыҡҡандар) һуң, Болгарияға ла күскән. Болгар ихтилалы ҡанға батырыла, әммә герцеговина һәм босния ихтилалы 1876 йылда ла дауам иткән һәм ахырҙа Сербя һәм Черногорияның ҡыҫылыуына алып килгән (1876—1877 йй. ҡара: Серб-черногор-төрөк һуғышы). <!-- 6 мая 1876 г. в [[Салоники|Салониках]] фанатической толпой, в которой находились и некоторые должностные лица, были убиты французский и германский консулы. Из участников или попустителей преступления Селим-бей, начальник полиции в Салониках, был приговорён к 15 годам крепости, один полковник к 3 годам; но эти наказания, приведённые в исполнение далеко не в полном объёме, никого не удовлетворили, и общественное мнение Европы было сильно возбуждено против страны, где могут совершаться подобные преступления. В декабре 1876 года по почину Англии была созвана для улажения затруднений, вызванных восстанием, конференция великих держав в Константинополе, не достигшая своей цели. Великим визирем в это время (с [[13 декабря]] н. ст. [[1876]] г.) был Мидхад-паша, либерал и англофил, глава младотурецкой партии. Считая необходимым сделать Османскую империю страной европейской и желая представить её таковой уполномоченным европейских держав, он в несколько дней выработал конституцию и заставил султана Абдул-Хамида подписать и опубликовать её (23 дек. 1876 г.). [[Файл:Ottoman Parliament 1877.jpg|left|thumb|Османский парламент, 1877]] Конституция была составлена по образцу европейских, в особенности бельгийской. Она гарантировала права личности и устанавливала парламентский режим; парламент должен был состоять из двух палат, из коих палата депутатов избиралась всеобщей закрытой подачей голосов всех османских подданных без различия вероисповедания и национальности. Первые выборы были произведены во время управления Мидхада; выбраны были почти повсеместно его кандидаты. Открытие первой парламентской сессии произошло только 7 марта 1877 г., а ещё раньше, 5 марта, Мидхад вследствие дворцовых интриг был свергнут и арестован. Парламент был открыт тронной речью, но через несколько дней распущен. Произведены были новые выборы, новая сессия оказалась столь же краткой, и затем без формальной отмены конституции, даже без формального роспуска парламента он более не собирался. === 1877—1878 йылдарҙағы урыҫ-төрөк һуғышы === В апреле [[1877]] г. началась [[Русско-турецкая война 1877—1878|война с Россией]], в феврале 1878 г. она окончилась [[Сан-Стефанский мир|Сан-Стефанским миром]], потом (13 июня — 13 июля 1878 г.) изменённым Берлинским трактатом. Османская империя потеряла всякие права на Сербию и Румынию; Босния и Герцеговина отданы Австрии для водворения в ней порядка (de facto — в полное обладание); Болгария составила особое вассальное княжество, Восточная Румелия — автономную провинцию, вскоре (1885) соединившуюся с Болгарией. Сербия, Черногория и Греция получили территориальные приращения. В Азии Россия получила [[Карс]], [[Ардаган]], [[Батум]]. Османская империя должна была уплатить России [[контрибуция|контрибуцию]] в 800 млн франков. === Криттағы һәм әрмәндәр йәшәгән өлкәләрҙәге ихтилалдар === Тем не менее внутренние условия жизни остались приблизительно те же самые, и это проявлялось в восстаниях, которые постоянно возникали то в одном, то в другом месте Османской империи. В 1889 году началось восстание на Крите. Повстанцы требовали реорганизации полиции так, чтобы она состояла не из одних мусульман и покровительствовала не одним мусульманам, новой организации судов и т. д. Султан отверг эти требования и решил действовать оружием. Восстание было подавлено. [[Файл:Armenia22hamidian.jpg|мини|250x250пкс|Жертвы армянских погромов. Братская могила армян на [[эрзерум]]ском кладбище, 1895 год]] В 1887 году в [[Женева|Женеве]] и в 1890 году в [[Тифлис]]е армянами были организованы политические партии [[Гнчак]] и [[Дашнакцутюн]]. В августе 1894 года начались армянские волнения в [[Сасун (область)|Сасуне]]. Эти события обясняются бесправным положением армян, в особенности разбоями [[курды|курдов]], из которых состояла часть войск в Малой Азии. Турки и курды отвечали [[Массовые убийства армян в 1894—1896 годах|страшной резнёй, напомнившей болгарские ужасы]]; были убиты многие армяне, взятые в плен. Все эти факты были удостоверены европейскими (преимущественно английскими) газетными корреспонденциями которые очень часто выступали с позиций христианской солидарности и вызвали взрыв негодования в Англии. На представление, сделанное по этому поводу английским послом, [[Порта]] ответила категорическим отрицанием справедливости «фактов» и заявлением, что дело шло об обычном усмирении бунта. Тем не менее, послы Англии, Франции и России в мае 1895 года предъявили султану требования о реформах в областях, населённых армянами, опираясь на постановления [[Берлинский трактат|Берлинского трактата]]<ref>{{БСЭ3|статья=Берлинский конгресс 1878}}</ref>; они требовали, чтобы чиновники, управляющие этими землями, по крайней мере наполовину состояли из христиан и чтобы назначение их зависело от особой комиссии, в которой христиане тоже были бы представлены; Порта ответила, что она не видит никакой надобности в реформах для отдельных территорий, но что она имеет в виду общие реформы для всего государства. 14 августа 1896 года члены партии Дашнакцутюн в самом Стамбуле [[Захват Оттоманского банка в Стамбуле (1896)|напали на Оттоманский банк]], убили охрану и вступили в перестрелку с прибывшими армейскими частями. В тот же день в результате переговоров российского посла Максимова с султаном дашнаки покинули город и направились в [[Марсель]], на яхте генерального директора Оттоманского банка Эдгарда Винсента. Европейские послы сделали по этому поводу представление султану. На этот раз султан счёл нужным ответить обещанием реформ, которое не было исполнено; было введено только новое управление вилайетами, санджаками и нахиями (см. [[Государственное устройство Османской империи]]), весьма мало изменившее существо дела. [[Файл:“Le Rire”, Number 134, May 29, Paris, 1897.jpg|thumb|345x345px|Карикатура на султана [[Абдул-Хамид II|Абдул-Хамида II]], «Le Rire», 1897 год]] В 1896 году начались [[Критское восстание (1897—1898)|новые волнения на Крите]] и сразу приняли более опасный характер. Открылась сессия национального собрания, но оно не пользовалось ни малейшим авторитетом у населения. На помощь Европы никто не рассчитывал. Восстание разгоралось; отряды повстанцев на Крите тревожили турецкие войска, не раз причиняя им сильные потери. Движение нашло живейший отголосок в Греции, из которой в феврале 1897 года на остров Крит отправился военный отряд под начальством полковника [[Вассос, Тимолеон|Вассоса]]. Тогда европейская эскадра, состоявшая из германских, итальянских, русских и британских военных судов, находившаяся под командой итальянского адмирала [[Каневаро, Феличе Наполеоне|Каневаро]], приняла угрожающее положение. 21 февраля 1897 года она начала бомбардировать военный лагерь повстанцев близ город [[Канея]] и заставила их разойтись. Через несколько дней, однако, повстанцам и грекам удалось взять город [[Кадано]] и захватить в плен 3000 турок. В начале марта произошёл на Крите бунт турецких жандармов, недовольных неполучением жалованья в течение многих месяцев. Бунт этот мог бы быть весьма полезен для повстанцев, но европейский десант обезоружил их. 25 марта повстанцы произвели нападение на Канею, но подверглись обстрелу с европейских судов и должны были отступить с большими потерями. В начале апреля 1897 года Греция [[Первая греко-турецкая война|двинула свои войска на османскую территорию, но в течение одного месяца греки были наголову разбиты]]. Греки принуждены были просить о мире, который и был заключён в сентябре 1897 года под давлением европейских великих держав. Территориальных изменений не произошло, кроме небольшого стратегического исправления границы между Грецией и Османской империей в пользу последней; но Греция должна была уплатить военную контрибуцию. Осенью 1897 года прекратилось и восстание на острове Крите, после того как султан ещё раз обещал острову Криту самоуправление. Действительно, по настоянию держав генерал-губернатором острова был назначен принц греческий [[Георг, граф Корфский|Георгий]], остров получил самоуправление и сохранил только вассальные отношения к Османской империи. В начале XX века на Крите обнаружилось заметное стремление к совершённому отделению острова от империи и к присоединению к Греции. В 1901 году Франция потребовала от Османской империи удовлетворения притязаний некоторых своих капиталистов, кредиторов; последняя ответила отказом, тогда французский флот занял [[Митилене]] и османы поспешили удовлетворить все требования. --> == XX быуат == XX быуатта империя төбәктәрендә сепаратистик кәйефтәр көсәйҙе. Ғосман империяһы, Көнбайыштың технологик өҫтөнлөгөнә юл ҡуйып, үҙенең территорияларын әкренләп юғалта башлай. === Йәш төрөктәр революцияһы === [[Файл:Ottoman-Empire-Public-Demo.png|thumb|200px|[[Солтанәхмәт]] районында демонстрация, Истанбул, 1908 йыл]] [[Файл:1908-mesrutiyet.jpg|thumb|right|Йәш төрөктәр революцияһын тәбрикләүсе ғосман асылмаһы]] XX быуат башында [[Ғосман империяһы]]нда, 1831 йылда Йәш Италия йәшерен ойошмаһы тарафынан дәртләндерелгән йәш төрөктәр сәйәси хәрәкәте барлыҡҡа килә. 1908 йылда «Иттихад ве таракки» («Единение и прогресс», ''иттихадсылар'') ойошмаһы етәксе роль уйнаған йәш төрөктәр революцияһы була. Солтан [[Абдулхәмит II]] 1876 йылғы конституцияны тергеҙергә һәм парламент саҡырырға ризалаша. 1909 йылда контрболасылар тарафынан монархтың абсолют власы ҡайтарылған, ләкин улар тиҙҙән тар-мар ителә һәм парламент Абдулхәмит II-нең энеһе Меһмет V-не яңы солтан итеп һайлай. Буласаҡ триумвир [[Әнүәр паша]] Исмаил 1908 йылғы революцияла әүҙем ҡатнаша һәм «Иттихад ве таракки» («Единение и прогресс») ойошмаһының лидерҙарының береһе була. Әхмәт Жемал паша шулай уҡ революция ваҡытында айырылып торҙо һәм 1909 йылғы контртүңкәрелеште баҫтырыуҙа ҡатнашты. Меһмет Тәлғәт паша Әнүәр Исмаилдың дуҫы була һәм революциянан һуң [[Эдирне]]нан парламент ''(мәжлис-и умуми)'' депутаты итеп һайлана. Йәш төрөктәр революцияһынан һуң килеп сыҡҡан хәл менән файҙаланып, 1908 йылдың ктябрендә [[Австро-Венгрия]] [[Босния һәм Герцеговина]]ны аннексиялай, һәм был артабан Босния көрсөгөнә алып килгән. 1911 йылда Италия һәм Ғосман империяһы араһында һуғыш була, һәм уның һөҙөмтәһендә төрөктәр Триполитанияны, Киренаиканы һәм Эгей диңгеҙендәге Додеканес архипелагын юғалтҡан. Төрөк армияһының көсһөҙлөгөн күрһәткән был һуғыыштан һуң, Ғосман империяһының Балҡан союзы менән һуғышы башлана. === Беренсе Балҡан һуғышы һәм 1913 йылғы дәүләт түңкәрелеше === В октябре 1912 года началась [[Первая Балканская война]] между Османской империей и членами [[Балканский союз|Балканского союза]] — [[Третье Болгарское царство|Болгарией]], [[Королевство Сербия|Сербией]], [[Королевство Греция|Грецией]] и [[Королевство Черногория|Черногорией]]. Превосходящие по численности войска Союза добились быстрого успеха над находящимися в невыгодном стратегическом положении турками. [[Файл:Lieut.-Colonel Tyrrell and Enver Bey after 1913 Ottoman coup d'état.png|thumb|[[Энвер-паша]] принимает иностранных представителей после [[Государственный переворот в Османской империи (1913)|переворота 1913 года.]]]] В январе 1913 года [[Единение и прогресс|иттихадист]] [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], убеждённый в том, что великий визирь [[Мехмед Камиль-паша|Камиль-паша]] и кабинет министров готовы заключить унизительный мир с Балканским союзом, устроил государственный переворот. По требованию Энвера султан [[Мехмед V]] назначил нового великого визиря, которым стал [[Махмуд Шевкет-паша]]. В новом правительстве получили портфели лишь трое умеренных представителей партии «Единение и прогресс». После истечения срока перемирия в феврале 1913 года война на Балканах возобновилась. Не имея возможности помочь своим городам в Европе, Османская империя была вынуждена наблюдать, как они постепенно переходят в руки союзников. В конце марта защитники [[Эдирне]] капитулировали и сдали город болгарам. После поражения, вызвавшего глубокий национальный кризис в стране, великий визирь немедленно объявил о готовности заключить мирный договор. В итоге Османская империя уступила членам Балканского союза 155,4 тыс. м² своей территории с 4 млн населения, потеряв почти все европейские владения. === Йәш төрөктәр триумвириатының власҡа килеүе һәм Икенсе Балҡан һуғышы === <!-- Иттихадисты, которые оправдывали государственный переворот 1913 года необходимостью сохранить Эдирне в составе империи, оказались в неудобном положении и свергнутые ими либералы были полны решимости расквитаться с оппонентами. Спустя всего несколько дней после [[Лондонский мирный договор (1913)|подписания мирного договора]] великий визирь Махмуд Шевкет-паша был застрелен боевиками. Члены «Единения и прогресса» умело воспользовались ситуацией и в ходе начавшейся «чистки» устранили либералов с политической арены. В июне 1913 года султан назначил иттихадиста [[Саид Халим-паша|Саида Халим-пашу]] великим визирём и поручил ему сформировать новое правительство. [[Энвер-паша|Исмаил Энвер]], [[Талаат-паша|Мехмед Талаат]] и [[Ахмед Джемаль-паша|Ахмед Джемаль]] получили титул «[[паша (титул)|паша]]». Энвер-паша был назначен военным министром, Талаат-паша — министром внутренних дел, а Джемаль-паша остался в должности губернатора столицы. Начиная с этого момента члены этой тройки стали фактическими правителями Османской империи, чья власть превосходила власть султана и его великого визиря. Спустя всего пару месяцев после завершения Первой Балканской войны [[Вторая Балканская война|вспыхнула новая война]] уже между бывшими союзниками. Против развязавшей войну [[Третье Болгарское царство|Болгарии]] выступили все соседние страны. Энвер-паша сумел воспользоваться тем, что болгары отодвинули свои войска от османской границы и, подойдя к Эдирне с войсками, убедил гарнизон оставить город без сопротивления. После поражения Болгарии и подписания мирного договора большая часть [[Восточная Фракия|Восточной Фракии]] вновь стала частью Османской империи. Победа в этой войне сделала Энвер-пашу национальным героем, а [[младотурки]] стали фактически единственной политической силой в стране. === Беренсе донъя һуғышы === Несмотря на сильные дипломатические связи Османской империи с [[Великобритания|Великобританией]] и её экономические связи с [[Третья Французская республика|Францией]], к 1914 году турецкое правительство было прогерманским. Двое из триумвирата — Энвер-паша и Талаат-паша были германофилами. Армия страны базировалась на модели германской военной системы. 2 августа 1914 года Османская империя подписала секретный договор о союзе с Германией, который, впрочем, не обязывал её вступать в войну на стороне [[Центральные державы|Центральных держав]]. Несмотря на это, османское военное министерство объявило в стране всеобщую мобилизацию. Существенное влияние на [[Османская империя в Первой мировой войне|вступление Османской империи в войну]] оказали агрессивные действия немецкого адмирала [[Сушон, Вильгельм|Вильгельма Сушона]], который руководил операциями [[Кайзерлихмарине|кайзеровских ВМС]] против [[Российская империя|России]] на [[Чёрное море|Чёрном море]]<ref>{{книга|автор=Edward J. Erickson|заглавие=Gallipoli: Command Under Fire|ссылка=https://books.google.kz/books?id=04CXCwAAQBAJ&pg=PA32|издательство=Bloomsbury Publishing|год=2015|pages=32|allpages=288|isbn=9781472813404}}</ref>. [[Файл:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|thumb|200px|[[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль (Ататюрк)]] в окопах [[Дарданелльская операция|Галлиполи]] (1915)]] Затяжная и тяжёлая война привела к неисчислимым бедствиям в Османской империи. Мобилизация в армию большого числа трудоспособного населения и последующие крупные потери в ходе боевых действий оказали сокрушительное воздействие на экономику страны. Турецким войскам приходилось воевать сразу на четырёх фронтах — на [[Балканский полуостров|Балканах]], на [[Кавказ]]е, в [[Месопотамия|Месопотамии]] и на [[Синайский полуостров|Синае]]. Во время Первой мировой войны на территориях, контролируемых Османской империей, начался геноцид христианских меньшинств — [[Геноцид армян|армян]], [[Геноцид ассирийцев|ассирийцев]] и [[Геноцид греков|греков]]. Геноцид осуществлялся путём физического уничтожения и депортации, включая перемещение [[Гражданское население|гражданского населения]] в условиях, приводящих к неминуемой смерти. Основными организаторами геноцида считаются Талаат-паша, Джемаль-паша и Энвер-паша, а также руководитель «[[Тешкилят-и Махсуса|Особой организации]]» [[Шакир, Бехаэддин|Бехаэддин Шакир]]. Летом 1916 года майор {{нп4|Джемиль, Якуб|Якуб Джемиль|tr|Yakub Cemil}} возглавил заговор с целью свержения триумвириата и заключения сепаратного мира. Но он был арестован и, несмотря на то что Энвер, отправившийся на совещание в [[Берлин]], дал указание отложить вынесение Джемилю приговора до его возвращения, Джемиля все же казнили 11 сентября 1916 года<ref>{{Cite web |url=https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |title=1916: Yakub Cemil, Ottoman putschist |access-date=2022-02-12 |archive-date=2022-02-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220212130035/https://www.executedtoday.com/2019/09/11/1916-yakub-cemil-ottoman-putschist/ |deadlink=no }}</ref>. Неудачные действия османского командования привели к тому, что в сентябре-октябре 1918 года англичане заняли [[Дамаск]] и [[Алеппо]]. Наступление войск [[Антанта|Антанты]] на [[Салоникский фронт|Салоникском фронте]] и последующая капитуляция Болгарии отрезала Османскую империю от союзников. Итогом назревшего политического кризиса стала отставка кабинета министров и формирование нового правительства, которое стало искать пути к мирным переговорам. 30 октября 1918 года было подписано [[Мудросское перемирие]] с [[Союзники (Первая мировая война)|Союзниками]]. В ночь на 3 ноября лидеры младотурок, в том числе триумвират Энвер-паши, Талаат-паши и Джемаль-паши, отправились на германском военном судне в [[Одесса|Одессу]], откуда перебрались в Германию<ref name="петросян">{{книга|автор=[[Петросян, Юрий Ашотович|Петросян, Ю. А.]]|заглавие=Османская империя. Великолепный султанат|ссылка=https://books.google.kz/books?id=HAFfDAAAQBAJ&pg=PT360|год=2016|страницы=360—361|isbn=9785906842060}}</ref>. --> === Империяның тарҡалыуы === <!-- 30 октября 1918 года было заключено [[Мудросское перемирие]], за которым последовал [[Севрский мирный договор]] ([[10 августа]] [[1920]]), который не вступил в силу, поскольку не был ратифицирован всеми подписавшими её сторонами (ратифицирован только Грецией). По этому договору Османская империя должна была быть расчленена, причём один из крупнейших городов Малой Азии [[Измир]] ([[Смирна]]) был обещан Греции. Греческая армия взяла его [[15 мая]] [[1919 год]]а, после чего началась [[Война за независимость Турции|война за независимость]]. Турецкие военные-государственники во главе с [[Паша (титул)|пашой]] [[Кемаль Ататюрк|Мустафой Кемалем]] отказались признать мирный договор и вооружёнными силами, оставшимися под их командованием, изгнали греков из страны. К [[18 сентября]] [[1922]] из Турции были изгнаны все иностранные войска, что было зафиксировано в [[Лозаннский мирный договор|Лозаннском договоре]] 1923 года, которым были признаны новые границы Турции. [[Файл:Sultanvahideddin.jpg|thumb|Отъезд [[Мехмед VI|Мехмеда VI]], последнего султана Османской империи, 1922 год]] [[29 октября]] [[1923 год]]а была провозглашена Турецкая Республика, и Мустафа Кемаль, принявший впоследствии фамилию Ататюрк (отец турок), стал её первым президентом. [[3 марта]] [[1924 год]]а [[Парламент Турции|Великим Национальным Собранием Турции]] был упразднен [[Халифат]]. --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{книга|автор= Сильвен Гугенхейм|заглавие= Империи Средневековья: от Каролингов до Чингизидов|оригинал= Sylvain Gouguenheim. Les empires médiévaux|язык= ru|ссылка=|ответственный = пер. Алексей Изосимов |место = М.|издательство = Альпина нон-фикшн |год = 2021|страниц = 508|isbn = 978-5-00139-426-6  |ref = Гугенхейм}} == Һылтанмалар == * {{ВТ-ЭСБЕ|Турция|[[Воейков, Александр Иванович|Воейков А. И.]], [[Водовозов, Василий Васильевич|Водовозов В. В.]], [[Рихтер, Дмитрий Иванович|Рихтер Д. И.]]}} * [https://www.youtube.com/watch?v=cnirm48r6iQ История Османской империи: образование, развитие и распад] на [[YouTube]] * [http://histerl.ru/itoria_vizantii_osmanskoi_imperii/glavnaia/soderganie.htm История византийской и османской империи]. {{Библиоинформация}} {{^|12px}} {{Османская империя в темах}} {{История Турции}} [[Категория:Урта диңгеҙ буйы тарихы]] [[Категория:Ғосман империяһы тарихы]] 4e7r4cz6cnkyxp0j1h1dtfo98cnfeev 0 184293 1147549 1147481 2022-07-29T16:27:25Z ZUFAr 191 wikitext text/x-wiki {{стиль}} {{Радиостанция | название_радиостанции = Европа Плюс | полное_название = АО «Европа Плюс» | логотип = EuropaPlus.png | страна = {{Флагификация|СССР}} (1990 — 1991)<br>{{Флагификация|Россия}} (1991 — н.в.) | центр = [[Москва]] | слоган = ''«Больше хитов! Больше музыки!»'' | формат = [[Contemporary hit radio|CHR]] | время_вещания = круглосуточно | зона_вещания = {{Флагификация|Россия}} <br>{{Флагификация|Белоруссия}}<br>{{Флагификация|Молдавия}}<br>{{Флагификация|Казахстан}}<br>{{Флагификация|Киргизия}}<br>{{Флагификация|Таджикистан}} [[Интернет-радио|Международное интернет- и спутниковое вещание]] | создан = [[30 апреля]] [[1990 год]]а | координаты = [[Москва]], [[Улица Станиславского (Москва)|ул. Станиславского]], 21 | основатель = Жорж Полински | владелец = [[Европейская Медиагруппа]] | прежние названия = «Европа Плюс Москва» (до 1991 года) | руководители = Президент ЕМГ — Роман Емельянов; старший вице-президент — Александр Полесицкий; Директор эфира Европы Плюс — Данил Литвинский | сайт = [http://www.europaplus.ru/ Europa Plus] | приложения = [https://itunes.apple.com/ru/app/evropa-plus/id445341484 iOS], [https://play.google.com/store/apps/details?id=ru.europaplus.radio Android] | частота = 106,2 МГц — [[Москва]] <br> 100,5 МГц — [[Санкт-Петербург]] | on-line_трансляция = [http://www.europaplus.ru/?play На сайте] }} Europa Plus (1991 йылға тиклем — Европа Плюс Мәскәү) — Рәсәйҙә беренсе дәүләткә ҡарамаған коммерция радиостанцияһы. CHR форматында эшләй. Тапшырыуҙар [[1990 йыл|1990]] йылдың [[30 апрель|30 апрелендә]] башлана. Телерадиотапшырыуҙар илдәре: [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй]], [[Ҡырғыҙстан]], [[Ҡаҙағстан]], [[Молдова|Молдавия]], шулай уҡ [[Тажикстан]]. [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй]] радиоселтәрҙәре араһында алдынғы урынды биләй. Радиостанцияның төп аудиторияһы 35 йәшкә тиклемге йәштәр һәм әүҙем кешеләр.<ref>[http://tns-global.ru/rus/data/ratings/radio/index.wbp?radio.action=search&radio.regionId=909C6B43-92B2-405B-AFB3-1A8CE5F2832A&radio.periodId=1BC4C131-A03D-4DA0-88F4-D99CB7D16647 Рейтинги московских радиостанций на сайте TNS.] {{Webarchive|url=https://archive.is/20120716083426/http://tns-global.ru/rus/data/ratings/radio/index.wbp?radio.action=search&radio.regionId=909C6B43-92B2-405B-AFB3-1A8CE5F2832A&radio.periodId=1BC4C131-A03D-4DA0-88F4-D99CB7D16647|date=2012-07-16}}</ref> Иң ҙур эфирҙан тыш проект - йыл һайын үткәрелгән күп сәғәтлек open air «Europa Plus LIVE». [[2019 йыл|2019]] йылдың [[27 июль|27 июлендә]] Лужникиҙың Көньяҡ спорт йәҙрәһе майҙанына 400 000 кеше килә, тамашасыларҙың дөйөм һаны яҡынса 1,5 миллион тәшкил итә. 7 сәғәтлек концертта асыҡ һауала 23 популяр сит ил һәм Рәсәй төркөмө ҡатнаша. == Программалары == * «Бригада У»: Джем, Вэл, Вики. * «РАШ»: Антон Комолов, Лена Абитаева. * «Week & Star»: Александр Генерозов. * «Крутой подъём»: Артур Габидуллин. * «ЕвроХит Топ 40»: Алексей Мануйлов. * «TOP CLUB CHART»: Тимур Бодров. * «DOUBLE HIT»: Денис Романов. * «RESIDANCE»: Антон Брунер. Миҙгелле: * «Летнее У»: ''(Йәйге У)'' Тимур Бодров; Артур Габидуллин. * «Летний Вайб»: ''(Йәйге Вайб)'' Саша Гордеев; Костя Фомин. == Дирекция == * Музыкаль мөхәррире — Максим Кочергин. * Иртәнге шоу продюсеры — Сергей Андреев. * Иртәнге эфир операторы — Алексей Сорокин. * Эфир директоры — Даниил Литвинский. * EMG радио форматы консультанты — Тьерри Шаму. == Тапшырыуҙар ҡалалары == Бөгөнгө көнгә радиостанцияның региональ селтәрендә 8 илдә 370 пунктлы тапшырғыстар ҡуйылған.<ref name=":0">{{Cite web|lang=ru-RU|url=http://emg.fm/asset/2|title=EMG Европейская медиагруппа|website=EMG|access-date=2021-05-26}}</ref> == Спутник тапшырыуы == [[2011 йыл|2011 йылдың]] [[5 сентябрь|5 сентябренән]] «Триколор» радиопакетында Eutelsat W7 юлдашында спутник тапшырыуҙары алып барыла. [[2010 йыл|2010 йылдың]] [[3 декабрь|3 декабрендә]] «Europa Plus» телеканалы New Media Legend пакеты составында Eutelsat W7 юлдашынан (36°E) тапшырыуҙар башлай. == Европа Плюс Online == Интернет селтәрендә 9 онлайн-канал бар: * '''«Europa Plus»''' — тура эфир. * '''«TOP 40»''' — «[http://www.europaplus.ru/index.php?go=Chart40 ЕвроХит Топ 40]» чартының актуаль музыкаһы. * '''«PARTY»''' — топ-бейеү тректары. * '''«LIGHT»''' — тынысландырыусы музыка. * '''«NEW»''' — яңы музыка. * '''«URBAN»''' — рэп һәм [[Хип-хоп (музыка жанры)|хип-хоп]] стилендәге музыка. * '''«АКУСТИКА»''' — акустика эшкәртеүендә яратҡан тректар. * '''«ResiDANCE»''' — трендлы диджейҙарҙан иң яҡшы ҡунаҡ микстары. * '''«Свежее 100%»''' ''(«Яңы 100 %»)'' — яңы рус музыкаһы. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [http://www.europaplus.ru/ Европа Плюс Рәсәй] * [http://www.europaplus.ru/live Прямая трансляция из студии Европы Плюс + Чат] [[Категория:Европа Плюс]] [[Категория:Музыкаль радиостанциялар]] [[Категория:Рәсәйҙең коммерция радиостанциялары]] fhu0ae2i3o0nygj8oxzbn66nz5eijav 1147550 1147549 2022-07-29T16:28:24Z ZUFAr 191 wikitext text/x-wiki {{Радиостанция | название_радиостанции = Европа Плюс | полное_название = АО «Европа Плюс» | логотип = EuropaPlus.png | страна = {{Флагификация|СССР}} (1990 — 1991)<br>{{Флагификация|Россия}} (1991 — н.в.) | центр = [[Москва]] | слоган = ''«Больше хитов! Больше музыки!»'' | формат = [[Contemporary hit radio|CHR]] | время_вещания = круглосуточно | зона_вещания = {{Флагификация|Россия}} <br>{{Флагификация|Белоруссия}}<br>{{Флагификация|Молдавия}}<br>{{Флагификация|Казахстан}}<br>{{Флагификация|Киргизия}}<br>{{Флагификация|Таджикистан}} [[Интернет-радио|Международное интернет- и спутниковое вещание]] | создан = [[30 апреля]] [[1990 год]]а | координаты = [[Москва]], [[Улица Станиславского (Москва)|ул. Станиславского]], 21 | основатель = Жорж Полински | владелец = [[Европейская Медиагруппа]] | прежние названия = «Европа Плюс Москва» (до 1991 года) | руководители = Президент ЕМГ — Роман Емельянов; старший вице-президент — Александр Полесицкий; Директор эфира Европы Плюс — Данил Литвинский | сайт = [http://www.europaplus.ru/ Europa Plus] | приложения = [https://itunes.apple.com/ru/app/evropa-plus/id445341484 iOS], [https://play.google.com/store/apps/details?id=ru.europaplus.radio Android] | частота = 106,2 МГц — [[Москва]] <br> 100,5 МГц — [[Санкт-Петербург]] | on-line_трансляция = [http://www.europaplus.ru/?play На сайте] }} Europa Plus (1991 йылға тиклем — Европа Плюс Мәскәү) — Рәсәйҙә беренсе дәүләткә ҡарамаған коммерция радиостанцияһы. CHR форматында эшләй. Тапшырыуҙар [[1990 йыл|1990]] йылдың [[30 апрель|30 апрелендә]] башлана. Телерадиотапшырыуҙар илдәре: [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй]], [[Ҡырғыҙстан]], [[Ҡаҙағстан]], [[Молдова|Молдавия]], шулай уҡ [[Тажикстан]]. [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй]] радиоселтәрҙәре араһында алдынғы урынды биләй. Радиостанцияның төп аудиторияһы 35 йәшкә тиклемге йәштәр һәм әүҙем кешеләр.<ref>[http://tns-global.ru/rus/data/ratings/radio/index.wbp?radio.action=search&radio.regionId=909C6B43-92B2-405B-AFB3-1A8CE5F2832A&radio.periodId=1BC4C131-A03D-4DA0-88F4-D99CB7D16647 Рейтинги московских радиостанций на сайте TNS.] {{Webarchive|url=https://archive.is/20120716083426/http://tns-global.ru/rus/data/ratings/radio/index.wbp?radio.action=search&radio.regionId=909C6B43-92B2-405B-AFB3-1A8CE5F2832A&radio.periodId=1BC4C131-A03D-4DA0-88F4-D99CB7D16647|date=2012-07-16}}</ref> Иң ҙур эфирҙан тыш проект - йыл һайын үткәрелгән күп сәғәтлек open air «Europa Plus LIVE». [[2019 йыл|2019]] йылдың [[27 июль|27 июлендә]] Лужникиҙың Көньяҡ спорт йәҙрәһе майҙанына 400 000 кеше килә, тамашасыларҙың дөйөм һаны яҡынса 1,5 миллион тәшкил итә. 7 сәғәтлек концертта асыҡ һауала 23 популяр сит ил һәм Рәсәй төркөмө ҡатнаша. == Программалары == * «Бригада У»: Джем, Вэл, Вики. * «РАШ»: Антон Комолов, Лена Абитаева. * «Week & Star»: Александр Генерозов. * «Крутой подъём»: Артур Габидуллин. * «ЕвроХит Топ 40»: Алексей Мануйлов. * «TOP CLUB CHART»: Тимур Бодров. * «DOUBLE HIT»: Денис Романов. * «RESIDANCE»: Антон Брунер. Миҙгелле: * «Летнее У»: ''(Йәйге У)'' Тимур Бодров; Артур Габидуллин. * «Летний Вайб»: ''(Йәйге Вайб)'' Саша Гордеев; Костя Фомин. == Дирекция == * Музыкаль мөхәррире — Максим Кочергин. * Иртәнге шоу продюсеры — Сергей Андреев. * Иртәнге эфир операторы — Алексей Сорокин. * Эфир директоры — Даниил Литвинский. * EMG радио форматы консультанты — Тьерри Шаму. == Тапшырыуҙар ҡалалары == Бөгөнгө көнгә радиостанцияның региональ селтәрендә 8 илдә 370 пунктлы тапшырғыстар ҡуйылған.<ref name=":0">{{Cite web|lang=ru-RU|url=http://emg.fm/asset/2|title=EMG Европейская медиагруппа|website=EMG|access-date=2021-05-26}}</ref> == Спутник тапшырыуы == [[2011 йыл|2011 йылдың]] [[5 сентябрь|5 сентябренән]] «Триколор» радиопакетында Eutelsat W7 юлдашында спутник тапшырыуҙары алып барыла. [[2010 йыл|2010 йылдың]] [[3 декабрь|3 декабрендә]] «Europa Plus» телеканалы New Media Legend пакеты составында Eutelsat W7 юлдашынан (36°E) тапшырыуҙар башлай. == Европа Плюс Online == Интернет селтәрендә 9 онлайн-канал бар: * '''«Europa Plus»''' — тура эфир. * '''«TOP 40»''' — «[http://www.europaplus.ru/index.php?go=Chart40 ЕвроХит Топ 40]» чартының актуаль музыкаһы. * '''«PARTY»''' — топ-бейеү тректары. * '''«LIGHT»''' — тынысландырыусы музыка. * '''«NEW»''' — яңы музыка. * '''«URBAN»''' — рэп һәм [[Хип-хоп (музыка жанры)|хип-хоп]] стилендәге музыка. * '''«АКУСТИКА»''' — акустика эшкәртеүендә яратҡан тректар. * '''«ResiDANCE»''' — трендлы диджейҙарҙан иң яҡшы ҡунаҡ микстары. * '''«Свежее 100%»''' ''(«Яңы 100 %»)'' — яңы рус музыкаһы. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [http://www.europaplus.ru/ Европа Плюс Рәсәй] * [http://www.europaplus.ru/live Прямая трансляция из студии Европы Плюс + Чат] [[Категория:Европа Плюс]] [[Категория:Музыкаль радиостанциялар]] [[Категория:Рәсәйҙең коммерция радиостанциялары]] 2q5p4j49ubzqppf3f4s4vm8zgx0hayh 0 184294 1147622 1147487 2022-07-29T21:18:08Z Aidar254 16673 wikitext text/x-wiki [[Файл:2010_06_13_arne_mueseler_0680.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f5/2010_06_13_arne_mueseler_0680.jpg/220px-2010_06_13_arne_mueseler_0680.jpg|мини|Novarock 2010 музыка фестивале]] '''Фестиваль''' ({{Lang-fr|festival}} {{Lang-la|festivus}} — «байрам») — күмәкләп [[байрам]] итеү, музыкаль, театр, эстрада, цирк йәки кино [[сәнғәт]]е ҡаҙаныштарын, шулай уҡ спорт ҡаҙаныштарын күрһәтеү (рецензия). АҠШ-та халыҡ урамдары йәрминкәләре шулай уҡ фестивалдәр тип атала, боронғо сатурналия иҫтәлегенә — төрлө йәштәге тамашасылар өсөн артистар сығыштары менән беренсе киң байрам. Ҙур ябыҡ биналарҙа ла, шулай уҡ хәҙерге форматта асыҡ һауала ла: баҫыуҙарҙа, майҙандарҙа, парктарҙа, замоктарҙың тәбиғи архитектура-тарихи интерьерҙарында һәм башҡа иҫтәлекле урындарҙа үткәрелә. XVIII быуатта [[Бөйөк Британия]]ла<ref name="Фестиваль_БСЭ">{{Из БСЭ|заглавие=Фестиваль}}</ref> барлыҡҡа килгән тәүге фестивалдәр музыкаль була. [[XX быуат]]тан халыҡ-ара фестивалдәр популяр булып китә. Йәштәрҙең һәм студенттарҙың ҡайһы бер фестивалдәре «Тыныслыҡ һәм дуҫлыҡ өсөн» һәм «Теләктәшлек, тыныслыҡ һәм дуҫлыҡ өсөн» лозунгылары аҫтында үтте. СССР-ҙа музыкаль фестивалдәр тәүге тапҡыр 1930-сы йылдарҙа ойошторола.<ref name="Фестиваль_БСЭ" /><ref name="Всемирные фестивали молодёжи и студентов_БСЭ">{{Из БСЭ|заглавие=Всемирные фестивали молодёжи и студентов}}</ref><ref>{{Из БСЭ|заглавие=Музыкальный фестиваль}}</ref> == Фестиваль төрҙәре == {{Колонки|2}} <!-- Фестиваль тура эфирҙа сығыш яһау өсөн дә, телевидение өсөн дә проектлана ала (телевизион фестиваль).--> * Кинофестиваль * Сәнғәт фестивале ** Театр фестивале ** Музыкаль фестиваль *** Рок-фестиваль *** Авторҙың йыр фестивале *** Джаз фестивале ** Бейеү фестивале ** Балет фестивале ** Цирк фестивале * Велосипед фестивалдәре * Ут фестивале * Мода фестивале * Фән фестивале * Китап фестивале * Урам мәҙәниәте фестивале * Аҙыҡ-түлек фестивале * Әҙәби фестиваль * Этник мәҙәниәттәр фестивале * Халыҡ ижады фестивале * Балалар ижады фестивале * Шоукейс-фестиваль * Уйындар фестивале * Спорт фестивале ** Фестиваль «Күк: Теория и практика» * Башҡа сәнғәттәр өсөн фестивалдәр конвенциялары: ** Тарихи реконструкция ** Фантастика ** Анимация ** Ролдәр уйнаусы уйындар * Дини фестивалдәр һәм башҡалар. {{Конец кол}} == Галерея == [[Файл:VI CIOFF World Folkloriada in Ufa 08.jpg|thumb|Башҡортостанда CIOFF® VI Бөтә донъя фольклориадаһы|центр]] == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} [[Категория:Фестивалдәр]] 27lkqrsmmcr6ojyb6nhgkiu2c9ddo5z 0 184296 1147541 2022-07-29T15:54:29Z MR973 26610 "[[:ru:Special:Redirect/revision/123714290|Травля]]" битен тәржемә итеп төҙөлгән wikitext text/x-wiki [[Файл:Bullying_on_Instituto_Regional_Federico_Errázuriz_(IRFE)_in_March_5,_2007.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Bullying_on_Instituto_Regional_Federico_Err%C3%A1zuriz_%28IRFE%29_in_March_5%2C_2007.jpg/220px-Bullying_on_Instituto_Regional_Federico_Err%C3%A1zuriz_%28IRFE%29_in_March_5%2C_2007.jpg|мини|Бәйләнеү]] [[Файл:Bullypic.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Bullypic.jpg/220px-Bullypic.jpg|справа|мини|Мәктәптә уҡыусыға һөжүм итеү.]] [[Файл:Taunting_0001.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Taunting_0001.jpg/220px-Taunting_0001.jpg|справа|мини|Кешенән көлөү.]] Буллинг — коллектив ағзаларының береһен (бигерәк тә уҡыусылар һәм уҡыусылар коллективын, шулай уҡ хеҙмәттәштәрен) агрессив мыҫҡыллау һәм эҙәрлекләү. Буллингты бер агрессор (хулиган), ҡайһы берҙә иптәштәре менән ойоштора, һәм күбеһе шаһит булып ҡала. Буллинг менән зыян күреүсе үҙен һөжүмдәрҙән һаҡлай алмай, шуға күрә буллинг конфликттан айырыла, унда яҡтарҙың көстәре яҡынса тигеҙ. Буллинг физик та, психологик та булырға мөмкин. Бөтә йәш һәм социаль төркөмдәрҙә лә сағыла. Ҡатмарлы осраҡтарҙа төркөм енәйәтселегенең ҡайһы бер үҙенсәлектәрен алырға мөмкин. Буллингтың айырым бер төрө булараҡ, төркөм менән буллинг («күпләп буллинг») коллективтың күпселек ағзалары йәки бөтә ағзалары (микрокоммуникациялар), йыш ҡына начальник, эш биреүсе тарафынан айырыла. Буллингтың сағылышы булараҡ, белгестәр мыҫҡыллауҙарҙы, янауҙарҙы, физик агрессияны, зыян күреүсене һәм уның эшмәкәрлеген даими кире баһалауҙы, ышанысты инҡар итеүҙе һәм вәкәләттәрҙе делегациялауҙы һ.б. баһалай. == Буллинг формалары == Буллингтың ике төп төрө бар: * Буллингтың психологик формаһы булып — янауҙар, мыҫҡыллауҙар, яла, изоляция, травматик физик агрессияһыҙ ваҡ-төйәк буллинг тора<ref>[http://loveread.ec/read_book.php?id=235&p=56 Лолита | Владимир Набоков | страница 56 | LoveRead.ec — читать книги онлайн бесплатно]</ref>. * Физик формаһы — этәреү, һуғыуҙар, башҡа көс ҡулланыу, зыян күреүсенең мөлкәтенә зыян килтереү һ.б.; ҡайһы саҡта ҡорал ҡулланыу. Буллинг формаһын һайлауға ҡатнашыусыларҙың йәше (балаларҙа буллинг үҫмерҙәргә ҡарағанда йомшағыраҡ) һәм енес (ирҙәр йышыраҡ физик әҙерлек, ә ҡатын-ҡыҙҙар — психологик) йоғонто яһай. Һуңғы ваҡытта интернетта буллинг (кибербуллиинг) — интернет, электрон почта, SMS аша буллинг барлыҡҡа килә. Армияла ''дедовщина (армия хеҙмәтендәге уставтан тыш мөнәсәбәттәр)'' ҙә буллингтың бер төрө булып тора. == Мәктәптә буллинг ҡорбандары == Мәктәптә буллинг ҡорбандары йышыраҡ:{{Sfn|Ольвеус|1993}} * икелегә уҡыусы; * түңәрәк отличниктар; * уҡытыусыларҙың яратҡан уҡыусылары; * физик яҡтан көсһөҙ балалар; * ата-әсәһе гиперопекаланған балалар; * ошаҡлаусылар; * уҡытыусыларҙың балалары; * коллективтан айырып торған ауырыуҙар менән яфаланғандар; * Электроника һәм кейем өлкәһендә заманса һәм модалы яңылыҡтары булмағандар, йәки уларҙың иң ҡиммәтлеләре, башҡа балаларға барып етмәгәндәр; * вундеркиндтар; * норманан айырмалы, донъяға ҡарашлы балалар («аҡ ҡарғалар»); * ярлы ата-әсә балалары; * милли аҙсылыҡ вәкилдәре; * Енси аҙсылыҡ вәкилдәре. Уҡытыусыларҙың буллинг ҡорбаны булған осраҡтар ҙа була{{Sfn|Хломов, 2017}}. Бөтә ҡорбандарҙы бер һыҙат берләштерә: йыш ҡына мыҫҡыллау объекты булып юғары һиҙгерлеккә эйә булған балалар һәм үҫмерҙәр тора, улар үҙҙәренең «көсһөҙлөгөн» күрһәтә (ҡурҡыу, үпкәләү йәки яуызлыҡ). Уларҙың реакцияһы агрессорҙарҙың өмөттәренә тап килә, кәрәкле өҫтөнлөк тойғоһо тыуҙыра. Малайҙар йыш ҡына мәктәптә буллингтың ҡорбандары һәм инициаторҙары булып тора. Буллинг ысулдары зыян күреүсенең енесенә ҡарап айырыла: малайҙарҙы йышыраҡ туҡмайҙар, ә ҡыҙ синыфташтарҙы, ҡағиҙә булараҡ, ҡыҙҙар тураһында хурлыҡлы имеш-мимештәр тарата.<ref>{{Публикация|статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3881143/|автор=Marta Angélica Iossi Silva, Beatriz Pereira, Denisa Mendonça, Berta Nunes, Wanderlei Abadio de Oliveira|заглавие=The Involvement of Girls and Boys with Bullying: An Analysis of Gender Differences|год=2000|издание=[[:en:International Journal of Environmental Research and Public Health|International Journal of Environmental Research and Public Health]]|издательство=|volume=|номер=|pages=}}</ref> == Буллинг эҙемтәләре == Буллингта өс роль бар: ҡорбан, агрессор, шаһит. Буллингтың кире эҙемтәләре, психологтар билдәләүенсә, буллингта ҡатнашыусыларҙың өс төркөмөндә лә күҙәтелә. Буллингтың иң ауыр эҙемтәләре зыян күреүселә күренә. Йышыраҡ буллинг зыян күреүсенең үҙ-үҙенә ышаныуын юғалтыуына килтерә. Шулай уҡ был күренеш психик ҡаҡшауҙарҙың, шулай уҡ психосоматик ауырыуҙарҙың төрлө ауырлығына килтереүе мөмкин, шулай уҡ үҙ-үҙенә ҡул һалыуға йәки зыян күреүсе уҡыған урынға ойошҡан һөжүмгә килтереүе мөмкин. Был осраҡта кешегә уны йәберләүҙәрен аңлатыу, килеп сыҡҡан хәлдә нисек эш итергә кәрәклеген күрһәтеү мөһим. Шаһиттар ғазаплана, халыҡ көсө алдында көсһөҙлөк кисерә һәм уларҙың көсһөҙлөгө өсөн ояла, сөнки ул ҡамасауларға ҡыйыулыҡ күрһәтмәй һәм үҙе ҡорбан булыуҙан ҡурҡып, эҙәрлекләүҙәргә булышлыҡ итә.<ref name="Petranovskaya">{{Cite web|author=[[Петрановская, Людмила Владимировна|Петрановская Л. В.]]|subtitle=2016-01-29}}</ref> Көс ҡулланыу тәжрибәһе агрессор шәхесе өсөн дә емергес булып тора. Был тәжрибә хис-тойғоларҙың киңәйеүенә, нескә һәм яҡын мөнәсәбәттәр өсөн мөмкинлектәрҙе өҙөүгә, ахыр сиктә шәхестең емергес, антисоциаль һыҙаттарына килтерә.<ref name="Petranovskaya">{{Cite web|url=https://www.pravmir.ru/travlya-1/|title=Травля|author=[[Петрановская, Людмила Владимировна|Петрановская Л. В.]]|date=2016-01-29|publisher=// [[Православие и мир]]|accessdate=2018-11-24}}</ref> Уның башҡа кешеләр менән яҡынлыҡ формалаштырыу механизмдары юҡҡа сыға, уға партнерҙар һәм туғандар, шул иҫәптән үҙ балалары менән ышаныслы һәм йылы мөнәсәбәттәр булдырыу ауырыраҡ. Ҡайһы бер осраҡтарҙа өмөтһөҙ зыян күреүсе, ауыр йәрәхәттәр алып, хатта енәйәтселәрҙе үлтереп, шул иҫәптән армияла ''дедовщина'' кисереп, енәйәтсенән үс алырға тырышыуы ихтимал<ref>{{Cite web|url=http://www.oren.aif.ru/society/event/kak_ostanovit_travlyu_v_shkole_chto_delat_zhertvam_roditelyam_i_pedagogam|title=Как остановить травлю в школе? Что делать жертвам, родителям и педагогам|author=Людмила Максимова|date=2018-04-25|publisher=// [[Аргументы и факты]], № 17|accessdate=2018-11-24}}</ref>. == Башҡортостанда буллинг == Балалар омбудсмены мәғлүмәттәре буйынса, 2019 йылда уҡыу йорттарында 180 конфликт тураһында мәғлүмәт булған, 30 осраҡта буллинг күҙ уңында тотолған. Шулай уҡ балалар омбудсмены әйтеүенсә, мәктәптәрҙә буллинг менән көрәшеү маҡсатында Мәғариф министрлығы медиация практикаһының белем биреү курсын әҙерләгән, ул буллинг осраҡтарын асыҡларға һәм конфликтлы хәлдәрҙе хәл итергә ярҙам итә.<ref>[https://ufa.bezformata.com/listnews/bashkirii-soobshila-chto-buling/92321552/ https://ufa.bezformata.com/listnews/bashkirii-soobshila-chto-buling/92321552/ Башҡортостандың балалар омбудсмены хәбәр итеүенсә, буллинг балалар баҡсаларына барып еткән]</ref> == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{Китап|автор=Аудмайер К.|заглавие=Все на одного: Как защитить ребёнка от травли в школе|оригинал=Du Er Viktigere Enn Du Tror|издательство=[[Альпина Паблишер]]|год=2016|место=М.|серия=|страниц=152|isbn=978-5-9614-5699-8|ref=Аудмайер}} * {{Мәҡәлә|автор=[[Кон, Игорь Семёнович|Кон И. С.]]|ссылка=http://www.pseudology.org/Kon/Zametki/ChtoTakoeBulling.htm|заглавие=Что такое буллинг и как с ним бороться?|издание=[[Семья и школа (журнал, XX век)|Семья и школа]]|тип=|год=2006|номер=11|страницы=15−18|ответственный=}} * {{Китап|автор=[[Кривцова, Светлана Васильевна|Кривцова С. В.]]|заглавие=Буллинг в школе vs сплочённость неравнодушных. Организационная культура [[Образовательное учреждение|ОУ]] для решения проблем дисциплины и противостояния насилию|место=М.|издательство=Изд-во Федерального института развития образования|год=2011|страниц=119|isbn=978-5-85630-056-6}} * {{Китап|автор=|заглавие=Детская и подростковая психотерапия|серия=Практикум по психотерапии|ответственный=Под ред. Дэвида Лейна и Эндрю Миллера. Пер. Н. А. Мухиной|издательство=[[Питер (издательство)|Питер]]|год=2001|место=СПб.|страниц=|страницы=240−274|isbn=5-318-00034-7|ссылка=http://www.supporter.ru/docs/1056635892/bulling.doc}} * {{Китап|автор=[[Малкина-Пых, Ирина Германовна|Малкина-Пых И. Г.]]|заглавие=Виктимология. Психология поведения жертвы|издательство=[[Питер (издательство)|Питер]]|год=2010|место=СПб.|серия=Учебное пособие|страниц=832|тираж=500|isbn=978-5-496-02118-0|ссылка=|ref=Малкина-Пых}} * {{Китап|автор=Ожиёва Е. Н.|заглавие=Буллинг как разновидность насилия. Школьный буллинг // Научная индустрия европейского континента|год=2008|место=Белгород|ответственный=Сборник докладов конференции|издательство=Руснаучкнига|ссылка=http://www.rusnauka.com/33_NIEK_2008/Psihologia/37294.doc.htm|ref=Ожиёва}} * {{Китап|автор=[[Руланн, Эрлинг Георг|Руланн Э. Г.]]|заглавие=Как остановить травлю в школе. Психология моббинга|ответственный=Пер. [[Шинкаренко, Наргис Владимировна|Н. Шинкаренко]]|издательство=Генезис|год=2012|место=|серия=Психолог в школе|страниц=264|isbn=978-5-98563-289-7|ref=Руланн}} * {{Cite web|coauthors=О травле в школе, причинах буллинга и характерных чертах жертв и агрессоров|author=Кирилл Хломов|subtitle=2017-07-11|ref=Хломов, 2017}} * {{Китап|автор=[[:en:Dan Olweus|Dan Olweus]]|заглавие=Bullying at school: What we know and what we can do|ссылка=https://archive.org/details/bullyingatschool00olwe|место=[[Молден (Массачусетс)|Malden]]|издательство=[[Wiley-Blackwell|Blackwell Publishing]]|год=1993|ref=Ольвеус}} == Һылтанмалар == * {{Мәҡәлә|автор=Валерий Кичкаев|заглавие=Буллинг. Офисные хулиганы|ссылка=https://psyfactor.org/lib/bulling.htm|издание=Отдел кадров|тип=|год=2005}} [[Категория:Дискриминация]] [[Категория:Психологик көс ҡулланыу]] ikdznecu6ts3mmth3uqb15hpf06jas4 1147542 1147541 2022-07-29T15:58:10Z MR973 26610 /* Буллинг формалары */ wikitext text/x-wiki [[Файл:Bullying_on_Instituto_Regional_Federico_Errázuriz_(IRFE)_in_March_5,_2007.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Bullying_on_Instituto_Regional_Federico_Err%C3%A1zuriz_%28IRFE%29_in_March_5%2C_2007.jpg/220px-Bullying_on_Instituto_Regional_Federico_Err%C3%A1zuriz_%28IRFE%29_in_March_5%2C_2007.jpg|мини|Бәйләнеү]] [[Файл:Bullypic.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Bullypic.jpg/220px-Bullypic.jpg|справа|мини|Мәктәптә уҡыусыға һөжүм итеү.]] [[Файл:Taunting_0001.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Taunting_0001.jpg/220px-Taunting_0001.jpg|справа|мини|Кешенән көлөү.]] Буллинг — коллектив ағзаларының береһен (бигерәк тә уҡыусылар һәм уҡыусылар коллективын, шулай уҡ хеҙмәттәштәрен) агрессив мыҫҡыллау һәм эҙәрлекләү. Буллингты бер агрессор (хулиган), ҡайһы берҙә иптәштәре менән ойоштора, һәм күбеһе шаһит булып ҡала. Буллинг менән зыян күреүсе үҙен һөжүмдәрҙән һаҡлай алмай, шуға күрә буллинг конфликттан айырыла, унда яҡтарҙың көстәре яҡынса тигеҙ. Буллинг физик та, психологик та булырға мөмкин. Бөтә йәш һәм социаль төркөмдәрҙә лә сағыла. Ҡатмарлы осраҡтарҙа төркөм енәйәтселегенең ҡайһы бер үҙенсәлектәрен алырға мөмкин. Буллингтың айырым бер төрө булараҡ, төркөм менән буллинг («күпләп буллинг») коллективтың күпселек ағзалары йәки бөтә ағзалары (микрокоммуникациялар), йыш ҡына начальник, эш биреүсе тарафынан айырыла. Буллингтың сағылышы булараҡ, белгестәр мыҫҡыллауҙарҙы, янауҙарҙы, физик агрессияны, зыян күреүсене һәм уның эшмәкәрлеген даими кире баһалауҙы, ышанысты инҡар итеүҙе һәм вәкәләттәрҙе делегациялауҙы һ.б. баһалай. == Буллинг формалары == Буллингтың ике төп төрө бар: * Буллингтың психологик формаһы булып — янауҙар, мыҫҡыллауҙар, яла, изоляция, травматик физик агрессияһыҙ ваҡ-төйәк буллинг тора<ref>[http://loveread.ec/read_book.php?id=235&p=56 Лолита | Владимир Набоков | страница 56 | LoveRead.ec — читать книги онлайн бесплатно]</ref>. * Физик формаһы — этәреү, һуғыуҙар, башҡа көс ҡулланыу, зыян күреүсенең мөлкәтенә зыян килтереү һ.б.; ҡайһы саҡта ҡорал ҡулланыу. Буллинг формаһын һайлауға ҡатнашыусыларҙың йәше (балаларҙа буллинг үҫмерҙәргә ҡарағанда йомшағыраҡ) һәм енес (ирҙәр йышыраҡ физик әҙерлек, ә ҡатын-ҡыҙҙар — психологик) йоғонто яһай. Һуңғы ваҡытта интернетта буллинг (кибербуллиинг) — интернет, электрон почта, SMS аша буллинг барлыҡҡа килә. Армияла ''дедовщина (армия хеҙмәтендәге уставтан тыш мөнәсәбәттәр)'' ла буллингтың бер төрө булып тора. == Мәктәптә буллинг ҡорбандары == Мәктәптә буллинг ҡорбандары йышыраҡ:{{Sfn|Ольвеус|1993}} * икелегә уҡыусы; * түңәрәк отличниктар; * уҡытыусыларҙың яратҡан уҡыусылары; * физик яҡтан көсһөҙ балалар; * ата-әсәһе гиперопекаланған балалар; * ошаҡлаусылар; * уҡытыусыларҙың балалары; * коллективтан айырып торған ауырыуҙар менән яфаланғандар; * Электроника һәм кейем өлкәһендә заманса һәм модалы яңылыҡтары булмағандар, йәки уларҙың иң ҡиммәтлеләре, башҡа балаларға барып етмәгәндәр; * вундеркиндтар; * норманан айырмалы, донъяға ҡарашлы балалар («аҡ ҡарғалар»); * ярлы ата-әсә балалары; * милли аҙсылыҡ вәкилдәре; * Енси аҙсылыҡ вәкилдәре. Уҡытыусыларҙың буллинг ҡорбаны булған осраҡтар ҙа була{{Sfn|Хломов, 2017}}. Бөтә ҡорбандарҙы бер һыҙат берләштерә: йыш ҡына мыҫҡыллау объекты булып юғары һиҙгерлеккә эйә булған балалар һәм үҫмерҙәр тора, улар үҙҙәренең «көсһөҙлөгөн» күрһәтә (ҡурҡыу, үпкәләү йәки яуызлыҡ). Уларҙың реакцияһы агрессорҙарҙың өмөттәренә тап килә, кәрәкле өҫтөнлөк тойғоһо тыуҙыра. Малайҙар йыш ҡына мәктәптә буллингтың ҡорбандары һәм инициаторҙары булып тора. Буллинг ысулдары зыян күреүсенең енесенә ҡарап айырыла: малайҙарҙы йышыраҡ туҡмайҙар, ә ҡыҙ синыфташтарҙы, ҡағиҙә булараҡ, ҡыҙҙар тураһында хурлыҡлы имеш-мимештәр тарата.<ref>{{Публикация|статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3881143/|автор=Marta Angélica Iossi Silva, Beatriz Pereira, Denisa Mendonça, Berta Nunes, Wanderlei Abadio de Oliveira|заглавие=The Involvement of Girls and Boys with Bullying: An Analysis of Gender Differences|год=2000|издание=[[:en:International Journal of Environmental Research and Public Health|International Journal of Environmental Research and Public Health]]|издательство=|volume=|номер=|pages=}}</ref> == Буллинг эҙемтәләре == Буллингта өс роль бар: ҡорбан, агрессор, шаһит. Буллингтың кире эҙемтәләре, психологтар билдәләүенсә, буллингта ҡатнашыусыларҙың өс төркөмөндә лә күҙәтелә. Буллингтың иң ауыр эҙемтәләре зыян күреүселә күренә. Йышыраҡ буллинг зыян күреүсенең үҙ-үҙенә ышаныуын юғалтыуына килтерә. Шулай уҡ был күренеш психик ҡаҡшауҙарҙың, шулай уҡ психосоматик ауырыуҙарҙың төрлө ауырлығына килтереүе мөмкин, шулай уҡ үҙ-үҙенә ҡул һалыуға йәки зыян күреүсе уҡыған урынға ойошҡан һөжүмгә килтереүе мөмкин. Был осраҡта кешегә уны йәберләүҙәрен аңлатыу, килеп сыҡҡан хәлдә нисек эш итергә кәрәклеген күрһәтеү мөһим. Шаһиттар ғазаплана, халыҡ көсө алдында көсһөҙлөк кисерә һәм уларҙың көсһөҙлөгө өсөн ояла, сөнки ул ҡамасауларға ҡыйыулыҡ күрһәтмәй һәм үҙе ҡорбан булыуҙан ҡурҡып, эҙәрлекләүҙәргә булышлыҡ итә.<ref name="Petranovskaya">{{Cite web|author=[[Петрановская, Людмила Владимировна|Петрановская Л. В.]]|subtitle=2016-01-29}}</ref> Көс ҡулланыу тәжрибәһе агрессор шәхесе өсөн дә емергес булып тора. Был тәжрибә хис-тойғоларҙың киңәйеүенә, нескә һәм яҡын мөнәсәбәттәр өсөн мөмкинлектәрҙе өҙөүгә, ахыр сиктә шәхестең емергес, антисоциаль һыҙаттарына килтерә.<ref name="Petranovskaya">{{Cite web|url=https://www.pravmir.ru/travlya-1/|title=Травля|author=[[Петрановская, Людмила Владимировна|Петрановская Л. В.]]|date=2016-01-29|publisher=// [[Православие и мир]]|accessdate=2018-11-24}}</ref> Уның башҡа кешеләр менән яҡынлыҡ формалаштырыу механизмдары юҡҡа сыға, уға партнерҙар һәм туғандар, шул иҫәптән үҙ балалары менән ышаныслы һәм йылы мөнәсәбәттәр булдырыу ауырыраҡ. Ҡайһы бер осраҡтарҙа өмөтһөҙ зыян күреүсе, ауыр йәрәхәттәр алып, хатта енәйәтселәрҙе үлтереп, шул иҫәптән армияла ''дедовщина'' кисереп, енәйәтсенән үс алырға тырышыуы ихтимал<ref>{{Cite web|url=http://www.oren.aif.ru/society/event/kak_ostanovit_travlyu_v_shkole_chto_delat_zhertvam_roditelyam_i_pedagogam|title=Как остановить травлю в школе? Что делать жертвам, родителям и педагогам|author=Людмила Максимова|date=2018-04-25|publisher=// [[Аргументы и факты]], № 17|accessdate=2018-11-24}}</ref>. == Башҡортостанда буллинг == Балалар омбудсмены мәғлүмәттәре буйынса, 2019 йылда уҡыу йорттарында 180 конфликт тураһында мәғлүмәт булған, 30 осраҡта буллинг күҙ уңында тотолған. Шулай уҡ балалар омбудсмены әйтеүенсә, мәктәптәрҙә буллинг менән көрәшеү маҡсатында Мәғариф министрлығы медиация практикаһының белем биреү курсын әҙерләгән, ул буллинг осраҡтарын асыҡларға һәм конфликтлы хәлдәрҙе хәл итергә ярҙам итә.<ref>[https://ufa.bezformata.com/listnews/bashkirii-soobshila-chto-buling/92321552/ https://ufa.bezformata.com/listnews/bashkirii-soobshila-chto-buling/92321552/ Башҡортостандың балалар омбудсмены хәбәр итеүенсә, буллинг балалар баҡсаларына барып еткән]</ref> == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{Китап|автор=Аудмайер К.|заглавие=Все на одного: Как защитить ребёнка от травли в школе|оригинал=Du Er Viktigere Enn Du Tror|издательство=[[Альпина Паблишер]]|год=2016|место=М.|серия=|страниц=152|isbn=978-5-9614-5699-8|ref=Аудмайер}} * {{Мәҡәлә|автор=[[Кон, Игорь Семёнович|Кон И. С.]]|ссылка=http://www.pseudology.org/Kon/Zametki/ChtoTakoeBulling.htm|заглавие=Что такое буллинг и как с ним бороться?|издание=[[Семья и школа (журнал, XX век)|Семья и школа]]|тип=|год=2006|номер=11|страницы=15−18|ответственный=}} * {{Китап|автор=[[Кривцова, Светлана Васильевна|Кривцова С. В.]]|заглавие=Буллинг в школе vs сплочённость неравнодушных. Организационная культура [[Образовательное учреждение|ОУ]] для решения проблем дисциплины и противостояния насилию|место=М.|издательство=Изд-во Федерального института развития образования|год=2011|страниц=119|isbn=978-5-85630-056-6}} * {{Китап|автор=|заглавие=Детская и подростковая психотерапия|серия=Практикум по психотерапии|ответственный=Под ред. Дэвида Лейна и Эндрю Миллера. Пер. Н. А. Мухиной|издательство=[[Питер (издательство)|Питер]]|год=2001|место=СПб.|страниц=|страницы=240−274|isbn=5-318-00034-7|ссылка=http://www.supporter.ru/docs/1056635892/bulling.doc}} * {{Китап|автор=[[Малкина-Пых, Ирина Германовна|Малкина-Пых И. Г.]]|заглавие=Виктимология. Психология поведения жертвы|издательство=[[Питер (издательство)|Питер]]|год=2010|место=СПб.|серия=Учебное пособие|страниц=832|тираж=500|isbn=978-5-496-02118-0|ссылка=|ref=Малкина-Пых}} * {{Китап|автор=Ожиёва Е. Н.|заглавие=Буллинг как разновидность насилия. Школьный буллинг // Научная индустрия европейского континента|год=2008|место=Белгород|ответственный=Сборник докладов конференции|издательство=Руснаучкнига|ссылка=http://www.rusnauka.com/33_NIEK_2008/Psihologia/37294.doc.htm|ref=Ожиёва}} * {{Китап|автор=[[Руланн, Эрлинг Георг|Руланн Э. Г.]]|заглавие=Как остановить травлю в школе. Психология моббинга|ответственный=Пер. [[Шинкаренко, Наргис Владимировна|Н. Шинкаренко]]|издательство=Генезис|год=2012|место=|серия=Психолог в школе|страниц=264|isbn=978-5-98563-289-7|ref=Руланн}} * {{Cite web|coauthors=О травле в школе, причинах буллинга и характерных чертах жертв и агрессоров|author=Кирилл Хломов|subtitle=2017-07-11|ref=Хломов, 2017}} * {{Китап|автор=[[:en:Dan Olweus|Dan Olweus]]|заглавие=Bullying at school: What we know and what we can do|ссылка=https://archive.org/details/bullyingatschool00olwe|место=[[Молден (Массачусетс)|Malden]]|издательство=[[Wiley-Blackwell|Blackwell Publishing]]|год=1993|ref=Ольвеус}} == Һылтанмалар == * {{Мәҡәлә|автор=Валерий Кичкаев|заглавие=Буллинг. Офисные хулиганы|ссылка=https://psyfactor.org/lib/bulling.htm|издание=Отдел кадров|тип=|год=2005}} [[Категория:Дискриминация]] [[Категория:Психологик көс ҡулланыу]] dj4b8uxgfqh1cm05ltzscw6xpfymir2 1147543 1147542 2022-07-29T16:00:50Z MR973 26610 wikitext text/x-wiki [[Файл:Bullying_on_Instituto_Regional_Federico_Errázuriz_(IRFE)_in_March_5,_2007.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Bullying_on_Instituto_Regional_Federico_Err%C3%A1zuriz_%28IRFE%29_in_March_5%2C_2007.jpg/220px-Bullying_on_Instituto_Regional_Federico_Err%C3%A1zuriz_%28IRFE%29_in_March_5%2C_2007.jpg|мини|Бәйләнеү]] [[Файл:Bullypic.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Bullypic.jpg/220px-Bullypic.jpg|справа|мини|Мәктәптә уҡыусыға һөжүм итеү.]] [[Файл:Taunting_0001.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Taunting_0001.jpg/220px-Taunting_0001.jpg|справа|мини|Кешенән көлөү.]] '''Буллинг''' — коллектив ағзаларының береһен (бигерәк тә уҡыусылар һәм уҡыусылар коллективын, шулай уҡ хеҙмәттәштәрен) агрессив мыҫҡыллау һәм эҙәрлекләү. Буллингты бер агрессор (хулиган), ҡайһы берҙә иптәштәре менән ойоштора, һәм күбеһе шаһит булып ҡала. Буллинг менән зыян күреүсе үҙен һөжүмдәрҙән һаҡлай алмай, шуға күрә буллинг конфликттан айырыла, унда яҡтарҙың көстәре яҡынса тигеҙ. Буллинг физик та, психологик та булырға мөмкин. Бөтә йәш һәм социаль төркөмдәрҙә лә сағыла. Ҡатмарлы осраҡтарҙа төркөм енәйәтселегенең ҡайһы бер үҙенсәлектәрен алырға мөмкин. Буллингтың айырым бер төрө булараҡ, төркөм менән буллинг («күпләп буллинг») коллективтың күпселек ағзалары йәки бөтә ағзалары (микрокоммуникациялар), йыш ҡына начальник, эш биреүсе тарафынан айырыла. Буллингтың сағылышы булараҡ, белгестәр мыҫҡыллауҙарҙы, янауҙарҙы, физик агрессияны, зыян күреүсене һәм уның эшмәкәрлеген даими кире баһалауҙы, ышанысты инҡар итеүҙе һәм вәкәләттәрҙе делегациялауҙы һ.б. баһалай. == Буллинг формалары == Буллингтың ике төп төрө бар: * Буллингтың психологик формаһы булып — янауҙар, мыҫҡыллауҙар, яла, изоляция, травматик физик агрессияһыҙ ваҡ-төйәк буллинг тора<ref>[http://loveread.ec/read_book.php?id=235&p=56 Лолита | Владимир Набоков | страница 56 | LoveRead.ec — читать книги онлайн бесплатно]</ref>. * Физик формаһы — этәреү, һуғыуҙар, башҡа көс ҡулланыу, зыян күреүсенең мөлкәтенә зыян килтереү һ.б.; ҡайһы саҡта ҡорал ҡулланыу. Буллинг формаһын һайлауға ҡатнашыусыларҙың йәше (балаларҙа буллинг үҫмерҙәргә ҡарағанда йомшағыраҡ) һәм енес (ирҙәр йышыраҡ физик әҙерлек, ә ҡатын-ҡыҙҙар — психологик) йоғонто яһай. Һуңғы ваҡытта интернетта буллинг (кибербуллиинг) — интернет, электрон почта, SMS аша буллинг барлыҡҡа килә. Армияла ''дедовщина (армия хеҙмәтендәге уставтан тыш мөнәсәбәттәр)'' ла буллингтың бер төрө булып тора. == Мәктәптә буллинг ҡорбандары == Мәктәптә буллинг ҡорбандары йышыраҡ:{{Sfn|Ольвеус|1993}} * икелегә уҡыусы; * түңәрәк отличниктар; * уҡытыусыларҙың яратҡан уҡыусылары; * физик яҡтан көсһөҙ балалар; * ата-әсәһе гиперопекаланған балалар; * ошаҡлаусылар; * уҡытыусыларҙың балалары; * коллективтан айырып торған ауырыуҙар менән яфаланғандар; * Электроника һәм кейем өлкәһендә заманса һәм модалы яңылыҡтары булмағандар, йәки уларҙың иң ҡиммәтлеләре, башҡа балаларға барып етмәгәндәр; * вундеркиндтар; * норманан айырмалы, донъяға ҡарашлы балалар («аҡ ҡарғалар»); * ярлы ата-әсә балалары; * милли аҙсылыҡ вәкилдәре; * Енси аҙсылыҡ вәкилдәре. Уҡытыусыларҙың буллинг ҡорбаны булған осраҡтар ҙа була{{Sfn|Хломов, 2017}}. Бөтә ҡорбандарҙы бер һыҙат берләштерә: йыш ҡына мыҫҡыллау объекты булып юғары һиҙгерлеккә эйә булған балалар һәм үҫмерҙәр тора, улар үҙҙәренең «көсһөҙлөгөн» күрһәтә (ҡурҡыу, үпкәләү йәки яуызлыҡ). Уларҙың реакцияһы агрессорҙарҙың өмөттәренә тап килә, кәрәкле өҫтөнлөк тойғоһо тыуҙыра. Малайҙар йыш ҡына мәктәптә буллингтың ҡорбандары һәм инициаторҙары булып тора. Буллинг ысулдары зыян күреүсенең енесенә ҡарап айырыла: малайҙарҙы йышыраҡ туҡмайҙар, ә ҡыҙ синыфташтарҙы, ҡағиҙә булараҡ, ҡыҙҙар тураһында хурлыҡлы имеш-мимештәр тарата.<ref>{{Публикация|статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3881143/|автор=Marta Angélica Iossi Silva, Beatriz Pereira, Denisa Mendonça, Berta Nunes, Wanderlei Abadio de Oliveira|заглавие=The Involvement of Girls and Boys with Bullying: An Analysis of Gender Differences|год=2000|издание=[[:en:International Journal of Environmental Research and Public Health|International Journal of Environmental Research and Public Health]]|издательство=|volume=|номер=|pages=}}</ref> == Буллинг эҙемтәләре == Буллингта өс роль бар: ҡорбан, агрессор, шаһит. Буллингтың кире эҙемтәләре, психологтар билдәләүенсә, буллингта ҡатнашыусыларҙың өс төркөмөндә лә күҙәтелә. Буллингтың иң ауыр эҙемтәләре зыян күреүселә күренә. Йышыраҡ буллинг зыян күреүсенең үҙ-үҙенә ышаныуын юғалтыуына килтерә. Шулай уҡ был күренеш психик ҡаҡшауҙарҙың, шулай уҡ психосоматик ауырыуҙарҙың төрлө ауырлығына килтереүе мөмкин, шулай уҡ үҙ-үҙенә ҡул һалыуға йәки зыян күреүсе уҡыған урынға ойошҡан һөжүмгә килтереүе мөмкин. Был осраҡта кешегә уны йәберләүҙәрен аңлатыу, килеп сыҡҡан хәлдә нисек эш итергә кәрәклеген күрһәтеү мөһим. Шаһиттар ғазаплана, халыҡ көсө алдында көсһөҙлөк кисерә һәм уларҙың көсһөҙлөгө өсөн ояла, сөнки ул ҡамасауларға ҡыйыулыҡ күрһәтмәй һәм үҙе ҡорбан булыуҙан ҡурҡып, эҙәрлекләүҙәргә булышлыҡ итә.<ref name="Petranovskaya">{{Cite web|author=[[Петрановская, Людмила Владимировна|Петрановская Л. В.]]|subtitle=2016-01-29}}</ref> Көс ҡулланыу тәжрибәһе агрессор шәхесе өсөн дә емергес булып тора. Был тәжрибә хис-тойғоларҙың киңәйеүенә, нескә һәм яҡын мөнәсәбәттәр өсөн мөмкинлектәрҙе өҙөүгә, ахыр сиктә шәхестең емергес, антисоциаль һыҙаттарына килтерә.<ref name="Petranovskaya">{{Cite web|url=https://www.pravmir.ru/travlya-1/|title=Травля|author=[[Петрановская, Людмила Владимировна|Петрановская Л. В.]]|date=2016-01-29|publisher=// [[Православие и мир]]|accessdate=2018-11-24}}</ref> Уның башҡа кешеләр менән яҡынлыҡ формалаштырыу механизмдары юҡҡа сыға, уға партнерҙар һәм туғандар, шул иҫәптән үҙ балалары менән ышаныслы һәм йылы мөнәсәбәттәр булдырыу ауырыраҡ. Ҡайһы бер осраҡтарҙа өмөтһөҙ зыян күреүсе, ауыр йәрәхәттәр алып, хатта енәйәтселәрҙе үлтереп, шул иҫәптән армияла ''дедовщина'' кисереп, енәйәтсенән үс алырға тырышыуы ихтимал<ref>{{Cite web|url=http://www.oren.aif.ru/society/event/kak_ostanovit_travlyu_v_shkole_chto_delat_zhertvam_roditelyam_i_pedagogam|title=Как остановить травлю в школе? Что делать жертвам, родителям и педагогам|author=Людмила Максимова|date=2018-04-25|publisher=// [[Аргументы и факты]], № 17|accessdate=2018-11-24}}</ref>. == Башҡортостанда буллинг == Балалар омбудсмены мәғлүмәттәре буйынса, 2019 йылда уҡыу йорттарында 180 конфликт тураһында мәғлүмәт булған, 30 осраҡта буллинг күҙ уңында тотолған. Шулай уҡ балалар омбудсмены әйтеүенсә, мәктәптәрҙә буллинг менән көрәшеү маҡсатында Мәғариф министрлығы медиация практикаһының белем биреү курсын әҙерләгән, ул буллинг осраҡтарын асыҡларға һәм конфликтлы хәлдәрҙе хәл итергә ярҙам итә.<ref>[https://ufa.bezformata.com/listnews/bashkirii-soobshila-chto-buling/92321552/ https://ufa.bezformata.com/listnews/bashkirii-soobshila-chto-buling/92321552/ Башҡортостандың балалар омбудсмены хәбәр итеүенсә, буллинг балалар баҡсаларына барып еткән]</ref> == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{Китап|автор=Аудмайер К.|заглавие=Все на одного: Как защитить ребёнка от травли в школе|оригинал=Du Er Viktigere Enn Du Tror|издательство=[[Альпина Паблишер]]|год=2016|место=М.|серия=|страниц=152|isbn=978-5-9614-5699-8|ref=Аудмайер}} * {{Мәҡәлә|автор=[[Кон, Игорь Семёнович|Кон И. С.]]|ссылка=http://www.pseudology.org/Kon/Zametki/ChtoTakoeBulling.htm|заглавие=Что такое буллинг и как с ним бороться?|издание=[[Семья и школа (журнал, XX век)|Семья и школа]]|тип=|год=2006|номер=11|страницы=15−18|ответственный=}} * {{Китап|автор=[[Кривцова, Светлана Васильевна|Кривцова С. В.]]|заглавие=Буллинг в школе vs сплочённость неравнодушных. Организационная культура [[Образовательное учреждение|ОУ]] для решения проблем дисциплины и противостояния насилию|место=М.|издательство=Изд-во Федерального института развития образования|год=2011|страниц=119|isbn=978-5-85630-056-6}} * {{Китап|автор=|заглавие=Детская и подростковая психотерапия|серия=Практикум по психотерапии|ответственный=Под ред. Дэвида Лейна и Эндрю Миллера. Пер. Н. А. Мухиной|издательство=[[Питер (издательство)|Питер]]|год=2001|место=СПб.|страниц=|страницы=240−274|isbn=5-318-00034-7|ссылка=http://www.supporter.ru/docs/1056635892/bulling.doc}} * {{Китап|автор=[[Малкина-Пых, Ирина Германовна|Малкина-Пых И. Г.]]|заглавие=Виктимология. Психология поведения жертвы|издательство=[[Питер (издательство)|Питер]]|год=2010|место=СПб.|серия=Учебное пособие|страниц=832|тираж=500|isbn=978-5-496-02118-0|ссылка=|ref=Малкина-Пых}} * {{Китап|автор=Ожиёва Е. Н.|заглавие=Буллинг как разновидность насилия. Школьный буллинг // Научная индустрия европейского континента|год=2008|место=Белгород|ответственный=Сборник докладов конференции|издательство=Руснаучкнига|ссылка=http://www.rusnauka.com/33_NIEK_2008/Psihologia/37294.doc.htm|ref=Ожиёва}} * {{Китап|автор=[[Руланн, Эрлинг Георг|Руланн Э. Г.]]|заглавие=Как остановить травлю в школе. Психология моббинга|ответственный=Пер. [[Шинкаренко, Наргис Владимировна|Н. Шинкаренко]]|издательство=Генезис|год=2012|место=|серия=Психолог в школе|страниц=264|isbn=978-5-98563-289-7|ref=Руланн}} * {{Cite web|coauthors=О травле в школе, причинах буллинга и характерных чертах жертв и агрессоров|author=Кирилл Хломов|subtitle=2017-07-11|ref=Хломов, 2017}} * {{Китап|автор=[[:en:Dan Olweus|Dan Olweus]]|заглавие=Bullying at school: What we know and what we can do|ссылка=https://archive.org/details/bullyingatschool00olwe|место=[[Молден (Массачусетс)|Malden]]|издательство=[[Wiley-Blackwell|Blackwell Publishing]]|год=1993|ref=Ольвеус}} == Һылтанмалар == * {{Мәҡәлә|автор=Валерий Кичкаев|заглавие=Буллинг. Офисные хулиганы|ссылка=https://psyfactor.org/lib/bulling.htm|издание=Отдел кадров|тип=|год=2005}} [[Категория:Дискриминация]] [[Категория:Психологик көс ҡулланыу]] otz7eaey8gakweag1052zgn9yoot67u 1147545 1147543 2022-07-29T16:20:36Z ZUFAr 191 wikitext text/x-wiki [[Файл:Bullying_on_Instituto_Regional_Federico_Errázuriz_(IRFE)_in_March_5,_2007.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Bullying_on_Instituto_Regional_Federico_Err%C3%A1zuriz_%28IRFE%29_in_March_5%2C_2007.jpg/220px-Bullying_on_Instituto_Regional_Federico_Err%C3%A1zuriz_%28IRFE%29_in_March_5%2C_2007.jpg|мини|Бәйләнеү]] [[Файл:Bullypic.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Bullypic.jpg/220px-Bullypic.jpg|справа|мини|Мәктәптә уҡыусыға һөжүм итеү.]] [[Файл:Taunting_0001.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Taunting_0001.jpg/220px-Taunting_0001.jpg|справа|мини|Кешенән көлөү.]] '''Буллинг''' — коллектив ағзаларының береһен (бигерәк тә уҡыусылар һәм уҡыусылар коллективын, шулай уҡ хеҙмәттәштәрен) агрессив мыҫҡыллау һәм эҙәрлекләү. Буллингты бер агрессор (хулиган), ҡайһы берҙә иптәштәре менән ойоштора, һәм күбеһе шаһит булып ҡала. Буллинг менән зыян күреүсе үҙен һөжүмдәрҙән һаҡлай алмай, шуға күрә буллинг конфликттан айырыла, унда яҡтарҙың көстәре яҡынса тигеҙ. Буллинг физик та, психологик та булырға мөмкин. Бөтә йәш һәм социаль төркөмдәрҙә лә сағыла. Ҡатмарлы осраҡтарҙа төркөм енәйәтселегенең ҡайһы бер үҙенсәлектәрен алырға мөмкин. Буллингтың айырым бер төрө булараҡ, төркөм менән буллинг («күпләп буллинг») коллективтың күпселек ағзалары йәки бөтә ағзалары (микрокоммуникациялар), йыш ҡына начальник, эш биреүсе тарафынан айырыла. Буллингтың сағылышы булараҡ, белгестәр мыҫҡыллауҙарҙы, янауҙарҙы, физик агрессияны, зыян күреүсене һәм уның эшмәкәрлеген даими кире баһалауҙы, ышанысты инҡар итеүҙе һәм вәкәләттәрҙе делегациялауҙы һ.б. баһалай. == Буллинг формалары == Буллингтың ике төп төрө бар: * Буллингтың психологик формаһы булып — янауҙар, мыҫҡыллауҙар, яла, изоляция, травматик физик агрессияһыҙ ваҡ-төйәк буллинг тора<ref>[http://loveread.ec/read_book.php?id=235&p=56 Лолита | Владимир Набоков | страница 56 | LoveRead.ec — читать книги онлайн бесплатно]</ref>. * Физик формаһы — этәреү, һуғыуҙар, башҡа көс ҡулланыу, зыян күреүсенең мөлкәтенә зыян килтереү һ.б.; ҡайһы саҡта ҡорал ҡулланыу. Буллинг формаһын һайлауға ҡатнашыусыларҙың йәше (балаларҙа буллинг үҫмерҙәргә ҡарағанда йомшағыраҡ) һәм енес (ирҙәр йышыраҡ физик әҙерлек, ә ҡатын-ҡыҙҙар — психологик) йоғонто яһай. Һуңғы ваҡытта интернетта буллинг (кибербуллиинг) — интернет, электрон почта, SMS аша буллинг барлыҡҡа килә. Армияла ''дедовщина (армия хеҙмәтендәге уставтан тыш мөнәсәбәттәр)'' ла буллингтың бер төрө булып тора. == Мәктәптә буллинг ҡорбандары == Мәктәптә буллинг ҡорбандары йышыраҡ:{{Sfn|Ольвеус|1993}} * икелегә уҡыусы; * түңәрәк отличниктар; * уҡытыусыларҙың яратҡан уҡыусылары; * физик яҡтан көсһөҙ балалар; * ата-әсәһе гиперопекаланған балалар; * ошаҡлаусылар; * уҡытыусыларҙың балалары; * коллективтан айырып торған ауырыуҙар менән яфаланғандар; * Электроника һәм кейем өлкәһендә заманса һәм модалы яңылыҡтары булмағандар, йәки уларҙың иң ҡиммәтлеләре, башҡа балаларға барып етмәгәндәр; * вундеркиндтар; * норманан айырмалы, донъяға ҡарашлы балалар («аҡ ҡарғалар»); * ярлы ата-әсә балалары; * милли аҙсылыҡ вәкилдәре; * Енси аҙсылыҡ вәкилдәре. Уҡытыусыларҙың буллинг ҡорбаны булған осраҡтар ҙа була{{Sfn|Хломов, 2017}}. Бөтә ҡорбандарҙы бер һыҙат берләштерә: йыш ҡына мыҫҡыллау объекты булып юғары һиҙгерлеккә эйә булған балалар һәм үҫмерҙәр тора, улар үҙҙәренең «көсһөҙлөгөн» күрһәтә (ҡурҡыу, үпкәләү йәки яуызлыҡ). Уларҙың реакцияһы агрессорҙарҙың өмөттәренә тап килә, кәрәкле өҫтөнлөк тойғоһо тыуҙыра. Малайҙар йыш ҡына мәктәптә буллингтың ҡорбандары һәм инициаторҙары булып тора. Буллинг ысулдары зыян күреүсенең енесенә ҡарап айырыла: малайҙарҙы йышыраҡ туҡмайҙар, ә ҡыҙ синыфташтарҙы, ҡағиҙә булараҡ, ҡыҙҙар тураһында хурлыҡлы имеш-мимештәр тарата.<ref>{{Публикация|статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3881143/|автор=Marta Angélica Iossi Silva, Beatriz Pereira, Denisa Mendonça, Berta Nunes, Wanderlei Abadio de Oliveira|заглавие=The Involvement of Girls and Boys with Bullying: An Analysis of Gender Differences|год=2000|издание=[[:en:International Journal of Environmental Research and Public Health|International Journal of Environmental Research and Public Health]]|издательство=|volume=|номер=|pages=}}</ref> == Буллинг эҙемтәләре == Буллингта өс роль бар: ҡорбан, агрессор, шаһит. Буллингтың кире эҙемтәләре, психологтар билдәләүенсә, буллингта ҡатнашыусыларҙың өс төркөмөндә лә күҙәтелә. Буллингтың иң ауыр эҙемтәләре зыян күреүселә күренә. Йышыраҡ буллинг зыян күреүсенең үҙ-үҙенә ышаныуын юғалтыуына килтерә. Шулай уҡ был күренеш психик ҡаҡшауҙарҙың, шулай уҡ психосоматик ауырыуҙарҙың төрлө ауырлығына килтереүе мөмкин, шулай уҡ үҙ-үҙенә ҡул һалыуға йәки зыян күреүсе уҡыған урынға ойошҡан һөжүмгә килтереүе мөмкин. Был осраҡта кешегә уны йәберләүҙәрен аңлатыу, килеп сыҡҡан хәлдә нисек эш итергә кәрәклеген күрһәтеү мөһим. Шаһиттар ғазаплана, халыҡ көсө алдында көсһөҙлөк кисерә һәм уларҙың көсһөҙлөгө өсөн ояла, сөнки ул ҡамасауларға ҡыйыулыҡ күрһәтмәй һәм үҙе ҡорбан булыуҙан ҡурҡып, эҙәрлекләүҙәргә булышлыҡ итә.<ref name=Petranovskaya/> Көс ҡулланыу тәжрибәһе агрессор шәхесе өсөн дә емергес булып тора. Был тәжрибә хис-тойғоларҙың киңәйеүенә, нескә һәм яҡын мөнәсәбәттәр өсөн мөмкинлектәрҙе өҙөүгә, ахыр сиктә шәхестең емергес, антисоциаль һыҙаттарына килтерә.<ref name="Petranovskaya">{{Cite web|url=https://www.pravmir.ru/travlya-1/|title=Травля|author=[[Петрановская, Людмила Владимировна|Петрановская Л. В.]]|date=2016-01-29|publisher=// [[Православие и мир]]|accessdate=2018-11-24}}</ref> Уның башҡа кешеләр менән яҡынлыҡ формалаштырыу механизмдары юҡҡа сыға, уға партнерҙар һәм туғандар, шул иҫәптән үҙ балалары менән ышаныслы һәм йылы мөнәсәбәттәр булдырыу ауырыраҡ. Ҡайһы бер осраҡтарҙа өмөтһөҙ зыян күреүсе, ауыр йәрәхәттәр алып, хатта енәйәтселәрҙе үлтереп, шул иҫәптән армияла ''дедовщина'' кисереп, енәйәтсенән үс алырға тырышыуы ихтимал<ref>{{Cite web|url=http://www.oren.aif.ru/society/event/kak_ostanovit_travlyu_v_shkole_chto_delat_zhertvam_roditelyam_i_pedagogam|title=Как остановить травлю в школе? Что делать жертвам, родителям и педагогам|author=Людмила Максимова|date=2018-04-25|publisher=// [[Аргументы и факты]], № 17|accessdate=2018-11-24}}</ref>. == Башҡортостанда буллинг == Балалар омбудсмены мәғлүмәттәре буйынса, 2019 йылда уҡыу йорттарында 180 конфликт тураһында мәғлүмәт булған, 30 осраҡта буллинг күҙ уңында тотолған. Шулай уҡ балалар омбудсмены әйтеүенсә, мәктәптәрҙә буллинг менән көрәшеү маҡсатында Мәғариф министрлығы медиация практикаһының белем биреү курсын әҙерләгән, ул буллинг осраҡтарын асыҡларға һәм конфликтлы хәлдәрҙе хәл итергә ярҙам итә.<ref>[https://ufa.bezformata.com/listnews/bashkirii-soobshila-chto-buling/92321552/ https://ufa.bezformata.com/listnews/bashkirii-soobshila-chto-buling/92321552/ Башҡортостандың балалар омбудсмены хәбәр итеүенсә, буллинг балалар баҡсаларына барып еткән]</ref> == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{Китап|автор=Аудмайер К.|заглавие=Все на одного: Как защитить ребёнка от травли в школе|оригинал=Du Er Viktigere Enn Du Tror|издательство=[[Альпина Паблишер]]|год=2016|место=М.|серия=|страниц=152|isbn=978-5-9614-5699-8|ref=Аудмайер}} * {{Мәҡәлә|автор=[[Кон, Игорь Семёнович|Кон И. С.]]|ссылка=http://www.pseudology.org/Kon/Zametki/ChtoTakoeBulling.htm|заглавие=Что такое буллинг и как с ним бороться?|издание=[[Семья и школа (журнал, XX век)|Семья и школа]]|тип=|год=2006|номер=11|страницы=15−18|ответственный=}} * {{Китап|автор=[[Кривцова, Светлана Васильевна|Кривцова С. В.]]|заглавие=Буллинг в школе vs сплочённость неравнодушных. Организационная культура [[Образовательное учреждение|ОУ]] для решения проблем дисциплины и противостояния насилию|место=М.|издательство=Изд-во Федерального института развития образования|год=2011|страниц=119|isbn=978-5-85630-056-6}} * {{Китап|автор=|заглавие=Детская и подростковая психотерапия|серия=Практикум по психотерапии|ответственный=Под ред. Дэвида Лейна и Эндрю Миллера. Пер. Н. А. Мухиной|издательство=[[Питер (издательство)|Питер]]|год=2001|место=СПб.|страниц=|страницы=240−274|isbn=5-318-00034-7|ссылка=http://www.supporter.ru/docs/1056635892/bulling.doc}} * {{Китап|автор=[[Малкина-Пых, Ирина Германовна|Малкина-Пых И. Г.]]|заглавие=Виктимология. Психология поведения жертвы|издательство=[[Питер (издательство)|Питер]]|год=2010|место=СПб.|серия=Учебное пособие|страниц=832|тираж=500|isbn=978-5-496-02118-0|ссылка=|ref=Малкина-Пых}} * {{Китап|автор=Ожиёва Е. Н.|заглавие=Буллинг как разновидность насилия. Школьный буллинг // Научная индустрия европейского континента|год=2008|место=Белгород|ответственный=Сборник докладов конференции|издательство=Руснаучкнига|ссылка=http://www.rusnauka.com/33_NIEK_2008/Psihologia/37294.doc.htm|ref=Ожиёва}} * {{Китап|автор=[[Руланн, Эрлинг Георг|Руланн Э. Г.]]|заглавие=Как остановить травлю в школе. Психология моббинга|ответственный=Пер. [[Шинкаренко, Наргис Владимировна|Н. Шинкаренко]]|издательство=Генезис|год=2012|место=|серия=Психолог в школе|страниц=264|isbn=978-5-98563-289-7|ref=Руланн}} * {{Cite web|coauthors=О травле в школе, причинах буллинга и характерных чертах жертв и агрессоров|author=Кирилл Хломов|subtitle=2017-07-11|ref=Хломов, 2017}} * {{Китап|автор=[[:en:Dan Olweus|Dan Olweus]]|заглавие=Bullying at school: What we know and what we can do|ссылка=https://archive.org/details/bullyingatschool00olwe|место=[[Молден (Массачусетс)|Malden]]|издательство=[[Wiley-Blackwell|Blackwell Publishing]]|год=1993|ref=Ольвеус}} == Һылтанмалар == * {{Мәҡәлә|автор=Валерий Кичкаев|заглавие=Буллинг. Офисные хулиганы|ссылка=https://psyfactor.org/lib/bulling.htm|издание=Отдел кадров|тип=|год=2005}} [[Категория:Дискриминация]] [[Категория:Психологик көс ҡулланыу]] 21m7lv83j9f7jc5cjh8gfdqq5phxn71 1147546 1147545 2022-07-29T16:21:31Z ZUFAr 191 /* Әҙәбиәт */ wikitext text/x-wiki [[Файл:Bullying_on_Instituto_Regional_Federico_Errázuriz_(IRFE)_in_March_5,_2007.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Bullying_on_Instituto_Regional_Federico_Err%C3%A1zuriz_%28IRFE%29_in_March_5%2C_2007.jpg/220px-Bullying_on_Instituto_Regional_Federico_Err%C3%A1zuriz_%28IRFE%29_in_March_5%2C_2007.jpg|мини|Бәйләнеү]] [[Файл:Bullypic.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Bullypic.jpg/220px-Bullypic.jpg|справа|мини|Мәктәптә уҡыусыға һөжүм итеү.]] [[Файл:Taunting_0001.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Taunting_0001.jpg/220px-Taunting_0001.jpg|справа|мини|Кешенән көлөү.]] '''Буллинг''' — коллектив ағзаларының береһен (бигерәк тә уҡыусылар һәм уҡыусылар коллективын, шулай уҡ хеҙмәттәштәрен) агрессив мыҫҡыллау һәм эҙәрлекләү. Буллингты бер агрессор (хулиган), ҡайһы берҙә иптәштәре менән ойоштора, һәм күбеһе шаһит булып ҡала. Буллинг менән зыян күреүсе үҙен һөжүмдәрҙән һаҡлай алмай, шуға күрә буллинг конфликттан айырыла, унда яҡтарҙың көстәре яҡынса тигеҙ. Буллинг физик та, психологик та булырға мөмкин. Бөтә йәш һәм социаль төркөмдәрҙә лә сағыла. Ҡатмарлы осраҡтарҙа төркөм енәйәтселегенең ҡайһы бер үҙенсәлектәрен алырға мөмкин. Буллингтың айырым бер төрө булараҡ, төркөм менән буллинг («күпләп буллинг») коллективтың күпселек ағзалары йәки бөтә ағзалары (микрокоммуникациялар), йыш ҡына начальник, эш биреүсе тарафынан айырыла. Буллингтың сағылышы булараҡ, белгестәр мыҫҡыллауҙарҙы, янауҙарҙы, физик агрессияны, зыян күреүсене һәм уның эшмәкәрлеген даими кире баһалауҙы, ышанысты инҡар итеүҙе һәм вәкәләттәрҙе делегациялауҙы һ.б. баһалай. == Буллинг формалары == Буллингтың ике төп төрө бар: * Буллингтың психологик формаһы булып — янауҙар, мыҫҡыллауҙар, яла, изоляция, травматик физик агрессияһыҙ ваҡ-төйәк буллинг тора<ref>[http://loveread.ec/read_book.php?id=235&p=56 Лолита | Владимир Набоков | страница 56 | LoveRead.ec — читать книги онлайн бесплатно]</ref>. * Физик формаһы — этәреү, һуғыуҙар, башҡа көс ҡулланыу, зыян күреүсенең мөлкәтенә зыян килтереү һ.б.; ҡайһы саҡта ҡорал ҡулланыу. Буллинг формаһын һайлауға ҡатнашыусыларҙың йәше (балаларҙа буллинг үҫмерҙәргә ҡарағанда йомшағыраҡ) һәм енес (ирҙәр йышыраҡ физик әҙерлек, ә ҡатын-ҡыҙҙар — психологик) йоғонто яһай. Һуңғы ваҡытта интернетта буллинг (кибербуллиинг) — интернет, электрон почта, SMS аша буллинг барлыҡҡа килә. Армияла ''дедовщина (армия хеҙмәтендәге уставтан тыш мөнәсәбәттәр)'' ла буллингтың бер төрө булып тора. == Мәктәптә буллинг ҡорбандары == Мәктәптә буллинг ҡорбандары йышыраҡ:{{Sfn|Ольвеус|1993}} * икелегә уҡыусы; * түңәрәк отличниктар; * уҡытыусыларҙың яратҡан уҡыусылары; * физик яҡтан көсһөҙ балалар; * ата-әсәһе гиперопекаланған балалар; * ошаҡлаусылар; * уҡытыусыларҙың балалары; * коллективтан айырып торған ауырыуҙар менән яфаланғандар; * Электроника һәм кейем өлкәһендә заманса һәм модалы яңылыҡтары булмағандар, йәки уларҙың иң ҡиммәтлеләре, башҡа балаларға барып етмәгәндәр; * вундеркиндтар; * норманан айырмалы, донъяға ҡарашлы балалар («аҡ ҡарғалар»); * ярлы ата-әсә балалары; * милли аҙсылыҡ вәкилдәре; * Енси аҙсылыҡ вәкилдәре. Уҡытыусыларҙың буллинг ҡорбаны булған осраҡтар ҙа була{{Sfn|Хломов, 2017}}. Бөтә ҡорбандарҙы бер һыҙат берләштерә: йыш ҡына мыҫҡыллау объекты булып юғары һиҙгерлеккә эйә булған балалар һәм үҫмерҙәр тора, улар үҙҙәренең «көсһөҙлөгөн» күрһәтә (ҡурҡыу, үпкәләү йәки яуызлыҡ). Уларҙың реакцияһы агрессорҙарҙың өмөттәренә тап килә, кәрәкле өҫтөнлөк тойғоһо тыуҙыра. Малайҙар йыш ҡына мәктәптә буллингтың ҡорбандары һәм инициаторҙары булып тора. Буллинг ысулдары зыян күреүсенең енесенә ҡарап айырыла: малайҙарҙы йышыраҡ туҡмайҙар, ә ҡыҙ синыфташтарҙы, ҡағиҙә булараҡ, ҡыҙҙар тураһында хурлыҡлы имеш-мимештәр тарата.<ref>{{Публикация|статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3881143/|автор=Marta Angélica Iossi Silva, Beatriz Pereira, Denisa Mendonça, Berta Nunes, Wanderlei Abadio de Oliveira|заглавие=The Involvement of Girls and Boys with Bullying: An Analysis of Gender Differences|год=2000|издание=[[:en:International Journal of Environmental Research and Public Health|International Journal of Environmental Research and Public Health]]|издательство=|volume=|номер=|pages=}}</ref> == Буллинг эҙемтәләре == Буллингта өс роль бар: ҡорбан, агрессор, шаһит. Буллингтың кире эҙемтәләре, психологтар билдәләүенсә, буллингта ҡатнашыусыларҙың өс төркөмөндә лә күҙәтелә. Буллингтың иң ауыр эҙемтәләре зыян күреүселә күренә. Йышыраҡ буллинг зыян күреүсенең үҙ-үҙенә ышаныуын юғалтыуына килтерә. Шулай уҡ был күренеш психик ҡаҡшауҙарҙың, шулай уҡ психосоматик ауырыуҙарҙың төрлө ауырлығына килтереүе мөмкин, шулай уҡ үҙ-үҙенә ҡул һалыуға йәки зыян күреүсе уҡыған урынға ойошҡан һөжүмгә килтереүе мөмкин. Был осраҡта кешегә уны йәберләүҙәрен аңлатыу, килеп сыҡҡан хәлдә нисек эш итергә кәрәклеген күрһәтеү мөһим. Шаһиттар ғазаплана, халыҡ көсө алдында көсһөҙлөк кисерә һәм уларҙың көсһөҙлөгө өсөн ояла, сөнки ул ҡамасауларға ҡыйыулыҡ күрһәтмәй һәм үҙе ҡорбан булыуҙан ҡурҡып, эҙәрлекләүҙәргә булышлыҡ итә.<ref name=Petranovskaya/> Көс ҡулланыу тәжрибәһе агрессор шәхесе өсөн дә емергес булып тора. Был тәжрибә хис-тойғоларҙың киңәйеүенә, нескә һәм яҡын мөнәсәбәттәр өсөн мөмкинлектәрҙе өҙөүгә, ахыр сиктә шәхестең емергес, антисоциаль һыҙаттарына килтерә.<ref name="Petranovskaya">{{Cite web|url=https://www.pravmir.ru/travlya-1/|title=Травля|author=[[Петрановская, Людмила Владимировна|Петрановская Л. В.]]|date=2016-01-29|publisher=// [[Православие и мир]]|accessdate=2018-11-24}}</ref> Уның башҡа кешеләр менән яҡынлыҡ формалаштырыу механизмдары юҡҡа сыға, уға партнерҙар һәм туғандар, шул иҫәптән үҙ балалары менән ышаныслы һәм йылы мөнәсәбәттәр булдырыу ауырыраҡ. Ҡайһы бер осраҡтарҙа өмөтһөҙ зыян күреүсе, ауыр йәрәхәттәр алып, хатта енәйәтселәрҙе үлтереп, шул иҫәптән армияла ''дедовщина'' кисереп, енәйәтсенән үс алырға тырышыуы ихтимал<ref>{{Cite web|url=http://www.oren.aif.ru/society/event/kak_ostanovit_travlyu_v_shkole_chto_delat_zhertvam_roditelyam_i_pedagogam|title=Как остановить травлю в школе? Что делать жертвам, родителям и педагогам|author=Людмила Максимова|date=2018-04-25|publisher=// [[Аргументы и факты]], № 17|accessdate=2018-11-24}}</ref>. == Башҡортостанда буллинг == Балалар омбудсмены мәғлүмәттәре буйынса, 2019 йылда уҡыу йорттарында 180 конфликт тураһында мәғлүмәт булған, 30 осраҡта буллинг күҙ уңында тотолған. Шулай уҡ балалар омбудсмены әйтеүенсә, мәктәптәрҙә буллинг менән көрәшеү маҡсатында Мәғариф министрлығы медиация практикаһының белем биреү курсын әҙерләгән, ул буллинг осраҡтарын асыҡларға һәм конфликтлы хәлдәрҙе хәл итергә ярҙам итә.<ref>[https://ufa.bezformata.com/listnews/bashkirii-soobshila-chto-buling/92321552/ https://ufa.bezformata.com/listnews/bashkirii-soobshila-chto-buling/92321552/ Башҡортостандың балалар омбудсмены хәбәр итеүенсә, буллинг балалар баҡсаларына барып еткән]</ref> == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{Китап|автор=Аудмайер К.|заглавие=Все на одного: Как защитить ребёнка от травли в школе|оригинал=Du Er Viktigere Enn Du Tror|издательство=[[Альпина Паблишер]]|год=2016|место=М.|серия=|страниц=152|isbn=978-5-9614-5699-8|ref=Аудмайер}} * {{Мәҡәлә|автор=[[Кон, Игорь Семёнович|Кон И. С.]]|ссылка=http://www.pseudology.org/Kon/Zametki/ChtoTakoeBulling.htm|заглавие=Что такое буллинг и как с ним бороться?|издание=[[Семья и школа (журнал, XX век)|Семья и школа]]|тип=|год=2006|номер=11|страницы=15−18|ответственный=}} * {{Китап|автор=[[Кривцова, Светлана Васильевна|Кривцова С. В.]]|заглавие=Буллинг в школе vs сплочённость неравнодушных. Организационная культура [[Образовательное учреждение|ОУ]] для решения проблем дисциплины и противостояния насилию|место=М.|издательство=Изд-во Федерального института развития образования|год=2011|страниц=119|isbn=978-5-85630-056-6}} * {{Китап|автор=|заглавие=Детская и подростковая психотерапия|серия=Практикум по психотерапии|ответственный=Под ред. Дэвида Лейна и Эндрю Миллера. Пер. Н. А. Мухиной|издательство=[[Питер (издательство)|Питер]]|год=2001|место=СПб.|страниц=|страницы=240−274|isbn=5-318-00034-7|ссылка=http://www.supporter.ru/docs/1056635892/bulling.doc}} * {{Китап|автор=[[Малкина-Пых, Ирина Германовна|Малкина-Пых И. Г.]]|заглавие=Виктимология. Психология поведения жертвы|издательство=[[Питер (издательство)|Питер]]|год=2010|место=СПб.|серия=Учебное пособие|страниц=832|тираж=500|isbn=978-5-496-02118-0|ссылка=|ref=Малкина-Пых}} * {{Китап|автор=Ожиёва Е. Н.|заглавие=Буллинг как разновидность насилия. Школьный буллинг // Научная индустрия европейского континента|год=2008|место=Белгород|ответственный=Сборник докладов конференции|издательство=Руснаучкнига|ссылка=http://www.rusnauka.com/33_NIEK_2008/Psihologia/37294.doc.htm|ref=Ожиёва}} * {{книга|автор=[[Руланн, Эрлинг Георг|Руланн Э. Г.]]|заглавие=Как остановить травлю в школе. Психология моббинга |ответственный=Пер. [[Шинкаренко, Наргис Владимировна|Н. Шинкаренко]] |издательство=Генезис |год=2012 |место= |серия=Психолог в школе |страниц=264 |isbn=978-5-98563-289-7|ref=Руланн}} * {{Cite web|coauthors=О травле в школе, причинах буллинга и характерных чертах жертв и агрессоров|author=Кирилл Хломов|subtitle=2017-07-11|ref=Хломов, 2017}} * {{Китап|автор=[[:en:Dan Olweus|Dan Olweus]]|заглавие=Bullying at school: What we know and what we can do|ссылка=https://archive.org/details/bullyingatschool00olwe|место=[[Молден (Массачусетс)|Malden]]|издательство=[[Wiley-Blackwell|Blackwell Publishing]]|год=1993|ref=Ольвеус}} == Һылтанмалар == * {{Мәҡәлә|автор=Валерий Кичкаев|заглавие=Буллинг. Офисные хулиганы|ссылка=https://psyfactor.org/lib/bulling.htm|издание=Отдел кадров|тип=|год=2005}} [[Категория:Дискриминация]] [[Категория:Психологик көс ҡулланыу]] o3k1exw3yszfmb0wulhd0zqs7fzs6fx 1147547 1147546 2022-07-29T16:22:08Z ZUFAr 191 /* Әҙәбиәт */ wikitext text/x-wiki [[Файл:Bullying_on_Instituto_Regional_Federico_Errázuriz_(IRFE)_in_March_5,_2007.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Bullying_on_Instituto_Regional_Federico_Err%C3%A1zuriz_%28IRFE%29_in_March_5%2C_2007.jpg/220px-Bullying_on_Instituto_Regional_Federico_Err%C3%A1zuriz_%28IRFE%29_in_March_5%2C_2007.jpg|мини|Бәйләнеү]] [[Файл:Bullypic.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Bullypic.jpg/220px-Bullypic.jpg|справа|мини|Мәктәптә уҡыусыға һөжүм итеү.]] [[Файл:Taunting_0001.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Taunting_0001.jpg/220px-Taunting_0001.jpg|справа|мини|Кешенән көлөү.]] '''Буллинг''' — коллектив ағзаларының береһен (бигерәк тә уҡыусылар һәм уҡыусылар коллективын, шулай уҡ хеҙмәттәштәрен) агрессив мыҫҡыллау һәм эҙәрлекләү. Буллингты бер агрессор (хулиган), ҡайһы берҙә иптәштәре менән ойоштора, һәм күбеһе шаһит булып ҡала. Буллинг менән зыян күреүсе үҙен һөжүмдәрҙән һаҡлай алмай, шуға күрә буллинг конфликттан айырыла, унда яҡтарҙың көстәре яҡынса тигеҙ. Буллинг физик та, психологик та булырға мөмкин. Бөтә йәш һәм социаль төркөмдәрҙә лә сағыла. Ҡатмарлы осраҡтарҙа төркөм енәйәтселегенең ҡайһы бер үҙенсәлектәрен алырға мөмкин. Буллингтың айырым бер төрө булараҡ, төркөм менән буллинг («күпләп буллинг») коллективтың күпселек ағзалары йәки бөтә ағзалары (микрокоммуникациялар), йыш ҡына начальник, эш биреүсе тарафынан айырыла. Буллингтың сағылышы булараҡ, белгестәр мыҫҡыллауҙарҙы, янауҙарҙы, физик агрессияны, зыян күреүсене һәм уның эшмәкәрлеген даими кире баһалауҙы, ышанысты инҡар итеүҙе һәм вәкәләттәрҙе делегациялауҙы һ.б. баһалай. == Буллинг формалары == Буллингтың ике төп төрө бар: * Буллингтың психологик формаһы булып — янауҙар, мыҫҡыллауҙар, яла, изоляция, травматик физик агрессияһыҙ ваҡ-төйәк буллинг тора<ref>[http://loveread.ec/read_book.php?id=235&p=56 Лолита | Владимир Набоков | страница 56 | LoveRead.ec — читать книги онлайн бесплатно]</ref>. * Физик формаһы — этәреү, һуғыуҙар, башҡа көс ҡулланыу, зыян күреүсенең мөлкәтенә зыян килтереү һ.б.; ҡайһы саҡта ҡорал ҡулланыу. Буллинг формаһын һайлауға ҡатнашыусыларҙың йәше (балаларҙа буллинг үҫмерҙәргә ҡарағанда йомшағыраҡ) һәм енес (ирҙәр йышыраҡ физик әҙерлек, ә ҡатын-ҡыҙҙар — психологик) йоғонто яһай. Һуңғы ваҡытта интернетта буллинг (кибербуллиинг) — интернет, электрон почта, SMS аша буллинг барлыҡҡа килә. Армияла ''дедовщина (армия хеҙмәтендәге уставтан тыш мөнәсәбәттәр)'' ла буллингтың бер төрө булып тора. == Мәктәптә буллинг ҡорбандары == Мәктәптә буллинг ҡорбандары йышыраҡ:{{Sfn|Ольвеус|1993}} * икелегә уҡыусы; * түңәрәк отличниктар; * уҡытыусыларҙың яратҡан уҡыусылары; * физик яҡтан көсһөҙ балалар; * ата-әсәһе гиперопекаланған балалар; * ошаҡлаусылар; * уҡытыусыларҙың балалары; * коллективтан айырып торған ауырыуҙар менән яфаланғандар; * Электроника һәм кейем өлкәһендә заманса һәм модалы яңылыҡтары булмағандар, йәки уларҙың иң ҡиммәтлеләре, башҡа балаларға барып етмәгәндәр; * вундеркиндтар; * норманан айырмалы, донъяға ҡарашлы балалар («аҡ ҡарғалар»); * ярлы ата-әсә балалары; * милли аҙсылыҡ вәкилдәре; * Енси аҙсылыҡ вәкилдәре. Уҡытыусыларҙың буллинг ҡорбаны булған осраҡтар ҙа була{{Sfn|Хломов, 2017}}. Бөтә ҡорбандарҙы бер һыҙат берләштерә: йыш ҡына мыҫҡыллау объекты булып юғары һиҙгерлеккә эйә булған балалар һәм үҫмерҙәр тора, улар үҙҙәренең «көсһөҙлөгөн» күрһәтә (ҡурҡыу, үпкәләү йәки яуызлыҡ). Уларҙың реакцияһы агрессорҙарҙың өмөттәренә тап килә, кәрәкле өҫтөнлөк тойғоһо тыуҙыра. Малайҙар йыш ҡына мәктәптә буллингтың ҡорбандары һәм инициаторҙары булып тора. Буллинг ысулдары зыян күреүсенең енесенә ҡарап айырыла: малайҙарҙы йышыраҡ туҡмайҙар, ә ҡыҙ синыфташтарҙы, ҡағиҙә булараҡ, ҡыҙҙар тураһында хурлыҡлы имеш-мимештәр тарата.<ref>{{Публикация|статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3881143/|автор=Marta Angélica Iossi Silva, Beatriz Pereira, Denisa Mendonça, Berta Nunes, Wanderlei Abadio de Oliveira|заглавие=The Involvement of Girls and Boys with Bullying: An Analysis of Gender Differences|год=2000|издание=[[:en:International Journal of Environmental Research and Public Health|International Journal of Environmental Research and Public Health]]|издательство=|volume=|номер=|pages=}}</ref> == Буллинг эҙемтәләре == Буллингта өс роль бар: ҡорбан, агрессор, шаһит. Буллингтың кире эҙемтәләре, психологтар билдәләүенсә, буллингта ҡатнашыусыларҙың өс төркөмөндә лә күҙәтелә. Буллингтың иң ауыр эҙемтәләре зыян күреүселә күренә. Йышыраҡ буллинг зыян күреүсенең үҙ-үҙенә ышаныуын юғалтыуына килтерә. Шулай уҡ был күренеш психик ҡаҡшауҙарҙың, шулай уҡ психосоматик ауырыуҙарҙың төрлө ауырлығына килтереүе мөмкин, шулай уҡ үҙ-үҙенә ҡул һалыуға йәки зыян күреүсе уҡыған урынға ойошҡан һөжүмгә килтереүе мөмкин. Был осраҡта кешегә уны йәберләүҙәрен аңлатыу, килеп сыҡҡан хәлдә нисек эш итергә кәрәклеген күрһәтеү мөһим. Шаһиттар ғазаплана, халыҡ көсө алдында көсһөҙлөк кисерә һәм уларҙың көсһөҙлөгө өсөн ояла, сөнки ул ҡамасауларға ҡыйыулыҡ күрһәтмәй һәм үҙе ҡорбан булыуҙан ҡурҡып, эҙәрлекләүҙәргә булышлыҡ итә.<ref name=Petranovskaya/> Көс ҡулланыу тәжрибәһе агрессор шәхесе өсөн дә емергес булып тора. Был тәжрибә хис-тойғоларҙың киңәйеүенә, нескә һәм яҡын мөнәсәбәттәр өсөн мөмкинлектәрҙе өҙөүгә, ахыр сиктә шәхестең емергес, антисоциаль һыҙаттарына килтерә.<ref name="Petranovskaya">{{Cite web|url=https://www.pravmir.ru/travlya-1/|title=Травля|author=[[Петрановская, Людмила Владимировна|Петрановская Л. В.]]|date=2016-01-29|publisher=// [[Православие и мир]]|accessdate=2018-11-24}}</ref> Уның башҡа кешеләр менән яҡынлыҡ формалаштырыу механизмдары юҡҡа сыға, уға партнерҙар һәм туғандар, шул иҫәптән үҙ балалары менән ышаныслы һәм йылы мөнәсәбәттәр булдырыу ауырыраҡ. Ҡайһы бер осраҡтарҙа өмөтһөҙ зыян күреүсе, ауыр йәрәхәттәр алып, хатта енәйәтселәрҙе үлтереп, шул иҫәптән армияла ''дедовщина'' кисереп, енәйәтсенән үс алырға тырышыуы ихтимал<ref>{{Cite web|url=http://www.oren.aif.ru/society/event/kak_ostanovit_travlyu_v_shkole_chto_delat_zhertvam_roditelyam_i_pedagogam|title=Как остановить травлю в школе? Что делать жертвам, родителям и педагогам|author=Людмила Максимова|date=2018-04-25|publisher=// [[Аргументы и факты]], № 17|accessdate=2018-11-24}}</ref>. == Башҡортостанда буллинг == Балалар омбудсмены мәғлүмәттәре буйынса, 2019 йылда уҡыу йорттарында 180 конфликт тураһында мәғлүмәт булған, 30 осраҡта буллинг күҙ уңында тотолған. Шулай уҡ балалар омбудсмены әйтеүенсә, мәктәптәрҙә буллинг менән көрәшеү маҡсатында Мәғариф министрлығы медиация практикаһының белем биреү курсын әҙерләгән, ул буллинг осраҡтарын асыҡларға һәм конфликтлы хәлдәрҙе хәл итергә ярҙам итә.<ref>[https://ufa.bezformata.com/listnews/bashkirii-soobshila-chto-buling/92321552/ https://ufa.bezformata.com/listnews/bashkirii-soobshila-chto-buling/92321552/ Башҡортостандың балалар омбудсмены хәбәр итеүенсә, буллинг балалар баҡсаларына барып еткән]</ref> == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{Китап|автор=Аудмайер К.|заглавие=Все на одного: Как защитить ребёнка от травли в школе|оригинал=Du Er Viktigere Enn Du Tror|издательство=[[Альпина Паблишер]]|год=2016|место=М.|серия=|страниц=152|isbn=978-5-9614-5699-8|ref=Аудмайер}} * {{Мәҡәлә|автор=[[Кон, Игорь Семёнович|Кон И. С.]]|ссылка=http://www.pseudology.org/Kon/Zametki/ChtoTakoeBulling.htm|заглавие=Что такое буллинг и как с ним бороться?|издание=[[Семья и школа (журнал, XX век)|Семья и школа]]|тип=|год=2006|номер=11|страницы=15−18|ответственный=}} * {{Китап|автор=[[Кривцова, Светлана Васильевна|Кривцова С. В.]]|заглавие=Буллинг в школе vs сплочённость неравнодушных. Организационная культура [[Образовательное учреждение|ОУ]] для решения проблем дисциплины и противостояния насилию|место=М.|издательство=Изд-во Федерального института развития образования|год=2011|страниц=119|isbn=978-5-85630-056-6}} * {{Китап|автор=|заглавие=Детская и подростковая психотерапия|серия=Практикум по психотерапии|ответственный=Под ред. Дэвида Лейна и Эндрю Миллера. Пер. Н. А. Мухиной|издательство=[[Питер (издательство)|Питер]]|год=2001|место=СПб.|страниц=|страницы=240−274|isbn=5-318-00034-7|ссылка=http://www.supporter.ru/docs/1056635892/bulling.doc}} * {{Китап|автор=[[Малкина-Пых, Ирина Германовна|Малкина-Пых И. Г.]]|заглавие=Виктимология. Психология поведения жертвы|издательство=[[Питер (издательство)|Питер]]|год=2010|место=СПб.|серия=Учебное пособие|страниц=832|тираж=500|isbn=978-5-496-02118-0|ссылка=|ref=Малкина-Пых}} * {{Китап|автор=Ожиёва Е. Н.|заглавие=Буллинг как разновидность насилия. Школьный буллинг // Научная индустрия европейского континента|год=2008|место=Белгород|ответственный=Сборник докладов конференции|издательство=Руснаучкнига|ссылка=http://www.rusnauka.com/33_NIEK_2008/Psihologia/37294.doc.htm|ref=Ожиёва}} * {{книга|автор=[[Руланн, Эрлинг Георг|Руланн Э. Г.]]|заглавие=Как остановить травлю в школе. Психология моббинга |ответственный=Пер. [[Шинкаренко, Наргис Владимировна|Н. Шинкаренко]] |издательство=Генезис |год=2012 |место= |серия=Психолог в школе |страниц=264 |isbn=978-5-98563-289-7|ref=Руланн}} * {{cite web|url=https://postnauka.ru/faq/78155|title=Психология подросткового возраста: проблема буллинга|subtitle=О травле в школе, причинах буллинга и характерных чертах жертв и агрессоров|author=Кирилл Хломов|accessdate=2018-05-21|date=2017-07-11|ref=Хломов, 2017}} * {{Китап|автор=[[:en:Dan Olweus|Dan Olweus]]|заглавие=Bullying at school: What we know and what we can do|ссылка=https://archive.org/details/bullyingatschool00olwe|место=[[Молден (Массачусетс)|Malden]]|издательство=[[Wiley-Blackwell|Blackwell Publishing]]|год=1993|ref=Ольвеус}} == Һылтанмалар == * {{Мәҡәлә|автор=Валерий Кичкаев|заглавие=Буллинг. Офисные хулиганы|ссылка=https://psyfactor.org/lib/bulling.htm|издание=Отдел кадров|тип=|год=2005}} [[Категория:Дискриминация]] [[Категория:Психологик көс ҡулланыу]] tj2na2q4tptg0obg8pa27ajarbjpngr 1147620 1147547 2022-07-29T21:16:54Z Aidar254 16673 wikitext text/x-wiki [[Файл:Bullying_on_Instituto_Regional_Federico_Errázuriz_(IRFE)_in_March_5,_2007.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fa/Bullying_on_Instituto_Regional_Federico_Err%C3%A1zuriz_%28IRFE%29_in_March_5%2C_2007.jpg/220px-Bullying_on_Instituto_Regional_Federico_Err%C3%A1zuriz_%28IRFE%29_in_March_5%2C_2007.jpg|мини|Бәйләнеү]] [[Файл:Bullypic.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/fd/Bullypic.jpg/220px-Bullypic.jpg|справа|мини|Мәктәптә уҡыусыға һөжүм итеү.]] [[Файл:Taunting_0001.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/d6/Taunting_0001.jpg/220px-Taunting_0001.jpg|справа|мини|Кешенән көлөү.]] '''Буллинг''' — коллектив ағзаларының береһен (бигерәк тә уҡыусылар һәм уҡыусылар коллективын, шулай уҡ хеҙмәттәштәрен) агрессив мыҫҡыллау һәм эҙәрлекләү. Буллингты бер агрессор (хулиган), ҡайһы берҙә иптәштәре менән ойоштора, һәм күбеһе шаһит булып ҡала. Буллинг менән зыян күреүсе үҙен һөжүмдәрҙән һаҡлай алмай, шуға күрә буллинг конфликттан айырыла, унда яҡтарҙың көстәре яҡынса тигеҙ. Буллинг физик та, психологик та булырға мөмкин. Бөтә йәш һәм социаль төркөмдәрҙә лә сағыла. Ҡатмарлы осраҡтарҙа төркөм енәйәтселегенең ҡайһы бер үҙенсәлектәрен алырға мөмкин. Буллингтың айырым бер төрө булараҡ, төркөм менән буллинг («күпләп буллинг») коллективтың күпселек ағзалары йәки бөтә ағзалары (микрокоммуникациялар), йыш ҡына начальник, эш биреүсе тарафынан айырыла. Буллингтың сағылышы булараҡ, белгестәр мыҫҡыллауҙарҙы, янауҙарҙы, физик агрессияны, зыян күреүсене һәм уның эшмәкәрлеген даими кире баһалауҙы, ышанысты инҡар итеүҙе һәм вәкәләттәрҙе делегациялауҙы һ.б. баһалай. == Буллинг формалары == Буллингтың ике төп төрө бар: * Буллингтың психологик формаһы булып — янауҙар, мыҫҡыллауҙар, яла, изоляция, травматик физик агрессияһыҙ ваҡ-төйәк буллинг тора<ref>[http://loveread.ec/read_book.php?id=235&p=56 Лолита | Владимир Набоков | страница 56 | LoveRead.ec — читать книги онлайн бесплатно]</ref>. * Физик формаһы — этәреү, һуғыуҙар, башҡа көс ҡулланыу, зыян күреүсенең мөлкәтенә зыян килтереү һ.б.; ҡайһы саҡта ҡорал ҡулланыу. Буллинг формаһын һайлауға ҡатнашыусыларҙың йәше (балаларҙа буллинг үҫмерҙәргә ҡарағанда йомшағыраҡ) һәм енес (ирҙәр йышыраҡ физик әҙерлек, ә ҡатын-ҡыҙҙар — психологик) йоғонто яһай. Һуңғы ваҡытта интернетта буллинг (кибербуллиинг) — интернет, электрон почта, SMS аша буллинг барлыҡҡа килә. Армияла ''дедовщина (армия хеҙмәтендәге уставтан тыш мөнәсәбәттәр)'' ла буллингтың бер төрө булып тора. == Мәктәптә буллинг ҡорбандары == Мәктәптә буллинг ҡорбандары йышыраҡ:{{Sfn|Ольвеус|1993}} * икелегә уҡыусы; * түңәрәк отличниктар; * уҡытыусыларҙың яратҡан уҡыусылары; * физик яҡтан көсһөҙ балалар; * ата-әсәһе гиперопекаланған балалар; * ошаҡлаусылар; * уҡытыусыларҙың балалары; * коллективтан айырып торған ауырыуҙар менән яфаланғандар; * Электроника һәм кейем өлкәһендә заманса һәм модалы яңылыҡтары булмағандар, йәки уларҙың иң ҡиммәтлеләре, башҡа балаларға барып етмәгәндәр; * вундеркиндтар; * норманан айырмалы, донъяға ҡарашлы балалар («аҡ ҡарғалар»); * ярлы ата-әсә балалары; * милли аҙсылыҡ вәкилдәре; * Енси аҙсылыҡ вәкилдәре. Уҡытыусыларҙың буллинг ҡорбаны булған осраҡтар ҙа була{{Sfn|Хломов, 2017}}. Бөтә ҡорбандарҙы бер һыҙат берләштерә: йыш ҡына мыҫҡыллау объекты булып юғары һиҙгерлеккә эйә булған балалар һәм үҫмерҙәр тора, улар үҙҙәренең «көсһөҙлөгөн» күрһәтә (ҡурҡыу, үпкәләү йәки яуызлыҡ). Уларҙың реакцияһы агрессорҙарҙың өмөттәренә тап килә, кәрәкле өҫтөнлөк тойғоһо тыуҙыра. Малайҙар йыш ҡына мәктәптә буллингтың ҡорбандары һәм инициаторҙары булып тора. Буллинг ысулдары зыян күреүсенең енесенә ҡарап айырыла: малайҙарҙы йышыраҡ туҡмайҙар, ә ҡыҙ синыфташтарҙы, ҡағиҙә булараҡ, ҡыҙҙар тураһында хурлыҡлы имеш-мимештәр тарата.<ref>{{Публикация|статья|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3881143/|автор=Marta Angélica Iossi Silva, Beatriz Pereira, Denisa Mendonça, Berta Nunes, Wanderlei Abadio de Oliveira|заглавие=The Involvement of Girls and Boys with Bullying: An Analysis of Gender Differences|год=2000|издание=[[:en:International Journal of Environmental Research and Public Health|International Journal of Environmental Research and Public Health]]|издательство=|volume=|номер=|pages=}}</ref> == Буллинг эҙемтәләре == Буллингта өс роль бар: ҡорбан, агрессор, шаһит. Буллингтың кире эҙемтәләре, психологтар билдәләүенсә, буллингта ҡатнашыусыларҙың өс төркөмөндә лә күҙәтелә. Буллингтың иң ауыр эҙемтәләре зыян күреүселә күренә. Йышыраҡ буллинг зыян күреүсенең үҙ-үҙенә ышаныуын юғалтыуына килтерә. Шулай уҡ был күренеш психик ҡаҡшауҙарҙың, шулай уҡ психосоматик ауырыуҙарҙың төрлө ауырлығына килтереүе мөмкин, шулай уҡ үҙ-үҙенә ҡул һалыуға йәки зыян күреүсе уҡыған урынға ойошҡан һөжүмгә килтереүе мөмкин. Был осраҡта кешегә уны йәберләүҙәрен аңлатыу, килеп сыҡҡан хәлдә нисек эш итергә кәрәклеген күрһәтеү мөһим. Шаһиттар ғазаплана, халыҡ көсө алдында көсһөҙлөк кисерә һәм уларҙың көсһөҙлөгө өсөн ояла, сөнки ул ҡамасауларға ҡыйыулыҡ күрһәтмәй һәм үҙе ҡорбан булыуҙан ҡурҡып, эҙәрлекләүҙәргә булышлыҡ итә.<ref name=Petranovskaya/> Көс ҡулланыу тәжрибәһе агрессор шәхесе өсөн дә емергес булып тора. Был тәжрибә хис-тойғоларҙың киңәйеүенә, нескә һәм яҡын мөнәсәбәттәр өсөн мөмкинлектәрҙе өҙөүгә, ахыр сиктә шәхестең емергес, антисоциаль һыҙаттарына килтерә.<ref name="Petranovskaya">{{Cite web|url=https://www.pravmir.ru/travlya-1/|title=Травля|author=[[Петрановская, Людмила Владимировна|Петрановская Л. В.]]|date=2016-01-29|publisher=// [[Православие и мир]]|accessdate=2018-11-24}}</ref> Уның башҡа кешеләр менән яҡынлыҡ формалаштырыу механизмдары юҡҡа сыға, уға партнерҙар һәм туғандар, шул иҫәптән үҙ балалары менән ышаныслы һәм йылы мөнәсәбәттәр булдырыу ауырыраҡ. Ҡайһы бер осраҡтарҙа өмөтһөҙ зыян күреүсе, ауыр йәрәхәттәр алып, хатта енәйәтселәрҙе үлтереп, шул иҫәптән армияла ''дедовщина'' кисереп, енәйәтсенән үс алырға тырышыуы ихтимал<ref>{{Cite web|url=http://www.oren.aif.ru/society/event/kak_ostanovit_travlyu_v_shkole_chto_delat_zhertvam_roditelyam_i_pedagogam|title=Как остановить травлю в школе? Что делать жертвам, родителям и педагогам|author=Людмила Максимова|date=2018-04-25|publisher=// [[Аргументы и факты]], № 17|accessdate=2018-11-24}}</ref>. == Башҡортостанда буллинг == Балалар омбудсмены мәғлүмәттәре буйынса, 2019 йылда уҡыу йорттарында 180 конфликт тураһында мәғлүмәт булған, 30 осраҡта буллинг күҙ уңында тотолған. Шулай уҡ балалар омбудсмены әйтеүенсә, мәктәптәрҙә буллинг менән көрәшеү маҡсатында Мәғариф министрлығы медиация практикаһының белем биреү курсын әҙерләгән, ул буллинг осраҡтарын асыҡларға һәм конфликтлы хәлдәрҙе хәл итергә ярҙам итә.<ref>[https://ufa.bezformata.com/listnews/bashkirii-soobshila-chto-buling/92321552/ https://ufa.bezformata.com/listnews/bashkirii-soobshila-chto-buling/92321552/ Башҡортостандың балалар омбудсмены хәбәр итеүенсә, буллинг балалар баҡсаларына барып еткән]</ref> == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{Китап|автор=Аудмайер К.|заглавие=Все на одного: Как защитить ребёнка от травли в школе|оригинал=Du Er Viktigere Enn Du Tror|издательство=[[Альпина Паблишер]]|год=2016|место=М.|серия=|страниц=152|isbn=978-5-9614-5699-8|ref=Аудмайер}} * {{Мәҡәлә|автор=[[Кон, Игорь Семёнович|Кон И. С.]]|ссылка=http://www.pseudology.org/Kon/Zametki/ChtoTakoeBulling.htm|заглавие=Что такое буллинг и как с ним бороться?|издание=[[Семья и школа (журнал, XX век)|Семья и школа]]|тип=|год=2006|номер=11|страницы=15−18|ответственный=}} * {{Китап|автор=[[Кривцова, Светлана Васильевна|Кривцова С. В.]]|заглавие=Буллинг в школе vs сплочённость неравнодушных. Организационная культура [[Образовательное учреждение|ОУ]] для решения проблем дисциплины и противостояния насилию|место=М.|издательство=Изд-во Федерального института развития образования|год=2011|страниц=119|isbn=978-5-85630-056-6}} * {{Китап|автор=|заглавие=Детская и подростковая психотерапия|серия=Практикум по психотерапии|ответственный=Под ред. Дэвида Лейна и Эндрю Миллера. Пер. Н. А. Мухиной|издательство=[[Питер (издательство)|Питер]]|год=2001|место=СПб.|страниц=|страницы=240−274|isbn=5-318-00034-7|ссылка=http://www.supporter.ru/docs/1056635892/bulling.doc}} * {{Китап|автор=[[Малкина-Пых, Ирина Германовна|Малкина-Пых И. Г.]]|заглавие=Виктимология. Психология поведения жертвы|издательство=[[Питер (издательство)|Питер]]|год=2010|место=СПб.|серия=Учебное пособие|страниц=832|тираж=500|isbn=978-5-496-02118-0|ссылка=|ref=Малкина-Пых}} * {{Китап|автор=Ожиёва Е. Н.|заглавие=Буллинг как разновидность насилия. Школьный буллинг // Научная индустрия европейского континента|год=2008|место=Белгород|ответственный=Сборник докладов конференции|издательство=Руснаучкнига|ссылка=http://www.rusnauka.com/33_NIEK_2008/Psihologia/37294.doc.htm|ref=Ожиёва}} * {{книга|автор=[[Руланн, Эрлинг Георг|Руланн Э. Г.]]|заглавие=Как остановить травлю в школе. Психология моббинга |ответственный=Пер. [[Шинкаренко, Наргис Владимировна|Н. Шинкаренко]] |издательство=Генезис |год=2012 |место= |серия=Психолог в школе |страниц=264 |isbn=978-5-98563-289-7|ref=Руланн}} * {{cite web|url=https://postnauka.ru/faq/78155|title=Психология подросткового возраста: проблема буллинга|subtitle=О травле в школе, причинах буллинга и характерных чертах жертв и агрессоров|author=Кирилл Хломов|accessdate=2018-05-21|date=2017-07-11|ref=Хломов, 2017}} * {{Китап|автор=[[:en:Dan Olweus|Dan Olweus]]|заглавие=Bullying at school: What we know and what we can do|ссылка=https://archive.org/details/bullyingatschool00olwe|место=[[Молден (Массачусетс)|Malden]]|издательство=[[Wiley-Blackwell|Blackwell Publishing]]|год=1993|ref=Ольвеус}} == Һылтанмалар == * {{Мәҡәлә|автор=Валерий Кичкаев|заглавие=Буллинг. Офисные хулиганы|ссылка=https://psyfactor.org/lib/bulling.htm|издание=Отдел кадров|тип=|год=2005}} [[Категория:Дискриминация]] [[Категория:Психологик көс ҡулланыу]] 211je6jjog44k6mffavst295t31tjzq 0 184297 1147544 2022-07-29T16:17:08Z MR973 26610 "[[:ru:Special:Redirect/revision/123597463|Предательство]]" битен тәржемә итеп төҙөлгән wikitext text/x-wiki '''Хыянат''' йәки '''ғәһед''' — кешенең үҙе, уның яҡындары йәки кешеләр берләшмәһе тарафынан ҡабул ителгән анттарын аңлы рәүештә боҙоу йәки баш тартыу, был нормаларға һәм ҡиммәттәргә ҡаршы ғәмәлдәр, уларҙы инҡар итеү, шулай уҡ уларҙы асыҡтан-асыҡ йәки йәшерен кире ҡағыу. Хыянат йәки хыянат иткән кешене хыянатсы, мәкерле һәм әшәке кеше, йән һатыусы йәки һатлыҡ йән тип атайҙар. Һуғыш ваҡытында хыянат үлем менән язалана ала. Хыянат хыянатсы даими йөкләмәләре булған йәки яуап бирмәгән шәхестәргә йәки берләшмәләргә ҡағылырға мөмкин. Төрлө мәҙәниәттәрҙә, диндәрҙә, хоҡуҡи системаларҙа хыянат әхлаҡи яҡтан дөрөҫ булмаған ғәмәл булып тора, әммә ҡайһы берҙә уны тарихи һәм социаль шарттарға ҡарап төрлөсә аңлайҙар{{Sfn|Pokrywka|2014|p=1325}}. Психологик мәғәнәлә хыянат - үҙ-үҙеңде, яҡындарын йәки бөтә берләшмәгә үҙгәрештәргә нигеҙләнгән ирекле һайлау һөҙөмтәһе. Әммә хыянатлыҡтың сәбәбе янауҙан ҡурҡыу, ә экстремаль осраҡтарҙа уны талау, мәҫәлән, язалау булыуы мөмкин. Социаль мәғәнәлә хыянат — кеше шул общинаның нормаларына һәм ҡиммәттәренә ҡаршы килгән йәмғиәттә ҡатнашыуҙан артыҡ йә йәшерен баш тартыу. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == {{Refbegin|30em}} * {{Cite book|author=Malin Åkerström}} * Arnett, J. J. (2000). Emerging adulthood: A theory of development from the late teens through the twenties. ''[[American Psychologist]], 55,''5, 469—480. * {{cite conference|book-title=Return to Equilibrium: The Proceedings of the 7th Rocky Mountain Region Disaster Mental Health Conference|editor=George W. Doherty|publisher=Loving Healing Press|year=2009|isbn=978-1-932690-86-6|title=Betrayal Trauma: Insidious Purveyor of PTSD|author=Alan L. Hensley}} * Festinger, L. (1957). A theory of cognitive dissonance. Stanford, CA: [[Stanford University Press]]. * Freyd, J. J. (1994). Betrayal-trauma: Traumatic amnesia as an adaptive response to childhood abuse. ''Ethics & Behavior, 4,'' 307—329. * Freyd, J. J. (1996). Betrayal trauma: The logic of forgetting childhood abuse. Cambridge, MA: [[Harvard University Press]]. * Freyd, J. J., & Birrell, P. J. (2013). [http://sites.google.com/site/betrayalbook/the-book Blind to Betrayal: Why we fool ourselves we aren’t being fooled] {{Wayback}}. Somerset, NJ: Wiley. * Freyd, J. J ., Klest, B., & Allard, C. B. (2005) Betrayal trauma: Relationship to physical health, psychological distress, and a written disclosure intervention. ''Journal of Trauma & Dissociation, 6''(3), 83-104. * {{Cite encyclopedia}} * {{Cite encyclopedia}} * Hensley, A. L. (2004). ''Why good people go bad: A psychoanalytic and behavioral assessment of the Abu Ghraib Detention Facility staff.'' An unpublished courts-martial defense strategy presented to the Area Defense Counsel in Washington DC on December 10, 2004. * {{Cite web|first=A. L.|access-date=October 10, 2010|accessdate=2010-11-24|archiveurl=yes}} * Hensley, A. L. (2007). Why good people go bad: A case study of the Abu Ghraib Courts-Martials. In G. W. Dougherty, ''Proceedings of the 5th annual proceedings of the Rocky Mountain Region Disaster Mental Health Conference.'' Ann Arbor, MI: Loving Healing Press. * Hensley, A. L. (2009a). Gender, personality, and coping: Unraveling gender in military post-deployment wellbeing (preliminary results). In G. Dougherty (Ed.). ''Return to equilibrium: Proceedings of the 7th Rocky Mountain Region Disaster Mental Health Conference'' (pp. 105—148). Ann Arbor, MI: Loving Healing Press. * Hensley, A. L. (2009b). ''Gender, personality and coping: Unraveling gender in military post-deployment physical and mental wellness.'' Ann Arbor, MI: ProQuest UMI. * Hensley, A. L. (2009c). Betrayal trauma: Insidious purveyor of PTSD. In G. Dougherty (Ed.). ''Return to equilibrium: Proceedings of the 7th Rocky Mountain Region Disaster Mental Health Conference'' (pp. 105—148). Ann Arbor, MI: Loving Healing Press. * Hersey, B. & Buhl, M.(January/February 1990). The Betrayal of Date Rape. ''InView.'' * {{Cite journal|first=R. L.|journal=2|accessdate=2021-03-29|issn=2021-05-08}} * Johnson-Laird, P. N. (1983). ''Mental Models: Towards a Cognitive Science of Language, Inference, and Consciousness. Cambridge'': [[Cambridge University Press]]. * {{Cite book|editor1-first=Warren H. Jones|series=Laurie Couch|volume=Susan Scott}} * {{Cite encyclopedia}} * Maslow, A. (1954). ''Motivation and personality.'' New York: Harper. * McNulty, F. (1980). The burning bed. New York: Houghton Mifflin Harcourt. * Musen, K. & [[Зимбардо, Филип|Zimbardo, P. G.]] (1991). ''Quiet rage: The Stanford prison study.'' Videorecording. Stanford, CA: Psychology Dept., [[Stanford University]]. * {{Cite book|author=Nachman Ben-Yehuda}} * {{Китап|автор={{нп3|Покрывка, Мариан|Pokrywka M.|pl|Marian Pokrywka}}|заглавие=Zdrada|издание=Encyklopedia katolicka|том=20|год=2014|место=Lublin|издательство=[[Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego]]|страниц=1325|isbn=978-83-7306-654-0|ref=Pokrywka}} * {{Cite book|place=H. T.|first1=C. E.|chapter=Rusbult}} * {{Cite encyclopedia}} {{Refend}} [[Категория:Кешеләр араһындағы мөнәсәбәттәр]] [[Категория:Этика төшөнсәләре]] sbw8kgwhy4vd3wfbygwdehqqwdav819 1147548 1147544 2022-07-29T16:23:20Z ZUFAr 191 /* Әҙәбиәт */ wikitext text/x-wiki '''Хыянат''' йәки '''ғәһед''' — кешенең үҙе, уның яҡындары йәки кешеләр берләшмәһе тарафынан ҡабул ителгән анттарын аңлы рәүештә боҙоу йәки баш тартыу, был нормаларға һәм ҡиммәттәргә ҡаршы ғәмәлдәр, уларҙы инҡар итеү, шулай уҡ уларҙы асыҡтан-асыҡ йәки йәшерен кире ҡағыу. Хыянат йәки хыянат иткән кешене хыянатсы, мәкерле һәм әшәке кеше, йән һатыусы йәки һатлыҡ йән тип атайҙар. Һуғыш ваҡытында хыянат үлем менән язалана ала. Хыянат хыянатсы даими йөкләмәләре булған йәки яуап бирмәгән шәхестәргә йәки берләшмәләргә ҡағылырға мөмкин. Төрлө мәҙәниәттәрҙә, диндәрҙә, хоҡуҡи системаларҙа хыянат әхлаҡи яҡтан дөрөҫ булмаған ғәмәл булып тора, әммә ҡайһы берҙә уны тарихи һәм социаль шарттарға ҡарап төрлөсә аңлайҙар{{Sfn|Pokrywka|2014|p=1325}}. Психологик мәғәнәлә хыянат - үҙ-үҙеңде, яҡындарын йәки бөтә берләшмәгә үҙгәрештәргә нигеҙләнгән ирекле һайлау һөҙөмтәһе. Әммә хыянатлыҡтың сәбәбе янауҙан ҡурҡыу, ә экстремаль осраҡтарҙа уны талау, мәҫәлән, язалау булыуы мөмкин. Социаль мәғәнәлә хыянат — кеше шул общинаның нормаларына һәм ҡиммәттәренә ҡаршы килгән йәмғиәттә ҡатнашыуҙан артыҡ йә йәшерен баш тартыу. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == {{Refbegin|30em}} * {{Cite book|author=Malin Åkerström}} * Arnett, J. J. (2000). Emerging adulthood: A theory of development from the late teens through the twenties. ''[[American Psychologist]], 55,''5, 469—480. * {{cite conference|book-title=Return to Equilibrium: The Proceedings of the 7th Rocky Mountain Region Disaster Mental Health Conference|editor=George W. Doherty|publisher=Loving Healing Press|year=2009|isbn=978-1-932690-86-6|title=Betrayal Trauma: Insidious Purveyor of PTSD|author=Alan L. Hensley}} * Festinger, L. (1957). A theory of cognitive dissonance. Stanford, CA: [[Stanford University Press]]. * Freyd, J. J. (1994). Betrayal-trauma: Traumatic amnesia as an adaptive response to childhood abuse. ''Ethics & Behavior, 4,'' 307—329. * Freyd, J. J. (1996). Betrayal trauma: The logic of forgetting childhood abuse. Cambridge, MA: [[Harvard University Press]]. * Freyd, J. J., & Birrell, P. J. (2013). [http://sites.google.com/site/betrayalbook/the-book Blind to Betrayal: Why we fool ourselves we aren’t being fooled] {{Wayback}}. Somerset, NJ: Wiley. * Freyd, J. J ., Klest, B., & Allard, C. B. (2005) Betrayal trauma: Relationship to physical health, psychological distress, and a written disclosure intervention. ''Journal of Trauma & Dissociation, 6''(3), 83-104. * {{Cite encyclopedia}} * {{Cite encyclopedia}} * Hensley, A. L. (2004). ''Why good people go bad: A psychoanalytic and behavioral assessment of the Abu Ghraib Detention Facility staff.'' An unpublished courts-martial defense strategy presented to the Area Defense Counsel in Washington DC on December 10, 2004. * Hensley, A. L. (2007). Why good people go bad: A case study of the Abu Ghraib Courts-Martials. In G. W. Dougherty, ''Proceedings of the 5th annual proceedings of the Rocky Mountain Region Disaster Mental Health Conference.'' Ann Arbor, MI: Loving Healing Press. * Hensley, A. L. (2009a). Gender, personality, and coping: Unraveling gender in military post-deployment wellbeing (preliminary results). In G. Dougherty (Ed.). ''Return to equilibrium: Proceedings of the 7th Rocky Mountain Region Disaster Mental Health Conference'' (pp. 105—148). Ann Arbor, MI: Loving Healing Press. * Hensley, A. L. (2009b). ''Gender, personality and coping: Unraveling gender in military post-deployment physical and mental wellness.'' Ann Arbor, MI: ProQuest UMI. * Hensley, A. L. (2009c). Betrayal trauma: Insidious purveyor of PTSD. In G. Dougherty (Ed.). ''Return to equilibrium: Proceedings of the 7th Rocky Mountain Region Disaster Mental Health Conference'' (pp. 105—148). Ann Arbor, MI: Loving Healing Press. * Hersey, B. & Buhl, M.(January/February 1990). The Betrayal of Date Rape. ''InView.'' * {{Cite journal|first=R. L.|journal=2|accessdate=2021-03-29|issn=2021-05-08}} * Johnson-Laird, P. N. (1983). ''Mental Models: Towards a Cognitive Science of Language, Inference, and Consciousness. Cambridge'': [[Cambridge University Press]]. * {{Cite book|editor1-first=Warren H. Jones|series=Laurie Couch|volume=Susan Scott}} * {{Cite encyclopedia}} * Maslow, A. (1954). ''Motivation and personality.'' New York: Harper. * McNulty, F. (1980). The burning bed. New York: Houghton Mifflin Harcourt. * Musen, K. & [[Зимбардо, Филип|Zimbardo, P. G.]] (1991). ''Quiet rage: The Stanford prison study.'' Videorecording. Stanford, CA: Psychology Dept., [[Stanford University]]. * {{Cite book|author=Nachman Ben-Yehuda}} * {{Китап|автор={{нп3|Покрывка, Мариан|Pokrywka M.|pl|Marian Pokrywka}}|заглавие=Zdrada|издание=Encyklopedia katolicka|том=20|год=2014|место=Lublin|издательство=[[Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego]]|страниц=1325|isbn=978-83-7306-654-0|ref=Pokrywka}} * {{Cite book|place=H. T.|first1=C. E.|chapter=Rusbult}} * {{Cite encyclopedia}} {{Refend}} [[Категория:Кешеләр араһындағы мөнәсәбәттәр]] [[Категория:Этика төшөнсәләре]] 5606hsgaayb2az38bazdey4x43c38rw 0 184298 1147552 2022-07-29T17:15:29Z ZUFAr 191 "[[:en:Special:Redirect/revision/1099894350|Taxonomy (biology)]]" битен тәржемә итеп төҙөлгән wikitext text/x-wiki   [[Биология|Биологияла]] '''таксономия''' ( (таксис) "аранжировка" һәм (-nomia) "ысул") — биологик организмдарҙың төркөмдәрен атау, билдәләү классификациялауҙы [[Фән|фәнни]] өйрәнеү. Организмдар таксондарға (сингл: таксон) төркөмләнә, һәм был төркөмдәргә таксономик дәрәжә бирелә; бирелгән дәрәжәле төркөмдәр юғары дәрәжәле инклюзив төркөмгә әйләндерелә ала, шулай итеп, таксономия иерархияһы барлыҡҡа килә. Хәҙерге ваҡытта ҡулланылған төп рәттәр - [[Домен (биология)|домен]], [[Батшалыҡ (биология)|батшалыҡ]], фило (ботаникала ҡайһы берҙә [[Тип (биология)|филология]] урынына бүлеү ҡулланыла), [[Класс (биология)|класс]], тәртип, [[Ғаилә (биология)|ғаилә]], ырыу һәм [[Төр (биология)|төрҙәр]]. Швед ботанигы [[Карл Линней]] хәҙерге таксономия системаһына нигеҙ һалыусы тип һанала, сөнки ул организмдарҙы классификациялау өсөн Линней таксономы һәм организмдарҙы атау өсөн биномиаль номенклатура тип аталған системаны эшләй. Биологик систематика теорияһы, мәғлүмәттәре һәм аналитик технологияһы ҡаҙаныштары менән Линней системаһы организмдар араһында тере һәм юҡҡа сыҡҡан [[Эволюция|эволюцион]] мөнәсәбәттәрҙе сағылдырыу өсөн тәғәйенләнгән хәҙерге биологик классификация системаһына әүерелә. == Билдәләмәләр == Таксономияның аныҡ билдәләмәһе сығанаҡтан сығанаҡҡа үҙгәрә, әммә дисциплинаның үҙәге ҡала: организмдар төркөмдәренең концепцияһы, атамаһы һәм классификацияһы.<ref name="Wilkins2011">{{Cite web|url=http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|title=What is systematics and what is taxonomy?|last=Wilkins|first=J.S.|date=5 February 2011|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|archive-date=27 August 2016|access-date=21 August 2016}}</ref> Һуңғы ваҡытта таксономия билдәләмәләре түбәндәгесә бирелә: # Айырым төрҙәре төркөмләү, төрҙәрҙе ҙурыраҡ төркөмдәргә бүлеү һәм шул төркөмдәргә исем биреү теорияһы һәм практикаһы, шулай итеп, классификация барлыҡҡа килтерә.<ref name="Judd2">{{Cite book|title=Plant Systematics: A Phylogenetic Approach|last1=Judd|first1=W.S.|last2=Campbell|first2=C.S.|last3=Kellogg|first3=E.A.|last4=Stevens|first4=P.F.|last5=Donoghue|first5=M.J.|date=2007|publisher=Sinauer Associates|edition=3rd|location=Sunderland|chapter=Taxonomy}}</ref> # Фән өлкәһе тасуирламаны, идентификациялауҙы, номенклатураны, классификацияны үҙ эсенә алға (һәм системалы системаларҙың төп компоненты).<ref name="Simpson2">{{Cite book|title=Plant Systematics|last=Simpson|first=Michael G.|date=2010|publisher=Academic Press|isbn=978-0-12-374380-0|edition=2nd|chapter=Chapter 1 Plant Systematics: an Overview}}</ref> # Биологияла организмдарҙың классификацияла урыны тураһында фән.<ref>Kirk, P.M., Cannon, P.F., Minter, D.W., Stalpers, J.A. eds. (2008) "Taxonomy". In ''Dictionary of the Fungi'', 10th edition. CABI, Netherlands.</ref> # «Тере организмдарға ҡарата ҡулланылған классификация тураһындағы , шул иҫәптән төрҙәрҙең формалашыу сараларын өйрәнеүсе фән».<ref>{{Cite book|title=The Wordsworth Dictionary of Science and Technology|date=1988|publisher=W.R. Chambers Ltd. and Cambridge University Press|editor-last=Walker|editor-first=P.M.B.}}</ref> # «Классификациялау маҡсатында организм үҙенсәлектәрен анализлау».<ref name="Henderson2">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=-PLgy6DWe0wC|title=Henderson's Dictionary Of Biology|last=Lawrence|first=E.|date=2005|publisher=Pearson/Prentice Hall|isbn=978-0-13-127384-9}}</ref> # «Классификациялауға һәм атамалар бирергә мөмкинлек биргән өлгө табыу өсөн филогенезды өйрәнә» (кәрәкле, әммә ғәҙәти булмаған билдәләмә булараҡ күрһәтелгән)<ref>{{Cite book|title=Taxonomy for the twenty-first century|last=Wheeler|first=Quentin D.|date=2004|work=[[Philosophical Transactions of the Royal Society]]|editor-last=H.C.J. Godfray & S. Knapp|volume=359|pages=571–583|chapter=Taxonomic triage and the poverty of phylogeny|doi=10.1098/rstb.2003.1452|pmc=1693342|pmid=15253345|author-link=Quentin D. Wheeler|issue=1444}}</ref>. Төрлө билдәләмәләр йә системалылыҡтың (2-се билдәләмәнең) ярҙамсы өлкәһе итеп системалылыҡтың ярҙамсы өлкәһе итеп урынлаштыра, был мөнәсәбәттәрҙе кире ҡаға (6-сы билдәләмә), йә ике терминды синоним тип һанай. Биологик номенклатура систематиканың бер өлөшө (1-се һәм 2-се билдәләмәләр), йәки системалы системаларҙың бер өлөшө булып һаналамы, тигән аңлашылмаусанлыҡтар бар. Мәҫәлән, 6-сы билдәләмә номенклатураны таксономиянан ситкә урынлаштырыусы системаларҙың түбәндәге билдәләмәһе менән парлаша: * ''Систематика'': "Организмдарҙың идентификацияһын, таксономияһын һәм номенклатураһын өйрәнеү, шул иҫәптән тере йәнлектәрҙең уларҙың тәбиғи мөнәсәбәттәренә ҡарата классификацияһын һәм таксондарҙың үҙгәрештәрен һәм эволюцияһын өйрәнеү". 1970 йылда Миченер ''et al''. бер-береһенә ҡарата "систематик биология" һәм "таксономия" (йыш ҡына буталған һәм алмашлап ҡулланылған терминдар) түбәндәгесә билдәләй:<ref>Michener, Charles D., John O. Corliss, Richard S. Cowan, Peter H. Raven, Curtis W. Sabrosky, Donald S. Squires, and G. W. Wharton (1970). ''Systematics In Support of Biological Research''. Division of Biology and Agriculture, National Research Council. Washington, D.C. 25 pp.</ref><blockquote> Систематик биология ( системаматика тип атала) - организмдарға фәнни исемдәр бирә, (б) уларҙы тасуирлай, (с) уларҙың коллекцияларын һаҡлай, (д) организмдарға классификация, уларҙы идентификациялау асҡыстары һәм уларҙың таралыуы тураһында мәғлүмәттәр биргән өлкә, (е) уларҙың эволюцион тарихын тикшерә, һәм (ф) уларҙың тирә-яҡ мөхиткә яраҡлашыуын иҫәпләй. Оҙон тарихлы был өлкә һуңғы йылдарҙа һиҙелерлек яңырыу кисерҙе. Теоретик материалдың бер өлөшө эволюцион өлкәләргә ҡағыла (үрҙәге e һәм f темалары), ҡалғандары айырыуса классификация проблемаһына ҡағыла. Таксономия - системалылыҡтың (а) - (d) темаларының өлөшө. </blockquote>Таксономия, системалы биология, систематика, биосистематика, фәнни классификация, биологик классификация һәм филогенетика кеүек терминдарҙың йыйылмаһы ҡайһы берҙә бер үк, ҡайһы берҙә аҙ айырылып торған, әммә һәр ваҡыт бәйләнгән һәм киҫешкән мәғәнәләргә эйә.<ref name="Wilkins2011">{{Cite web|url=http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|title=What is systematics and what is taxonomy?|last=Wilkins|first=J.S.|date=5 February 2011|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|archive-date=27 August 2016|access-date=21 August 2016}}</ref><ref name="Small1989">{{Cite journal|last=Small|first=Ernest|title=Systematics of Biological Systematics (Or, Taxonomy of Taxonomy)}}</ref> "Таксономия" һүҙенең иң киң мәғәнәһе бында ҡулланыла. Термин 1813 йылда де Кандоль үҙенең Théorie élémentaire de la botanique тигән хеҙмәтендә ҡулланған.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=In_Lv8iMt24C&pg=PA20|title=Plant systematics: An integrated approach|last=Singh|first=Gurcharan}}</ref> Джон Линдли 1830 йылда системалылыҡҡа тәүге билдәләмә бирә, әммә "систематика" терминын ҡулланмайынса, "систематик ботаника" тураһында яҙа.<ref>Wilkins, J. S. ''[http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/ What is systematics and what is taxonomy?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|date=27 August 2016}}''. Available on http://evolvingthoughts.net</ref> Европалылар биологик төрлөлөктө өйрәнеү өсөн "систематика" һәм "биосистематика", ә Төньяҡ Американдар "таксономия"ны йышыраҡ ҡуллана.<ref>Brusca, R. C., & Brusca, G. J. (2003). Invertebrates (2nd ed.). Sunderland, Mass. : Sinauer Associates, p. 27</ref> Әммә таксономия, һәм, атап әйткәндә, альфа таксонологияһы, организмдарҙы идентификациялау, тасуирлау һәм атау (йәғни номенклатура), ә "классификация" организмдарҙы башҡа организмдар менән бәйләнештәрен күрһәткән иерархик төркөмдәргә урынлаштыра.<ref name="Fortey">{{Citation|last=Fortey|first=Richard|url=Richard Fortey|title=Dry Store Room No. 1: The Secret Life of the Natural History Museum}}</ref> === Монография һәм таксономик тикшереү === Таксономик ревизия йәки таксономик тикшереү — билдәле бер таксонда вариация законлылыҡтарын яңыса анализлау. Был анализ морфологик, анатомик, палинологик, биохимик һәм генетик персонаждарҙың ниндәй ҙә булһа ҡушылыуы нигеҙендә башҡарылырға мөмкин. Монография йәки тулы ревизия — теге йәки был ваҡытта бирелгән мәғлүмәт өсөн һәм бөтә донъя өсөн таксон өсөн комплекслы ревизия. Башҡа (өлөшләтә) ревизиялар, булған характерҙар йыйылмаларының ҡайһы берҙәрен генә ҡуллана йәки арауыҡ даирәһе сикләнгән тигән мәғәнәлә сикләнергә мөмкин. Ревизия был субтаксаның классификацияһын үҙгәртеүгә, яңы субтаксаны асыҡлауға йәки элекке субтаксаның ҡушылыуына килтереүе мөмкин..<ref>{{Cite journal|last=Maxted|first=Nigel|year=1992|title=Towards Defining a Taxonomic Revision Methodology|journal=Taxon|volume=41|issue=4|pages=653–660|DOI=10.2307/1222391}}</ref> === Таксономик характерҙар === Таксономик характерҙар - таксономик атрибуттар, улар таксондар араһындағы мөнәсәбәттәрҙе (филогенезды) иҫбатлау өсөн ҡулланыла.<ref>Mayr, Ernst (1991). Principles of Systematic Zoology. New York: McGraw-Hill, p. 159.</ref> Таксономик характерҙарҙың төрҙәре:<ref>Mayr, Ernst (1991), p. 162.</ref>{{Col-begin}} {{Col-break}} * Morphological characters ** General external morphology ** Special structures (e.g. genitalia) ** Internal morphology (anatomy) ** Embryology ** Karyology and other cytological factors * Physiological characters ** Metabolic factors ** Body secretions ** Genic sterility factors * Molecular characters ** Immunological distance ** Electrophoretic differences ** Amino acid sequences of proteins ** DNA hybridization ** DNA and RNA sequences ** Restriction endonuclease analyses ** Other molecular differences {{Col-break}} * Behavioral characters ** Courtship and other ethological isolating mechanisms ** Other behavior patterns * Ecological characters ** Habit and habitats ** Food ** Seasonal variations ** Parasites and hosts * Geographic characters ** General biogeographic distribution patterns ** Sympatric-allopatric relationship of populations {{Столбцы/конец}} === Альфа һәм бета таксономияһы === "'''Альфа таксономияһы'''" термины бөгөн башлыса таксондарҙы, айырыуса төрҙәрҙе, табыу, тасуирлау һәм атау дисциплинаһына ҡарата ҡулланыла.<ref name="BiologyDiscussion">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|title=Taxonomy: Meaning, Levels, Periods and Role|date=27 May 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073645/http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|archivedate=5 April 2017}}</ref> Боронғо әҙәбиәттә был терминдың икенсе мәғәнәһе була, ул морфологик таксономияға һәм XIX быуат аҙағына тиклемге тикшеренеүҙәр һөҙөмтәләренә ҡарай.<ref>{{Cite journal|last=Rosselló-Mora|first=Ramon|title=The species concept for prokaryotes|journal=FEMS Microbiology Reviews|volume=25|issue=1|pages=39–67|DOI=10.1111/j.1574-6976.2001.tb00571.x}}</ref> Уильям Бертрам Туррилл "альфа таксономияһы" терминын 1935 һәм 1937 йылдарҙа баҫылған мәҡәләләр серияһында индерә, унда ул таксонология дисциплинаһының фәлсәфәһе һәм киләсәк йүнәлештәрен тикшерә[1]<blockquote> ... таксономистар араһында үҙҙәренең проблемаларын киң ҡараштан ҡарарға, уларҙың цитологик, экологик һәм генетик коллегалары менән яҡынданыраҡ хеҙмәттәшлек итеү мөмкинлектәрен тикшерергә һәм уларҙың маҡсаттарын һәм ысулдарын, бәлки, ҡырҡа үҙгәртеү йәки киңәйтеүҙе танырға теләк арта бара... Туррилл (1935) фекеренсә, структураһына нигеҙләнгән һәм уңайлы итеп "альфа" тип аталған боронғо баһалап бөткөһөҙ таксономияны ҡабул иткәндә, мөмкин тиклем киң морфологик һәм физиологик факттар нигеҙендә төҙөлгән алыҫ таксономияны күҙ алдына килтерергә мөмкин, һәм унда "төрлөләрҙең конституцияһына, бүленешенә, килеп сығышына һәм тәртибенә ҡағылышлы бөтә күҙәтеү һәм эксперименталь мәғлүмәттәр табыла". Идеалдар, әйтерһең дә, бер ҡасан да тулыһынса тормошҡа ашырылмай. Әммә улар даими стимуляторҙар сифатында эш итеүҙең ҙур ҡиммәте бар, һәм әгәр беҙҙә "омега" таксономияһының идеалы булһаҡ, беҙ грек алфавитынан бер аҙ алға бара алабыҙ. Беҙҙең ҡайһы берҙәребеҙ үҙебеҙҙе ҡәнәғәтләндерәбеҙ, беҙ хәҙер "бета" таксономияһына күҙ һалабыҙ, тип уйлайбыҙ.{{Sfn|Turrill|1938}}</blockquote>Шулай итеп, Туррилл альфа таксономияһынан асыҡтан-асыҡ экология, физиология, генетика һәм цитология кеүек төрлө тикшеренеүҙәр өлкәһен индерә. Ул шулай уҡ филогенетик реконструкцияны альфа таксономияһынан индермәй.{{Sfn|Turrill|1938}} Һуңыраҡ авторҙар был терминды икенсе мәғәнәлә ҡуллана, был термин төрҙәрҙең (башҡа рәттәрҙең ярым төрҙәре йәки таксондары түгел) сикләүен аңлата, ниндәй ҙә булһа тикшеренеү алымдарын ҡуллана, шул иҫәптән ҡатмарлы иҫәпләү йәки лаборатория техникаһын да ҡуллана.<ref name="BiologyDiscussion">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|title=Taxonomy: Meaning, Levels, Periods and Role|date=27 May 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073645/http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|archivedate=5 April 2017}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true">[http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373 "Taxonomy: Meaning, Levels, Periods and Role"]. ''Biology Discussion''. 27 May 2016. [https://web.archive.org/web/20170405073645/http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373 Archived] from the original on 5 April 2017.</cite></ref> Шулай итеп, Эрнст Майр 1968 йылда "бета таксономия"ны төрҙәргә ҡарағанда юғарыраҡ дәрәжәләрҙең классификацияһы тип билдәләй.<ref>{{Citation|url=Ernst Mayr}}</ref><blockquote>Вариацияның биологик мәғәнәһен һәм оҡшаш төрҙәр төркөмдәренең эволюцион килеп сығышын аңлау таксономик эшмәкәрлектең икенсе этабы өсөн тағы ла мөһимерәк, төрҙәрҙе туғандар төркөмдәренә ("taxa") бүлеү һәм уларҙың юғары категориялар иерархияһында урынлашыуы. Был эшмәкәрлек классификация термины менән аңлатыла; ул шулай уҡ "бета таксономия" тип тә атала.</blockquote> === Микротаксономия һәм макротаксосономия === Организмдарҙың айырым төркөмөндә төрҙәрҙе бүлеү зарурлығы практик һәм теоретик проблемаларға килтерә, улар төр проблемаһы тип атала. Төрҙәрҙе нисек билдәләүҙе билдәләү буйынса фәнни эш микротаксономия тип атала.<ref>{{Cite book|title=The Growth of Biological Thought: Diversity, Evolution, and Inheritance}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.biological-concepts.com/views/search.php?term=1508|title=Result of Your Query|work=biological-concepts.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170405170414/http://www.biological-concepts.com/views/search.php?term=1508|archive-date=5 April 2017}}</ref><ref name="BiologyDiscussion">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|title=Taxonomy: Meaning, Levels, Periods and Role|date=27 May 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073645/http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|archivedate=5 April 2017}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true">[http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373 "Taxonomy: Meaning, Levels, Periods and Role"]. ''Biology Discussion''. 27 May 2016. [https://web.archive.org/web/20170405073645/http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373 Archived] from the original on 5 April 2017.</cite></ref>Макротаксономия - юғары таксономик дәрәжәләге төркөмдәрҙе өйрәнеү.<ref name="BiologyDiscussion" /> == Тарихы == Таксономик тарихтың ҡайһы бер тасуирламалары боронғо цивилизациялар менән таксономияны даталарға тырышһа ла, ысын мәғәнәһендә организмдарҙы классификациялау буйынса фәнни ынтылыш XVIII быуатҡа тиклем булмай. Элегерәк башҡарылған эштәре тәү сиратта дескриптив булған һәм ауыл хужалығында йәки медицинала файҙалы булған үҫемлектәргә йүнәлтелгән булған. Был фәнни фекерләүҙең бер нисә этабы бар. Иртә таксономия үҙ аллы критерийҙарға, «яһалма системаларға» нигеҙләнә, шул иҫәптән Линнейҙың үҫемлектәр өсөн енси классификация системаһы (Линнейҙың 1735 йылда хайуандарҙы классификациялауы «Systema Naturae» («Тәбиғәт системаһы») тип атала, ул, кәм тигәндә, «яһалма система» тип иҫәпләй. Һуңыраҡ «тәбиғи системалар» тип йөрөтөлгән такса үҙенсәлектәрен тулыраҡ ҡарау нигеҙендә системалар барлыҡҡа килә, мәҫәлән, де Жусьё. Һуңыраҡ «тәбиғи системалар» тип аталған такса үҙенсәлектәрен тулыраҡ ҡарау нигеҙендә системалар барлыҡҡа килә, мәҫәлән, де Жюсьё (1789), де Кандоль (1813) һәм Бентем һәм Хукер (1862—1863). Был классификациялар эмпирик ҡалыптарҙы тасуирлай һәм фекерләүҙә эволюцияға тиклем булған. Чарльз Дарвиндың «Төрҙәрҙең килеп сығышы тураһында» (1859) баҫылып сығыуы эволюцион мөнәсәбәттәргә нигеҙләнгән классификацияларға яңы аңлатма бирә. Был 1883 йылдан башлап филетик системалар төшөнсәһе була. Бындай ҡарашты Эйхлер (1883) һәм Энглер (1886—1892) тип билдәләй. 1970-се йылдарҙа кладистик методологияның барлыҡҡа килеүе берҙән-бер монофилия критерийҙары нигеҙендә синапоморфиялар булыуы менән раҫланған классификацияларға килтерә. Шул ваҡыттан алып молекуляр генетика мәғлүмәттәре менән дәлилләү нигеҙе киңәйтелә, улар күпселек осраҡта традицион морфологияны тулыландыра.{{Sfn|Datta|1988}} === Линнға тиклемге осор === ==== Тәүге таксономистар ==== Кеше тирә-яғын атау һәм классификациялау, моғайын, тел башланыу менән башланғандыр. Ағыулы үҫемлектәрҙе ашарға яраҡлы үҫемлектәрҙән айырыу кешелек йәмғиәтенең йәшәүе өсөн мөһим. Дарыу үҫемлектәре һүрәттәре Мысырҙың стена һүрәттәрендә б.э.т. 1500 йылда күренә, был төрлө төрҙәрҙең ҡулланылышын аңлауҙы һәм төп таксономияның урынлашыуын күрһәтә. ==== Антик осор ==== [[Файл:Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg/370px-Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg|мини|''Һирәк осрай торған хайуандарҙың''<nowiki> һүрәтләнеше (写生珍禽图), Сун династияһы рәссамы Хуан Цюань (903[[965)</nowiki>]] Организмдар беренсе тапҡыр [[Аристотель]] ([[Греция]], 384 Tian322 б.э.) тарафынан Лесбос утрауында булған сағында классификациялана.<ref>Mayr, E. (1982) ''The Growth of Biological Thought''. Belknap P. of Harvard U.P., Cambridge (Mass.)</ref><ref name="Palaeos">{{Cite web|url=http://palaeos.com/taxonomy/history.html|title=Palaeos : Taxonomy|website=palaeos.com|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html|archive-date=31 March 2017}}</ref><ref name="Britannica – Taxonomy">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy|title=taxonomy {{!}} biology}}</ref> Ул йән эйәләрен уларҙың өлөштәренә, йәки хәҙерге заман сифаттарына, мәҫәлән, тере бала тыуыу, дүрт аяҡ, йомортҡа һалыу, ҡан һалыу йәки йылы тәнле булыуҙы классификациялай.<ref name="Roanoke">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|website=cbs.dtu.dk|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref> Ул бөтә тереклекте ике төркөмгә бүлә: үҫемлектәр һәм хайуандар.<ref name="Palaeos" /> Уның ҡайһы бер хайуандар төркөмө, мәҫәлән, ''Анхайма'' (ҡанһыҙ хайуандар, тәржемәһе - умыртҡаһыҙ) һәм ''Энхайма'' (ҡаны булған хайуандар), шулай уҡ [[Акула|акулалар]] һәм киттар кеүек төркөмдәр бөгөн дә киң ҡулланыла.<ref>{{Cite book|title=The Lagoon: How Aristotle Invented Science|url=Armand Marie Leroi}}</ref> Уның уҡыусыһы Теофраст (Греция, б.э.т. 370X) был традицияны дауам итә, 500-гә яҡын үҫемлек һәм уларҙың ҡулланылышы тураһында үҙенең Historia Plantarum китабында телгә ала. Тағы ла бер нисә үҫемлек төркөмө, мәҫәлән, ''[[Ҡыҙылтал|Корнус]]'', ''Крокус'' һәм ''Нарцисс'', Теофрастҡа барып тоташа.<ref name="Palaeos" /> ==== Урта быуаттар ==== [[Урта быуаттар]]<nowiki/>ҙағы таксономия, йән эйәләренең фәлсәфәүи һәм экзистенциаль тәртибенә ҡағылышлы өҫтәмәләр менән, аристотель системаһына нигеҙләнә.<ref name="Roanoke2">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|date=23 March 1998|website=cbs.dtu.dk|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref> Был көнбайыш схоластик <ref name="Roanoke3">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|date=23 March 1998|website=cbs.dtu.dk|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref>традицияларында булыуҙың, ахыр сиктә Аристотельдән алынған ҙур сылбыр кеүек төшөнсәләрҙе үҙ эсенә ала. Аристотел системаһы ул ваҡытта микроскоптар булмау сәбәпле үҫемлектәрҙе лә, бәшмәктәрҙе лә классификацияламай, сөнки уның идеялары, скала натураһына (Тәбиғи баҫҡыс)<ref name="Britannica – Taxonomy2">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy|title=taxonomy {{!}} biology|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170405075451/https://www.britannica.com/science/taxonomy|archive-date=5 April 2017|encyclopedia=Encyclopedia Britannica}}</ref> ярашлы, тулы донъяны берҙәм континуумда урынлаштырыуға нигеҙләнгән. Был да оло зат сылбырында ла иғтибарға алынды. Прокопий, Ғәззә тимотеостары, Деметриос Пепагоменос,<ref name="Palaeos2">{{Cite web|url=http://palaeos.com/taxonomy/history.html|title=Palaeos : Taxonomy|website=palaeos.com|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html|archive-date=31 March 2017}}</ref> Томас Аквинас кеүек ғалимдар алға китеш яһай. Урта быуат аҡыл эйәләре прагматик таксономияға ҡарағанда абстракт фәлсәфәгә нығыраҡ яраҡлашҡан абстракт фәлсәфәүи һәм логик категориялауҙарҙы ҡулланған..<ref name="Palaeos" /> ==== Ренессанс һәм иртә хәҙерге заман ==== [[Яңырыу|Ренессанс]] һәм [[Мәғрифәтселек дәүере|Мәғрифәтселек]] дәүерендә организмдарҙы категориялаштырыу киң тарала, һәм таксономик эштәр боронғо текстарҙы алмаштырыу өсөн етерлек кимәлдә башҡарыла.<ref name="Palaeos">{{Cite web|url=http://palaeos.com/taxonomy/history.html|title=Palaeos : Taxonomy|website=palaeos.com|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html|archive-date=31 March 2017}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html "Palaeos : Taxonomy"]. ''palaeos.com''. Archived from [http://palaeos.com/taxonomy/history.html the original] on 31 March 2017.</cite></ref> Был ҡайһы берҙә ҡатмарлы оптик линзаларҙың үҫеше менән бәйле, был организмдарҙың морфологияһын күпкә ентекләберәк өйрәнергә мөмкинлек бирә. Был технологик алымдан файҙаланған иң тәүге авторҙарҙың береһе - итальян табибы Андреа Чезальпино (1519—1603), ул "беренсе таксономист" тип атала.<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Andrea-Cesalpino|title=Andrea Cesalpino {{!}} Italian physician, philosopher, and botanist}}</ref> Уның magnum opus De Plantis 1583 йылда баҫылып сыға, унда 1500-ҙән ашыу үҫемлек төрө һүрәтләнә.<ref>{{Cite book|url=https://archive.org/details/deplantislibrixv00cesa|title=De plantis libri XVI}}</ref><ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Andrea-Cesalpino#ref130098|title=Andrea Cesalpino {{!}} Italian physician, philosopher, and botanist}}</ref> Ул беренсе тапҡыр таныған ике ҙур үҫемлек ғаиләһе бөгөн дә ҡулланыла: Asteraceae һәм [[Кәбеҫтә һымаҡтар|Brassicaceae]].<ref>{{Cite book|title=International Edition Vegetables I: Asteraceae, Brassicaceae, Chenopodicaceae, and Cucurbitaceae (Handbook of Plant Breeding)}}</ref> Һуңынан XVII быуатта Джон Рэй ([[Англия]], 16271705) бик күп мөһим таксономик хеҙмәттәр яҙа.<ref name="Britannica – Taxonomy">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy|title=taxonomy {{!}} biology}}<cite class="citation encyclopaedia cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.britannica.com/science/taxonomy "taxonomy | biology"]. ''Encyclopedia Britannica''. [https://web.archive.org/web/20170405075451/https://www.britannica.com/science/taxonomy Archived] from the original on 5 April 2017.</cite></ref> Уның иң ҙур ҡаҙанышы ''Methodus Plantarum Nova'' (1682) була, унда ул 18 меңдән ашыу үҫемлек төрөн баҫтырып сығара.<ref>{{Cite book|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/84226#page/7/mode/1up|title=Methodus plantarum nova|author=live}}</ref> Ул ваҡытта уның классификациялары, бәлки, иң ҡатмарлыһы булғандыр, сөнки ул үҙенең таксондарын күп кенә ҡатнаш символдарға нигеҙләгән. Киләһе ҙур таксономик хеҙмәттәрҙе Джозеф Питон де Турнефор (Франция, 1656,1708) яҙа.<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Joseph-Pitton-de-Tournefort|title=Joseph Pitton de Tournefort {{!}} French botanist and physician}}</ref> 1700 йылдан алып уның Institutiones Rei Herbariae хеҙмәттәрендә 698 ырыуға ҡараған 9000-дән ашыу төр бар, был туранан-тура Линнейға йоғонто яһай. === Линней дәүере === [[Файл:Linné-Systema_Naturae_1735.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/54/Linn%C3%A9-Systema_Naturae_1735.jpg/170px-Linn%C3%A9-Systema_Naturae_1735.jpg|мини|Systema ''Naturae'', Лейден, 1735]] Швед ботаник [[Карл Линней]] (17071778) таксономияның яңы дәүерен башлай.<ref name="Roanoke">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|website=cbs.dtu.dk|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm "Biology 101, Ch 20"]. ''cbs.dtu.dk''. 23 March 1998. [https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm Archived] from the original on 28 June 2017.</cite></ref> 1735 йылда Systema Naturae 1st Edition, 1753 йылда Species ''Plantarum'' һәм Systema ''NaturaE'' 10th Edition тигән хеҙмәттәре менән ул хәҙерге таксономияны революциялай.<ref>Linnaeus, C. (1735) ''Systema naturae, sive regna tria naturae systematice proposita per classes, ordines, genera, & species''. Haak, Leiden</ref><ref>Linnaeus, C. (1753) ''Species Plantarum''. Stockholm, Sweden.</ref><ref>Linnaeus, C. (1758) ''Systema naturae, sive regna tria naturae systematice proposita per classes, ordines, genera, & species'', 10th Edition. Haak, Leiden</ref> Уның эштәре хайуандар һәм үҫемлектәр төрҙәренә стандартлаштырылған биномиаль атама биреү системаһын ғәмәлгә ашыра, был хаослы һәм тарҡау таксономик әҙәбиәткә элегант хәл булып сыға.<ref name="Britannica – Linnaean">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy/The-Linnaean-system|title=taxonomy – The Linnaean system {{!}} biology}}</ref> Ул класс, тәртип, ырыу һәм төрҙәр стандартын ғына индермәй, шулай уҡ сәскәнең бәләкәйерәк өлөштәрен ҡулланып, үҙенең китабынан үҫемлектәрҙе һәм хайуандарҙы билдәләргә мөмкинлек бирә.<ref name="Britannica – Linnaean" /> Шулай итеп, Линней системаһы барлыҡҡа килә һәм бөгөнгө көндә лә XVIII быуаттағы кеүек ҡулланыла.<ref name="Britannica – Linnaean" /> Әлеге ваҡытта үҫемлектәр һәм хайуандар таксономиктары Линнейҙың эшен дөрөҫ исемдәр өсөн "башланғыс нөктә" тип иҫәпләй (1753 һәм 1758 йылдарҙа).<ref>{{Cite journal|title=Typification and later starting-points|url=http://www.iapt-taxon.org/historic/Congress/IBC_1959/Prop018-019.pdf|author=live}}</ref> Был даталарға тиклем баҫылған исемдәр "Линнейға тиклемге" тип атала, һәм ғәмәлдә түгел тип һанала (''Svenska Spindlar''<ref>{{Cite book|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/209583#page/7/mode/1up|title=Svenska spindlar|author=live}}</ref> баҫмаһында баҫылған үрмәкселәрҙән башҡа). Хатта был ваҡытҡа тиклем Линней үҙе баҫтырып сығарған таксономик исемдәр ҙә Линнейға тиклемге тип һанала. == Хәҙерге классификация системаһы == [[Файл:Spindle_diagram.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/76/Spindle_diagram.jpg/280px-Spindle_diagram.jpg|мини|Умыртҡалыларҙың класс кимәлендә эволюцияһы, спиндл киңлеге ғаиләләр һанын күрһәтә . Спиндле схемалар эволюцион таксономияға хас]] [[Файл:Cladogram_vertebrata.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/70/Cladogram_vertebrata.jpg/280px-Cladogram_vertebrata.jpg|мини|Шул уҡ бәйләнеш, кладистика өсөн типик кладограмма булараҡ күрһәтелә]] Төркөмдәр эсендәге төркөмдәр паттерны Линнейҙың үҫемлектәр һәм хайуандар классификацияһы менән билдәләнә, һәм был паттерндар XVIII быуат аҙағында, Чарльз Дарвиндың "Тәбиғәттәрҙең килеп сығышы" китабы баҫылып сыҡҡанға тиклем, хайуандар һәм үҫемлектәр батшалыҡтарының дендрограммалары итеп күрһәтелә башлай. "Тәбиғи система"ның паттерны эволюция кеүек генерациялау процесын аңлатмай, әммә, бәлки, уны күҙ уңында тотҡандыр, иртә трансмутационистик аҡыл эйәләрен илһамландырғандыр. Төрҙәрҙең трансмутацияһы идеяһын өйрәнеүсе тәүге хеҙмәттәр араһында Эразм Дарвиндың (Чарльз Дарвиндың олатаһының) 1796 Zoönomia һәм Жан-Батист Ламарктың 1809 йылда Philosophie Zoologique бар.<ref name="BiologyDiscussion">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|title=Taxonomy: Meaning, Levels, Periods and Role|date=27 May 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073645/http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|archivedate=5 April 2017}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true">[http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373 "Taxonomy: Meaning, Levels, Periods and Role"]. ''Biology Discussion''. 27 May 2016. [https://web.archive.org/web/20170405073645/http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373 Archived] from the original on 5 April 2017.</cite></ref> Был идея инглиз телле донъяла Роберт Чемберс тарафынан 1844 йылда аноним рәүештә баҫылған Vestiges of the Natural History of Creation китабында киң тарала.<ref>{{Cite book|url=James A. Secord|author=dead}}</ref> Дарвин теорияһына яраҡлы уртаҡ нәҫел китабы тигән төшөнсә барлыҡҡа килә. Йәшәү ағасы һүрәттәре фәнни хеҙмәттәрҙә популяр булып китә, билдәле ҡаҙылма төркөмдәр индерелә. ''Археоптерикс'' һәм Хесперорнистың яңы ғына табылған ҡаҙылма ҡалдыҡтарын ҡулланып, Томас Генри Хаксли уларҙың динозаврҙарҙан барлыҡҡа килеүен белдерә, был төркөм 1842 йылда Ричард Оуэн тарафынан рәсми рәүештә таныла.<ref>{{Cite news|url=https://phys.org/news/2015-05-fossil-world-earliest-modern-bird.html|title=Fossil of world's earliest modern bird could help us understand the extinction of dinosaurs|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405170159/https://phys.org/news/2015-05-fossil-world-earliest-modern-bird.html|archivedate=5 April 2017}}</ref> Һөҙөмтәлә динозаврҙарҙың "ҡоштарҙың ата-бабалары" булыуы эволюцион таксономик фекерләүҙең төп билдәһе булып тора. XIX быуат аҙағында һәм XX быуат башында ҡаҙылма төркөмдәр табыла һәм , [[Палеонтология|палеонтологтар]], билдәле төркөмдәрҙе берләштерә, хайуандарҙың тарихын аңларға тырыша. 1940-сы йылдар башында хәҙерге эволюцион синтез менән, төп төркөмдәрҙең эволюцияһын хәҙерге заманса аңлау барлыҡҡа килә. Эволюцион таксономия Линней таксономик дәрәжәһенә нигеҙләнгәнлектән, был ике термин хәҙерге ҡулланылышта ҡулланыла. Кладистик ысул 1960-сы йылдарҙан барлыҡҡа килә.<ref name="Britannica – since Linnaeus">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus|title=taxonomy – Classification since Linnaeus {{!}} biology}}<cite class="citation encyclopaedia cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus "taxonomy – Classification since Linnaeus | biology"]. ''Encyclopedia Britannica''. [https://web.archive.org/web/20170405075916/https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus Archived] from the original on 5 April 2017.</cite></ref> 1958 йылда Джулиан Хаксли ''клада'' терминын ҡуллана.<ref name="BiologyDiscussion">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|title=Taxonomy: Meaning, Levels, Periods and Role|date=27 May 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073645/http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|archivedate=5 April 2017}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true">[http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373 "Taxonomy: Meaning, Levels, Periods and Role"]. ''Biology Discussion''. 27 May 2016. [https://web.archive.org/web/20170405073645/http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373 Archived] from the original on 5 April 2017.</cite></ref> Һуңыраҡ, 1960 йылда, Кейн һәм Харрисон ''кладистик'' терминын индерә.<ref name="BiologyDiscussion" /> Иң күренекле үҙенсәлеге булып иерархик эволюция ағасында таксондарҙы урынлаштырыу тора, был осраҡта бөтә таксондар монофилетик.<ref name="Britannica – since Linnaeus" /> Таксон, ата-баба формаһының бөтә тоҡомдарын үҙ эсенә алһа, монофилетик тип атала.<ref name="Mike Taylor">{{Cite web|author=live}}</ref><ref name="NCSE">{{Cite web|author=live}}</ref> Уларҙан алынған төркөмдәр парафилетик тип атала, ә тормош ағасынан бер тармаҡтан артыҡ булған төркөмдәр полифилетик булып тора.<ref name="Mike Taylor" /><ref name="Mike Taylor" /><ref name="NCSE" /> Монофилетик төркөмдәр синапоморфиялар нигеҙендә таныла һәм диагноз ҡуйыла.<ref>Brower, Andrew V. Z. and Randall T. Schuh. 2021. ''Biological Systematics: Principles and Applications'' (3rd edn.) Cornell University Press, Ithaca, New York., p. 13</ref> Кладистик классификациялар традицион Линней таксономияһы һәм Зоологик һәм ботаник номенклатура кодтары менән тап килә.<ref>Schuh, Randall T. "The Linnaean system and its 250-year persistence." The Botanical Review 69, no. 1 (2003): 59.</ref> Номенклатураның альтернатив системаһы, Халыҡ-ара ''филогенетик'' номенклатура кодексы йәки ''PhyloCode'' тәҡдим ителгән, уның маҡсаты - кладтарҙың формаль атамаһын көйләнә.<ref>{{Cite web|author=live}}</ref><ref name="Phylocode">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/angiosperm/taxonomy-angiosperm/phylocode-concept-history-and-advantages-taxonomy/34706|title=PhyloCode: Concept, History and Advantages {{!}} Taxonomy|date=12 July 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073643/http://www.biologydiscussion.com/angiosperm/taxonomy-angiosperm/phylocode-concept-history-and-advantages-taxonomy/34706|archivedate=5 April 2017}}</ref>Линней рангтары ''PhyloCode'' буйынса факультатив буласаҡ, ул хәҙерге, ранг нигеҙендәге кодтар менән бергә йәшәү өсөн тәғәйенләнә.<ref name="Phylocode" /> Систематик берләшмә PhyloCode-ты ҡабул итерме-юҡмы, әллә уны 250 йылдан ашыу ҡулланылған (кәрәк булғанда үҙгәртелгән) хәҙерге номенклатура системалары файҙаһына ҡалырмы, тип билдәләнә. === Батшалыҡтар һәм домендар === [[Файл:Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a5/Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg/170px-Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg.png|мини|Хәҙерге классификацияның төп схемаһы. Башҡа бик күп кимәлдәр ҡулланыла ала; домен, тормоштағы иң юғары яңы һәм бәхәсле кимәл.]] Линней, үҫемлектәрҙе һәм хайуандарҙы айырым батшалыҡ тип һаналған. <ref name="Kingdom classification">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|title=Kingdom Classification of Living Organism|date=2 December 2014|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073641/http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|archivedate=5 April 2017}}</ref>Линней, физик донъяны йәшелсә, хайуандар һәм файҙалы ҡаҙылмалар батшалығына бүлеп, быны юғары звание сифатында ҡулланған. Микроскопия ҡаҙаныштары микроорганизмдарҙы классификациялауға мөмкинлек биргәнлектән, батшалыҡтарҙың һаны арта. Домен - сағыштырмаса яңыса бүлеү. 1977 йылда Карл Вуздың өс доменлы систем тәҡдим итә, әммә һуңыраҡ был система ҡабул ителмәй.<ref>{{Cite web|url=http://www.igb.illinois.edu/about/archaea|title=Carl Woese {{!}} Carl R. Woese Institute for Genomic Biology|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170428163950/http://www.igb.illinois.edu/about/archaea|archive-date=28 April 2017}}</ref> Өс доменлы ысулдың төп үҙенсәлеге булып [[Архейҙар|Архея]] һәм Бактерияларҙың бүленеү тора, улар элек бер генә Бактерия батшалығына (ҡайһы берҙә Монера тип аталған батшалыҡҡа) бергә төркөмләнгән була.<ref name="Kingdom classification">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|title=Kingdom Classification of Living Organism|date=2 December 2014|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073641/http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|archivedate=5 April 2017}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true">[http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542 "Kingdom Classification of Living Organism"]. ''Biology Discussion''. 2 December 2014. [https://web.archive.org/web/20170405073641/http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542 Archived] from the original on 5 April 2017.</cite></ref> Бик аҙ һанлы ғалимдар алтынсы батшалыҡты, Археяны индерә, әммә домен ысулын ҡабул итмәй.<ref name="Kingdom classification" /> Протистарҙың классификацияһы тураһында күп мәҡәләләр баҫтырып сығарған Томас Кавальер-Смит күптән түгел неомура, Архея һәм [[Эукариоттар|Евхарияны]] бергә туплаусы клада, бактерияларҙан, анығыраҡ әйткәндә, Актиномицетотанан барлыҡҡа килгән, тип тәҡдим итә. 2004 йылда уның классификацияһы [[Архейҙар|археобактерияларҙы]] Бактериялар батшалығының бер өлөшө тип иҫәпләй, йәғни ул өс домен системаһын тулыһынса кире ҡаға. Стефан Лукета 2012 йылда биш "домион" системаһын тәҡдим итә, традицион өс доменға Прионобиота (күҙәнәкле һәм ядро кислотаһы булмаған) һәм [[Вирустар|Вирузобиота]] (ҡүҙәнәкле, әммә ядро кислоталы) өҫтәй.<ref name="Luketa2012">{{Cite journal|last=Luketa|first=S.|year=2012|title=New views on the megaclassification of life|url=http://protistology.ifmo.ru/num7_4/luketa_protistology_7-4.pdf|author=live|journal=Protistology|volume=7|issue=4|pages=218–237}}</ref><center>{{Biological systems}} </center>Организмдарҙың күп кенә айырым төркөмдәре өсөн өлөшләтә классификациялар бар һәм яңы мәғлүмәттәр барлыҡҡа килгән һайын ҡайтанан ҡарала һәм алмаштырыла; әммә тереклектең күпселек өлөшөн йә бөтәһен дә комплекслы, баҫтырып сығарған дауалау ысулдары һирәк осрай; 2012 һәм 2019 йылдарҙа эвкариоттарҙы протистарға баҫым яһап ҡына үҙ эсенә алған Адл һәм 2019 йыл миҫалдары: 2015 йыл, икеһе лә ҡаҙылма вәкилдәрҙе ситләтеп үтһә лә, евкариоттарҙы ла, прокариоттарҙы ла орден дәрәжәһенә тиклем үҙ эсенә ала.<ref name="Adl-et-al-2012">{{Cite journal|last=Adl|first=S.M.|title=The revised classification of eukaryotes|journal=Journal of Eukaryotic Microbiology|volume=59|issue=5|pages=429–493}}</ref><ref name="Adl-et-al-2019">{{Cite journal|last=Adl|first=S.M.|year=2019|title=Revisions to the classification, nomenclature, and diversity of eukaryotes|journal=Journal of Eukaryotic Microbiology|volume=66|issue=1|pages=4–119}}</ref><ref name="Ruggiero-et-al-2015">{{Cite journal|last=Ruggiero|first=M.A.|year=2015|title=A higher level classification of all living organisms|journal=PLOS ONE|volume=10|issue=4|pages=e0119248}}</ref><ref name="Ruggiero-et-al-2015" /> Айырым компиляция (Ruggiero, 2014) Ғаилә дәрәжәһенә тиклем һаҡланып ҡалған таксондарҙы үҙ эсенә ала.<ref>Ruggiero, Michael A. (2014). Families of All Living Organisms, Version 2.0.a.15, (4/26/14). Expert Solutions International, LLC, Reston, VA. 420 pp. Included data available for download via https://www.gbif.org/dataset/8067e0a2-a26d-4831-8a1e-21b9118a299c (doi: 10.15468/tfp6yv)</ref> Мәғлүмәттәр базаһына нигеҙләнгән таблицалар иҫәбенә Тормош энциклопедияһы, Биотөрлөлөк буйынса глобаль мәғлүмәт объекты, NCBI систематикаһы мәғлүмәт базаһы, Диңгеҙ һәм кейәүгә сыҡмаған Генераның ваҡытлы реестры, Тормоштоң асыҡ ағасы, Тормош каталогы инә. Палеобиология мәғлүмәт базаһы — ҡаҙылма ресурстар. == Ҡулланыу == Биологик систематика [[биология]] дисциплинаһы булып тора һәм биологтар тарафынан «системата» булараҡ билдәле, әммә яңы таксоналарҙы баҫтырып сығарыу менән натуралистар ҙа йыш шөғөлләнә. Таксономия [[тормош]]<nowiki/>то тасуирлауҙы һәм ойоштороуҙы маҡсат итеп ҡуйғанлыҡтан, биотөрлөлөктө һәм тәбиғәтте һаҡлау биологияһының барлыҡҡа килеүе таксономдар эше өсөн бик мөһим..<ref>{{Cite web|author=dead}}</ref><ref>{{Cite journal|last=McNeely|first=Jeffrey A.|title=The role of taxonomy in conserving biodiversity|url=https://pdfs.semanticscholar.org/7b06/e3d09692ef9f2b464fbfb7807ff32a35ce47.pdf|author=dead}}</ref> === Организмдарҙы классификациялау === Биологик классификация - таксономик процестың мөһим өлөшө. Һөҙөмтәлә, ул ҡулланыусыға таксондың туғандары ниндәй тип хәбәр итә. Биологик [[Класс (биология)|класс]]<nowiki/>ификация таксономик рәттәрҙе ҡуллана, шул иҫәптән башҡалар (иң инклюзивтан иң инклюзируемыйға тиклем): Домен, Короллек, [[Тип (биология)|Филум]], Класс, [[Отряд (биология)|Орден]], [[Ғаилә (биология)|Ғаилә]], Ген, [[Төр (биология)|Төрҙәр]] һәм Трен.<ref>{{Cite news|url=https://www.mnemonic-device.com/biology/taxonomy/domain-kingdom-phylum-class-order-family-genus-species/|title=Mnemonic taxonomy / biology: Kingdom Phylum Class Order...|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170606171902/https://www.mnemonic-device.com/biology/taxonomy/domain-kingdom-phylum-class-order-family-genus-species/|archivedate=6 June 2017}}</ref> === Таксономик тасуирламалар === [[Файл:Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg/170px-Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg|мини|''Nepenthes smilesii'', тропик питчер үҫемлеге]] Таксондың тасуирламаһы йәки диагнозы бергә ҡуйыла. Таксондарҙы билдәләүсе ҡағиҙәләр юҡ, әммә яңы таксондарҙы атау һәм баҫтырып сығарыу ҡағиҙәлар йыйылмаһы менән идара ителә.<ref name="Herbarium">{{Cite web|author=dead}}</ref> [[Зоология|Зоологияла]] киң ҡулланылған рәттәр өсөн номенклатура (суперғаиләләрҙең ярым төрҙәре) Халыҡ-ара Зоологик номенклаттура кодексы (''ICZN коды'') менән көйләнә. Фикология, [[микология]] һәм [[ботаника]] өлкәләрендә таксондарҙың атамаһы ылымыҡтар, бәшмәктәр һәм үҫемлектәр өсөн халыҡ-ара номенклатура кодексы (''ICN'') менән көйләнә.<ref>{{Cite web|author=live}}</ref> Таксондың тәүге тасуирламаһы биш төп талапты берләштерә:<ref>{{Cite web|title=How can I describe new species?|url=http://iczn.org/content/how-can-i-describe-new-species|publisher=[[International Commission on Zoological Nomenclature]]|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20120306133052/http://iczn.org/content/how-can-i-describe-new-species|archive-date=6 March 2012|access-date=21 May 2020}}</ref> # Таксонға латин алфавитының 26 хәрефенә нигеҙләнеп исем бирергә кәрәк (яңы төрҙәр өсөн биномиал, йәки башҡа рәттәр өсөн униномиал). # Исеме берҙән-бер булырға тейеш (йәғни омоним түгел). # Тасуирлама кәм тигәндә бер исем йөрөткән типтағы экземплярға нигеҙләнергә тейеш. # Ул таксонды тасуирлау (билдәләү) йәки уны башҡа таксондарҙан айырыу өсөн (диагноз, ''ICZN коды'', 13.1.1 статья, ''ICN'', 38-се статья) тейешле атрибуттар тураһында белдереүҙәрҙе үҙ эсенә алырға тейеш. Ике код та таксондың йөкмәткеһен (уның округтарын) билдәләүҙе уның исемен билдәләүҙән аңлы рәүештә айыра. # Был тәүге дүрт талап даими фәнни яҙма булараҡ күп һанлы бер үк күсермәләрҙә баҫтырылырға тейеш. Әммә йыш ҡына, таксондың географик диапазоны, экологик иҫкәрмәләр, химия, тәртип һ. б. кеүек, күберәк мәғлүмәт индерелә. Тикшеренеүселәрҙең таксаға килеү ысулы төрлөсә: булған мәғлүмәттәргә һәм ресурстарға ҡарап, ысулдар сағыу үҙенсәлектәрҙе ябай һан йә сифатлы сағыштырыуҙан, ДНК эҙмә-эҙлелеге буйынса ҙур күләмдәге мәғлүмәттәрҙе компьютер анализдарын ентекләп тасуирлауға тиклем үҙгәрә.. === Авторҙың цитатаһы === "Автор" фәнни исемдән һуң урынлаштырыла ала.<ref name="AJE">{{Cite web|url=http://www.aje.com/en/arc/editing-tip-scientific-names-species/|title=Editing Tip: Scientific Names of Species {{!}} AJE {{!}} American Journal Experts|website=www.aje.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170409021714/http://www.aje.com/en/arc/editing-tip-scientific-names-species/|archive-date=9 April 2017}}</ref> Автор - беренсе тапҡыр был исемде дөрөҫ баҫтырып сығарған ғалимдың исеме.<ref name="AJE" /> Мәҫәлән, 1758 йылда Линней Азия филенә Elephas maximus тигән фәнни исем бирә, шуға күрә был исем ҡайһы берҙә "Elephas maximas Linnaeus, 1758" тип яҙыла.<ref>{{Cite web|url=http://study.com/academy/lesson/carolus-linnaeus-classification-taxonomy-contributions-to-biology.html|title=Carolus Linnaeus: Classification, Taxonomy & Contributions to Biology – Video & Lesson Transcript {{!}} Study.com|website=Study.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170409021600/http://study.com/academy/lesson/carolus-linnaeus-classification-taxonomy-contributions-to-biology.html|archive-date=9 April 2017}}</ref> Авторҙарҙың исемдәре йыш ҡына ҡыҫҡартыла: L., ''Линней'' өсөн, киң ҡулланыла. Ботаникала, ысынында, стандарт ҡыҫҡартыуҙарҙың көйләнгән исемлеге бар (авторҙың ҡыҫҡартмаһы буйынса ботаниктар исемлеген ҡарағыҙ).<ref>{{Cite web|url=http://www.biocyclopedia.com/index/biological_classification.php|title=Biological Classification|website=biocyclopedia.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170514164313/http://www.biocyclopedia.com/index/biological_classification.php|archive-date=14 May 2017}}</ref> Ботаника һәм зоология араһында властарҙы бүлеү системаһы бер аҙ айырыла.<ref name="Herbarium">{{Cite web|title=Nomenclature, Names, and Taxonomy|url=http://herbarium.usu.edu:80/teaching/4420/botnom.htm|website=Intermountain Herbarium – USU|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20161123030604/http://herbarium.usu.edu/teaching/4420/botnom.htm|archive-date=23 November 2016}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20161123030604/http://herbarium.usu.edu/teaching/4420/botnom.htm "Nomenclature, Names, and Taxonomy"]. ''Intermountain Herbarium – USU''. 2005. Archived from [http://herbarium.usu.edu:80/teaching/4420/botnom.htm the original] on 23 November 2016.</cite></ref> Әммә, ғәҙәти күренеш, әгәр төрҙөң заты төп тасуирламанан һуң үҙгәрһә, төп авторлыҡтың исеме ҡумталарҙа урынлаштырыла.<ref>{{Cite web|url=http://www.annelida.net/zootax-tutor.html|title=Zoological nomenclature: a basic guide for non-taxonomist authors|website=Annelida.net|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170316112709/http://www.annelida.net/zootax-tutor.html|archive-date=16 March 2017}}</ref> == Фенетика == [[Файл:Phylogenetics.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/Phylogenetics.svg/300px-Phylogenetics.svg.png|мини|300x300пкс|Филогенетик һәм фенетик (характерға нигеҙләнгән) төшөнсәләрҙе сағыштырыу]] Фенетикала шулай уҡ таксиметрияһы, йәки һан таксономияһы булараҡ билдәле организмдар, филогенияһы йә эволюцион мөнәсәбәттәренә ҡарамай, дөйөм оҡшашлыҡҡа ҡарап классификациялана..<ref name="BiologyDiscussion">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|title=Taxonomy: Meaning, Levels, Periods and Role|date=27 May 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073645/http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|archivedate=5 April 2017}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true">[http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373 "Taxonomy: Meaning, Levels, Periods and Role"]. ''Biology Discussion''. 27 May 2016. [https://web.archive.org/web/20170405073645/http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373 Archived] from the original on 5 April 2017.</cite></ref> Такса араһында гипергеометрик «алыҫлыҡ» үлсәменә килтерә. Фенетик ысулдар хәҙерге заманда сағыштырмаса һирәк осрай, сөнки фенетик ысулдар уртаҡ ата-баба (йәки плесиоморф) һыҙаттарҙы уртаҡ алынған (йәки апоморф) һыҙаттарҙан айырып тормай. .<ref>{{Cite web|title=Classification|url=https://projects.ncsu.edu/project/evoresources/Evolutionary%20medicine/classification/classification16.htm|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170414163250/https://projects.ncsu.edu/project/evoresources/Evolutionary%20medicine/classification/classification16.htm|archive-date=14 April 2017}}</ref> Әммә ҡайһы бер фенетик ысулдар, мәҫәлән, күршеләр ҡушылыу, мөнәсәбәттәрҙе тиҙ баһалаусы булараҡ, артабанғы ысулдар (мәҫәлән, Байес һығымтаһы) иҫәпләү буйынса бик баһала булғанда, һаҡланып ҡалған.<ref>{{Cite web|title=Molecular Marker Glossary|url=http://www.uwyo.edu/dbmcd/molmark/mcdgloss.html|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20070610123503/http://www.uwyo.edu/dbmcd/molmark/McDGloss.html|archive-date=10 June 2007}}</ref> == Мәғлүмәт базалары == Хәҙерге заман таксономияһы каталогтар классификацияһын һәм уларҙың документацияһын эҙләү һәм каталоглаштырыу өсөн мәғлүмәттәр базаһы технологияларын ҡуллана.. Йыш ҡулланылған мәғлүмәттәр базаһы булмаһа ла, һәр документлаштырылған төрҙө һанап сығырға тырышҡан «Тормош каталогы» кеүек комплекслы мәғлүмәттәр базаһы бар. Каталогта 2016 йылдың апреленә бөтә короллектәр өсөн 1,64 миллион төр күрһәтелгән, улар хәҙерге фәнгә билдәле тип иҫәпләнгән төрҙәрҙең дүрттән өс өлөшөнән ашыуын тәшкил итә.<ref name="About the Catalogue of Life">{{Cite web|author=live}}</ref> == Шулай уҡ ҡарағыҙ ==  {{NoteFoot}} == References == {{Иҫкәрмәләр}} == Bibliography ==   [[Категория:Биологик систематика]] [[Категория:Тәржемәһе тикшерелмәгән биттәр]] msh3z7as18fp1qzin7pnkexm7sdst9j 1147553 1147552 2022-07-29T17:16:14Z ZUFAr 191 /* Линнға тиклемге осор */ wikitext text/x-wiki   [[Биология|Биологияла]] '''таксономия''' ( (таксис) "аранжировка" һәм (-nomia) "ысул") — биологик организмдарҙың төркөмдәрен атау, билдәләү классификациялауҙы [[Фән|фәнни]] өйрәнеү. Организмдар таксондарға (сингл: таксон) төркөмләнә, һәм был төркөмдәргә таксономик дәрәжә бирелә; бирелгән дәрәжәле төркөмдәр юғары дәрәжәле инклюзив төркөмгә әйләндерелә ала, шулай итеп, таксономия иерархияһы барлыҡҡа килә. Хәҙерге ваҡытта ҡулланылған төп рәттәр - [[Домен (биология)|домен]], [[Батшалыҡ (биология)|батшалыҡ]], фило (ботаникала ҡайһы берҙә [[Тип (биология)|филология]] урынына бүлеү ҡулланыла), [[Класс (биология)|класс]], тәртип, [[Ғаилә (биология)|ғаилә]], ырыу һәм [[Төр (биология)|төрҙәр]]. Швед ботанигы [[Карл Линней]] хәҙерге таксономия системаһына нигеҙ һалыусы тип һанала, сөнки ул организмдарҙы классификациялау өсөн Линней таксономы һәм организмдарҙы атау өсөн биномиаль номенклатура тип аталған системаны эшләй. Биологик систематика теорияһы, мәғлүмәттәре һәм аналитик технологияһы ҡаҙаныштары менән Линней системаһы организмдар араһында тере һәм юҡҡа сыҡҡан [[Эволюция|эволюцион]] мөнәсәбәттәрҙе сағылдырыу өсөн тәғәйенләнгән хәҙерге биологик классификация системаһына әүерелә. == Билдәләмәләр == Таксономияның аныҡ билдәләмәһе сығанаҡтан сығанаҡҡа үҙгәрә, әммә дисциплинаның үҙәге ҡала: организмдар төркөмдәренең концепцияһы, атамаһы һәм классификацияһы.<ref name="Wilkins2011">{{Cite web|url=http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|title=What is systematics and what is taxonomy?|last=Wilkins|first=J.S.|date=5 February 2011|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|archive-date=27 August 2016|access-date=21 August 2016}}</ref> Һуңғы ваҡытта таксономия билдәләмәләре түбәндәгесә бирелә: # Айырым төрҙәре төркөмләү, төрҙәрҙе ҙурыраҡ төркөмдәргә бүлеү һәм шул төркөмдәргә исем биреү теорияһы һәм практикаһы, шулай итеп, классификация барлыҡҡа килтерә.<ref name="Judd2">{{Cite book|title=Plant Systematics: A Phylogenetic Approach|last1=Judd|first1=W.S.|last2=Campbell|first2=C.S.|last3=Kellogg|first3=E.A.|last4=Stevens|first4=P.F.|last5=Donoghue|first5=M.J.|date=2007|publisher=Sinauer Associates|edition=3rd|location=Sunderland|chapter=Taxonomy}}</ref> # Фән өлкәһе тасуирламаны, идентификациялауҙы, номенклатураны, классификацияны үҙ эсенә алға (һәм системалы системаларҙың төп компоненты).<ref name="Simpson2">{{Cite book|title=Plant Systematics|last=Simpson|first=Michael G.|date=2010|publisher=Academic Press|isbn=978-0-12-374380-0|edition=2nd|chapter=Chapter 1 Plant Systematics: an Overview}}</ref> # Биологияла организмдарҙың классификацияла урыны тураһында фән.<ref>Kirk, P.M., Cannon, P.F., Minter, D.W., Stalpers, J.A. eds. (2008) "Taxonomy". In ''Dictionary of the Fungi'', 10th edition. CABI, Netherlands.</ref> # «Тере организмдарға ҡарата ҡулланылған классификация тураһындағы , шул иҫәптән төрҙәрҙең формалашыу сараларын өйрәнеүсе фән».<ref>{{Cite book|title=The Wordsworth Dictionary of Science and Technology|date=1988|publisher=W.R. Chambers Ltd. and Cambridge University Press|editor-last=Walker|editor-first=P.M.B.}}</ref> # «Классификациялау маҡсатында организм үҙенсәлектәрен анализлау».<ref name="Henderson2">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=-PLgy6DWe0wC|title=Henderson's Dictionary Of Biology|last=Lawrence|first=E.|date=2005|publisher=Pearson/Prentice Hall|isbn=978-0-13-127384-9}}</ref> # «Классификациялауға һәм атамалар бирергә мөмкинлек биргән өлгө табыу өсөн филогенезды өйрәнә» (кәрәкле, әммә ғәҙәти булмаған билдәләмә булараҡ күрһәтелгән)<ref>{{Cite book|title=Taxonomy for the twenty-first century|last=Wheeler|first=Quentin D.|date=2004|work=[[Philosophical Transactions of the Royal Society]]|editor-last=H.C.J. Godfray & S. Knapp|volume=359|pages=571–583|chapter=Taxonomic triage and the poverty of phylogeny|doi=10.1098/rstb.2003.1452|pmc=1693342|pmid=15253345|author-link=Quentin D. Wheeler|issue=1444}}</ref>. Төрлө билдәләмәләр йә системалылыҡтың (2-се билдәләмәнең) ярҙамсы өлкәһе итеп системалылыҡтың ярҙамсы өлкәһе итеп урынлаштыра, был мөнәсәбәттәрҙе кире ҡаға (6-сы билдәләмә), йә ике терминды синоним тип һанай. Биологик номенклатура систематиканың бер өлөшө (1-се һәм 2-се билдәләмәләр), йәки системалы системаларҙың бер өлөшө булып һаналамы, тигән аңлашылмаусанлыҡтар бар. Мәҫәлән, 6-сы билдәләмә номенклатураны таксономиянан ситкә урынлаштырыусы системаларҙың түбәндәге билдәләмәһе менән парлаша: * ''Систематика'': "Организмдарҙың идентификацияһын, таксономияһын һәм номенклатураһын өйрәнеү, шул иҫәптән тере йәнлектәрҙең уларҙың тәбиғи мөнәсәбәттәренә ҡарата классификацияһын һәм таксондарҙың үҙгәрештәрен һәм эволюцияһын өйрәнеү". 1970 йылда Миченер ''et al''. бер-береһенә ҡарата "систематик биология" һәм "таксономия" (йыш ҡына буталған һәм алмашлап ҡулланылған терминдар) түбәндәгесә билдәләй:<ref>Michener, Charles D., John O. Corliss, Richard S. Cowan, Peter H. Raven, Curtis W. Sabrosky, Donald S. Squires, and G. W. Wharton (1970). ''Systematics In Support of Biological Research''. Division of Biology and Agriculture, National Research Council. Washington, D.C. 25 pp.</ref><blockquote> Систематик биология ( системаматика тип атала) - организмдарға фәнни исемдәр бирә, (б) уларҙы тасуирлай, (с) уларҙың коллекцияларын һаҡлай, (д) организмдарға классификация, уларҙы идентификациялау асҡыстары һәм уларҙың таралыуы тураһында мәғлүмәттәр биргән өлкә, (е) уларҙың эволюцион тарихын тикшерә, һәм (ф) уларҙың тирә-яҡ мөхиткә яраҡлашыуын иҫәпләй. Оҙон тарихлы был өлкә һуңғы йылдарҙа һиҙелерлек яңырыу кисерҙе. Теоретик материалдың бер өлөшө эволюцион өлкәләргә ҡағыла (үрҙәге e һәм f темалары), ҡалғандары айырыуса классификация проблемаһына ҡағыла. Таксономия - системалылыҡтың (а) - (d) темаларының өлөшө. </blockquote>Таксономия, системалы биология, систематика, биосистематика, фәнни классификация, биологик классификация һәм филогенетика кеүек терминдарҙың йыйылмаһы ҡайһы берҙә бер үк, ҡайһы берҙә аҙ айырылып торған, әммә һәр ваҡыт бәйләнгән һәм киҫешкән мәғәнәләргә эйә.<ref name="Wilkins2011">{{Cite web|url=http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|title=What is systematics and what is taxonomy?|last=Wilkins|first=J.S.|date=5 February 2011|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|archive-date=27 August 2016|access-date=21 August 2016}}</ref><ref name="Small1989">{{Cite journal|last=Small|first=Ernest|title=Systematics of Biological Systematics (Or, Taxonomy of Taxonomy)}}</ref> "Таксономия" һүҙенең иң киң мәғәнәһе бында ҡулланыла. Термин 1813 йылда де Кандоль үҙенең Théorie élémentaire de la botanique тигән хеҙмәтендә ҡулланған.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=In_Lv8iMt24C&pg=PA20|title=Plant systematics: An integrated approach|last=Singh|first=Gurcharan}}</ref> Джон Линдли 1830 йылда системалылыҡҡа тәүге билдәләмә бирә, әммә "систематика" терминын ҡулланмайынса, "систематик ботаника" тураһында яҙа.<ref>Wilkins, J. S. ''[http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/ What is systematics and what is taxonomy?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|date=27 August 2016}}''. Available on http://evolvingthoughts.net</ref> Европалылар биологик төрлөлөктө өйрәнеү өсөн "систематика" һәм "биосистематика", ә Төньяҡ Американдар "таксономия"ны йышыраҡ ҡуллана.<ref>Brusca, R. C., & Brusca, G. J. (2003). Invertebrates (2nd ed.). Sunderland, Mass. : Sinauer Associates, p. 27</ref> Әммә таксономия, һәм, атап әйткәндә, альфа таксонологияһы, организмдарҙы идентификациялау, тасуирлау һәм атау (йәғни номенклатура), ә "классификация" организмдарҙы башҡа организмдар менән бәйләнештәрен күрһәткән иерархик төркөмдәргә урынлаштыра.<ref name="Fortey">{{Citation|last=Fortey|first=Richard|url=Richard Fortey|title=Dry Store Room No. 1: The Secret Life of the Natural History Museum}}</ref> === Монография һәм таксономик тикшереү === Таксономик ревизия йәки таксономик тикшереү — билдәле бер таксонда вариация законлылыҡтарын яңыса анализлау. Был анализ морфологик, анатомик, палинологик, биохимик һәм генетик персонаждарҙың ниндәй ҙә булһа ҡушылыуы нигеҙендә башҡарылырға мөмкин. Монография йәки тулы ревизия — теге йәки был ваҡытта бирелгән мәғлүмәт өсөн һәм бөтә донъя өсөн таксон өсөн комплекслы ревизия. Башҡа (өлөшләтә) ревизиялар, булған характерҙар йыйылмаларының ҡайһы берҙәрен генә ҡуллана йәки арауыҡ даирәһе сикләнгән тигән мәғәнәлә сикләнергә мөмкин. Ревизия был субтаксаның классификацияһын үҙгәртеүгә, яңы субтаксаны асыҡлауға йәки элекке субтаксаның ҡушылыуына килтереүе мөмкин..<ref>{{Cite journal|last=Maxted|first=Nigel|year=1992|title=Towards Defining a Taxonomic Revision Methodology|journal=Taxon|volume=41|issue=4|pages=653–660|DOI=10.2307/1222391}}</ref> === Таксономик характерҙар === Таксономик характерҙар - таксономик атрибуттар, улар таксондар араһындағы мөнәсәбәттәрҙе (филогенезды) иҫбатлау өсөн ҡулланыла.<ref>Mayr, Ernst (1991). Principles of Systematic Zoology. New York: McGraw-Hill, p. 159.</ref> Таксономик характерҙарҙың төрҙәре:<ref>Mayr, Ernst (1991), p. 162.</ref>{{Col-begin}} {{Col-break}} * Morphological characters ** General external morphology ** Special structures (e.g. genitalia) ** Internal morphology (anatomy) ** Embryology ** Karyology and other cytological factors * Physiological characters ** Metabolic factors ** Body secretions ** Genic sterility factors * Molecular characters ** Immunological distance ** Electrophoretic differences ** Amino acid sequences of proteins ** DNA hybridization ** DNA and RNA sequences ** Restriction endonuclease analyses ** Other molecular differences {{Col-break}} * Behavioral characters ** Courtship and other ethological isolating mechanisms ** Other behavior patterns * Ecological characters ** Habit and habitats ** Food ** Seasonal variations ** Parasites and hosts * Geographic characters ** General biogeographic distribution patterns ** Sympatric-allopatric relationship of populations {{Столбцы/конец}} === Альфа һәм бета таксономияһы === "'''Альфа таксономияһы'''" термины бөгөн башлыса таксондарҙы, айырыуса төрҙәрҙе, табыу, тасуирлау һәм атау дисциплинаһына ҡарата ҡулланыла.<ref name="BiologyDiscussion">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|title=Taxonomy: Meaning, Levels, Periods and Role|date=27 May 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073645/http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|archivedate=5 April 2017}}</ref> Боронғо әҙәбиәттә был терминдың икенсе мәғәнәһе була, ул морфологик таксономияға һәм XIX быуат аҙағына тиклемге тикшеренеүҙәр һөҙөмтәләренә ҡарай.<ref>{{Cite journal|last=Rosselló-Mora|first=Ramon|title=The species concept for prokaryotes|journal=FEMS Microbiology Reviews|volume=25|issue=1|pages=39–67|DOI=10.1111/j.1574-6976.2001.tb00571.x}}</ref> Уильям Бертрам Туррилл "альфа таксономияһы" терминын 1935 һәм 1937 йылдарҙа баҫылған мәҡәләләр серияһында индерә, унда ул таксонология дисциплинаһының фәлсәфәһе һәм киләсәк йүнәлештәрен тикшерә[1]<blockquote> ... таксономистар араһында үҙҙәренең проблемаларын киң ҡараштан ҡарарға, уларҙың цитологик, экологик һәм генетик коллегалары менән яҡынданыраҡ хеҙмәттәшлек итеү мөмкинлектәрен тикшерергә һәм уларҙың маҡсаттарын һәм ысулдарын, бәлки, ҡырҡа үҙгәртеү йәки киңәйтеүҙе танырға теләк арта бара... Туррилл (1935) фекеренсә, структураһына нигеҙләнгән һәм уңайлы итеп "альфа" тип аталған боронғо баһалап бөткөһөҙ таксономияны ҡабул иткәндә, мөмкин тиклем киң морфологик һәм физиологик факттар нигеҙендә төҙөлгән алыҫ таксономияны күҙ алдына килтерергә мөмкин, һәм унда "төрлөләрҙең конституцияһына, бүленешенә, килеп сығышына һәм тәртибенә ҡағылышлы бөтә күҙәтеү һәм эксперименталь мәғлүмәттәр табыла". Идеалдар, әйтерһең дә, бер ҡасан да тулыһынса тормошҡа ашырылмай. Әммә улар даими стимуляторҙар сифатында эш итеүҙең ҙур ҡиммәте бар, һәм әгәр беҙҙә "омега" таксономияһының идеалы булһаҡ, беҙ грек алфавитынан бер аҙ алға бара алабыҙ. Беҙҙең ҡайһы берҙәребеҙ үҙебеҙҙе ҡәнәғәтләндерәбеҙ, беҙ хәҙер "бета" таксономияһына күҙ һалабыҙ, тип уйлайбыҙ.{{Sfn|Turrill|1938}}</blockquote>Шулай итеп, Туррилл альфа таксономияһынан асыҡтан-асыҡ экология, физиология, генетика һәм цитология кеүек төрлө тикшеренеүҙәр өлкәһен индерә. Ул шулай уҡ филогенетик реконструкцияны альфа таксономияһынан индермәй.{{Sfn|Turrill|1938}} Һуңыраҡ авторҙар был терминды икенсе мәғәнәлә ҡуллана, был термин төрҙәрҙең (башҡа рәттәрҙең ярым төрҙәре йәки таксондары түгел) сикләүен аңлата, ниндәй ҙә булһа тикшеренеү алымдарын ҡуллана, шул иҫәптән ҡатмарлы иҫәпләү йәки лаборатория техникаһын да ҡуллана.<ref name="BiologyDiscussion">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|title=Taxonomy: Meaning, Levels, Periods and Role|date=27 May 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073645/http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|archivedate=5 April 2017}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true">[http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373 "Taxonomy: Meaning, Levels, Periods and Role"]. ''Biology Discussion''. 27 May 2016. [https://web.archive.org/web/20170405073645/http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373 Archived] from the original on 5 April 2017.</cite></ref> Шулай итеп, Эрнст Майр 1968 йылда "бета таксономия"ны төрҙәргә ҡарағанда юғарыраҡ дәрәжәләрҙең классификацияһы тип билдәләй.<ref>{{Citation|url=Ernst Mayr}}</ref><blockquote>Вариацияның биологик мәғәнәһен һәм оҡшаш төрҙәр төркөмдәренең эволюцион килеп сығышын аңлау таксономик эшмәкәрлектең икенсе этабы өсөн тағы ла мөһимерәк, төрҙәрҙе туғандар төркөмдәренә ("taxa") бүлеү һәм уларҙың юғары категориялар иерархияһында урынлашыуы. Был эшмәкәрлек классификация термины менән аңлатыла; ул шулай уҡ "бета таксономия" тип тә атала.</blockquote> === Микротаксономия һәм макротаксосономия === Организмдарҙың айырым төркөмөндә төрҙәрҙе бүлеү зарурлығы практик һәм теоретик проблемаларға килтерә, улар төр проблемаһы тип атала. Төрҙәрҙе нисек билдәләүҙе билдәләү буйынса фәнни эш микротаксономия тип атала.<ref>{{Cite book|title=The Growth of Biological Thought: Diversity, Evolution, and Inheritance}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.biological-concepts.com/views/search.php?term=1508|title=Result of Your Query|work=biological-concepts.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170405170414/http://www.biological-concepts.com/views/search.php?term=1508|archive-date=5 April 2017}}</ref><ref name="BiologyDiscussion">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|title=Taxonomy: Meaning, Levels, Periods and Role|date=27 May 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073645/http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|archivedate=5 April 2017}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true">[http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373 "Taxonomy: Meaning, Levels, Periods and Role"]. ''Biology Discussion''. 27 May 2016. [https://web.archive.org/web/20170405073645/http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373 Archived] from the original on 5 April 2017.</cite></ref>Макротаксономия - юғары таксономик дәрәжәләге төркөмдәрҙе өйрәнеү.<ref name="BiologyDiscussion" /> == Тарихы == Таксономик тарихтың ҡайһы бер тасуирламалары боронғо цивилизациялар менән таксономияны даталарға тырышһа ла, ысын мәғәнәһендә организмдарҙы классификациялау буйынса фәнни ынтылыш XVIII быуатҡа тиклем булмай. Элегерәк башҡарылған эштәре тәү сиратта дескриптив булған һәм ауыл хужалығында йәки медицинала файҙалы булған үҫемлектәргә йүнәлтелгән булған. Был фәнни фекерләүҙең бер нисә этабы бар. Иртә таксономия үҙ аллы критерийҙарға, «яһалма системаларға» нигеҙләнә, шул иҫәптән Линнейҙың үҫемлектәр өсөн енси классификация системаһы (Линнейҙың 1735 йылда хайуандарҙы классификациялауы «Systema Naturae» («Тәбиғәт системаһы») тип атала, ул, кәм тигәндә, «яһалма система» тип иҫәпләй. Һуңыраҡ «тәбиғи системалар» тип йөрөтөлгән такса үҙенсәлектәрен тулыраҡ ҡарау нигеҙендә системалар барлыҡҡа килә, мәҫәлән, де Жусьё. Һуңыраҡ «тәбиғи системалар» тип аталған такса үҙенсәлектәрен тулыраҡ ҡарау нигеҙендә системалар барлыҡҡа килә, мәҫәлән, де Жюсьё (1789), де Кандоль (1813) һәм Бентем һәм Хукер (1862—1863). Был классификациялар эмпирик ҡалыптарҙы тасуирлай һәм фекерләүҙә эволюцияға тиклем булған. Чарльз Дарвиндың «Төрҙәрҙең килеп сығышы тураһында» (1859) баҫылып сығыуы эволюцион мөнәсәбәттәргә нигеҙләнгән классификацияларға яңы аңлатма бирә. Был 1883 йылдан башлап филетик системалар төшөнсәһе була. Бындай ҡарашты Эйхлер (1883) һәм Энглер (1886—1892) тип билдәләй. 1970-се йылдарҙа кладистик методологияның барлыҡҡа килеүе берҙән-бер монофилия критерийҙары нигеҙендә синапоморфиялар булыуы менән раҫланған классификацияларға килтерә. Шул ваҡыттан алып молекуляр генетика мәғлүмәттәре менән дәлилләү нигеҙе киңәйтелә, улар күпселек осраҡта традицион морфологияны тулыландыра.{{Sfn|Datta|1988}} === Линнийға тиклемге осор === ==== Тәүге таксономистар ==== Кеше тирә-яғын атау һәм классификациялау, моғайын, тел башланыу менән башланғандыр. Ағыулы үҫемлектәрҙе ашарға яраҡлы үҫемлектәрҙән айырыу кешелек йәмғиәтенең йәшәүе өсөн мөһим. Дарыу үҫемлектәре һүрәттәре Мысырҙың стена һүрәттәрендә б.э.т. 1500 йылда күренә, был төрлө төрҙәрҙең ҡулланылышын аңлауҙы һәм төп таксономияның урынлашыуын күрһәтә. ==== Антик осор ==== [[Файл:Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg/370px-Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg|мини|''Һирәк осрай торған хайуандарҙың''<nowiki> һүрәтләнеше (写生珍禽图), Сун династияһы рәссамы Хуан Цюань (903[[965)</nowiki>]] Организмдар беренсе тапҡыр [[Аристотель]] ([[Греция]], 384 Tian322 б.э.) тарафынан Лесбос утрауында булған сағында классификациялана.<ref>Mayr, E. (1982) ''The Growth of Biological Thought''. Belknap P. of Harvard U.P., Cambridge (Mass.)</ref><ref name="Palaeos">{{Cite web|url=http://palaeos.com/taxonomy/history.html|title=Palaeos : Taxonomy|website=palaeos.com|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html|archive-date=31 March 2017}}</ref><ref name="Britannica – Taxonomy">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy|title=taxonomy {{!}} biology}}</ref> Ул йән эйәләрен уларҙың өлөштәренә, йәки хәҙерге заман сифаттарына, мәҫәлән, тере бала тыуыу, дүрт аяҡ, йомортҡа һалыу, ҡан һалыу йәки йылы тәнле булыуҙы классификациялай.<ref name="Roanoke">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|website=cbs.dtu.dk|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref> Ул бөтә тереклекте ике төркөмгә бүлә: үҫемлектәр һәм хайуандар.<ref name="Palaeos" /> Уның ҡайһы бер хайуандар төркөмө, мәҫәлән, ''Анхайма'' (ҡанһыҙ хайуандар, тәржемәһе - умыртҡаһыҙ) һәм ''Энхайма'' (ҡаны булған хайуандар), шулай уҡ [[Акула|акулалар]] һәм киттар кеүек төркөмдәр бөгөн дә киң ҡулланыла.<ref>{{Cite book|title=The Lagoon: How Aristotle Invented Science|url=Armand Marie Leroi}}</ref> Уның уҡыусыһы Теофраст (Греция, б.э.т. 370X) был традицияны дауам итә, 500-гә яҡын үҫемлек һәм уларҙың ҡулланылышы тураһында үҙенең Historia Plantarum китабында телгә ала. Тағы ла бер нисә үҫемлек төркөмө, мәҫәлән, ''[[Ҡыҙылтал|Корнус]]'', ''Крокус'' һәм ''Нарцисс'', Теофрастҡа барып тоташа.<ref name="Palaeos" /> ==== Урта быуаттар ==== [[Урта быуаттар]]<nowiki/>ҙағы таксономия, йән эйәләренең фәлсәфәүи һәм экзистенциаль тәртибенә ҡағылышлы өҫтәмәләр менән, аристотель системаһына нигеҙләнә.<ref name="Roanoke2">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|date=23 March 1998|website=cbs.dtu.dk|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref> Был көнбайыш схоластик <ref name="Roanoke3">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|date=23 March 1998|website=cbs.dtu.dk|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref>традицияларында булыуҙың, ахыр сиктә Аристотельдән алынған ҙур сылбыр кеүек төшөнсәләрҙе үҙ эсенә ала. Аристотел системаһы ул ваҡытта микроскоптар булмау сәбәпле үҫемлектәрҙе лә, бәшмәктәрҙе лә классификацияламай, сөнки уның идеялары, скала натураһына (Тәбиғи баҫҡыс)<ref name="Britannica – Taxonomy2">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy|title=taxonomy {{!}} biology|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170405075451/https://www.britannica.com/science/taxonomy|archive-date=5 April 2017|encyclopedia=Encyclopedia Britannica}}</ref> ярашлы, тулы донъяны берҙәм континуумда урынлаштырыуға нигеҙләнгән. Был да оло зат сылбырында ла иғтибарға алынды. Прокопий, Ғәззә тимотеостары, Деметриос Пепагоменос,<ref name="Palaeos2">{{Cite web|url=http://palaeos.com/taxonomy/history.html|title=Palaeos : Taxonomy|website=palaeos.com|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html|archive-date=31 March 2017}}</ref> Томас Аквинас кеүек ғалимдар алға китеш яһай. Урта быуат аҡыл эйәләре прагматик таксономияға ҡарағанда абстракт фәлсәфәгә нығыраҡ яраҡлашҡан абстракт фәлсәфәүи һәм логик категориялауҙарҙы ҡулланған..<ref name="Palaeos" /> ==== Ренессанс һәм иртә хәҙерге заман ==== [[Яңырыу|Ренессанс]] һәм [[Мәғрифәтселек дәүере|Мәғрифәтселек]] дәүерендә организмдарҙы категориялаштырыу киң тарала, һәм таксономик эштәр боронғо текстарҙы алмаштырыу өсөн етерлек кимәлдә башҡарыла.<ref name="Palaeos">{{Cite web|url=http://palaeos.com/taxonomy/history.html|title=Palaeos : Taxonomy|website=palaeos.com|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html|archive-date=31 March 2017}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html "Palaeos : Taxonomy"]. ''palaeos.com''. Archived from [http://palaeos.com/taxonomy/history.html the original] on 31 March 2017.</cite></ref> Был ҡайһы берҙә ҡатмарлы оптик линзаларҙың үҫеше менән бәйле, был организмдарҙың морфологияһын күпкә ентекләберәк өйрәнергә мөмкинлек бирә. Был технологик алымдан файҙаланған иң тәүге авторҙарҙың береһе - итальян табибы Андреа Чезальпино (1519—1603), ул "беренсе таксономист" тип атала.<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Andrea-Cesalpino|title=Andrea Cesalpino {{!}} Italian physician, philosopher, and botanist}}</ref> Уның magnum opus De Plantis 1583 йылда баҫылып сыға, унда 1500-ҙән ашыу үҫемлек төрө һүрәтләнә.<ref>{{Cite book|url=https://archive.org/details/deplantislibrixv00cesa|title=De plantis libri XVI}}</ref><ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Andrea-Cesalpino#ref130098|title=Andrea Cesalpino {{!}} Italian physician, philosopher, and botanist}}</ref> Ул беренсе тапҡыр таныған ике ҙур үҫемлек ғаиләһе бөгөн дә ҡулланыла: Asteraceae һәм [[Кәбеҫтә һымаҡтар|Brassicaceae]].<ref>{{Cite book|title=International Edition Vegetables I: Asteraceae, Brassicaceae, Chenopodicaceae, and Cucurbitaceae (Handbook of Plant Breeding)}}</ref> Һуңынан XVII быуатта Джон Рэй ([[Англия]], 16271705) бик күп мөһим таксономик хеҙмәттәр яҙа.<ref name="Britannica – Taxonomy">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy|title=taxonomy {{!}} biology}}<cite class="citation encyclopaedia cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.britannica.com/science/taxonomy "taxonomy | biology"]. ''Encyclopedia Britannica''. [https://web.archive.org/web/20170405075451/https://www.britannica.com/science/taxonomy Archived] from the original on 5 April 2017.</cite></ref> Уның иң ҙур ҡаҙанышы ''Methodus Plantarum Nova'' (1682) була, унда ул 18 меңдән ашыу үҫемлек төрөн баҫтырып сығара.<ref>{{Cite book|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/84226#page/7/mode/1up|title=Methodus plantarum nova|author=live}}</ref> Ул ваҡытта уның классификациялары, бәлки, иң ҡатмарлыһы булғандыр, сөнки ул үҙенең таксондарын күп кенә ҡатнаш символдарға нигеҙләгән. Киләһе ҙур таксономик хеҙмәттәрҙе Джозеф Питон де Турнефор (Франция, 1656,1708) яҙа.<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Joseph-Pitton-de-Tournefort|title=Joseph Pitton de Tournefort {{!}} French botanist and physician}}</ref> 1700 йылдан алып уның Institutiones Rei Herbariae хеҙмәттәрендә 698 ырыуға ҡараған 9000-дән ашыу төр бар, был туранан-тура Линнейға йоғонто яһай. === Линней дәүере === [[Файл:Linné-Systema_Naturae_1735.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/54/Linn%C3%A9-Systema_Naturae_1735.jpg/170px-Linn%C3%A9-Systema_Naturae_1735.jpg|мини|Systema ''Naturae'', Лейден, 1735]] Швед ботаник [[Карл Линней]] (17071778) таксономияның яңы дәүерен башлай.<ref name="Roanoke">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|website=cbs.dtu.dk|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm "Biology 101, Ch 20"]. ''cbs.dtu.dk''. 23 March 1998. [https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm Archived] from the original on 28 June 2017.</cite></ref> 1735 йылда Systema Naturae 1st Edition, 1753 йылда Species ''Plantarum'' һәм Systema ''NaturaE'' 10th Edition тигән хеҙмәттәре менән ул хәҙерге таксономияны революциялай.<ref>Linnaeus, C. (1735) ''Systema naturae, sive regna tria naturae systematice proposita per classes, ordines, genera, & species''. Haak, Leiden</ref><ref>Linnaeus, C. (1753) ''Species Plantarum''. Stockholm, Sweden.</ref><ref>Linnaeus, C. (1758) ''Systema naturae, sive regna tria naturae systematice proposita per classes, ordines, genera, & species'', 10th Edition. Haak, Leiden</ref> Уның эштәре хайуандар һәм үҫемлектәр төрҙәренә стандартлаштырылған биномиаль атама биреү системаһын ғәмәлгә ашыра, был хаослы һәм тарҡау таксономик әҙәбиәткә элегант хәл булып сыға.<ref name="Britannica – Linnaean">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy/The-Linnaean-system|title=taxonomy – The Linnaean system {{!}} biology}}</ref> Ул класс, тәртип, ырыу һәм төрҙәр стандартын ғына индермәй, шулай уҡ сәскәнең бәләкәйерәк өлөштәрен ҡулланып, үҙенең китабынан үҫемлектәрҙе һәм хайуандарҙы билдәләргә мөмкинлек бирә.<ref name="Britannica – Linnaean" /> Шулай итеп, Линней системаһы барлыҡҡа килә һәм бөгөнгө көндә лә XVIII быуаттағы кеүек ҡулланыла.<ref name="Britannica – Linnaean" /> Әлеге ваҡытта үҫемлектәр һәм хайуандар таксономиктары Линнейҙың эшен дөрөҫ исемдәр өсөн "башланғыс нөктә" тип иҫәпләй (1753 һәм 1758 йылдарҙа).<ref>{{Cite journal|title=Typification and later starting-points|url=http://www.iapt-taxon.org/historic/Congress/IBC_1959/Prop018-019.pdf|author=live}}</ref> Был даталарға тиклем баҫылған исемдәр "Линнейға тиклемге" тип атала, һәм ғәмәлдә түгел тип һанала (''Svenska Spindlar''<ref>{{Cite book|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/209583#page/7/mode/1up|title=Svenska spindlar|author=live}}</ref> баҫмаһында баҫылған үрмәкселәрҙән башҡа). Хатта был ваҡытҡа тиклем Линней үҙе баҫтырып сығарған таксономик исемдәр ҙә Линнейға тиклемге тип һанала. == Хәҙерге классификация системаһы == [[Файл:Spindle_diagram.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/76/Spindle_diagram.jpg/280px-Spindle_diagram.jpg|мини|Умыртҡалыларҙың класс кимәлендә эволюцияһы, спиндл киңлеге ғаиләләр һанын күрһәтә . Спиндле схемалар эволюцион таксономияға хас]] [[Файл:Cladogram_vertebrata.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/70/Cladogram_vertebrata.jpg/280px-Cladogram_vertebrata.jpg|мини|Шул уҡ бәйләнеш, кладистика өсөн типик кладограмма булараҡ күрһәтелә]] Төркөмдәр эсендәге төркөмдәр паттерны Линнейҙың үҫемлектәр һәм хайуандар классификацияһы менән билдәләнә, һәм был паттерндар XVIII быуат аҙағында, Чарльз Дарвиндың "Тәбиғәттәрҙең килеп сығышы" китабы баҫылып сыҡҡанға тиклем, хайуандар һәм үҫемлектәр батшалыҡтарының дендрограммалары итеп күрһәтелә башлай. "Тәбиғи система"ның паттерны эволюция кеүек генерациялау процесын аңлатмай, әммә, бәлки, уны күҙ уңында тотҡандыр, иртә трансмутационистик аҡыл эйәләрен илһамландырғандыр. Төрҙәрҙең трансмутацияһы идеяһын өйрәнеүсе тәүге хеҙмәттәр араһында Эразм Дарвиндың (Чарльз Дарвиндың олатаһының) 1796 Zoönomia һәм Жан-Батист Ламарктың 1809 йылда Philosophie Zoologique бар.<ref name="BiologyDiscussion">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|title=Taxonomy: Meaning, Levels, Periods and Role|date=27 May 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073645/http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|archivedate=5 April 2017}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true">[http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373 "Taxonomy: Meaning, Levels, Periods and Role"]. ''Biology Discussion''. 27 May 2016. [https://web.archive.org/web/20170405073645/http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373 Archived] from the original on 5 April 2017.</cite></ref> Был идея инглиз телле донъяла Роберт Чемберс тарафынан 1844 йылда аноним рәүештә баҫылған Vestiges of the Natural History of Creation китабында киң тарала.<ref>{{Cite book|url=James A. Secord|author=dead}}</ref> Дарвин теорияһына яраҡлы уртаҡ нәҫел китабы тигән төшөнсә барлыҡҡа килә. Йәшәү ағасы һүрәттәре фәнни хеҙмәттәрҙә популяр булып китә, билдәле ҡаҙылма төркөмдәр индерелә. ''Археоптерикс'' һәм Хесперорнистың яңы ғына табылған ҡаҙылма ҡалдыҡтарын ҡулланып, Томас Генри Хаксли уларҙың динозаврҙарҙан барлыҡҡа килеүен белдерә, был төркөм 1842 йылда Ричард Оуэн тарафынан рәсми рәүештә таныла.<ref>{{Cite news|url=https://phys.org/news/2015-05-fossil-world-earliest-modern-bird.html|title=Fossil of world's earliest modern bird could help us understand the extinction of dinosaurs|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405170159/https://phys.org/news/2015-05-fossil-world-earliest-modern-bird.html|archivedate=5 April 2017}}</ref> Һөҙөмтәлә динозаврҙарҙың "ҡоштарҙың ата-бабалары" булыуы эволюцион таксономик фекерләүҙең төп билдәһе булып тора. XIX быуат аҙағында һәм XX быуат башында ҡаҙылма төркөмдәр табыла һәм , [[Палеонтология|палеонтологтар]], билдәле төркөмдәрҙе берләштерә, хайуандарҙың тарихын аңларға тырыша. 1940-сы йылдар башында хәҙерге эволюцион синтез менән, төп төркөмдәрҙең эволюцияһын хәҙерге заманса аңлау барлыҡҡа килә. Эволюцион таксономия Линней таксономик дәрәжәһенә нигеҙләнгәнлектән, был ике термин хәҙерге ҡулланылышта ҡулланыла. Кладистик ысул 1960-сы йылдарҙан барлыҡҡа килә.<ref name="Britannica – since Linnaeus">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus|title=taxonomy – Classification since Linnaeus {{!}} biology}}<cite class="citation encyclopaedia cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus "taxonomy – Classification since Linnaeus | biology"]. ''Encyclopedia Britannica''. [https://web.archive.org/web/20170405075916/https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus Archived] from the original on 5 April 2017.</cite></ref> 1958 йылда Джулиан Хаксли ''клада'' терминын ҡуллана.<ref name="BiologyDiscussion">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|title=Taxonomy: Meaning, Levels, Periods and Role|date=27 May 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073645/http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|archivedate=5 April 2017}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true">[http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373 "Taxonomy: Meaning, Levels, Periods and Role"]. ''Biology Discussion''. 27 May 2016. [https://web.archive.org/web/20170405073645/http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373 Archived] from the original on 5 April 2017.</cite></ref> Һуңыраҡ, 1960 йылда, Кейн һәм Харрисон ''кладистик'' терминын индерә.<ref name="BiologyDiscussion" /> Иң күренекле үҙенсәлеге булып иерархик эволюция ағасында таксондарҙы урынлаштырыу тора, был осраҡта бөтә таксондар монофилетик.<ref name="Britannica – since Linnaeus" /> Таксон, ата-баба формаһының бөтә тоҡомдарын үҙ эсенә алһа, монофилетик тип атала.<ref name="Mike Taylor">{{Cite web|author=live}}</ref><ref name="NCSE">{{Cite web|author=live}}</ref> Уларҙан алынған төркөмдәр парафилетик тип атала, ә тормош ағасынан бер тармаҡтан артыҡ булған төркөмдәр полифилетик булып тора.<ref name="Mike Taylor" /><ref name="Mike Taylor" /><ref name="NCSE" /> Монофилетик төркөмдәр синапоморфиялар нигеҙендә таныла һәм диагноз ҡуйыла.<ref>Brower, Andrew V. Z. and Randall T. Schuh. 2021. ''Biological Systematics: Principles and Applications'' (3rd edn.) Cornell University Press, Ithaca, New York., p. 13</ref> Кладистик классификациялар традицион Линней таксономияһы һәм Зоологик һәм ботаник номенклатура кодтары менән тап килә.<ref>Schuh, Randall T. "The Linnaean system and its 250-year persistence." The Botanical Review 69, no. 1 (2003): 59.</ref> Номенклатураның альтернатив системаһы, Халыҡ-ара ''филогенетик'' номенклатура кодексы йәки ''PhyloCode'' тәҡдим ителгән, уның маҡсаты - кладтарҙың формаль атамаһын көйләнә.<ref>{{Cite web|author=live}}</ref><ref name="Phylocode">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/angiosperm/taxonomy-angiosperm/phylocode-concept-history-and-advantages-taxonomy/34706|title=PhyloCode: Concept, History and Advantages {{!}} Taxonomy|date=12 July 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073643/http://www.biologydiscussion.com/angiosperm/taxonomy-angiosperm/phylocode-concept-history-and-advantages-taxonomy/34706|archivedate=5 April 2017}}</ref>Линней рангтары ''PhyloCode'' буйынса факультатив буласаҡ, ул хәҙерге, ранг нигеҙендәге кодтар менән бергә йәшәү өсөн тәғәйенләнә.<ref name="Phylocode" /> Систематик берләшмә PhyloCode-ты ҡабул итерме-юҡмы, әллә уны 250 йылдан ашыу ҡулланылған (кәрәк булғанда үҙгәртелгән) хәҙерге номенклатура системалары файҙаһына ҡалырмы, тип билдәләнә. === Батшалыҡтар һәм домендар === [[Файл:Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a5/Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg/170px-Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg.png|мини|Хәҙерге классификацияның төп схемаһы. Башҡа бик күп кимәлдәр ҡулланыла ала; домен, тормоштағы иң юғары яңы һәм бәхәсле кимәл.]] Линней, үҫемлектәрҙе һәм хайуандарҙы айырым батшалыҡ тип һаналған. <ref name="Kingdom classification">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|title=Kingdom Classification of Living Organism|date=2 December 2014|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073641/http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|archivedate=5 April 2017}}</ref>Линней, физик донъяны йәшелсә, хайуандар һәм файҙалы ҡаҙылмалар батшалығына бүлеп, быны юғары звание сифатында ҡулланған. Микроскопия ҡаҙаныштары микроорганизмдарҙы классификациялауға мөмкинлек биргәнлектән, батшалыҡтарҙың һаны арта. Домен - сағыштырмаса яңыса бүлеү. 1977 йылда Карл Вуздың өс доменлы систем тәҡдим итә, әммә һуңыраҡ был система ҡабул ителмәй.<ref>{{Cite web|url=http://www.igb.illinois.edu/about/archaea|title=Carl Woese {{!}} Carl R. Woese Institute for Genomic Biology|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170428163950/http://www.igb.illinois.edu/about/archaea|archive-date=28 April 2017}}</ref> Өс доменлы ысулдың төп үҙенсәлеге булып [[Архейҙар|Архея]] һәм Бактерияларҙың бүленеү тора, улар элек бер генә Бактерия батшалығына (ҡайһы берҙә Монера тип аталған батшалыҡҡа) бергә төркөмләнгән була.<ref name="Kingdom classification">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|title=Kingdom Classification of Living Organism|date=2 December 2014|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073641/http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|archivedate=5 April 2017}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true">[http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542 "Kingdom Classification of Living Organism"]. ''Biology Discussion''. 2 December 2014. [https://web.archive.org/web/20170405073641/http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542 Archived] from the original on 5 April 2017.</cite></ref> Бик аҙ һанлы ғалимдар алтынсы батшалыҡты, Археяны индерә, әммә домен ысулын ҡабул итмәй.<ref name="Kingdom classification" /> Протистарҙың классификацияһы тураһында күп мәҡәләләр баҫтырып сығарған Томас Кавальер-Смит күптән түгел неомура, Архея һәм [[Эукариоттар|Евхарияны]] бергә туплаусы клада, бактерияларҙан, анығыраҡ әйткәндә, Актиномицетотанан барлыҡҡа килгән, тип тәҡдим итә. 2004 йылда уның классификацияһы [[Архейҙар|археобактерияларҙы]] Бактериялар батшалығының бер өлөшө тип иҫәпләй, йәғни ул өс домен системаһын тулыһынса кире ҡаға. Стефан Лукета 2012 йылда биш "домион" системаһын тәҡдим итә, традицион өс доменға Прионобиота (күҙәнәкле һәм ядро кислотаһы булмаған) һәм [[Вирустар|Вирузобиота]] (ҡүҙәнәкле, әммә ядро кислоталы) өҫтәй.<ref name="Luketa2012">{{Cite journal|last=Luketa|first=S.|year=2012|title=New views on the megaclassification of life|url=http://protistology.ifmo.ru/num7_4/luketa_protistology_7-4.pdf|author=live|journal=Protistology|volume=7|issue=4|pages=218–237}}</ref><center>{{Biological systems}} </center>Организмдарҙың күп кенә айырым төркөмдәре өсөн өлөшләтә классификациялар бар һәм яңы мәғлүмәттәр барлыҡҡа килгән һайын ҡайтанан ҡарала һәм алмаштырыла; әммә тереклектең күпселек өлөшөн йә бөтәһен дә комплекслы, баҫтырып сығарған дауалау ысулдары һирәк осрай; 2012 һәм 2019 йылдарҙа эвкариоттарҙы протистарға баҫым яһап ҡына үҙ эсенә алған Адл һәм 2019 йыл миҫалдары: 2015 йыл, икеһе лә ҡаҙылма вәкилдәрҙе ситләтеп үтһә лә, евкариоттарҙы ла, прокариоттарҙы ла орден дәрәжәһенә тиклем үҙ эсенә ала.<ref name="Adl-et-al-2012">{{Cite journal|last=Adl|first=S.M.|title=The revised classification of eukaryotes|journal=Journal of Eukaryotic Microbiology|volume=59|issue=5|pages=429–493}}</ref><ref name="Adl-et-al-2019">{{Cite journal|last=Adl|first=S.M.|year=2019|title=Revisions to the classification, nomenclature, and diversity of eukaryotes|journal=Journal of Eukaryotic Microbiology|volume=66|issue=1|pages=4–119}}</ref><ref name="Ruggiero-et-al-2015">{{Cite journal|last=Ruggiero|first=M.A.|year=2015|title=A higher level classification of all living organisms|journal=PLOS ONE|volume=10|issue=4|pages=e0119248}}</ref><ref name="Ruggiero-et-al-2015" /> Айырым компиляция (Ruggiero, 2014) Ғаилә дәрәжәһенә тиклем һаҡланып ҡалған таксондарҙы үҙ эсенә ала.<ref>Ruggiero, Michael A. (2014). Families of All Living Organisms, Version 2.0.a.15, (4/26/14). Expert Solutions International, LLC, Reston, VA. 420 pp. Included data available for download via https://www.gbif.org/dataset/8067e0a2-a26d-4831-8a1e-21b9118a299c (doi: 10.15468/tfp6yv)</ref> Мәғлүмәттәр базаһына нигеҙләнгән таблицалар иҫәбенә Тормош энциклопедияһы, Биотөрлөлөк буйынса глобаль мәғлүмәт объекты, NCBI систематикаһы мәғлүмәт базаһы, Диңгеҙ һәм кейәүгә сыҡмаған Генераның ваҡытлы реестры, Тормоштоң асыҡ ағасы, Тормош каталогы инә. Палеобиология мәғлүмәт базаһы — ҡаҙылма ресурстар. == Ҡулланыу == Биологик систематика [[биология]] дисциплинаһы булып тора һәм биологтар тарафынан «системата» булараҡ билдәле, әммә яңы таксоналарҙы баҫтырып сығарыу менән натуралистар ҙа йыш шөғөлләнә. Таксономия [[тормош]]<nowiki/>то тасуирлауҙы һәм ойоштороуҙы маҡсат итеп ҡуйғанлыҡтан, биотөрлөлөктө һәм тәбиғәтте һаҡлау биологияһының барлыҡҡа килеүе таксономдар эше өсөн бик мөһим..<ref>{{Cite web|author=dead}}</ref><ref>{{Cite journal|last=McNeely|first=Jeffrey A.|title=The role of taxonomy in conserving biodiversity|url=https://pdfs.semanticscholar.org/7b06/e3d09692ef9f2b464fbfb7807ff32a35ce47.pdf|author=dead}}</ref> === Организмдарҙы классификациялау === Биологик классификация - таксономик процестың мөһим өлөшө. Һөҙөмтәлә, ул ҡулланыусыға таксондың туғандары ниндәй тип хәбәр итә. Биологик [[Класс (биология)|класс]]<nowiki/>ификация таксономик рәттәрҙе ҡуллана, шул иҫәптән башҡалар (иң инклюзивтан иң инклюзируемыйға тиклем): Домен, Короллек, [[Тип (биология)|Филум]], Класс, [[Отряд (биология)|Орден]], [[Ғаилә (биология)|Ғаилә]], Ген, [[Төр (биология)|Төрҙәр]] һәм Трен.<ref>{{Cite news|url=https://www.mnemonic-device.com/biology/taxonomy/domain-kingdom-phylum-class-order-family-genus-species/|title=Mnemonic taxonomy / biology: Kingdom Phylum Class Order...|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170606171902/https://www.mnemonic-device.com/biology/taxonomy/domain-kingdom-phylum-class-order-family-genus-species/|archivedate=6 June 2017}}</ref> === Таксономик тасуирламалар === [[Файл:Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg/170px-Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg|мини|''Nepenthes smilesii'', тропик питчер үҫемлеге]] Таксондың тасуирламаһы йәки диагнозы бергә ҡуйыла. Таксондарҙы билдәләүсе ҡағиҙәләр юҡ, әммә яңы таксондарҙы атау һәм баҫтырып сығарыу ҡағиҙәлар йыйылмаһы менән идара ителә.<ref name="Herbarium">{{Cite web|author=dead}}</ref> [[Зоология|Зоологияла]] киң ҡулланылған рәттәр өсөн номенклатура (суперғаиләләрҙең ярым төрҙәре) Халыҡ-ара Зоологик номенклаттура кодексы (''ICZN коды'') менән көйләнә. Фикология, [[микология]] һәм [[ботаника]] өлкәләрендә таксондарҙың атамаһы ылымыҡтар, бәшмәктәр һәм үҫемлектәр өсөн халыҡ-ара номенклатура кодексы (''ICN'') менән көйләнә.<ref>{{Cite web|author=live}}</ref> Таксондың тәүге тасуирламаһы биш төп талапты берләштерә:<ref>{{Cite web|title=How can I describe new species?|url=http://iczn.org/content/how-can-i-describe-new-species|publisher=[[International Commission on Zoological Nomenclature]]|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20120306133052/http://iczn.org/content/how-can-i-describe-new-species|archive-date=6 March 2012|access-date=21 May 2020}}</ref> # Таксонға латин алфавитының 26 хәрефенә нигеҙләнеп исем бирергә кәрәк (яңы төрҙәр өсөн биномиал, йәки башҡа рәттәр өсөн униномиал). # Исеме берҙән-бер булырға тейеш (йәғни омоним түгел). # Тасуирлама кәм тигәндә бер исем йөрөткән типтағы экземплярға нигеҙләнергә тейеш. # Ул таксонды тасуирлау (билдәләү) йәки уны башҡа таксондарҙан айырыу өсөн (диагноз, ''ICZN коды'', 13.1.1 статья, ''ICN'', 38-се статья) тейешле атрибуттар тураһында белдереүҙәрҙе үҙ эсенә алырға тейеш. Ике код та таксондың йөкмәткеһен (уның округтарын) билдәләүҙе уның исемен билдәләүҙән аңлы рәүештә айыра. # Был тәүге дүрт талап даими фәнни яҙма булараҡ күп һанлы бер үк күсермәләрҙә баҫтырылырға тейеш. Әммә йыш ҡына, таксондың географик диапазоны, экологик иҫкәрмәләр, химия, тәртип һ. б. кеүек, күберәк мәғлүмәт индерелә. Тикшеренеүселәрҙең таксаға килеү ысулы төрлөсә: булған мәғлүмәттәргә һәм ресурстарға ҡарап, ысулдар сағыу үҙенсәлектәрҙе ябай һан йә сифатлы сағыштырыуҙан, ДНК эҙмә-эҙлелеге буйынса ҙур күләмдәге мәғлүмәттәрҙе компьютер анализдарын ентекләп тасуирлауға тиклем үҙгәрә.. === Авторҙың цитатаһы === "Автор" фәнни исемдән һуң урынлаштырыла ала.<ref name="AJE">{{Cite web|url=http://www.aje.com/en/arc/editing-tip-scientific-names-species/|title=Editing Tip: Scientific Names of Species {{!}} AJE {{!}} American Journal Experts|website=www.aje.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170409021714/http://www.aje.com/en/arc/editing-tip-scientific-names-species/|archive-date=9 April 2017}}</ref> Автор - беренсе тапҡыр был исемде дөрөҫ баҫтырып сығарған ғалимдың исеме.<ref name="AJE" /> Мәҫәлән, 1758 йылда Линней Азия филенә Elephas maximus тигән фәнни исем бирә, шуға күрә был исем ҡайһы берҙә "Elephas maximas Linnaeus, 1758" тип яҙыла.<ref>{{Cite web|url=http://study.com/academy/lesson/carolus-linnaeus-classification-taxonomy-contributions-to-biology.html|title=Carolus Linnaeus: Classification, Taxonomy & Contributions to Biology – Video & Lesson Transcript {{!}} Study.com|website=Study.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170409021600/http://study.com/academy/lesson/carolus-linnaeus-classification-taxonomy-contributions-to-biology.html|archive-date=9 April 2017}}</ref> Авторҙарҙың исемдәре йыш ҡына ҡыҫҡартыла: L., ''Линней'' өсөн, киң ҡулланыла. Ботаникала, ысынында, стандарт ҡыҫҡартыуҙарҙың көйләнгән исемлеге бар (авторҙың ҡыҫҡартмаһы буйынса ботаниктар исемлеген ҡарағыҙ).<ref>{{Cite web|url=http://www.biocyclopedia.com/index/biological_classification.php|title=Biological Classification|website=biocyclopedia.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170514164313/http://www.biocyclopedia.com/index/biological_classification.php|archive-date=14 May 2017}}</ref> Ботаника һәм зоология араһында властарҙы бүлеү системаһы бер аҙ айырыла.<ref name="Herbarium">{{Cite web|title=Nomenclature, Names, and Taxonomy|url=http://herbarium.usu.edu:80/teaching/4420/botnom.htm|website=Intermountain Herbarium – USU|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20161123030604/http://herbarium.usu.edu/teaching/4420/botnom.htm|archive-date=23 November 2016}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20161123030604/http://herbarium.usu.edu/teaching/4420/botnom.htm "Nomenclature, Names, and Taxonomy"]. ''Intermountain Herbarium – USU''. 2005. Archived from [http://herbarium.usu.edu:80/teaching/4420/botnom.htm the original] on 23 November 2016.</cite></ref> Әммә, ғәҙәти күренеш, әгәр төрҙөң заты төп тасуирламанан һуң үҙгәрһә, төп авторлыҡтың исеме ҡумталарҙа урынлаштырыла.<ref>{{Cite web|url=http://www.annelida.net/zootax-tutor.html|title=Zoological nomenclature: a basic guide for non-taxonomist authors|website=Annelida.net|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170316112709/http://www.annelida.net/zootax-tutor.html|archive-date=16 March 2017}}</ref> == Фенетика == [[Файл:Phylogenetics.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/Phylogenetics.svg/300px-Phylogenetics.svg.png|мини|300x300пкс|Филогенетик һәм фенетик (характерға нигеҙләнгән) төшөнсәләрҙе сағыштырыу]] Фенетикала шулай уҡ таксиметрияһы, йәки һан таксономияһы булараҡ билдәле организмдар, филогенияһы йә эволюцион мөнәсәбәттәренә ҡарамай, дөйөм оҡшашлыҡҡа ҡарап классификациялана..<ref name="BiologyDiscussion">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|title=Taxonomy: Meaning, Levels, Periods and Role|date=27 May 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073645/http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|archivedate=5 April 2017}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true">[http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373 "Taxonomy: Meaning, Levels, Periods and Role"]. ''Biology Discussion''. 27 May 2016. [https://web.archive.org/web/20170405073645/http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373 Archived] from the original on 5 April 2017.</cite></ref> Такса араһында гипергеометрик «алыҫлыҡ» үлсәменә килтерә. Фенетик ысулдар хәҙерге заманда сағыштырмаса һирәк осрай, сөнки фенетик ысулдар уртаҡ ата-баба (йәки плесиоморф) һыҙаттарҙы уртаҡ алынған (йәки апоморф) һыҙаттарҙан айырып тормай. .<ref>{{Cite web|title=Classification|url=https://projects.ncsu.edu/project/evoresources/Evolutionary%20medicine/classification/classification16.htm|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170414163250/https://projects.ncsu.edu/project/evoresources/Evolutionary%20medicine/classification/classification16.htm|archive-date=14 April 2017}}</ref> Әммә ҡайһы бер фенетик ысулдар, мәҫәлән, күршеләр ҡушылыу, мөнәсәбәттәрҙе тиҙ баһалаусы булараҡ, артабанғы ысулдар (мәҫәлән, Байес һығымтаһы) иҫәпләү буйынса бик баһала булғанда, һаҡланып ҡалған.<ref>{{Cite web|title=Molecular Marker Glossary|url=http://www.uwyo.edu/dbmcd/molmark/mcdgloss.html|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20070610123503/http://www.uwyo.edu/dbmcd/molmark/McDGloss.html|archive-date=10 June 2007}}</ref> == Мәғлүмәт базалары == Хәҙерге заман таксономияһы каталогтар классификацияһын һәм уларҙың документацияһын эҙләү һәм каталоглаштырыу өсөн мәғлүмәттәр базаһы технологияларын ҡуллана.. Йыш ҡулланылған мәғлүмәттәр базаһы булмаһа ла, һәр документлаштырылған төрҙө һанап сығырға тырышҡан «Тормош каталогы» кеүек комплекслы мәғлүмәттәр базаһы бар. Каталогта 2016 йылдың апреленә бөтә короллектәр өсөн 1,64 миллион төр күрһәтелгән, улар хәҙерге фәнгә билдәле тип иҫәпләнгән төрҙәрҙең дүрттән өс өлөшөнән ашыуын тәшкил итә.<ref name="About the Catalogue of Life">{{Cite web|author=live}}</ref> == Шулай уҡ ҡарағыҙ ==  {{NoteFoot}} == References == {{Иҫкәрмәләр}} == Bibliography ==   [[Категория:Биологик систематика]] [[Категория:Тәржемәһе тикшерелмәгән биттәр]] ozrm3zxiv8za68l2x4i6qde0ky9332m 1147577 1147553 2022-07-29T18:38:58Z ZUFAr 191 wikitext text/x-wiki   [[Биология|Биологияла]] '''таксономия''' ( (таксис) "аранжировка" һәм (-nomia) "ысул") — биологик организмдарҙың төркөмдәрен атау, билдәләү классификациялауҙы [[Фән|фәнни]] өйрәнеү. Организмдар таксондарға (сингл: таксон) төркөмләнә, һәм был төркөмдәргә таксономик дәрәжә бирелә; бирелгән дәрәжәле төркөмдәр юғары дәрәжәле инклюзив төркөмгә әйләндерелә ала, шулай итеп, таксономия иерархияһы барлыҡҡа килә. Хәҙерге ваҡытта ҡулланылған төп рәттәр - [[Домен (биология)|домен]], [[Батшалыҡ (биология)|батшалыҡ]], фило (ботаникала ҡайһы берҙә [[Тип (биология)|филология]] урынына бүлеү ҡулланыла), [[Класс (биология)|класс]], тәртип, [[Ғаилә (биология)|ғаилә]], ырыу һәм [[Төр (биология)|төрҙәр]]. Швед ботанигы [[Карл Линней]] хәҙерге таксономия системаһына нигеҙ һалыусы тип һанала, сөнки ул организмдарҙы классификациялау өсөн Линней таксономы һәм организмдарҙы атау өсөн биномиаль номенклатура тип аталған системаны эшләй. Биологик систематика теорияһы, мәғлүмәттәре һәм аналитик технологияһы ҡаҙаныштары менән Линней системаһы организмдар араһында тере һәм юҡҡа сыҡҡан [[Эволюция|эволюцион]] мөнәсәбәттәрҙе сағылдырыу өсөн тәғәйенләнгән хәҙерге биологик классификация системаһына әүерелә. == Билдәләмәләр == Таксономияның аныҡ билдәләмәһе сығанаҡтан сығанаҡҡа үҙгәрә, әммә дисциплинаның үҙәге ҡала: организмдар төркөмдәренең концепцияһы, атамаһы һәм классификацияһы.<ref name="Wilkins2011">{{Cite web|url=http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|title=What is systematics and what is taxonomy?|last=Wilkins|first=J.S.|date=5 February 2011|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|archive-date=27 August 2016|access-date=21 August 2016}}</ref> Һуңғы ваҡытта таксономия билдәләмәләре түбәндәгесә бирелә: # Айырым төрҙәре төркөмләү, төрҙәрҙе ҙурыраҡ төркөмдәргә бүлеү һәм шул төркөмдәргә исем биреү теорияһы һәм практикаһы, шулай итеп, классификация барлыҡҡа килтерә.<ref name="Judd2">{{Cite book|title=Plant Systematics: A Phylogenetic Approach|last1=Judd|first1=W.S.|last2=Campbell|first2=C.S.|last3=Kellogg|first3=E.A.|last4=Stevens|first4=P.F.|last5=Donoghue|first5=M.J.|date=2007|publisher=Sinauer Associates|edition=3rd|location=Sunderland|chapter=Taxonomy}}</ref> # Фән өлкәһе тасуирламаны, идентификациялауҙы, номенклатураны, классификацияны үҙ эсенә алға (һәм системалы системаларҙың төп компоненты).<ref name="Simpson2">{{Cite book|title=Plant Systematics|last=Simpson|first=Michael G.|date=2010|publisher=Academic Press|isbn=978-0-12-374380-0|edition=2nd|chapter=Chapter 1 Plant Systematics: an Overview}}</ref> # Биологияла организмдарҙың классификацияла урыны тураһында фән.<ref>Kirk, P.M., Cannon, P.F., Minter, D.W., Stalpers, J.A. eds. (2008) "Taxonomy". In ''Dictionary of the Fungi'', 10th edition. CABI, Netherlands.</ref> # «Тере организмдарға ҡарата ҡулланылған классификация тураһындағы , шул иҫәптән төрҙәрҙең формалашыу сараларын өйрәнеүсе фән».<ref>{{Cite book|title=The Wordsworth Dictionary of Science and Technology|date=1988|publisher=W.R. Chambers Ltd. and Cambridge University Press|editor-last=Walker|editor-first=P.M.B.}}</ref> # «Классификациялау маҡсатында организм үҙенсәлектәрен анализлау».<ref name="Henderson2">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=-PLgy6DWe0wC|title=Henderson's Dictionary Of Biology|last=Lawrence|first=E.|date=2005|publisher=Pearson/Prentice Hall|isbn=978-0-13-127384-9}}</ref> # «Классификациялауға һәм атамалар бирергә мөмкинлек биргән өлгө табыу өсөн филогенезды өйрәнә» (кәрәкле, әммә ғәҙәти булмаған билдәләмә булараҡ күрһәтелгән)<ref>{{Cite book|title=Taxonomy for the twenty-first century|last=Wheeler|first=Quentin D.|date=2004|work=[[Philosophical Transactions of the Royal Society]]|editor-last=H.C.J. Godfray & S. Knapp|volume=359|pages=571–583|chapter=Taxonomic triage and the poverty of phylogeny|doi=10.1098/rstb.2003.1452|pmc=1693342|pmid=15253345|author-link=Quentin D. Wheeler|issue=1444}}</ref>. Төрлө билдәләмәләр йә системалылыҡтың (2-се билдәләмәнең) ярҙамсы өлкәһе итеп системалылыҡтың ярҙамсы өлкәһе итеп урынлаштыра, был мөнәсәбәттәрҙе кире ҡаға (6-сы билдәләмә), йә ике терминды синоним тип һанай. Биологик номенклатура систематиканың бер өлөшө (1-се һәм 2-се билдәләмәләр), йәки системалы системаларҙың бер өлөшө булып һаналамы, тигән аңлашылмаусанлыҡтар бар. Мәҫәлән, 6-сы билдәләмә номенклатураны таксономиянан ситкә урынлаштырыусы системаларҙың түбәндәге билдәләмәһе менән парлаша: * ''Систематика'': "Организмдарҙың идентификацияһын, таксономияһын һәм номенклатураһын өйрәнеү, шул иҫәптән тере йәнлектәрҙең уларҙың тәбиғи мөнәсәбәттәренә ҡарата классификацияһын һәм таксондарҙың үҙгәрештәрен һәм эволюцияһын өйрәнеү". 1970 йылда Миченер ''et al''. бер-береһенә ҡарата "систематик биология" һәм "таксономия" (йыш ҡына буталған һәм алмашлап ҡулланылған терминдар) түбәндәгесә билдәләй:<ref>Michener, Charles D., John O. Corliss, Richard S. Cowan, Peter H. Raven, Curtis W. Sabrosky, Donald S. Squires, and G. W. Wharton (1970). ''Systematics In Support of Biological Research''. Division of Biology and Agriculture, National Research Council. Washington, D.C. 25 pp.</ref><blockquote> Систематик биология ( системаматика тип атала) - организмдарға фәнни исемдәр бирә, (б) уларҙы тасуирлай, (с) уларҙың коллекцияларын һаҡлай, (д) организмдарға классификация, уларҙы идентификациялау асҡыстары һәм уларҙың таралыуы тураһында мәғлүмәттәр биргән өлкә, (е) уларҙың эволюцион тарихын тикшерә, һәм (ф) уларҙың тирә-яҡ мөхиткә яраҡлашыуын иҫәпләй. Оҙон тарихлы был өлкә һуңғы йылдарҙа һиҙелерлек яңырыу кисерҙе. Теоретик материалдың бер өлөшө эволюцион өлкәләргә ҡағыла (үрҙәге e һәм f темалары), ҡалғандары айырыуса классификация проблемаһына ҡағыла. Таксономия - системалылыҡтың (а) - (d) темаларының өлөшө. </blockquote>Таксономия, системалы биология, систематика, биосистематика, фәнни классификация, биологик классификация һәм филогенетика кеүек терминдарҙың йыйылмаһы ҡайһы берҙә бер үк, ҡайһы берҙә аҙ айырылып торған, әммә һәр ваҡыт бәйләнгән һәм киҫешкән мәғәнәләргә эйә.<ref name="Wilkins2011">{{Cite web|url=http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|title=What is systematics and what is taxonomy?|last=Wilkins|first=J.S.|date=5 February 2011|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|archive-date=27 August 2016|access-date=21 August 2016}}</ref><ref name="Small1989">{{Cite journal|last=Small|first=Ernest|title=Systematics of Biological Systematics (Or, Taxonomy of Taxonomy)}}</ref> "Таксономия" һүҙенең иң киң мәғәнәһе бында ҡулланыла. Термин 1813 йылда де Кандоль үҙенең Théorie élémentaire de la botanique тигән хеҙмәтендә ҡулланған.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=In_Lv8iMt24C&pg=PA20|title=Plant systematics: An integrated approach|last=Singh|first=Gurcharan}}</ref> Джон Линдли 1830 йылда системалылыҡҡа тәүге билдәләмә бирә, әммә "систематика" терминын ҡулланмайынса, "систематик ботаника" тураһында яҙа.<ref>Wilkins, J. S. ''[http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/ What is systematics and what is taxonomy?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|date=27 August 2016}}''. Available on http://evolvingthoughts.net</ref> Европалылар биологик төрлөлөктө өйрәнеү өсөн "систематика" һәм "биосистематика", ә Төньяҡ Американдар "таксономия"ны йышыраҡ ҡуллана.<ref>Brusca, R. C., & Brusca, G. J. (2003). Invertebrates (2nd ed.). Sunderland, Mass. : Sinauer Associates, p. 27</ref> Әммә таксономия, һәм, атап әйткәндә, альфа таксонологияһы, организмдарҙы идентификациялау, тасуирлау һәм атау (йәғни номенклатура), ә "классификация" организмдарҙы башҡа организмдар менән бәйләнештәрен күрһәткән иерархик төркөмдәргә урынлаштыра.<ref name="Fortey">{{Citation|last=Fortey|first=Richard|url=Richard Fortey|title=Dry Store Room No. 1: The Secret Life of the Natural History Museum}}</ref> === Монография һәм таксономик тикшереү === Таксономик ревизия йәки таксономик тикшереү — билдәле бер таксонда вариация законлылыҡтарын яңыса анализлау. Был анализ морфологик, анатомик, палинологик, биохимик һәм генетик персонаждарҙың ниндәй ҙә булһа ҡушылыуы нигеҙендә башҡарылырға мөмкин. Монография йәки тулы ревизия — теге йәки был ваҡытта бирелгән мәғлүмәт өсөн һәм бөтә донъя өсөн таксон өсөн комплекслы ревизия. Башҡа (өлөшләтә) ревизиялар, булған характерҙар йыйылмаларының ҡайһы берҙәрен генә ҡуллана йәки арауыҡ даирәһе сикләнгән тигән мәғәнәлә сикләнергә мөмкин. Ревизия был субтаксаның классификацияһын үҙгәртеүгә, яңы субтаксаны асыҡлауға йәки элекке субтаксаның ҡушылыуына килтереүе мөмкин..<ref>{{Cite journal|last=Maxted|first=Nigel|year=1992|title=Towards Defining a Taxonomic Revision Methodology|journal=Taxon|volume=41|issue=4|pages=653–660|DOI=10.2307/1222391}}</ref> === Таксономик характерҙар === Таксономик характерҙар - таксономик атрибуттар, улар таксондар араһындағы мөнәсәбәттәрҙе (филогенезды) иҫбатлау өсөн ҡулланыла.<ref>Mayr, Ernst (1991). Principles of Systematic Zoology. New York: McGraw-Hill, p. 159.</ref> Таксономик характерҙарҙың төрҙәре:<ref>Mayr, Ernst (1991), p. 162.</ref>{{Col-begin}} {{Col-break}} * Morphological characters ** General external morphology ** Special structures (e.g. genitalia) ** Internal morphology (anatomy) ** Embryology ** Karyology and other cytological factors * Physiological characters ** Metabolic factors ** Body secretions ** Genic sterility factors * Molecular characters ** Immunological distance ** Electrophoretic differences ** Amino acid sequences of proteins ** DNA hybridization ** DNA and RNA sequences ** Restriction endonuclease analyses ** Other molecular differences {{Col-break}} * Behavioral characters ** Courtship and other ethological isolating mechanisms ** Other behavior patterns * Ecological characters ** Habit and habitats ** Food ** Seasonal variations ** Parasites and hosts * Geographic characters ** General biogeographic distribution patterns ** Sympatric-allopatric relationship of populations {{Столбцы/конец}} === Альфа һәм бета таксономияһы === "'''Альфа таксономияһы'''" термины бөгөн башлыса таксондарҙы, айырыуса төрҙәрҙе, табыу, тасуирлау һәм атау дисциплинаһына ҡарата ҡулланыла.<ref name="BiologyDiscussion">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|title=Taxonomy: Meaning, Levels, Periods and Role|date=27 May 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073645/http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|archivedate=5 April 2017}}</ref> Боронғо әҙәбиәттә был терминдың икенсе мәғәнәһе була, ул морфологик таксономияға һәм XIX быуат аҙағына тиклемге тикшеренеүҙәр һөҙөмтәләренә ҡарай.<ref>{{Cite journal|last=Rosselló-Mora|first=Ramon|title=The species concept for prokaryotes|journal=FEMS Microbiology Reviews|volume=25|issue=1|pages=39–67|DOI=10.1111/j.1574-6976.2001.tb00571.x}}</ref> Уильям Бертрам Туррилл "альфа таксономияһы" терминын 1935 һәм 1937 йылдарҙа баҫылған мәҡәләләр серияһында индерә, унда ул таксонология дисциплинаһының фәлсәфәһе һәм киләсәк йүнәлештәрен тикшерә[1]<blockquote> ... таксономистар араһында үҙҙәренең проблемаларын киң ҡараштан ҡарарға, уларҙың цитологик, экологик һәм генетик коллегалары менән яҡынданыраҡ хеҙмәттәшлек итеү мөмкинлектәрен тикшерергә һәм уларҙың маҡсаттарын һәм ысулдарын, бәлки, ҡырҡа үҙгәртеү йәки киңәйтеүҙе танырға теләк арта бара... Туррилл (1935) фекеренсә, структураһына нигеҙләнгән һәм уңайлы итеп "альфа" тип аталған боронғо баһалап бөткөһөҙ таксономияны ҡабул иткәндә, мөмкин тиклем киң морфологик һәм физиологик факттар нигеҙендә төҙөлгән алыҫ таксономияны күҙ алдына килтерергә мөмкин, һәм унда "төрлөләрҙең конституцияһына, бүленешенә, килеп сығышына һәм тәртибенә ҡағылышлы бөтә күҙәтеү һәм эксперименталь мәғлүмәттәр табыла". Идеалдар, әйтерһең дә, бер ҡасан да тулыһынса тормошҡа ашырылмай. Әммә улар даими стимуляторҙар сифатында эш итеүҙең ҙур ҡиммәте бар, һәм әгәр беҙҙә "омега" таксономияһының идеалы булһаҡ, беҙ грек алфавитынан бер аҙ алға бара алабыҙ. Беҙҙең ҡайһы берҙәребеҙ үҙебеҙҙе ҡәнәғәтләндерәбеҙ, беҙ хәҙер "бета" таксономияһына күҙ һалабыҙ, тип уйлайбыҙ.{{Sfn|Turrill|1938}}</blockquote>Шулай итеп, Туррилл альфа таксономияһынан асыҡтан-асыҡ экология, физиология, генетика һәм цитология кеүек төрлө тикшеренеүҙәр өлкәһен индерә. Ул шулай уҡ филогенетик реконструкцияны альфа таксономияһынан индермәй.{{Sfn|Turrill|1938}} Һуңыраҡ авторҙар был терминды икенсе мәғәнәлә ҡуллана, был термин төрҙәрҙең (башҡа рәттәрҙең ярым төрҙәре йәки таксондары түгел) сикләүен аңлата, ниндәй ҙә булһа тикшеренеү алымдарын ҡуллана, шул иҫәптән ҡатмарлы иҫәпләү йәки лаборатория техникаһын да ҡуллана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Шулай итеп, Эрнст Майр 1968 йылда "бета таксономия"ны төрҙәргә ҡарағанда юғарыраҡ дәрәжәләрҙең классификацияһы тип билдәләй.<ref>{{Citation|url=Ernst Mayr}}</ref><blockquote>Вариацияның биологик мәғәнәһен һәм оҡшаш төрҙәр төркөмдәренең эволюцион килеп сығышын аңлау таксономик эшмәкәрлектең икенсе этабы өсөн тағы ла мөһимерәк, төрҙәрҙе туғандар төркөмдәренә ("taxa") бүлеү һәм уларҙың юғары категориялар иерархияһында урынлашыуы. Был эшмәкәрлек классификация термины менән аңлатыла; ул шулай уҡ "бета таксономия" тип тә атала.</blockquote> === Микротаксономия һәм макротаксосономия === Организмдарҙың айырым төркөмөндә төрҙәрҙе бүлеү зарурлығы практик һәм теоретик проблемаларға килтерә, улар төр проблемаһы тип атала. Төрҙәрҙе нисек билдәләүҙе билдәләү буйынса фәнни эш микротаксономия тип атала.<ref>{{Cite book|title=The Growth of Biological Thought: Diversity, Evolution, and Inheritance}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.biological-concepts.com/views/search.php?term=1508|title=Result of Your Query|work=biological-concepts.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170405170414/http://www.biological-concepts.com/views/search.php?term=1508|archive-date=5 April 2017}}</ref><ref name="BiologyDiscussion" />Макротаксономия - юғары таксономик дәрәжәләге төркөмдәрҙе өйрәнеү.<ref name="BiologyDiscussion" /> == Тарихы == Таксономик тарихтың ҡайһы бер тасуирламалары боронғо цивилизациялар менән таксономияны даталарға тырышһа ла, ысын мәғәнәһендә организмдарҙы классификациялау буйынса фәнни ынтылыш XVIII быуатҡа тиклем булмай. Элегерәк башҡарылған эштәре тәү сиратта дескриптив булған һәм ауыл хужалығында йәки медицинала файҙалы булған үҫемлектәргә йүнәлтелгән булған. Был фәнни фекерләүҙең бер нисә этабы бар. Иртә таксономия үҙ аллы критерийҙарға, «яһалма системаларға» нигеҙләнә, шул иҫәптән Линнейҙың үҫемлектәр өсөн енси классификация системаһы (Линнейҙың 1735 йылда хайуандарҙы классификациялауы «Systema Naturae» («Тәбиғәт системаһы») тип атала, ул, кәм тигәндә, «яһалма система» тип иҫәпләй. Һуңыраҡ «тәбиғи системалар» тип йөрөтөлгән такса үҙенсәлектәрен тулыраҡ ҡарау нигеҙендә системалар барлыҡҡа килә, мәҫәлән, де Жусьё. Һуңыраҡ «тәбиғи системалар» тип аталған такса үҙенсәлектәрен тулыраҡ ҡарау нигеҙендә системалар барлыҡҡа килә, мәҫәлән, де Жюсьё (1789), де Кандоль (1813) һәм Бентем һәм Хукер (1862—1863). Был классификациялар эмпирик ҡалыптарҙы тасуирлай һәм фекерләүҙә эволюцияға тиклем булған. Чарльз Дарвиндың «Төрҙәрҙең килеп сығышы тураһында» (1859) баҫылып сығыуы эволюцион мөнәсәбәттәргә нигеҙләнгән классификацияларға яңы аңлатма бирә. Был 1883 йылдан башлап филетик системалар төшөнсәһе була. Бындай ҡарашты Эйхлер (1883) һәм Энглер (1886—1892) тип билдәләй. 1970-се йылдарҙа кладистик методологияның барлыҡҡа килеүе берҙән-бер монофилия критерийҙары нигеҙендә синапоморфиялар булыуы менән раҫланған классификацияларға килтерә. Шул ваҡыттан алып молекуляр генетика мәғлүмәттәре менән дәлилләү нигеҙе киңәйтелә, улар күпселек осраҡта традицион морфологияны тулыландыра.{{Sfn|Datta|1988}} === Линнийға тиклемге осор === ==== Тәүге таксономистар ==== Кеше тирә-яғын атау һәм классификациялау, моғайын, тел башланыу менән башланғандыр. Ағыулы үҫемлектәрҙе ашарға яраҡлы үҫемлектәрҙән айырыу кешелек йәмғиәтенең йәшәүе өсөн мөһим. Дарыу үҫемлектәре һүрәттәре Мысырҙың стена һүрәттәрендә б.э.т. 1500 йылда күренә, был төрлө төрҙәрҙең ҡулланылышын аңлауҙы һәм төп таксономияның урынлашыуын күрһәтә. ==== Антик осор ==== [[Файл:Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg/370px-Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg|мини|''Һирәк осрай торған хайуандарҙың''<nowiki> һүрәтләнеше (写生珍禽图), Сун династияһы рәссамы Хуан Цюань (903[[965)</nowiki>]] Организмдар беренсе тапҡыр [[Аристотель]] ([[Греция]], 384 Tian322 б.э.) тарафынан Лесбос утрауында булған сағында классификациялана.<ref>Mayr, E. (1982) ''The Growth of Biological Thought''. Belknap P. of Harvard U.P., Cambridge (Mass.)</ref><ref name="Palaeos">{{Cite web|url=http://palaeos.com/taxonomy/history.html|title=Palaeos : Taxonomy|website=palaeos.com|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html|archive-date=31 March 2017}}</ref><ref name="Britannica – Taxonomy">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy|title=taxonomy {{!}} biology}}</ref> Ул йән эйәләрен уларҙың өлөштәренә, йәки хәҙерге заман сифаттарына, мәҫәлән, тере бала тыуыу, дүрт аяҡ, йомортҡа һалыу, ҡан һалыу йәки йылы тәнле булыуҙы классификациялай.<ref name="Roanoke">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|website=cbs.dtu.dk|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref> Ул бөтә тереклекте ике төркөмгә бүлә: үҫемлектәр һәм хайуандар.<ref name="Palaeos" /> Уның ҡайһы бер хайуандар төркөмө, мәҫәлән, ''Анхайма'' (ҡанһыҙ хайуандар, тәржемәһе - умыртҡаһыҙ) һәм ''Энхайма'' (ҡаны булған хайуандар), шулай уҡ [[Акула|акулалар]] һәм киттар кеүек төркөмдәр бөгөн дә киң ҡулланыла.<ref>{{Cite book|title=The Lagoon: How Aristotle Invented Science|url=Armand Marie Leroi}}</ref> Уның уҡыусыһы Теофраст (Греция, б.э.т. 370X) был традицияны дауам итә, 500-гә яҡын үҫемлек һәм уларҙың ҡулланылышы тураһында үҙенең Historia Plantarum китабында телгә ала. Тағы ла бер нисә үҫемлек төркөмө, мәҫәлән, ''[[Ҡыҙылтал|Корнус]]'', ''Крокус'' һәм ''Нарцисс'', Теофрастҡа барып тоташа.<ref name="Palaeos" /> ==== Урта быуаттар ==== [[Урта быуаттар]]<nowiki/>ҙағы таксономия, йән эйәләренең фәлсәфәүи һәм экзистенциаль тәртибенә ҡағылышлы өҫтәмәләр менән, аристотель системаһына нигеҙләнә.<ref name="Roanoke2">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|date=23 March 1998|website=cbs.dtu.dk|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref> Был көнбайыш схоластик <ref name="Roanoke3">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|date=23 March 1998|website=cbs.dtu.dk|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref>традицияларында булыуҙың, ахыр сиктә Аристотельдән алынған ҙур сылбыр кеүек төшөнсәләрҙе үҙ эсенә ала. Аристотел системаһы ул ваҡытта микроскоптар булмау сәбәпле үҫемлектәрҙе лә, бәшмәктәрҙе лә классификацияламай, сөнки уның идеялары, скала натураһына (Тәбиғи баҫҡыс)<ref name="Britannica – Taxonomy2">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy|title=taxonomy {{!}} biology|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170405075451/https://www.britannica.com/science/taxonomy|archive-date=5 April 2017|encyclopedia=Encyclopedia Britannica}}</ref> ярашлы, тулы донъяны берҙәм континуумда урынлаштырыуға нигеҙләнгән. Был да оло зат сылбырында ла иғтибарға алынды. Прокопий, Ғәззә тимотеостары, Деметриос Пепагоменос,<ref name="Palaeos2">{{Cite web|url=http://palaeos.com/taxonomy/history.html|title=Palaeos : Taxonomy|website=palaeos.com|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html|archive-date=31 March 2017}}</ref> Томас Аквинас кеүек ғалимдар алға китеш яһай. Урта быуат аҡыл эйәләре прагматик таксономияға ҡарағанда абстракт фәлсәфәгә нығыраҡ яраҡлашҡан абстракт фәлсәфәүи һәм логик категориялауҙарҙы ҡулланған..<ref name="Palaeos" /> ==== Ренессанс һәм иртә хәҙерге заман ==== [[Яңырыу|Ренессанс]] һәм [[Мәғрифәтселек дәүере|Мәғрифәтселек]] дәүерендә организмдарҙы категориялаштырыу киң тарала, һәм таксономик эштәр боронғо текстарҙы алмаштырыу өсөн етерлек кимәлдә башҡарыла.<ref name="Palaeos">{{Cite web|url=http://palaeos.com/taxonomy/history.html|title=Palaeos : Taxonomy|website=palaeos.com|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html|archive-date=31 March 2017}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html "Palaeos : Taxonomy"]. ''palaeos.com''. Archived from [http://palaeos.com/taxonomy/history.html the original] on 31 March 2017.</cite></ref> Был ҡайһы берҙә ҡатмарлы оптик линзаларҙың үҫеше менән бәйле, был организмдарҙың морфологияһын күпкә ентекләберәк өйрәнергә мөмкинлек бирә. Был технологик алымдан файҙаланған иң тәүге авторҙарҙың береһе - итальян табибы Андреа Чезальпино (1519—1603), ул "беренсе таксономист" тип атала.<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Andrea-Cesalpino|title=Andrea Cesalpino {{!}} Italian physician, philosopher, and botanist}}</ref> Уның magnum opus De Plantis 1583 йылда баҫылып сыға, унда 1500-ҙән ашыу үҫемлек төрө һүрәтләнә.<ref>{{Cite book|url=https://archive.org/details/deplantislibrixv00cesa|title=De plantis libri XVI}}</ref><ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Andrea-Cesalpino#ref130098|title=Andrea Cesalpino {{!}} Italian physician, philosopher, and botanist}}</ref> Ул беренсе тапҡыр таныған ике ҙур үҫемлек ғаиләһе бөгөн дә ҡулланыла: Asteraceae һәм [[Кәбеҫтә һымаҡтар|Brassicaceae]].<ref>{{Cite book|title=International Edition Vegetables I: Asteraceae, Brassicaceae, Chenopodicaceae, and Cucurbitaceae (Handbook of Plant Breeding)}}</ref> Һуңынан XVII быуатта Джон Рэй ([[Англия]], 16271705) бик күп мөһим таксономик хеҙмәттәр яҙа.<ref name="Britannica – Taxonomy">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy|title=taxonomy {{!}} biology}}<cite class="citation encyclopaedia cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.britannica.com/science/taxonomy "taxonomy | biology"]. ''Encyclopedia Britannica''. [https://web.archive.org/web/20170405075451/https://www.britannica.com/science/taxonomy Archived] from the original on 5 April 2017.</cite></ref> Уның иң ҙур ҡаҙанышы ''Methodus Plantarum Nova'' (1682) була, унда ул 18 меңдән ашыу үҫемлек төрөн баҫтырып сығара.<ref>{{Cite book|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/84226#page/7/mode/1up|title=Methodus plantarum nova|author=live}}</ref> Ул ваҡытта уның классификациялары, бәлки, иң ҡатмарлыһы булғандыр, сөнки ул үҙенең таксондарын күп кенә ҡатнаш символдарға нигеҙләгән. Киләһе ҙур таксономик хеҙмәттәрҙе Джозеф Питон де Турнефор (Франция, 1656,1708) яҙа.<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Joseph-Pitton-de-Tournefort|title=Joseph Pitton de Tournefort {{!}} French botanist and physician}}</ref> 1700 йылдан алып уның Institutiones Rei Herbariae хеҙмәттәрендә 698 ырыуға ҡараған 9000-дән ашыу төр бар, был туранан-тура Линнейға йоғонто яһай. === Линней дәүере === [[Файл:Linné-Systema_Naturae_1735.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/54/Linn%C3%A9-Systema_Naturae_1735.jpg/170px-Linn%C3%A9-Systema_Naturae_1735.jpg|мини|Systema ''Naturae'', Лейден, 1735]] Швед ботаник [[Карл Линней]] (17071778) таксономияның яңы дәүерен башлай.<ref name="Roanoke">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|website=cbs.dtu.dk|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm "Biology 101, Ch 20"]. ''cbs.dtu.dk''. 23 March 1998. [https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm Archived] from the original on 28 June 2017.</cite></ref> 1735 йылда Systema Naturae 1st Edition, 1753 йылда Species ''Plantarum'' һәм Systema ''NaturaE'' 10th Edition тигән хеҙмәттәре менән ул хәҙерге таксономияны революциялай.<ref>Linnaeus, C. (1735) ''Systema naturae, sive regna tria naturae systematice proposita per classes, ordines, genera, & species''. Haak, Leiden</ref><ref>Linnaeus, C. (1753) ''Species Plantarum''. Stockholm, Sweden.</ref><ref>Linnaeus, C. (1758) ''Systema naturae, sive regna tria naturae systematice proposita per classes, ordines, genera, & species'', 10th Edition. Haak, Leiden</ref> Уның эштәре хайуандар һәм үҫемлектәр төрҙәренә стандартлаштырылған биномиаль атама биреү системаһын ғәмәлгә ашыра, был хаослы һәм тарҡау таксономик әҙәбиәткә элегант хәл булып сыға.<ref name="Britannica – Linnaean">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy/The-Linnaean-system|title=taxonomy – The Linnaean system {{!}} biology}}</ref> Ул класс, тәртип, ырыу һәм төрҙәр стандартын ғына индермәй, шулай уҡ сәскәнең бәләкәйерәк өлөштәрен ҡулланып, үҙенең китабынан үҫемлектәрҙе һәм хайуандарҙы билдәләргә мөмкинлек бирә.<ref name="Britannica – Linnaean" /> Шулай итеп, Линней системаһы барлыҡҡа килә һәм бөгөнгө көндә лә XVIII быуаттағы кеүек ҡулланыла.<ref name="Britannica – Linnaean" /> Әлеге ваҡытта үҫемлектәр һәм хайуандар таксономиктары Линнейҙың эшен дөрөҫ исемдәр өсөн "башланғыс нөктә" тип иҫәпләй (1753 һәм 1758 йылдарҙа).<ref>{{Cite journal|title=Typification and later starting-points|url=http://www.iapt-taxon.org/historic/Congress/IBC_1959/Prop018-019.pdf|author=live}}</ref> Был даталарға тиклем баҫылған исемдәр "Линнейға тиклемге" тип атала, һәм ғәмәлдә түгел тип һанала (''Svenska Spindlar''<ref>{{Cite book|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/209583#page/7/mode/1up|title=Svenska spindlar|author=live}}</ref> баҫмаһында баҫылған үрмәкселәрҙән башҡа). Хатта был ваҡытҡа тиклем Линней үҙе баҫтырып сығарған таксономик исемдәр ҙә Линнейға тиклемге тип һанала. == Хәҙерге классификация системаһы == [[Файл:Spindle_diagram.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/76/Spindle_diagram.jpg/280px-Spindle_diagram.jpg|мини|Умыртҡалыларҙың класс кимәлендә эволюцияһы, спиндл киңлеге ғаиләләр һанын күрһәтә . Спиндле схемалар эволюцион таксономияға хас]] [[Файл:Cladogram_vertebrata.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/70/Cladogram_vertebrata.jpg/280px-Cladogram_vertebrata.jpg|мини|Шул уҡ бәйләнеш, кладистика өсөн типик кладограмма булараҡ күрһәтелә]] Төркөмдәр эсендәге төркөмдәр паттерны Линнейҙың үҫемлектәр һәм хайуандар классификацияһы менән билдәләнә, һәм был паттерндар XVIII быуат аҙағында, Чарльз Дарвиндың "Тәбиғәттәрҙең килеп сығышы" китабы баҫылып сыҡҡанға тиклем, хайуандар һәм үҫемлектәр батшалыҡтарының дендрограммалары итеп күрһәтелә башлай. "Тәбиғи система"ның паттерны эволюция кеүек генерациялау процесын аңлатмай, әммә, бәлки, уны күҙ уңында тотҡандыр, иртә трансмутационистик аҡыл эйәләрен илһамландырғандыр. Төрҙәрҙең трансмутацияһы идеяһын өйрәнеүсе тәүге хеҙмәттәр араһында Эразм Дарвиндың (Чарльз Дарвиндың олатаһының) 1796 Zoönomia һәм Жан-Батист Ламарктың 1809 йылда Philosophie Zoologique бар.<ref name="BiologyDiscussion" /> Был идея инглиз телле донъяла Роберт Чемберс тарафынан 1844 йылда аноним рәүештә баҫылған Vestiges of the Natural History of Creation китабында киң тарала.<ref>{{Cite book|url=James A. Secord|author=dead}}</ref> Дарвин теорияһына яраҡлы уртаҡ нәҫел китабы тигән төшөнсә барлыҡҡа килә. Йәшәү ағасы һүрәттәре фәнни хеҙмәттәрҙә популяр булып китә, билдәле ҡаҙылма төркөмдәр индерелә. ''Археоптерикс'' һәм Хесперорнистың яңы ғына табылған ҡаҙылма ҡалдыҡтарын ҡулланып, Томас Генри Хаксли уларҙың динозаврҙарҙан барлыҡҡа килеүен белдерә, был төркөм 1842 йылда Ричард Оуэн тарафынан рәсми рәүештә таныла.<ref>{{Cite news|url=https://phys.org/news/2015-05-fossil-world-earliest-modern-bird.html|title=Fossil of world's earliest modern bird could help us understand the extinction of dinosaurs|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405170159/https://phys.org/news/2015-05-fossil-world-earliest-modern-bird.html|archivedate=5 April 2017}}</ref> Һөҙөмтәлә динозаврҙарҙың "ҡоштарҙың ата-бабалары" булыуы эволюцион таксономик фекерләүҙең төп билдәһе булып тора. XIX быуат аҙағында һәм XX быуат башында ҡаҙылма төркөмдәр табыла һәм , [[Палеонтология|палеонтологтар]], билдәле төркөмдәрҙе берләштерә, хайуандарҙың тарихын аңларға тырыша. 1940-сы йылдар башында хәҙерге эволюцион синтез менән, төп төркөмдәрҙең эволюцияһын хәҙерге заманса аңлау барлыҡҡа килә. Эволюцион таксономия Линней таксономик дәрәжәһенә нигеҙләнгәнлектән, был ике термин хәҙерге ҡулланылышта ҡулланыла. Кладистик ысул 1960-сы йылдарҙан барлыҡҡа килә.<ref name="Britannica – since Linnaeus">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus|title=taxonomy – Classification since Linnaeus {{!}} biology}}<cite class="citation encyclopaedia cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus "taxonomy – Classification since Linnaeus | biology"]. ''Encyclopedia Britannica''. [https://web.archive.org/web/20170405075916/https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus Archived] from the original on 5 April 2017.</cite></ref> 1958 йылда Джулиан Хаксли ''клада'' терминын ҡуллана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Һуңыраҡ, 1960 йылда, Кейн һәм Харрисон ''кладистик'' терминын индерә.<ref name="BiologyDiscussion" /> Иң күренекле үҙенсәлеге булып иерархик эволюция ағасында таксондарҙы урынлаштырыу тора, был осраҡта бөтә таксондар монофилетик.<ref name="Britannica – since Linnaeus" /> Таксон, ата-баба формаһының бөтә тоҡомдарын үҙ эсенә алһа, монофилетик тип атала.<ref name="Mike Taylor">{{Cite web|author=live}}</ref><ref name="NCSE">{{Cite web|author=live}}</ref> Уларҙан алынған төркөмдәр парафилетик тип атала, ә тормош ағасынан бер тармаҡтан артыҡ булған төркөмдәр полифилетик булып тора.<ref name="Mike Taylor" /><ref name="Mike Taylor" /><ref name="NCSE" /> Монофилетик төркөмдәр синапоморфиялар нигеҙендә таныла һәм диагноз ҡуйыла.<ref>Brower, Andrew V. Z. and Randall T. Schuh. 2021. ''Biological Systematics: Principles and Applications'' (3rd edn.) Cornell University Press, Ithaca, New York., p. 13</ref> Кладистик классификациялар традицион Линней таксономияһы һәм Зоологик һәм ботаник номенклатура кодтары менән тап килә.<ref>Schuh, Randall T. "The Linnaean system and its 250-year persistence." The Botanical Review 69, no. 1 (2003): 59.</ref> Номенклатураның альтернатив системаһы, Халыҡ-ара ''филогенетик'' номенклатура кодексы йәки ''PhyloCode'' тәҡдим ителгән, уның маҡсаты - кладтарҙың формаль атамаһын көйләнә.<ref>{{Cite web|author=live}}</ref><ref name="Phylocode">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/angiosperm/taxonomy-angiosperm/phylocode-concept-history-and-advantages-taxonomy/34706|title=PhyloCode: Concept, History and Advantages {{!}} Taxonomy|date=12 July 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073643/http://www.biologydiscussion.com/angiosperm/taxonomy-angiosperm/phylocode-concept-history-and-advantages-taxonomy/34706|archivedate=5 April 2017}}</ref>Линней рангтары ''PhyloCode'' буйынса факультатив буласаҡ, ул хәҙерге, ранг нигеҙендәге кодтар менән бергә йәшәү өсөн тәғәйенләнә.<ref name="Phylocode" /> Систематик берләшмә PhyloCode-ты ҡабул итерме-юҡмы, әллә уны 250 йылдан ашыу ҡулланылған (кәрәк булғанда үҙгәртелгән) хәҙерге номенклатура системалары файҙаһына ҡалырмы, тип билдәләнә. === Батшалыҡтар һәм домендар === [[Файл:Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a5/Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg/170px-Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg.png|мини|Хәҙерге классификацияның төп схемаһы. Башҡа бик күп кимәлдәр ҡулланыла ала; домен, тормоштағы иң юғары яңы һәм бәхәсле кимәл.]] Линней, үҫемлектәрҙе һәм хайуандарҙы айырым батшалыҡ тип һаналған. <ref name="Kingdom classification">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|title=Kingdom Classification of Living Organism|date=2 December 2014|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073641/http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|archivedate=5 April 2017}}</ref>Линней, физик донъяны йәшелсә, хайуандар һәм файҙалы ҡаҙылмалар батшалығына бүлеп, быны юғары звание сифатында ҡулланған. Микроскопия ҡаҙаныштары микроорганизмдарҙы классификациялауға мөмкинлек биргәнлектән, батшалыҡтарҙың һаны арта. Домен - сағыштырмаса яңыса бүлеү. 1977 йылда Карл Вуздың өс доменлы систем тәҡдим итә, әммә һуңыраҡ был система ҡабул ителмәй.<ref>{{Cite web|url=http://www.igb.illinois.edu/about/archaea|title=Carl Woese {{!}} Carl R. Woese Institute for Genomic Biology|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170428163950/http://www.igb.illinois.edu/about/archaea|archive-date=28 April 2017}}</ref> Өс доменлы ысулдың төп үҙенсәлеге булып [[Архейҙар|Архея]] һәм Бактерияларҙың бүленеү тора, улар элек бер генә Бактерия батшалығына (ҡайһы берҙә Монера тип аталған батшалыҡҡа) бергә төркөмләнгән була.<ref name="Kingdom classification">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|title=Kingdom Classification of Living Organism|date=2 December 2014|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073641/http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|archivedate=5 April 2017}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true">[http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542 "Kingdom Classification of Living Organism"]. ''Biology Discussion''. 2 December 2014. [https://web.archive.org/web/20170405073641/http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542 Archived] from the original on 5 April 2017.</cite></ref> Бик аҙ һанлы ғалимдар алтынсы батшалыҡты, Археяны индерә, әммә домен ысулын ҡабул итмәй.<ref name="Kingdom classification" /> Протистарҙың классификацияһы тураһында күп мәҡәләләр баҫтырып сығарған Томас Кавальер-Смит күптән түгел неомура, Архея һәм [[Эукариоттар|Евхарияны]] бергә туплаусы клада, бактерияларҙан, анығыраҡ әйткәндә, Актиномицетотанан барлыҡҡа килгән, тип тәҡдим итә. 2004 йылда уның классификацияһы [[Архейҙар|археобактерияларҙы]] Бактериялар батшалығының бер өлөшө тип иҫәпләй, йәғни ул өс домен системаһын тулыһынса кире ҡаға. Стефан Лукета 2012 йылда биш "домион" системаһын тәҡдим итә, традицион өс доменға Прионобиота (күҙәнәкле һәм ядро кислотаһы булмаған) һәм [[Вирустар|Вирузобиота]] (ҡүҙәнәкле, әммә ядро кислоталы) өҫтәй.<ref name="Luketa2012">{{Cite journal|last=Luketa|first=S.|year=2012|title=New views on the megaclassification of life|url=http://protistology.ifmo.ru/num7_4/luketa_protistology_7-4.pdf|author=live|journal=Protistology|volume=7|issue=4|pages=218–237}}</ref><center>{{Biological systems}} </center>Организмдарҙың күп кенә айырым төркөмдәре өсөн өлөшләтә классификациялар бар һәм яңы мәғлүмәттәр барлыҡҡа килгән һайын ҡайтанан ҡарала һәм алмаштырыла; әммә тереклектең күпселек өлөшөн йә бөтәһен дә комплекслы, баҫтырып сығарған дауалау ысулдары һирәк осрай; 2012 һәм 2019 йылдарҙа эвкариоттарҙы протистарға баҫым яһап ҡына үҙ эсенә алған Адл һәм 2019 йыл миҫалдары: 2015 йыл, икеһе лә ҡаҙылма вәкилдәрҙе ситләтеп үтһә лә, евкариоттарҙы ла, прокариоттарҙы ла орден дәрәжәһенә тиклем үҙ эсенә ала.<ref name="Adl-et-al-2012">{{Cite journal|last=Adl|first=S.M.|title=The revised classification of eukaryotes|journal=Journal of Eukaryotic Microbiology|volume=59|issue=5|pages=429–493}}</ref><ref name="Adl-et-al-2019">{{Cite journal|last=Adl|first=S.M.|year=2019|title=Revisions to the classification, nomenclature, and diversity of eukaryotes|journal=Journal of Eukaryotic Microbiology|volume=66|issue=1|pages=4–119}}</ref><ref name="Ruggiero-et-al-2015">{{Cite journal|last=Ruggiero|first=M.A.|year=2015|title=A higher level classification of all living organisms|journal=PLOS ONE|volume=10|issue=4|pages=e0119248}}</ref><ref name="Ruggiero-et-al-2015" /> Айырым компиляция (Ruggiero, 2014) Ғаилә дәрәжәһенә тиклем һаҡланып ҡалған таксондарҙы үҙ эсенә ала.<ref>Ruggiero, Michael A. (2014). Families of All Living Organisms, Version 2.0.a.15, (4/26/14). Expert Solutions International, LLC, Reston, VA. 420 pp. Included data available for download via https://www.gbif.org/dataset/8067e0a2-a26d-4831-8a1e-21b9118a299c (doi: 10.15468/tfp6yv)</ref> Мәғлүмәттәр базаһына нигеҙләнгән таблицалар иҫәбенә Тормош энциклопедияһы, Биотөрлөлөк буйынса глобаль мәғлүмәт объекты, NCBI систематикаһы мәғлүмәт базаһы, Диңгеҙ һәм кейәүгә сыҡмаған Генераның ваҡытлы реестры, Тормоштоң асыҡ ағасы, Тормош каталогы инә. Палеобиология мәғлүмәт базаһы — ҡаҙылма ресурстар. == Ҡулланыу == Биологик систематика [[биология]] дисциплинаһы булып тора һәм биологтар тарафынан «системата» булараҡ билдәле, әммә яңы таксоналарҙы баҫтырып сығарыу менән натуралистар ҙа йыш шөғөлләнә. Таксономия [[тормош]]<nowiki/>то тасуирлауҙы һәм ойоштороуҙы маҡсат итеп ҡуйғанлыҡтан, биотөрлөлөктө һәм тәбиғәтте һаҡлау биологияһының барлыҡҡа килеүе таксономдар эше өсөн бик мөһим..<ref>{{Cite web|author=dead}}</ref><ref>{{Cite journal|last=McNeely|first=Jeffrey A.|title=The role of taxonomy in conserving biodiversity|url=https://pdfs.semanticscholar.org/7b06/e3d09692ef9f2b464fbfb7807ff32a35ce47.pdf|author=dead}}</ref> === Организмдарҙы классификациялау === Биологик классификация - таксономик процестың мөһим өлөшө. Һөҙөмтәлә, ул ҡулланыусыға таксондың туғандары ниндәй тип хәбәр итә. Биологик [[Класс (биология)|класс]]<nowiki/>ификация таксономик рәттәрҙе ҡуллана, шул иҫәптән башҡалар (иң инклюзивтан иң инклюзируемыйға тиклем): Домен, Короллек, [[Тип (биология)|Филум]], Класс, [[Отряд (биология)|Орден]], [[Ғаилә (биология)|Ғаилә]], Ген, [[Төр (биология)|Төрҙәр]] һәм Трен.<ref>{{Cite news|url=https://www.mnemonic-device.com/biology/taxonomy/domain-kingdom-phylum-class-order-family-genus-species/|title=Mnemonic taxonomy / biology: Kingdom Phylum Class Order...|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170606171902/https://www.mnemonic-device.com/biology/taxonomy/domain-kingdom-phylum-class-order-family-genus-species/|archivedate=6 June 2017}}</ref> === Таксономик тасуирламалар === [[Файл:Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg/170px-Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg|мини|''Nepenthes smilesii'', тропик питчер үҫемлеге]] Таксондың тасуирламаһы йәки диагнозы бергә ҡуйыла. Таксондарҙы билдәләүсе ҡағиҙәләр юҡ, әммә яңы таксондарҙы атау һәм баҫтырып сығарыу ҡағиҙәлар йыйылмаһы менән идара ителә.<ref name="Herbarium">{{Cite web|author=dead}}</ref> [[Зоология|Зоологияла]] киң ҡулланылған рәттәр өсөн номенклатура (суперғаиләләрҙең ярым төрҙәре) Халыҡ-ара Зоологик номенклаттура кодексы (''ICZN коды'') менән көйләнә. Фикология, [[микология]] һәм [[ботаника]] өлкәләрендә таксондарҙың атамаһы ылымыҡтар, бәшмәктәр һәм үҫемлектәр өсөн халыҡ-ара номенклатура кодексы (''ICN'') менән көйләнә.<ref>{{Cite web|author=live}}</ref> Таксондың тәүге тасуирламаһы биш төп талапты берләштерә:<ref>{{Cite web|title=How can I describe new species?|url=http://iczn.org/content/how-can-i-describe-new-species|publisher=[[International Commission on Zoological Nomenclature]]|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20120306133052/http://iczn.org/content/how-can-i-describe-new-species|archive-date=6 March 2012|access-date=21 May 2020}}</ref> # Таксонға латин алфавитының 26 хәрефенә нигеҙләнеп исем бирергә кәрәк (яңы төрҙәр өсөн биномиал, йәки башҡа рәттәр өсөн униномиал). # Исеме берҙән-бер булырға тейеш (йәғни омоним түгел). # Тасуирлама кәм тигәндә бер исем йөрөткән типтағы экземплярға нигеҙләнергә тейеш. # Ул таксонды тасуирлау (билдәләү) йәки уны башҡа таксондарҙан айырыу өсөн (диагноз, ''ICZN коды'', 13.1.1 статья, ''ICN'', 38-се статья) тейешле атрибуттар тураһында белдереүҙәрҙе үҙ эсенә алырға тейеш. Ике код та таксондың йөкмәткеһен (уның округтарын) билдәләүҙе уның исемен билдәләүҙән аңлы рәүештә айыра. # Был тәүге дүрт талап даими фәнни яҙма булараҡ күп һанлы бер үк күсермәләрҙә баҫтырылырға тейеш. Әммә йыш ҡына, таксондың географик диапазоны, экологик иҫкәрмәләр, химия, тәртип һ. б. кеүек, күберәк мәғлүмәт индерелә. Тикшеренеүселәрҙең таксаға килеү ысулы төрлөсә: булған мәғлүмәттәргә һәм ресурстарға ҡарап, ысулдар сағыу үҙенсәлектәрҙе ябай һан йә сифатлы сағыштырыуҙан, ДНК эҙмә-эҙлелеге буйынса ҙур күләмдәге мәғлүмәттәрҙе компьютер анализдарын ентекләп тасуирлауға тиклем үҙгәрә.. === Авторҙың цитатаһы === "Автор" фәнни исемдән һуң урынлаштырыла ала.<ref name="AJE">{{Cite web|url=http://www.aje.com/en/arc/editing-tip-scientific-names-species/|title=Editing Tip: Scientific Names of Species {{!}} AJE {{!}} American Journal Experts|website=www.aje.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170409021714/http://www.aje.com/en/arc/editing-tip-scientific-names-species/|archive-date=9 April 2017}}</ref> Автор - беренсе тапҡыр был исемде дөрөҫ баҫтырып сығарған ғалимдың исеме.<ref name="AJE" /> Мәҫәлән, 1758 йылда Линней Азия филенә Elephas maximus тигән фәнни исем бирә, шуға күрә был исем ҡайһы берҙә "Elephas maximas Linnaeus, 1758" тип яҙыла.<ref>{{Cite web|url=http://study.com/academy/lesson/carolus-linnaeus-classification-taxonomy-contributions-to-biology.html|title=Carolus Linnaeus: Classification, Taxonomy & Contributions to Biology – Video & Lesson Transcript {{!}} Study.com|website=Study.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170409021600/http://study.com/academy/lesson/carolus-linnaeus-classification-taxonomy-contributions-to-biology.html|archive-date=9 April 2017}}</ref> Авторҙарҙың исемдәре йыш ҡына ҡыҫҡартыла: L., ''Линней'' өсөн, киң ҡулланыла. Ботаникала, ысынында, стандарт ҡыҫҡартыуҙарҙың көйләнгән исемлеге бар (авторҙың ҡыҫҡартмаһы буйынса ботаниктар исемлеген ҡарағыҙ).<ref>{{Cite web|url=http://www.biocyclopedia.com/index/biological_classification.php|title=Biological Classification|website=biocyclopedia.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170514164313/http://www.biocyclopedia.com/index/biological_classification.php|archive-date=14 May 2017}}</ref> Ботаника һәм зоология араһында властарҙы бүлеү системаһы бер аҙ айырыла.<ref name="Herbarium">{{Cite web|title=Nomenclature, Names, and Taxonomy|url=http://herbarium.usu.edu:80/teaching/4420/botnom.htm|website=Intermountain Herbarium – USU|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20161123030604/http://herbarium.usu.edu/teaching/4420/botnom.htm|archive-date=23 November 2016}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20161123030604/http://herbarium.usu.edu/teaching/4420/botnom.htm "Nomenclature, Names, and Taxonomy"]. ''Intermountain Herbarium – USU''. 2005. Archived from [http://herbarium.usu.edu:80/teaching/4420/botnom.htm the original] on 23 November 2016.</cite></ref> Әммә, ғәҙәти күренеш, әгәр төрҙөң заты төп тасуирламанан һуң үҙгәрһә, төп авторлыҡтың исеме ҡумталарҙа урынлаштырыла.<ref>{{Cite web|url=http://www.annelida.net/zootax-tutor.html|title=Zoological nomenclature: a basic guide for non-taxonomist authors|website=Annelida.net|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170316112709/http://www.annelida.net/zootax-tutor.html|archive-date=16 March 2017}}</ref> == Фенетика == [[Файл:Phylogenetics.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/Phylogenetics.svg/300px-Phylogenetics.svg.png|мини|300x300пкс|Филогенетик һәм фенетик (характерға нигеҙләнгән) төшөнсәләрҙе сағыштырыу]] Фенетикала шулай уҡ таксиметрияһы, йәки һан таксономияһы булараҡ билдәле организмдар, филогенияһы йә эволюцион мөнәсәбәттәренә ҡарамай, дөйөм оҡшашлыҡҡа ҡарап классификациялана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Такса араһында гипергеометрик «алыҫлыҡ» үлсәменә килтерә. Фенетик ысулдар хәҙерге заманда сағыштырмаса һирәк осрай, сөнки фенетик ысулдар уртаҡ ата-баба (йәки плесиоморф) һыҙаттарҙы уртаҡ алынған (йәки апоморф) һыҙаттарҙан айырып тормай. .<ref>{{Cite web|title=Classification|url=https://projects.ncsu.edu/project/evoresources/Evolutionary%20medicine/classification/classification16.htm|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170414163250/https://projects.ncsu.edu/project/evoresources/Evolutionary%20medicine/classification/classification16.htm|archive-date=14 April 2017}}</ref> Әммә ҡайһы бер фенетик ысулдар, мәҫәлән, күршеләр ҡушылыу, мөнәсәбәттәрҙе тиҙ баһалаусы булараҡ, артабанғы ысулдар (мәҫәлән, Байес һығымтаһы) иҫәпләү буйынса бик баһала булғанда, һаҡланып ҡалған.<ref>{{Cite web|title=Molecular Marker Glossary|url=http://www.uwyo.edu/dbmcd/molmark/mcdgloss.html|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20070610123503/http://www.uwyo.edu/dbmcd/molmark/McDGloss.html|archive-date=10 June 2007}}</ref> == Мәғлүмәт базалары == Хәҙерге заман таксономияһы каталогтар классификацияһын һәм уларҙың документацияһын эҙләү һәм каталоглаштырыу өсөн мәғлүмәттәр базаһы технологияларын ҡуллана.. Йыш ҡулланылған мәғлүмәттәр базаһы булмаһа ла, һәр документлаштырылған төрҙө һанап сығырға тырышҡан «Тормош каталогы» кеүек комплекслы мәғлүмәттәр базаһы бар. Каталогта 2016 йылдың апреленә бөтә короллектәр өсөн 1,64 миллион төр күрһәтелгән, улар хәҙерге фәнгә билдәле тип иҫәпләнгән төрҙәрҙең дүрттән өс өлөшөнән ашыуын тәшкил итә.<ref name="About the Catalogue of Life">{{Cite web|author=live}}</ref> == Шулай уҡ ҡарағыҙ ==  {{NoteFoot}} == References == {{Иҫкәрмәләр}} == Bibliography ==   [[Категория:Биологик систематика]] [[Категория:Тәржемәһе тикшерелмәгән биттәр]] o2ew9bi37kqdyt4py5vj1p9czf8do1s 1147579 1147577 2022-07-29T18:41:21Z ZUFAr 191 /* Хәҙерге классификация системаһы */ wikitext text/x-wiki   [[Биология|Биологияла]] '''таксономия''' ( (таксис) "аранжировка" һәм (-nomia) "ысул") — биологик организмдарҙың төркөмдәрен атау, билдәләү классификациялауҙы [[Фән|фәнни]] өйрәнеү. Организмдар таксондарға (сингл: таксон) төркөмләнә, һәм был төркөмдәргә таксономик дәрәжә бирелә; бирелгән дәрәжәле төркөмдәр юғары дәрәжәле инклюзив төркөмгә әйләндерелә ала, шулай итеп, таксономия иерархияһы барлыҡҡа килә. Хәҙерге ваҡытта ҡулланылған төп рәттәр - [[Домен (биология)|домен]], [[Батшалыҡ (биология)|батшалыҡ]], фило (ботаникала ҡайһы берҙә [[Тип (биология)|филология]] урынына бүлеү ҡулланыла), [[Класс (биология)|класс]], тәртип, [[Ғаилә (биология)|ғаилә]], ырыу һәм [[Төр (биология)|төрҙәр]]. Швед ботанигы [[Карл Линней]] хәҙерге таксономия системаһына нигеҙ һалыусы тип һанала, сөнки ул организмдарҙы классификациялау өсөн Линней таксономы һәм организмдарҙы атау өсөн биномиаль номенклатура тип аталған системаны эшләй. Биологик систематика теорияһы, мәғлүмәттәре һәм аналитик технологияһы ҡаҙаныштары менән Линней системаһы организмдар араһында тере һәм юҡҡа сыҡҡан [[Эволюция|эволюцион]] мөнәсәбәттәрҙе сағылдырыу өсөн тәғәйенләнгән хәҙерге биологик классификация системаһына әүерелә. == Билдәләмәләр == Таксономияның аныҡ билдәләмәһе сығанаҡтан сығанаҡҡа үҙгәрә, әммә дисциплинаның үҙәге ҡала: организмдар төркөмдәренең концепцияһы, атамаһы һәм классификацияһы.<ref name="Wilkins2011">{{Cite web|url=http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|title=What is systematics and what is taxonomy?|last=Wilkins|first=J.S.|date=5 February 2011|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|archive-date=27 August 2016|access-date=21 August 2016}}</ref> Һуңғы ваҡытта таксономия билдәләмәләре түбәндәгесә бирелә: # Айырым төрҙәре төркөмләү, төрҙәрҙе ҙурыраҡ төркөмдәргә бүлеү һәм шул төркөмдәргә исем биреү теорияһы һәм практикаһы, шулай итеп, классификация барлыҡҡа килтерә.<ref name="Judd2">{{Cite book|title=Plant Systematics: A Phylogenetic Approach|last1=Judd|first1=W.S.|last2=Campbell|first2=C.S.|last3=Kellogg|first3=E.A.|last4=Stevens|first4=P.F.|last5=Donoghue|first5=M.J.|date=2007|publisher=Sinauer Associates|edition=3rd|location=Sunderland|chapter=Taxonomy}}</ref> # Фән өлкәһе тасуирламаны, идентификациялауҙы, номенклатураны, классификацияны үҙ эсенә алға (һәм системалы системаларҙың төп компоненты).<ref name="Simpson2">{{Cite book|title=Plant Systematics|last=Simpson|first=Michael G.|date=2010|publisher=Academic Press|isbn=978-0-12-374380-0|edition=2nd|chapter=Chapter 1 Plant Systematics: an Overview}}</ref> # Биологияла организмдарҙың классификацияла урыны тураһында фән.<ref>Kirk, P.M., Cannon, P.F., Minter, D.W., Stalpers, J.A. eds. (2008) "Taxonomy". In ''Dictionary of the Fungi'', 10th edition. CABI, Netherlands.</ref> # «Тере организмдарға ҡарата ҡулланылған классификация тураһындағы , шул иҫәптән төрҙәрҙең формалашыу сараларын өйрәнеүсе фән».<ref>{{Cite book|title=The Wordsworth Dictionary of Science and Technology|date=1988|publisher=W.R. Chambers Ltd. and Cambridge University Press|editor-last=Walker|editor-first=P.M.B.}}</ref> # «Классификациялау маҡсатында организм үҙенсәлектәрен анализлау».<ref name="Henderson2">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=-PLgy6DWe0wC|title=Henderson's Dictionary Of Biology|last=Lawrence|first=E.|date=2005|publisher=Pearson/Prentice Hall|isbn=978-0-13-127384-9}}</ref> # «Классификациялауға һәм атамалар бирергә мөмкинлек биргән өлгө табыу өсөн филогенезды өйрәнә» (кәрәкле, әммә ғәҙәти булмаған билдәләмә булараҡ күрһәтелгән)<ref>{{Cite book|title=Taxonomy for the twenty-first century|last=Wheeler|first=Quentin D.|date=2004|work=[[Philosophical Transactions of the Royal Society]]|editor-last=H.C.J. Godfray & S. Knapp|volume=359|pages=571–583|chapter=Taxonomic triage and the poverty of phylogeny|doi=10.1098/rstb.2003.1452|pmc=1693342|pmid=15253345|author-link=Quentin D. Wheeler|issue=1444}}</ref>. Төрлө билдәләмәләр йә системалылыҡтың (2-се билдәләмәнең) ярҙамсы өлкәһе итеп системалылыҡтың ярҙамсы өлкәһе итеп урынлаштыра, был мөнәсәбәттәрҙе кире ҡаға (6-сы билдәләмә), йә ике терминды синоним тип һанай. Биологик номенклатура систематиканың бер өлөшө (1-се һәм 2-се билдәләмәләр), йәки системалы системаларҙың бер өлөшө булып һаналамы, тигән аңлашылмаусанлыҡтар бар. Мәҫәлән, 6-сы билдәләмә номенклатураны таксономиянан ситкә урынлаштырыусы системаларҙың түбәндәге билдәләмәһе менән парлаша: * ''Систематика'': "Организмдарҙың идентификацияһын, таксономияһын һәм номенклатураһын өйрәнеү, шул иҫәптән тере йәнлектәрҙең уларҙың тәбиғи мөнәсәбәттәренә ҡарата классификацияһын һәм таксондарҙың үҙгәрештәрен һәм эволюцияһын өйрәнеү". 1970 йылда Миченер ''et al''. бер-береһенә ҡарата "систематик биология" һәм "таксономия" (йыш ҡына буталған һәм алмашлап ҡулланылған терминдар) түбәндәгесә билдәләй:<ref>Michener, Charles D., John O. Corliss, Richard S. Cowan, Peter H. Raven, Curtis W. Sabrosky, Donald S. Squires, and G. W. Wharton (1970). ''Systematics In Support of Biological Research''. Division of Biology and Agriculture, National Research Council. Washington, D.C. 25 pp.</ref><blockquote> Систематик биология ( системаматика тип атала) - организмдарға фәнни исемдәр бирә, (б) уларҙы тасуирлай, (с) уларҙың коллекцияларын һаҡлай, (д) организмдарға классификация, уларҙы идентификациялау асҡыстары һәм уларҙың таралыуы тураһында мәғлүмәттәр биргән өлкә, (е) уларҙың эволюцион тарихын тикшерә, һәм (ф) уларҙың тирә-яҡ мөхиткә яраҡлашыуын иҫәпләй. Оҙон тарихлы был өлкә һуңғы йылдарҙа һиҙелерлек яңырыу кисерҙе. Теоретик материалдың бер өлөшө эволюцион өлкәләргә ҡағыла (үрҙәге e һәм f темалары), ҡалғандары айырыуса классификация проблемаһына ҡағыла. Таксономия - системалылыҡтың (а) - (d) темаларының өлөшө. </blockquote>Таксономия, системалы биология, систематика, биосистематика, фәнни классификация, биологик классификация һәм филогенетика кеүек терминдарҙың йыйылмаһы ҡайһы берҙә бер үк, ҡайһы берҙә аҙ айырылып торған, әммә һәр ваҡыт бәйләнгән һәм киҫешкән мәғәнәләргә эйә.<ref name="Wilkins2011">{{Cite web|url=http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|title=What is systematics and what is taxonomy?|last=Wilkins|first=J.S.|date=5 February 2011|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|archive-date=27 August 2016|access-date=21 August 2016}}</ref><ref name="Small1989">{{Cite journal|last=Small|first=Ernest|title=Systematics of Biological Systematics (Or, Taxonomy of Taxonomy)}}</ref> "Таксономия" һүҙенең иң киң мәғәнәһе бында ҡулланыла. Термин 1813 йылда де Кандоль үҙенең Théorie élémentaire de la botanique тигән хеҙмәтендә ҡулланған.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=In_Lv8iMt24C&pg=PA20|title=Plant systematics: An integrated approach|last=Singh|first=Gurcharan}}</ref> Джон Линдли 1830 йылда системалылыҡҡа тәүге билдәләмә бирә, әммә "систематика" терминын ҡулланмайынса, "систематик ботаника" тураһында яҙа.<ref>Wilkins, J. S. ''[http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/ What is systematics and what is taxonomy?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|date=27 August 2016}}''. Available on http://evolvingthoughts.net</ref> Европалылар биологик төрлөлөктө өйрәнеү өсөн "систематика" һәм "биосистематика", ә Төньяҡ Американдар "таксономия"ны йышыраҡ ҡуллана.<ref>Brusca, R. C., & Brusca, G. J. (2003). Invertebrates (2nd ed.). Sunderland, Mass. : Sinauer Associates, p. 27</ref> Әммә таксономия, һәм, атап әйткәндә, альфа таксонологияһы, организмдарҙы идентификациялау, тасуирлау һәм атау (йәғни номенклатура), ә "классификация" организмдарҙы башҡа организмдар менән бәйләнештәрен күрһәткән иерархик төркөмдәргә урынлаштыра.<ref name="Fortey">{{Citation|last=Fortey|first=Richard|url=Richard Fortey|title=Dry Store Room No. 1: The Secret Life of the Natural History Museum}}</ref> === Монография һәм таксономик тикшереү === Таксономик ревизия йәки таксономик тикшереү — билдәле бер таксонда вариация законлылыҡтарын яңыса анализлау. Был анализ морфологик, анатомик, палинологик, биохимик һәм генетик персонаждарҙың ниндәй ҙә булһа ҡушылыуы нигеҙендә башҡарылырға мөмкин. Монография йәки тулы ревизия — теге йәки был ваҡытта бирелгән мәғлүмәт өсөн һәм бөтә донъя өсөн таксон өсөн комплекслы ревизия. Башҡа (өлөшләтә) ревизиялар, булған характерҙар йыйылмаларының ҡайһы берҙәрен генә ҡуллана йәки арауыҡ даирәһе сикләнгән тигән мәғәнәлә сикләнергә мөмкин. Ревизия был субтаксаның классификацияһын үҙгәртеүгә, яңы субтаксаны асыҡлауға йәки элекке субтаксаның ҡушылыуына килтереүе мөмкин..<ref>{{Cite journal|last=Maxted|first=Nigel|year=1992|title=Towards Defining a Taxonomic Revision Methodology|journal=Taxon|volume=41|issue=4|pages=653–660|DOI=10.2307/1222391}}</ref> === Таксономик характерҙар === Таксономик характерҙар - таксономик атрибуттар, улар таксондар араһындағы мөнәсәбәттәрҙе (филогенезды) иҫбатлау өсөн ҡулланыла.<ref>Mayr, Ernst (1991). Principles of Systematic Zoology. New York: McGraw-Hill, p. 159.</ref> Таксономик характерҙарҙың төрҙәре:<ref>Mayr, Ernst (1991), p. 162.</ref>{{Col-begin}} {{Col-break}} * Morphological characters ** General external morphology ** Special structures (e.g. genitalia) ** Internal morphology (anatomy) ** Embryology ** Karyology and other cytological factors * Physiological characters ** Metabolic factors ** Body secretions ** Genic sterility factors * Molecular characters ** Immunological distance ** Electrophoretic differences ** Amino acid sequences of proteins ** DNA hybridization ** DNA and RNA sequences ** Restriction endonuclease analyses ** Other molecular differences {{Col-break}} * Behavioral characters ** Courtship and other ethological isolating mechanisms ** Other behavior patterns * Ecological characters ** Habit and habitats ** Food ** Seasonal variations ** Parasites and hosts * Geographic characters ** General biogeographic distribution patterns ** Sympatric-allopatric relationship of populations {{Столбцы/конец}} === Альфа һәм бета таксономияһы === "'''Альфа таксономияһы'''" термины бөгөн башлыса таксондарҙы, айырыуса төрҙәрҙе, табыу, тасуирлау һәм атау дисциплинаһына ҡарата ҡулланыла.<ref name="BiologyDiscussion">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|title=Taxonomy: Meaning, Levels, Periods and Role|date=27 May 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073645/http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|archivedate=5 April 2017}}</ref> Боронғо әҙәбиәттә был терминдың икенсе мәғәнәһе була, ул морфологик таксономияға һәм XIX быуат аҙағына тиклемге тикшеренеүҙәр һөҙөмтәләренә ҡарай.<ref>{{Cite journal|last=Rosselló-Mora|first=Ramon|title=The species concept for prokaryotes|journal=FEMS Microbiology Reviews|volume=25|issue=1|pages=39–67|DOI=10.1111/j.1574-6976.2001.tb00571.x}}</ref> Уильям Бертрам Туррилл "альфа таксономияһы" терминын 1935 һәм 1937 йылдарҙа баҫылған мәҡәләләр серияһында индерә, унда ул таксонология дисциплинаһының фәлсәфәһе һәм киләсәк йүнәлештәрен тикшерә[1]<blockquote> ... таксономистар араһында үҙҙәренең проблемаларын киң ҡараштан ҡарарға, уларҙың цитологик, экологик һәм генетик коллегалары менән яҡынданыраҡ хеҙмәттәшлек итеү мөмкинлектәрен тикшерергә һәм уларҙың маҡсаттарын һәм ысулдарын, бәлки, ҡырҡа үҙгәртеү йәки киңәйтеүҙе танырға теләк арта бара... Туррилл (1935) фекеренсә, структураһына нигеҙләнгән һәм уңайлы итеп "альфа" тип аталған боронғо баһалап бөткөһөҙ таксономияны ҡабул иткәндә, мөмкин тиклем киң морфологик һәм физиологик факттар нигеҙендә төҙөлгән алыҫ таксономияны күҙ алдына килтерергә мөмкин, һәм унда "төрлөләрҙең конституцияһына, бүленешенә, килеп сығышына һәм тәртибенә ҡағылышлы бөтә күҙәтеү һәм эксперименталь мәғлүмәттәр табыла". Идеалдар, әйтерһең дә, бер ҡасан да тулыһынса тормошҡа ашырылмай. Әммә улар даими стимуляторҙар сифатында эш итеүҙең ҙур ҡиммәте бар, һәм әгәр беҙҙә "омега" таксономияһының идеалы булһаҡ, беҙ грек алфавитынан бер аҙ алға бара алабыҙ. Беҙҙең ҡайһы берҙәребеҙ үҙебеҙҙе ҡәнәғәтләндерәбеҙ, беҙ хәҙер "бета" таксономияһына күҙ һалабыҙ, тип уйлайбыҙ.{{Sfn|Turrill|1938}}</blockquote>Шулай итеп, Туррилл альфа таксономияһынан асыҡтан-асыҡ экология, физиология, генетика һәм цитология кеүек төрлө тикшеренеүҙәр өлкәһен индерә. Ул шулай уҡ филогенетик реконструкцияны альфа таксономияһынан индермәй.{{Sfn|Turrill|1938}} Һуңыраҡ авторҙар был терминды икенсе мәғәнәлә ҡуллана, был термин төрҙәрҙең (башҡа рәттәрҙең ярым төрҙәре йәки таксондары түгел) сикләүен аңлата, ниндәй ҙә булһа тикшеренеү алымдарын ҡуллана, шул иҫәптән ҡатмарлы иҫәпләү йәки лаборатория техникаһын да ҡуллана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Шулай итеп, Эрнст Майр 1968 йылда "бета таксономия"ны төрҙәргә ҡарағанда юғарыраҡ дәрәжәләрҙең классификацияһы тип билдәләй.<ref>{{Citation|url=Ernst Mayr}}</ref><blockquote>Вариацияның биологик мәғәнәһен һәм оҡшаш төрҙәр төркөмдәренең эволюцион килеп сығышын аңлау таксономик эшмәкәрлектең икенсе этабы өсөн тағы ла мөһимерәк, төрҙәрҙе туғандар төркөмдәренә ("taxa") бүлеү һәм уларҙың юғары категориялар иерархияһында урынлашыуы. Был эшмәкәрлек классификация термины менән аңлатыла; ул шулай уҡ "бета таксономия" тип тә атала.</blockquote> === Микротаксономия һәм макротаксосономия === Организмдарҙың айырым төркөмөндә төрҙәрҙе бүлеү зарурлығы практик һәм теоретик проблемаларға килтерә, улар төр проблемаһы тип атала. Төрҙәрҙе нисек билдәләүҙе билдәләү буйынса фәнни эш микротаксономия тип атала.<ref>{{Cite book|title=The Growth of Biological Thought: Diversity, Evolution, and Inheritance}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.biological-concepts.com/views/search.php?term=1508|title=Result of Your Query|work=biological-concepts.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170405170414/http://www.biological-concepts.com/views/search.php?term=1508|archive-date=5 April 2017}}</ref><ref name="BiologyDiscussion" />Макротаксономия - юғары таксономик дәрәжәләге төркөмдәрҙе өйрәнеү.<ref name="BiologyDiscussion" /> == Тарихы == Таксономик тарихтың ҡайһы бер тасуирламалары боронғо цивилизациялар менән таксономияны даталарға тырышһа ла, ысын мәғәнәһендә организмдарҙы классификациялау буйынса фәнни ынтылыш XVIII быуатҡа тиклем булмай. Элегерәк башҡарылған эштәре тәү сиратта дескриптив булған һәм ауыл хужалығында йәки медицинала файҙалы булған үҫемлектәргә йүнәлтелгән булған. Был фәнни фекерләүҙең бер нисә этабы бар. Иртә таксономия үҙ аллы критерийҙарға, «яһалма системаларға» нигеҙләнә, шул иҫәптән Линнейҙың үҫемлектәр өсөн енси классификация системаһы (Линнейҙың 1735 йылда хайуандарҙы классификациялауы «Systema Naturae» («Тәбиғәт системаһы») тип атала, ул, кәм тигәндә, «яһалма система» тип иҫәпләй. Һуңыраҡ «тәбиғи системалар» тип йөрөтөлгән такса үҙенсәлектәрен тулыраҡ ҡарау нигеҙендә системалар барлыҡҡа килә, мәҫәлән, де Жусьё. Һуңыраҡ «тәбиғи системалар» тип аталған такса үҙенсәлектәрен тулыраҡ ҡарау нигеҙендә системалар барлыҡҡа килә, мәҫәлән, де Жюсьё (1789), де Кандоль (1813) һәм Бентем һәм Хукер (1862—1863). Был классификациялар эмпирик ҡалыптарҙы тасуирлай һәм фекерләүҙә эволюцияға тиклем булған. Чарльз Дарвиндың «Төрҙәрҙең килеп сығышы тураһында» (1859) баҫылып сығыуы эволюцион мөнәсәбәттәргә нигеҙләнгән классификацияларға яңы аңлатма бирә. Был 1883 йылдан башлап филетик системалар төшөнсәһе була. Бындай ҡарашты Эйхлер (1883) һәм Энглер (1886—1892) тип билдәләй. 1970-се йылдарҙа кладистик методологияның барлыҡҡа килеүе берҙән-бер монофилия критерийҙары нигеҙендә синапоморфиялар булыуы менән раҫланған классификацияларға килтерә. Шул ваҡыттан алып молекуляр генетика мәғлүмәттәре менән дәлилләү нигеҙе киңәйтелә, улар күпселек осраҡта традицион морфологияны тулыландыра.{{Sfn|Datta|1988}} === Линнийға тиклемге осор === ==== Тәүге таксономистар ==== Кеше тирә-яғын атау һәм классификациялау, моғайын, тел башланыу менән башланғандыр. Ағыулы үҫемлектәрҙе ашарға яраҡлы үҫемлектәрҙән айырыу кешелек йәмғиәтенең йәшәүе өсөн мөһим. Дарыу үҫемлектәре һүрәттәре Мысырҙың стена һүрәттәрендә б.э.т. 1500 йылда күренә, был төрлө төрҙәрҙең ҡулланылышын аңлауҙы һәм төп таксономияның урынлашыуын күрһәтә. ==== Антик осор ==== [[Файл:Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg/370px-Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg|мини|''Һирәк осрай торған хайуандарҙың''<nowiki> һүрәтләнеше (写生珍禽图), Сун династияһы рәссамы Хуан Цюань (903[[965)</nowiki>]] Организмдар беренсе тапҡыр [[Аристотель]] ([[Греция]], 384 Tian322 б.э.) тарафынан Лесбос утрауында булған сағында классификациялана.<ref>Mayr, E. (1982) ''The Growth of Biological Thought''. Belknap P. of Harvard U.P., Cambridge (Mass.)</ref><ref name="Palaeos">{{Cite web|url=http://palaeos.com/taxonomy/history.html|title=Palaeos : Taxonomy|website=palaeos.com|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html|archive-date=31 March 2017}}</ref><ref name="Britannica – Taxonomy">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy|title=taxonomy {{!}} biology}}</ref> Ул йән эйәләрен уларҙың өлөштәренә, йәки хәҙерге заман сифаттарына, мәҫәлән, тере бала тыуыу, дүрт аяҡ, йомортҡа һалыу, ҡан һалыу йәки йылы тәнле булыуҙы классификациялай.<ref name="Roanoke">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|website=cbs.dtu.dk|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref> Ул бөтә тереклекте ике төркөмгә бүлә: үҫемлектәр һәм хайуандар.<ref name="Palaeos" /> Уның ҡайһы бер хайуандар төркөмө, мәҫәлән, ''Анхайма'' (ҡанһыҙ хайуандар, тәржемәһе - умыртҡаһыҙ) һәм ''Энхайма'' (ҡаны булған хайуандар), шулай уҡ [[Акула|акулалар]] һәм киттар кеүек төркөмдәр бөгөн дә киң ҡулланыла.<ref>{{Cite book|title=The Lagoon: How Aristotle Invented Science|url=Armand Marie Leroi}}</ref> Уның уҡыусыһы Теофраст (Греция, б.э.т. 370X) был традицияны дауам итә, 500-гә яҡын үҫемлек һәм уларҙың ҡулланылышы тураһында үҙенең Historia Plantarum китабында телгә ала. Тағы ла бер нисә үҫемлек төркөмө, мәҫәлән, ''[[Ҡыҙылтал|Корнус]]'', ''Крокус'' һәм ''Нарцисс'', Теофрастҡа барып тоташа.<ref name="Palaeos" /> ==== Урта быуаттар ==== [[Урта быуаттар]]<nowiki/>ҙағы таксономия, йән эйәләренең фәлсәфәүи һәм экзистенциаль тәртибенә ҡағылышлы өҫтәмәләр менән, аристотель системаһына нигеҙләнә.<ref name="Roanoke2">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|date=23 March 1998|website=cbs.dtu.dk|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref> Был көнбайыш схоластик <ref name="Roanoke3">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|date=23 March 1998|website=cbs.dtu.dk|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref>традицияларында булыуҙың, ахыр сиктә Аристотельдән алынған ҙур сылбыр кеүек төшөнсәләрҙе үҙ эсенә ала. Аристотел системаһы ул ваҡытта микроскоптар булмау сәбәпле үҫемлектәрҙе лә, бәшмәктәрҙе лә классификацияламай, сөнки уның идеялары, скала натураһына (Тәбиғи баҫҡыс)<ref name="Britannica – Taxonomy2">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy|title=taxonomy {{!}} biology|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170405075451/https://www.britannica.com/science/taxonomy|archive-date=5 April 2017|encyclopedia=Encyclopedia Britannica}}</ref> ярашлы, тулы донъяны берҙәм континуумда урынлаштырыуға нигеҙләнгән. Был да оло зат сылбырында ла иғтибарға алынды. Прокопий, Ғәззә тимотеостары, Деметриос Пепагоменос,<ref name="Palaeos2">{{Cite web|url=http://palaeos.com/taxonomy/history.html|title=Palaeos : Taxonomy|website=palaeos.com|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html|archive-date=31 March 2017}}</ref> Томас Аквинас кеүек ғалимдар алға китеш яһай. Урта быуат аҡыл эйәләре прагматик таксономияға ҡарағанда абстракт фәлсәфәгә нығыраҡ яраҡлашҡан абстракт фәлсәфәүи һәм логик категориялауҙарҙы ҡулланған..<ref name="Palaeos" /> ==== Ренессанс һәм иртә хәҙерге заман ==== [[Яңырыу|Ренессанс]] һәм [[Мәғрифәтселек дәүере|Мәғрифәтселек]] дәүерендә организмдарҙы категориялаштырыу киң тарала, һәм таксономик эштәр боронғо текстарҙы алмаштырыу өсөн етерлек кимәлдә башҡарыла.<ref name="Palaeos">{{Cite web|url=http://palaeos.com/taxonomy/history.html|title=Palaeos : Taxonomy|website=palaeos.com|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html|archive-date=31 March 2017}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html "Palaeos : Taxonomy"]. ''palaeos.com''. Archived from [http://palaeos.com/taxonomy/history.html the original] on 31 March 2017.</cite></ref> Был ҡайһы берҙә ҡатмарлы оптик линзаларҙың үҫеше менән бәйле, был организмдарҙың морфологияһын күпкә ентекләберәк өйрәнергә мөмкинлек бирә. Был технологик алымдан файҙаланған иң тәүге авторҙарҙың береһе - итальян табибы Андреа Чезальпино (1519—1603), ул "беренсе таксономист" тип атала.<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Andrea-Cesalpino|title=Andrea Cesalpino {{!}} Italian physician, philosopher, and botanist}}</ref> Уның magnum opus De Plantis 1583 йылда баҫылып сыға, унда 1500-ҙән ашыу үҫемлек төрө һүрәтләнә.<ref>{{Cite book|url=https://archive.org/details/deplantislibrixv00cesa|title=De plantis libri XVI}}</ref><ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Andrea-Cesalpino#ref130098|title=Andrea Cesalpino {{!}} Italian physician, philosopher, and botanist}}</ref> Ул беренсе тапҡыр таныған ике ҙур үҫемлек ғаиләһе бөгөн дә ҡулланыла: Asteraceae һәм [[Кәбеҫтә һымаҡтар|Brassicaceae]].<ref>{{Cite book|title=International Edition Vegetables I: Asteraceae, Brassicaceae, Chenopodicaceae, and Cucurbitaceae (Handbook of Plant Breeding)}}</ref> Һуңынан XVII быуатта Джон Рэй ([[Англия]], 16271705) бик күп мөһим таксономик хеҙмәттәр яҙа.<ref name="Britannica – Taxonomy">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy|title=taxonomy {{!}} biology}}<cite class="citation encyclopaedia cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.britannica.com/science/taxonomy "taxonomy | biology"]. ''Encyclopedia Britannica''. [https://web.archive.org/web/20170405075451/https://www.britannica.com/science/taxonomy Archived] from the original on 5 April 2017.</cite></ref> Уның иң ҙур ҡаҙанышы ''Methodus Plantarum Nova'' (1682) була, унда ул 18 меңдән ашыу үҫемлек төрөн баҫтырып сығара.<ref>{{Cite book|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/84226#page/7/mode/1up|title=Methodus plantarum nova|author=live}}</ref> Ул ваҡытта уның классификациялары, бәлки, иң ҡатмарлыһы булғандыр, сөнки ул үҙенең таксондарын күп кенә ҡатнаш символдарға нигеҙләгән. Киләһе ҙур таксономик хеҙмәттәрҙе Джозеф Питон де Турнефор (Франция, 1656,1708) яҙа.<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Joseph-Pitton-de-Tournefort|title=Joseph Pitton de Tournefort {{!}} French botanist and physician}}</ref> 1700 йылдан алып уның Institutiones Rei Herbariae хеҙмәттәрендә 698 ырыуға ҡараған 9000-дән ашыу төр бар, был туранан-тура Линнейға йоғонто яһай. === Линней дәүере === [[Файл:Linné-Systema_Naturae_1735.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/54/Linn%C3%A9-Systema_Naturae_1735.jpg/170px-Linn%C3%A9-Systema_Naturae_1735.jpg|мини|Systema ''Naturae'', Лейден, 1735]] Швед ботаник [[Карл Линней]] (17071778) таксономияның яңы дәүерен башлай.<ref name="Roanoke">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|website=cbs.dtu.dk|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm "Biology 101, Ch 20"]. ''cbs.dtu.dk''. 23 March 1998. [https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm Archived] from the original on 28 June 2017.</cite></ref> 1735 йылда Systema Naturae 1st Edition, 1753 йылда Species ''Plantarum'' һәм Systema ''NaturaE'' 10th Edition тигән хеҙмәттәре менән ул хәҙерге таксономияны революциялай.<ref>Linnaeus, C. (1735) ''Systema naturae, sive regna tria naturae systematice proposita per classes, ordines, genera, & species''. Haak, Leiden</ref><ref>Linnaeus, C. (1753) ''Species Plantarum''. Stockholm, Sweden.</ref><ref>Linnaeus, C. (1758) ''Systema naturae, sive regna tria naturae systematice proposita per classes, ordines, genera, & species'', 10th Edition. Haak, Leiden</ref> Уның эштәре хайуандар һәм үҫемлектәр төрҙәренә стандартлаштырылған биномиаль атама биреү системаһын ғәмәлгә ашыра, был хаослы һәм тарҡау таксономик әҙәбиәткә элегант хәл булып сыға.<ref name="Britannica – Linnaean">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy/The-Linnaean-system|title=taxonomy – The Linnaean system {{!}} biology}}</ref> Ул класс, тәртип, ырыу һәм төрҙәр стандартын ғына индермәй, шулай уҡ сәскәнең бәләкәйерәк өлөштәрен ҡулланып, үҙенең китабынан үҫемлектәрҙе һәм хайуандарҙы билдәләргә мөмкинлек бирә.<ref name="Britannica – Linnaean" /> Шулай итеп, Линней системаһы барлыҡҡа килә һәм бөгөнгө көндә лә XVIII быуаттағы кеүек ҡулланыла.<ref name="Britannica – Linnaean" /> Әлеге ваҡытта үҫемлектәр һәм хайуандар таксономиктары Линнейҙың эшен дөрөҫ исемдәр өсөн "башланғыс нөктә" тип иҫәпләй (1753 һәм 1758 йылдарҙа).<ref>{{Cite journal|title=Typification and later starting-points|url=http://www.iapt-taxon.org/historic/Congress/IBC_1959/Prop018-019.pdf|author=live}}</ref> Был даталарға тиклем баҫылған исемдәр "Линнейға тиклемге" тип атала, һәм ғәмәлдә түгел тип һанала (''Svenska Spindlar''<ref>{{Cite book|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/209583#page/7/mode/1up|title=Svenska spindlar|author=live}}</ref> баҫмаһында баҫылған үрмәкселәрҙән башҡа). Хатта был ваҡытҡа тиклем Линней үҙе баҫтырып сығарған таксономик исемдәр ҙә Линнейға тиклемге тип һанала. == Хәҙерге классификация системаһы == [[Файл:Spindle_diagram.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/76/Spindle_diagram.jpg/280px-Spindle_diagram.jpg|мини|Умыртҡалыларҙың класс кимәлендә эволюцияһы, спиндл киңлеге ғаиләләр һанын күрһәтә . Спиндле схемалар эволюцион таксономияға хас]] [[Файл:Cladogram_vertebrata.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/70/Cladogram_vertebrata.jpg/280px-Cladogram_vertebrata.jpg|мини|Шул уҡ бәйләнеш, кладистика өсөн типик кладограмма булараҡ күрһәтелә]] Төркөмдәр эсендәге төркөмдәр паттерны Линнейҙың үҫемлектәр һәм хайуандар классификацияһы менән билдәләнә, һәм был паттерндар XVIII быуат аҙағында, Чарльз Дарвиндың "Тәбиғәттәрҙең килеп сығышы" китабы баҫылып сыҡҡанға тиклем, хайуандар һәм үҫемлектәр батшалыҡтарының дендрограммалары итеп күрһәтелә башлай. "Тәбиғи система"ның паттерны эволюция кеүек генерациялау процесын аңлатмай, әммә, бәлки, уны күҙ уңында тотҡандыр, иртә трансмутационистик аҡыл эйәләрен илһамландырғандыр. Төрҙәрҙең трансмутацияһы идеяһын өйрәнеүсе тәүге хеҙмәттәр араһында Эразм Дарвиндың (Чарльз Дарвиндың олатаһының) 1796 Zoönomia һәм Жан-Батист Ламарктың 1809 йылда Philosophie Zoologique бар.<ref name="BiologyDiscussion" /> Был идея инглиз телле донъяла Роберт Чемберс тарафынан 1844 йылда аноним рәүештә баҫылған Vestiges of the Natural History of Creation китабында киң тарала.<ref>{{Cite book|url=James A. Secord|author=dead}}</ref> Дарвин теорияһына яраҡлы уртаҡ нәҫел китабы тигән төшөнсә барлыҡҡа килә. Йәшәү ағасы һүрәттәре фәнни хеҙмәттәрҙә популяр булып китә, билдәле ҡаҙылма төркөмдәр индерелә. ''Археоптерикс'' һәм Хесперорнистың яңы ғына табылған ҡаҙылма ҡалдыҡтарын ҡулланып, Томас Генри Хаксли уларҙың динозаврҙарҙан барлыҡҡа килеүен белдерә, был төркөм 1842 йылда Ричард Оуэн тарафынан рәсми рәүештә таныла.<ref>{{Cite news|url=https://phys.org/news/2015-05-fossil-world-earliest-modern-bird.html|title=Fossil of world's earliest modern bird could help us understand the extinction of dinosaurs|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405170159/https://phys.org/news/2015-05-fossil-world-earliest-modern-bird.html|archivedate=5 April 2017}}</ref> Һөҙөмтәлә динозаврҙарҙың "ҡоштарҙың ата-бабалары" булыуы эволюцион таксономик фекерләүҙең төп билдәһе булып тора. XIX быуат аҙағында һәм XX быуат башында ҡаҙылма төркөмдәр табыла һәм , [[Палеонтология|палеонтологтар]], билдәле төркөмдәрҙе берләштерә, хайуандарҙың тарихын аңларға тырыша. 1940-сы йылдар башында хәҙерге эволюцион синтез менән, төп төркөмдәрҙең эволюцияһын хәҙерге заманса аңлау барлыҡҡа килә. Эволюцион таксономия Линней таксономик дәрәжәһенә нигеҙләнгәнлектән, был ике термин хәҙерге ҡулланылышта ҡулланыла. Кладистик ысул 1960-сы йылдарҙан барлыҡҡа килә.<ref name="Britannica – since Linnaeus">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus|title=taxonomy – Classification since Linnaeus {{!}} biology}}<cite class="citation encyclopaedia cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus "taxonomy – Classification since Linnaeus | biology"]. ''Encyclopedia Britannica''. [https://web.archive.org/web/20170405075916/https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus Archived] from the original on 5 April 2017.</cite></ref> 1958 йылда Джулиан Хаксли ''клада'' терминын ҡуллана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Һуңыраҡ, 1960 йылда, Кейн һәм Харрисон ''кладистик'' терминын индерә.<ref name="BiologyDiscussion" /> Иң күренекле үҙенсәлеге булып иерархик эволюция ағасында таксондарҙы урынлаштырыу тора, был осраҡта бөтә таксондар монофилетик.<ref name="Britannica – since Linnaeus" /> Таксон, ата-баба формаһының бөтә тоҡомдарын үҙ эсенә алһа, монофилетик тип атала.<ref name="Mike Taylor">{{Cite web|author=live}}</ref><ref name="NCSE">{{Cite web|author=live}}</ref> Уларҙан алынған төркөмдәр парафилетик тип атала, ә тормош ағасынан бер тармаҡтан артыҡ булған төркөмдәр полифилетик булып тора.<ref name="Mike Taylor" /><ref name="Mike Taylor" /><ref name="NCSE">{{Cite web |url=https://ncse.com/book/export/html/2206 |title=Polyphyletic vs. Monophyletic |website=ncse.com |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170405170039/https://ncse.com/book/export/html/2206 |archive-date=5 April 2017}}</ref> Монофилетик төркөмдәр синапоморфиялар нигеҙендә таныла һәм диагноз ҡуйыла.<ref>Brower, Andrew V. Z. and Randall T. Schuh. 2021. ''Biological Systematics: Principles and Applications'' (3rd edn.) Cornell University Press, Ithaca, New York., p. 13</ref> Кладистик классификациялар традицион Линней таксономияһы һәм Зоологик һәм ботаник номенклатура кодтары менән тап килә.<ref>Schuh, Randall T. "The Linnaean system and its 250-year persistence." The Botanical Review 69, no. 1 (2003): 59.</ref> Номенклатураның альтернатив системаһы, Халыҡ-ара ''филогенетик'' номенклатура кодексы йәки ''PhyloCode'' тәҡдим ителгән, уның маҡсаты - кладтарҙың формаль атамаһын көйләнә.<ref>{{Cite web|author=live}}</ref><ref name="Phylocode">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/angiosperm/taxonomy-angiosperm/phylocode-concept-history-and-advantages-taxonomy/34706|title=PhyloCode: Concept, History and Advantages {{!}} Taxonomy|date=12 July 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073643/http://www.biologydiscussion.com/angiosperm/taxonomy-angiosperm/phylocode-concept-history-and-advantages-taxonomy/34706|archivedate=5 April 2017}}</ref>Линней рангтары ''PhyloCode'' буйынса факультатив буласаҡ, ул хәҙерге, ранг нигеҙендәге кодтар менән бергә йәшәү өсөн тәғәйенләнә.<ref name="Phylocode" /> Систематик берләшмә PhyloCode-ты ҡабул итерме-юҡмы, әллә уны 250 йылдан ашыу ҡулланылған (кәрәк булғанда үҙгәртелгән) хәҙерге номенклатура системалары файҙаһына ҡалырмы, тип билдәләнә. === Батшалыҡтар һәм домендар === [[Файл:Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a5/Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg/170px-Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg.png|мини|Хәҙерге классификацияның төп схемаһы. Башҡа бик күп кимәлдәр ҡулланыла ала; домен, тормоштағы иң юғары яңы һәм бәхәсле кимәл.]] Линней, үҫемлектәрҙе һәм хайуандарҙы айырым батшалыҡ тип һаналған. <ref name="Kingdom classification">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|title=Kingdom Classification of Living Organism|date=2 December 2014|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073641/http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|archivedate=5 April 2017}}</ref>Линней, физик донъяны йәшелсә, хайуандар һәм файҙалы ҡаҙылмалар батшалығына бүлеп, быны юғары звание сифатында ҡулланған. Микроскопия ҡаҙаныштары микроорганизмдарҙы классификациялауға мөмкинлек биргәнлектән, батшалыҡтарҙың һаны арта. Домен - сағыштырмаса яңыса бүлеү. 1977 йылда Карл Вуздың өс доменлы систем тәҡдим итә, әммә һуңыраҡ был система ҡабул ителмәй.<ref>{{Cite web|url=http://www.igb.illinois.edu/about/archaea|title=Carl Woese {{!}} Carl R. Woese Institute for Genomic Biology|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170428163950/http://www.igb.illinois.edu/about/archaea|archive-date=28 April 2017}}</ref> Өс доменлы ысулдың төп үҙенсәлеге булып [[Архейҙар|Архея]] һәм Бактерияларҙың бүленеү тора, улар элек бер генә Бактерия батшалығына (ҡайһы берҙә Монера тип аталған батшалыҡҡа) бергә төркөмләнгән була.<ref name="Kingdom classification">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|title=Kingdom Classification of Living Organism|date=2 December 2014|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073641/http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|archivedate=5 April 2017}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true">[http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542 "Kingdom Classification of Living Organism"]. ''Biology Discussion''. 2 December 2014. [https://web.archive.org/web/20170405073641/http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542 Archived] from the original on 5 April 2017.</cite></ref> Бик аҙ һанлы ғалимдар алтынсы батшалыҡты, Археяны индерә, әммә домен ысулын ҡабул итмәй.<ref name="Kingdom classification" /> Протистарҙың классификацияһы тураһында күп мәҡәләләр баҫтырып сығарған Томас Кавальер-Смит күптән түгел неомура, Архея һәм [[Эукариоттар|Евхарияны]] бергә туплаусы клада, бактерияларҙан, анығыраҡ әйткәндә, Актиномицетотанан барлыҡҡа килгән, тип тәҡдим итә. 2004 йылда уның классификацияһы [[Архейҙар|археобактерияларҙы]] Бактериялар батшалығының бер өлөшө тип иҫәпләй, йәғни ул өс домен системаһын тулыһынса кире ҡаға. Стефан Лукета 2012 йылда биш "домион" системаһын тәҡдим итә, традицион өс доменға Прионобиота (күҙәнәкле һәм ядро кислотаһы булмаған) һәм [[Вирустар|Вирузобиота]] (ҡүҙәнәкле, әммә ядро кислоталы) өҫтәй.<ref name="Luketa2012">{{Cite journal|last=Luketa|first=S.|year=2012|title=New views on the megaclassification of life|url=http://protistology.ifmo.ru/num7_4/luketa_protistology_7-4.pdf|author=live|journal=Protistology|volume=7|issue=4|pages=218–237}}</ref><center>{{Biological systems}} </center>Организмдарҙың күп кенә айырым төркөмдәре өсөн өлөшләтә классификациялар бар һәм яңы мәғлүмәттәр барлыҡҡа килгән һайын ҡайтанан ҡарала һәм алмаштырыла; әммә тереклектең күпселек өлөшөн йә бөтәһен дә комплекслы, баҫтырып сығарған дауалау ысулдары һирәк осрай; 2012 һәм 2019 йылдарҙа эвкариоттарҙы протистарға баҫым яһап ҡына үҙ эсенә алған Адл һәм 2019 йыл миҫалдары: 2015 йыл, икеһе лә ҡаҙылма вәкилдәрҙе ситләтеп үтһә лә, евкариоттарҙы ла, прокариоттарҙы ла орден дәрәжәһенә тиклем үҙ эсенә ала.<ref name="Adl-et-al-2012">{{Cite journal|last=Adl|first=S.M.|title=The revised classification of eukaryotes|journal=Journal of Eukaryotic Microbiology|volume=59|issue=5|pages=429–493}}</ref><ref name="Adl-et-al-2019">{{Cite journal|last=Adl|first=S.M.|year=2019|title=Revisions to the classification, nomenclature, and diversity of eukaryotes|journal=Journal of Eukaryotic Microbiology|volume=66|issue=1|pages=4–119}}</ref><ref name="Ruggiero-et-al-2015">{{Cite journal|last=Ruggiero|first=M.A.|year=2015|title=A higher level classification of all living organisms|journal=PLOS ONE|volume=10|issue=4|pages=e0119248}}</ref><ref name="Ruggiero-et-al-2015" /> Айырым компиляция (Ruggiero, 2014) Ғаилә дәрәжәһенә тиклем һаҡланып ҡалған таксондарҙы үҙ эсенә ала.<ref>Ruggiero, Michael A. (2014). Families of All Living Organisms, Version 2.0.a.15, (4/26/14). Expert Solutions International, LLC, Reston, VA. 420 pp. Included data available for download via https://www.gbif.org/dataset/8067e0a2-a26d-4831-8a1e-21b9118a299c (doi: 10.15468/tfp6yv)</ref> Мәғлүмәттәр базаһына нигеҙләнгән таблицалар иҫәбенә Тормош энциклопедияһы, Биотөрлөлөк буйынса глобаль мәғлүмәт объекты, NCBI систематикаһы мәғлүмәт базаһы, Диңгеҙ һәм кейәүгә сыҡмаған Генераның ваҡытлы реестры, Тормоштоң асыҡ ағасы, Тормош каталогы инә. Палеобиология мәғлүмәт базаһы — ҡаҙылма ресурстар. == Ҡулланыу == Биологик систематика [[биология]] дисциплинаһы булып тора һәм биологтар тарафынан «системата» булараҡ билдәле, әммә яңы таксоналарҙы баҫтырып сығарыу менән натуралистар ҙа йыш шөғөлләнә. Таксономия [[тормош]]<nowiki/>то тасуирлауҙы һәм ойоштороуҙы маҡсат итеп ҡуйғанлыҡтан, биотөрлөлөктө һәм тәбиғәтте һаҡлау биологияһының барлыҡҡа килеүе таксономдар эше өсөн бик мөһим..<ref>{{Cite web|author=dead}}</ref><ref>{{Cite journal|last=McNeely|first=Jeffrey A.|title=The role of taxonomy in conserving biodiversity|url=https://pdfs.semanticscholar.org/7b06/e3d09692ef9f2b464fbfb7807ff32a35ce47.pdf|author=dead}}</ref> === Организмдарҙы классификациялау === Биологик классификация - таксономик процестың мөһим өлөшө. Һөҙөмтәлә, ул ҡулланыусыға таксондың туғандары ниндәй тип хәбәр итә. Биологик [[Класс (биология)|класс]]<nowiki/>ификация таксономик рәттәрҙе ҡуллана, шул иҫәптән башҡалар (иң инклюзивтан иң инклюзируемыйға тиклем): Домен, Короллек, [[Тип (биология)|Филум]], Класс, [[Отряд (биология)|Орден]], [[Ғаилә (биология)|Ғаилә]], Ген, [[Төр (биология)|Төрҙәр]] һәм Трен.<ref>{{Cite news|url=https://www.mnemonic-device.com/biology/taxonomy/domain-kingdom-phylum-class-order-family-genus-species/|title=Mnemonic taxonomy / biology: Kingdom Phylum Class Order...|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170606171902/https://www.mnemonic-device.com/biology/taxonomy/domain-kingdom-phylum-class-order-family-genus-species/|archivedate=6 June 2017}}</ref> === Таксономик тасуирламалар === [[Файл:Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg/170px-Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg|мини|''Nepenthes smilesii'', тропик питчер үҫемлеге]] Таксондың тасуирламаһы йәки диагнозы бергә ҡуйыла. Таксондарҙы билдәләүсе ҡағиҙәләр юҡ, әммә яңы таксондарҙы атау һәм баҫтырып сығарыу ҡағиҙәлар йыйылмаһы менән идара ителә.<ref name="Herbarium">{{Cite web|author=dead}}</ref> [[Зоология|Зоологияла]] киң ҡулланылған рәттәр өсөн номенклатура (суперғаиләләрҙең ярым төрҙәре) Халыҡ-ара Зоологик номенклаттура кодексы (''ICZN коды'') менән көйләнә. Фикология, [[микология]] һәм [[ботаника]] өлкәләрендә таксондарҙың атамаһы ылымыҡтар, бәшмәктәр һәм үҫемлектәр өсөн халыҡ-ара номенклатура кодексы (''ICN'') менән көйләнә.<ref>{{Cite web|author=live}}</ref> Таксондың тәүге тасуирламаһы биш төп талапты берләштерә:<ref>{{Cite web|title=How can I describe new species?|url=http://iczn.org/content/how-can-i-describe-new-species|publisher=[[International Commission on Zoological Nomenclature]]|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20120306133052/http://iczn.org/content/how-can-i-describe-new-species|archive-date=6 March 2012|access-date=21 May 2020}}</ref> # Таксонға латин алфавитының 26 хәрефенә нигеҙләнеп исем бирергә кәрәк (яңы төрҙәр өсөн биномиал, йәки башҡа рәттәр өсөн униномиал). # Исеме берҙән-бер булырға тейеш (йәғни омоним түгел). # Тасуирлама кәм тигәндә бер исем йөрөткән типтағы экземплярға нигеҙләнергә тейеш. # Ул таксонды тасуирлау (билдәләү) йәки уны башҡа таксондарҙан айырыу өсөн (диагноз, ''ICZN коды'', 13.1.1 статья, ''ICN'', 38-се статья) тейешле атрибуттар тураһында белдереүҙәрҙе үҙ эсенә алырға тейеш. Ике код та таксондың йөкмәткеһен (уның округтарын) билдәләүҙе уның исемен билдәләүҙән аңлы рәүештә айыра. # Был тәүге дүрт талап даими фәнни яҙма булараҡ күп һанлы бер үк күсермәләрҙә баҫтырылырға тейеш. Әммә йыш ҡына, таксондың географик диапазоны, экологик иҫкәрмәләр, химия, тәртип һ. б. кеүек, күберәк мәғлүмәт индерелә. Тикшеренеүселәрҙең таксаға килеү ысулы төрлөсә: булған мәғлүмәттәргә һәм ресурстарға ҡарап, ысулдар сағыу үҙенсәлектәрҙе ябай һан йә сифатлы сағыштырыуҙан, ДНК эҙмә-эҙлелеге буйынса ҙур күләмдәге мәғлүмәттәрҙе компьютер анализдарын ентекләп тасуирлауға тиклем үҙгәрә.. === Авторҙың цитатаһы === "Автор" фәнни исемдән һуң урынлаштырыла ала.<ref name="AJE">{{Cite web|url=http://www.aje.com/en/arc/editing-tip-scientific-names-species/|title=Editing Tip: Scientific Names of Species {{!}} AJE {{!}} American Journal Experts|website=www.aje.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170409021714/http://www.aje.com/en/arc/editing-tip-scientific-names-species/|archive-date=9 April 2017}}</ref> Автор - беренсе тапҡыр был исемде дөрөҫ баҫтырып сығарған ғалимдың исеме.<ref name="AJE" /> Мәҫәлән, 1758 йылда Линней Азия филенә Elephas maximus тигән фәнни исем бирә, шуға күрә был исем ҡайһы берҙә "Elephas maximas Linnaeus, 1758" тип яҙыла.<ref>{{Cite web|url=http://study.com/academy/lesson/carolus-linnaeus-classification-taxonomy-contributions-to-biology.html|title=Carolus Linnaeus: Classification, Taxonomy & Contributions to Biology – Video & Lesson Transcript {{!}} Study.com|website=Study.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170409021600/http://study.com/academy/lesson/carolus-linnaeus-classification-taxonomy-contributions-to-biology.html|archive-date=9 April 2017}}</ref> Авторҙарҙың исемдәре йыш ҡына ҡыҫҡартыла: L., ''Линней'' өсөн, киң ҡулланыла. Ботаникала, ысынында, стандарт ҡыҫҡартыуҙарҙың көйләнгән исемлеге бар (авторҙың ҡыҫҡартмаһы буйынса ботаниктар исемлеген ҡарағыҙ).<ref>{{Cite web|url=http://www.biocyclopedia.com/index/biological_classification.php|title=Biological Classification|website=biocyclopedia.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170514164313/http://www.biocyclopedia.com/index/biological_classification.php|archive-date=14 May 2017}}</ref> Ботаника һәм зоология араһында властарҙы бүлеү системаһы бер аҙ айырыла.<ref name="Herbarium">{{Cite web|title=Nomenclature, Names, and Taxonomy|url=http://herbarium.usu.edu:80/teaching/4420/botnom.htm|website=Intermountain Herbarium – USU|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20161123030604/http://herbarium.usu.edu/teaching/4420/botnom.htm|archive-date=23 November 2016}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20161123030604/http://herbarium.usu.edu/teaching/4420/botnom.htm "Nomenclature, Names, and Taxonomy"]. ''Intermountain Herbarium – USU''. 2005. Archived from [http://herbarium.usu.edu:80/teaching/4420/botnom.htm the original] on 23 November 2016.</cite></ref> Әммә, ғәҙәти күренеш, әгәр төрҙөң заты төп тасуирламанан һуң үҙгәрһә, төп авторлыҡтың исеме ҡумталарҙа урынлаштырыла.<ref>{{Cite web|url=http://www.annelida.net/zootax-tutor.html|title=Zoological nomenclature: a basic guide for non-taxonomist authors|website=Annelida.net|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170316112709/http://www.annelida.net/zootax-tutor.html|archive-date=16 March 2017}}</ref> == Фенетика == [[Файл:Phylogenetics.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/Phylogenetics.svg/300px-Phylogenetics.svg.png|мини|300x300пкс|Филогенетик һәм фенетик (характерға нигеҙләнгән) төшөнсәләрҙе сағыштырыу]] Фенетикала шулай уҡ таксиметрияһы, йәки һан таксономияһы булараҡ билдәле организмдар, филогенияһы йә эволюцион мөнәсәбәттәренә ҡарамай, дөйөм оҡшашлыҡҡа ҡарап классификациялана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Такса араһында гипергеометрик «алыҫлыҡ» үлсәменә килтерә. Фенетик ысулдар хәҙерге заманда сағыштырмаса һирәк осрай, сөнки фенетик ысулдар уртаҡ ата-баба (йәки плесиоморф) һыҙаттарҙы уртаҡ алынған (йәки апоморф) һыҙаттарҙан айырып тормай. .<ref>{{Cite web|title=Classification|url=https://projects.ncsu.edu/project/evoresources/Evolutionary%20medicine/classification/classification16.htm|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170414163250/https://projects.ncsu.edu/project/evoresources/Evolutionary%20medicine/classification/classification16.htm|archive-date=14 April 2017}}</ref> Әммә ҡайһы бер фенетик ысулдар, мәҫәлән, күршеләр ҡушылыу, мөнәсәбәттәрҙе тиҙ баһалаусы булараҡ, артабанғы ысулдар (мәҫәлән, Байес һығымтаһы) иҫәпләү буйынса бик баһала булғанда, һаҡланып ҡалған.<ref>{{Cite web|title=Molecular Marker Glossary|url=http://www.uwyo.edu/dbmcd/molmark/mcdgloss.html|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20070610123503/http://www.uwyo.edu/dbmcd/molmark/McDGloss.html|archive-date=10 June 2007}}</ref> == Мәғлүмәт базалары == Хәҙерге заман таксономияһы каталогтар классификацияһын һәм уларҙың документацияһын эҙләү һәм каталоглаштырыу өсөн мәғлүмәттәр базаһы технологияларын ҡуллана.. Йыш ҡулланылған мәғлүмәттәр базаһы булмаһа ла, һәр документлаштырылған төрҙө һанап сығырға тырышҡан «Тормош каталогы» кеүек комплекслы мәғлүмәттәр базаһы бар. Каталогта 2016 йылдың апреленә бөтә короллектәр өсөн 1,64 миллион төр күрһәтелгән, улар хәҙерге фәнгә билдәле тип иҫәпләнгән төрҙәрҙең дүрттән өс өлөшөнән ашыуын тәшкил итә.<ref name="About the Catalogue of Life">{{Cite web|author=live}}</ref> == Шулай уҡ ҡарағыҙ ==  {{NoteFoot}} == References == {{Иҫкәрмәләр}} == Bibliography ==   [[Категория:Биологик систематика]] [[Категория:Тәржемәһе тикшерелмәгән биттәр]] t6r67ezalue04bu7sfxc0ldl7f5ui3k 1147580 1147579 2022-07-29T18:42:30Z ZUFAr 191 /* Антик осор */ wikitext text/x-wiki   [[Биология|Биологияла]] '''таксономия''' ( (таксис) "аранжировка" һәм (-nomia) "ысул") — биологик организмдарҙың төркөмдәрен атау, билдәләү классификациялауҙы [[Фән|фәнни]] өйрәнеү. Организмдар таксондарға (сингл: таксон) төркөмләнә, һәм был төркөмдәргә таксономик дәрәжә бирелә; бирелгән дәрәжәле төркөмдәр юғары дәрәжәле инклюзив төркөмгә әйләндерелә ала, шулай итеп, таксономия иерархияһы барлыҡҡа килә. Хәҙерге ваҡытта ҡулланылған төп рәттәр - [[Домен (биология)|домен]], [[Батшалыҡ (биология)|батшалыҡ]], фило (ботаникала ҡайһы берҙә [[Тип (биология)|филология]] урынына бүлеү ҡулланыла), [[Класс (биология)|класс]], тәртип, [[Ғаилә (биология)|ғаилә]], ырыу һәм [[Төр (биология)|төрҙәр]]. Швед ботанигы [[Карл Линней]] хәҙерге таксономия системаһына нигеҙ һалыусы тип һанала, сөнки ул организмдарҙы классификациялау өсөн Линней таксономы һәм организмдарҙы атау өсөн биномиаль номенклатура тип аталған системаны эшләй. Биологик систематика теорияһы, мәғлүмәттәре һәм аналитик технологияһы ҡаҙаныштары менән Линней системаһы организмдар араһында тере һәм юҡҡа сыҡҡан [[Эволюция|эволюцион]] мөнәсәбәттәрҙе сағылдырыу өсөн тәғәйенләнгән хәҙерге биологик классификация системаһына әүерелә. == Билдәләмәләр == Таксономияның аныҡ билдәләмәһе сығанаҡтан сығанаҡҡа үҙгәрә, әммә дисциплинаның үҙәге ҡала: организмдар төркөмдәренең концепцияһы, атамаһы һәм классификацияһы.<ref name="Wilkins2011">{{Cite web|url=http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|title=What is systematics and what is taxonomy?|last=Wilkins|first=J.S.|date=5 February 2011|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|archive-date=27 August 2016|access-date=21 August 2016}}</ref> Һуңғы ваҡытта таксономия билдәләмәләре түбәндәгесә бирелә: # Айырым төрҙәре төркөмләү, төрҙәрҙе ҙурыраҡ төркөмдәргә бүлеү һәм шул төркөмдәргә исем биреү теорияһы һәм практикаһы, шулай итеп, классификация барлыҡҡа килтерә.<ref name="Judd2">{{Cite book|title=Plant Systematics: A Phylogenetic Approach|last1=Judd|first1=W.S.|last2=Campbell|first2=C.S.|last3=Kellogg|first3=E.A.|last4=Stevens|first4=P.F.|last5=Donoghue|first5=M.J.|date=2007|publisher=Sinauer Associates|edition=3rd|location=Sunderland|chapter=Taxonomy}}</ref> # Фән өлкәһе тасуирламаны, идентификациялауҙы, номенклатураны, классификацияны үҙ эсенә алға (һәм системалы системаларҙың төп компоненты).<ref name="Simpson2">{{Cite book|title=Plant Systematics|last=Simpson|first=Michael G.|date=2010|publisher=Academic Press|isbn=978-0-12-374380-0|edition=2nd|chapter=Chapter 1 Plant Systematics: an Overview}}</ref> # Биологияла организмдарҙың классификацияла урыны тураһында фән.<ref>Kirk, P.M., Cannon, P.F., Minter, D.W., Stalpers, J.A. eds. (2008) "Taxonomy". In ''Dictionary of the Fungi'', 10th edition. CABI, Netherlands.</ref> # «Тере организмдарға ҡарата ҡулланылған классификация тураһындағы , шул иҫәптән төрҙәрҙең формалашыу сараларын өйрәнеүсе фән».<ref>{{Cite book|title=The Wordsworth Dictionary of Science and Technology|date=1988|publisher=W.R. Chambers Ltd. and Cambridge University Press|editor-last=Walker|editor-first=P.M.B.}}</ref> # «Классификациялау маҡсатында организм үҙенсәлектәрен анализлау».<ref name="Henderson2">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=-PLgy6DWe0wC|title=Henderson's Dictionary Of Biology|last=Lawrence|first=E.|date=2005|publisher=Pearson/Prentice Hall|isbn=978-0-13-127384-9}}</ref> # «Классификациялауға һәм атамалар бирергә мөмкинлек биргән өлгө табыу өсөн филогенезды өйрәнә» (кәрәкле, әммә ғәҙәти булмаған билдәләмә булараҡ күрһәтелгән)<ref>{{Cite book|title=Taxonomy for the twenty-first century|last=Wheeler|first=Quentin D.|date=2004|work=[[Philosophical Transactions of the Royal Society]]|editor-last=H.C.J. Godfray & S. Knapp|volume=359|pages=571–583|chapter=Taxonomic triage and the poverty of phylogeny|doi=10.1098/rstb.2003.1452|pmc=1693342|pmid=15253345|author-link=Quentin D. Wheeler|issue=1444}}</ref>. Төрлө билдәләмәләр йә системалылыҡтың (2-се билдәләмәнең) ярҙамсы өлкәһе итеп системалылыҡтың ярҙамсы өлкәһе итеп урынлаштыра, был мөнәсәбәттәрҙе кире ҡаға (6-сы билдәләмә), йә ике терминды синоним тип һанай. Биологик номенклатура систематиканың бер өлөшө (1-се һәм 2-се билдәләмәләр), йәки системалы системаларҙың бер өлөшө булып һаналамы, тигән аңлашылмаусанлыҡтар бар. Мәҫәлән, 6-сы билдәләмә номенклатураны таксономиянан ситкә урынлаштырыусы системаларҙың түбәндәге билдәләмәһе менән парлаша: * ''Систематика'': "Организмдарҙың идентификацияһын, таксономияһын һәм номенклатураһын өйрәнеү, шул иҫәптән тере йәнлектәрҙең уларҙың тәбиғи мөнәсәбәттәренә ҡарата классификацияһын һәм таксондарҙың үҙгәрештәрен һәм эволюцияһын өйрәнеү". 1970 йылда Миченер ''et al''. бер-береһенә ҡарата "систематик биология" һәм "таксономия" (йыш ҡына буталған һәм алмашлап ҡулланылған терминдар) түбәндәгесә билдәләй:<ref>Michener, Charles D., John O. Corliss, Richard S. Cowan, Peter H. Raven, Curtis W. Sabrosky, Donald S. Squires, and G. W. Wharton (1970). ''Systematics In Support of Biological Research''. Division of Biology and Agriculture, National Research Council. Washington, D.C. 25 pp.</ref><blockquote> Систематик биология ( системаматика тип атала) - организмдарға фәнни исемдәр бирә, (б) уларҙы тасуирлай, (с) уларҙың коллекцияларын һаҡлай, (д) организмдарға классификация, уларҙы идентификациялау асҡыстары һәм уларҙың таралыуы тураһында мәғлүмәттәр биргән өлкә, (е) уларҙың эволюцион тарихын тикшерә, һәм (ф) уларҙың тирә-яҡ мөхиткә яраҡлашыуын иҫәпләй. Оҙон тарихлы был өлкә һуңғы йылдарҙа һиҙелерлек яңырыу кисерҙе. Теоретик материалдың бер өлөшө эволюцион өлкәләргә ҡағыла (үрҙәге e һәм f темалары), ҡалғандары айырыуса классификация проблемаһына ҡағыла. Таксономия - системалылыҡтың (а) - (d) темаларының өлөшө. </blockquote>Таксономия, системалы биология, систематика, биосистематика, фәнни классификация, биологик классификация һәм филогенетика кеүек терминдарҙың йыйылмаһы ҡайһы берҙә бер үк, ҡайһы берҙә аҙ айырылып торған, әммә һәр ваҡыт бәйләнгән һәм киҫешкән мәғәнәләргә эйә.<ref name="Wilkins2011">{{Cite web|url=http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|title=What is systematics and what is taxonomy?|last=Wilkins|first=J.S.|date=5 February 2011|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|archive-date=27 August 2016|access-date=21 August 2016}}</ref><ref name="Small1989">{{Cite journal|last=Small|first=Ernest|title=Systematics of Biological Systematics (Or, Taxonomy of Taxonomy)}}</ref> "Таксономия" һүҙенең иң киң мәғәнәһе бында ҡулланыла. Термин 1813 йылда де Кандоль үҙенең Théorie élémentaire de la botanique тигән хеҙмәтендә ҡулланған.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=In_Lv8iMt24C&pg=PA20|title=Plant systematics: An integrated approach|last=Singh|first=Gurcharan}}</ref> Джон Линдли 1830 йылда системалылыҡҡа тәүге билдәләмә бирә, әммә "систематика" терминын ҡулланмайынса, "систематик ботаника" тураһында яҙа.<ref>Wilkins, J. S. ''[http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/ What is systematics and what is taxonomy?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|date=27 August 2016}}''. Available on http://evolvingthoughts.net</ref> Европалылар биологик төрлөлөктө өйрәнеү өсөн "систематика" һәм "биосистематика", ә Төньяҡ Американдар "таксономия"ны йышыраҡ ҡуллана.<ref>Brusca, R. C., & Brusca, G. J. (2003). Invertebrates (2nd ed.). Sunderland, Mass. : Sinauer Associates, p. 27</ref> Әммә таксономия, һәм, атап әйткәндә, альфа таксонологияһы, организмдарҙы идентификациялау, тасуирлау һәм атау (йәғни номенклатура), ә "классификация" организмдарҙы башҡа организмдар менән бәйләнештәрен күрһәткән иерархик төркөмдәргә урынлаштыра.<ref name="Fortey">{{Citation|last=Fortey|first=Richard|url=Richard Fortey|title=Dry Store Room No. 1: The Secret Life of the Natural History Museum}}</ref> === Монография һәм таксономик тикшереү === Таксономик ревизия йәки таксономик тикшереү — билдәле бер таксонда вариация законлылыҡтарын яңыса анализлау. Был анализ морфологик, анатомик, палинологик, биохимик һәм генетик персонаждарҙың ниндәй ҙә булһа ҡушылыуы нигеҙендә башҡарылырға мөмкин. Монография йәки тулы ревизия — теге йәки был ваҡытта бирелгән мәғлүмәт өсөн һәм бөтә донъя өсөн таксон өсөн комплекслы ревизия. Башҡа (өлөшләтә) ревизиялар, булған характерҙар йыйылмаларының ҡайһы берҙәрен генә ҡуллана йәки арауыҡ даирәһе сикләнгән тигән мәғәнәлә сикләнергә мөмкин. Ревизия был субтаксаның классификацияһын үҙгәртеүгә, яңы субтаксаны асыҡлауға йәки элекке субтаксаның ҡушылыуына килтереүе мөмкин..<ref>{{Cite journal|last=Maxted|first=Nigel|year=1992|title=Towards Defining a Taxonomic Revision Methodology|journal=Taxon|volume=41|issue=4|pages=653–660|DOI=10.2307/1222391}}</ref> === Таксономик характерҙар === Таксономик характерҙар - таксономик атрибуттар, улар таксондар араһындағы мөнәсәбәттәрҙе (филогенезды) иҫбатлау өсөн ҡулланыла.<ref>Mayr, Ernst (1991). Principles of Systematic Zoology. New York: McGraw-Hill, p. 159.</ref> Таксономик характерҙарҙың төрҙәре:<ref>Mayr, Ernst (1991), p. 162.</ref>{{Col-begin}} {{Col-break}} * Morphological characters ** General external morphology ** Special structures (e.g. genitalia) ** Internal morphology (anatomy) ** Embryology ** Karyology and other cytological factors * Physiological characters ** Metabolic factors ** Body secretions ** Genic sterility factors * Molecular characters ** Immunological distance ** Electrophoretic differences ** Amino acid sequences of proteins ** DNA hybridization ** DNA and RNA sequences ** Restriction endonuclease analyses ** Other molecular differences {{Col-break}} * Behavioral characters ** Courtship and other ethological isolating mechanisms ** Other behavior patterns * Ecological characters ** Habit and habitats ** Food ** Seasonal variations ** Parasites and hosts * Geographic characters ** General biogeographic distribution patterns ** Sympatric-allopatric relationship of populations {{Столбцы/конец}} === Альфа һәм бета таксономияһы === "'''Альфа таксономияһы'''" термины бөгөн башлыса таксондарҙы, айырыуса төрҙәрҙе, табыу, тасуирлау һәм атау дисциплинаһына ҡарата ҡулланыла.<ref name="BiologyDiscussion">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|title=Taxonomy: Meaning, Levels, Periods and Role|date=27 May 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073645/http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|archivedate=5 April 2017}}</ref> Боронғо әҙәбиәттә был терминдың икенсе мәғәнәһе була, ул морфологик таксономияға һәм XIX быуат аҙағына тиклемге тикшеренеүҙәр һөҙөмтәләренә ҡарай.<ref>{{Cite journal|last=Rosselló-Mora|first=Ramon|title=The species concept for prokaryotes|journal=FEMS Microbiology Reviews|volume=25|issue=1|pages=39–67|DOI=10.1111/j.1574-6976.2001.tb00571.x}}</ref> Уильям Бертрам Туррилл "альфа таксономияһы" терминын 1935 һәм 1937 йылдарҙа баҫылған мәҡәләләр серияһында индерә, унда ул таксонология дисциплинаһының фәлсәфәһе һәм киләсәк йүнәлештәрен тикшерә[1]<blockquote> ... таксономистар араһында үҙҙәренең проблемаларын киң ҡараштан ҡарарға, уларҙың цитологик, экологик һәм генетик коллегалары менән яҡынданыраҡ хеҙмәттәшлек итеү мөмкинлектәрен тикшерергә һәм уларҙың маҡсаттарын һәм ысулдарын, бәлки, ҡырҡа үҙгәртеү йәки киңәйтеүҙе танырға теләк арта бара... Туррилл (1935) фекеренсә, структураһына нигеҙләнгән һәм уңайлы итеп "альфа" тип аталған боронғо баһалап бөткөһөҙ таксономияны ҡабул иткәндә, мөмкин тиклем киң морфологик һәм физиологик факттар нигеҙендә төҙөлгән алыҫ таксономияны күҙ алдына килтерергә мөмкин, һәм унда "төрлөләрҙең конституцияһына, бүленешенә, килеп сығышына һәм тәртибенә ҡағылышлы бөтә күҙәтеү һәм эксперименталь мәғлүмәттәр табыла". Идеалдар, әйтерһең дә, бер ҡасан да тулыһынса тормошҡа ашырылмай. Әммә улар даими стимуляторҙар сифатында эш итеүҙең ҙур ҡиммәте бар, һәм әгәр беҙҙә "омега" таксономияһының идеалы булһаҡ, беҙ грек алфавитынан бер аҙ алға бара алабыҙ. Беҙҙең ҡайһы берҙәребеҙ үҙебеҙҙе ҡәнәғәтләндерәбеҙ, беҙ хәҙер "бета" таксономияһына күҙ һалабыҙ, тип уйлайбыҙ.{{Sfn|Turrill|1938}}</blockquote>Шулай итеп, Туррилл альфа таксономияһынан асыҡтан-асыҡ экология, физиология, генетика һәм цитология кеүек төрлө тикшеренеүҙәр өлкәһен индерә. Ул шулай уҡ филогенетик реконструкцияны альфа таксономияһынан индермәй.{{Sfn|Turrill|1938}} Һуңыраҡ авторҙар был терминды икенсе мәғәнәлә ҡуллана, был термин төрҙәрҙең (башҡа рәттәрҙең ярым төрҙәре йәки таксондары түгел) сикләүен аңлата, ниндәй ҙә булһа тикшеренеү алымдарын ҡуллана, шул иҫәптән ҡатмарлы иҫәпләү йәки лаборатория техникаһын да ҡуллана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Шулай итеп, Эрнст Майр 1968 йылда "бета таксономия"ны төрҙәргә ҡарағанда юғарыраҡ дәрәжәләрҙең классификацияһы тип билдәләй.<ref>{{Citation|url=Ernst Mayr}}</ref><blockquote>Вариацияның биологик мәғәнәһен һәм оҡшаш төрҙәр төркөмдәренең эволюцион килеп сығышын аңлау таксономик эшмәкәрлектең икенсе этабы өсөн тағы ла мөһимерәк, төрҙәрҙе туғандар төркөмдәренә ("taxa") бүлеү һәм уларҙың юғары категориялар иерархияһында урынлашыуы. Был эшмәкәрлек классификация термины менән аңлатыла; ул шулай уҡ "бета таксономия" тип тә атала.</blockquote> === Микротаксономия һәм макротаксосономия === Организмдарҙың айырым төркөмөндә төрҙәрҙе бүлеү зарурлығы практик һәм теоретик проблемаларға килтерә, улар төр проблемаһы тип атала. Төрҙәрҙе нисек билдәләүҙе билдәләү буйынса фәнни эш микротаксономия тип атала.<ref>{{Cite book|title=The Growth of Biological Thought: Diversity, Evolution, and Inheritance}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.biological-concepts.com/views/search.php?term=1508|title=Result of Your Query|work=biological-concepts.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170405170414/http://www.biological-concepts.com/views/search.php?term=1508|archive-date=5 April 2017}}</ref><ref name="BiologyDiscussion" />Макротаксономия - юғары таксономик дәрәжәләге төркөмдәрҙе өйрәнеү.<ref name="BiologyDiscussion" /> == Тарихы == Таксономик тарихтың ҡайһы бер тасуирламалары боронғо цивилизациялар менән таксономияны даталарға тырышһа ла, ысын мәғәнәһендә организмдарҙы классификациялау буйынса фәнни ынтылыш XVIII быуатҡа тиклем булмай. Элегерәк башҡарылған эштәре тәү сиратта дескриптив булған һәм ауыл хужалығында йәки медицинала файҙалы булған үҫемлектәргә йүнәлтелгән булған. Был фәнни фекерләүҙең бер нисә этабы бар. Иртә таксономия үҙ аллы критерийҙарға, «яһалма системаларға» нигеҙләнә, шул иҫәптән Линнейҙың үҫемлектәр өсөн енси классификация системаһы (Линнейҙың 1735 йылда хайуандарҙы классификациялауы «Systema Naturae» («Тәбиғәт системаһы») тип атала, ул, кәм тигәндә, «яһалма система» тип иҫәпләй. Һуңыраҡ «тәбиғи системалар» тип йөрөтөлгән такса үҙенсәлектәрен тулыраҡ ҡарау нигеҙендә системалар барлыҡҡа килә, мәҫәлән, де Жусьё. Һуңыраҡ «тәбиғи системалар» тип аталған такса үҙенсәлектәрен тулыраҡ ҡарау нигеҙендә системалар барлыҡҡа килә, мәҫәлән, де Жюсьё (1789), де Кандоль (1813) һәм Бентем һәм Хукер (1862—1863). Был классификациялар эмпирик ҡалыптарҙы тасуирлай һәм фекерләүҙә эволюцияға тиклем булған. Чарльз Дарвиндың «Төрҙәрҙең килеп сығышы тураһында» (1859) баҫылып сығыуы эволюцион мөнәсәбәттәргә нигеҙләнгән классификацияларға яңы аңлатма бирә. Был 1883 йылдан башлап филетик системалар төшөнсәһе була. Бындай ҡарашты Эйхлер (1883) һәм Энглер (1886—1892) тип билдәләй. 1970-се йылдарҙа кладистик методологияның барлыҡҡа килеүе берҙән-бер монофилия критерийҙары нигеҙендә синапоморфиялар булыуы менән раҫланған классификацияларға килтерә. Шул ваҡыттан алып молекуляр генетика мәғлүмәттәре менән дәлилләү нигеҙе киңәйтелә, улар күпселек осраҡта традицион морфологияны тулыландыра.{{Sfn|Datta|1988}} === Линнийға тиклемге осор === ==== Тәүге таксономистар ==== Кеше тирә-яғын атау һәм классификациялау, моғайын, тел башланыу менән башланғандыр. Ағыулы үҫемлектәрҙе ашарға яраҡлы үҫемлектәрҙән айырыу кешелек йәмғиәтенең йәшәүе өсөн мөһим. Дарыу үҫемлектәре һүрәттәре Мысырҙың стена һүрәттәрендә б.э.т. 1500 йылда күренә, был төрлө төрҙәрҙең ҡулланылышын аңлауҙы һәм төп таксономияның урынлашыуын күрһәтә. ==== Антик осор ==== [[Файл:Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg/370px-Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg|мини|''Һирәк осрай торған хайуандарҙың''<nowiki> һүрәтләнеше (写生珍禽图), Сун династияһы рәссамы Хуан Цюань (903[[965)</nowiki>]] Организмдар беренсе тапҡыр [[Аристотель]] ([[Греция]], 384 Tian322 б.э.) тарафынан Лесбос утрауында булған сағында классификациялана.<ref>Mayr, E. (1982) ''The Growth of Biological Thought''. Belknap P. of Harvard U.P., Cambridge (Mass.)</ref><ref name="Palaeos">{{Cite web|url=http://palaeos.com/taxonomy/history.html|title=Palaeos : Taxonomy|website=palaeos.com|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html|archive-date=31 March 2017}}</ref><ref name="Britannica – Taxonomy">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy|title=taxonomy {{!}} biology}}</ref> Ул йән эйәләрен уларҙың өлөштәренә, йәки хәҙерге заман сифаттарына, мәҫәлән, тере бала тыуыу, дүрт аяҡ, йомортҡа һалыу, ҡан һалыу йәки йылы тәнле булыуҙы классификациялай.<ref name="Roanoke">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|website=cbs.dtu.dk|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref> Ул бөтә тереклекте ике төркөмгә бүлә: үҫемлектәр һәм хайуандар.<ref name="Palaeos" /> Уның ҡайһы бер хайуандар төркөмө, мәҫәлән, ''Анхайма'' (ҡанһыҙ хайуандар, тәржемәһе - умыртҡаһыҙ) һәм ''Энхайма'' (ҡаны булған хайуандар), шулай уҡ [[Акула|акулалар]] һәм киттар кеүек төркөмдәр бөгөн дә киң ҡулланыла.<ref>{{Cite book|title=The Lagoon: How Aristotle Invented Science|url=Armand Marie Leroi}}</ref> Уның уҡыусыһы Теофраст (Греция, б.э.т. 370X) был традицияны дауам итә, 500-гә яҡын үҫемлек һәм уларҙың ҡулланылышы тураһында үҙенең Historia Plantarum китабында телгә ала. Тағы ла бер нисә үҫемлек төркөмө, мәҫәлән, ''[[Ҡыҙылтал|Корнус]]'', ''Крокус'' һәм ''Нарцисс'', Теофрастҡа барып тоташа.<ref name="Palaeos">{{Cite web |url=http://palaeos.com/taxonomy/history.html |title=Palaeos : Taxonomy |website=palaeos.com |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html |archive-date=31 March 2017}}</ref> ==== Урта быуаттар ==== [[Урта быуаттар]]<nowiki/>ҙағы таксономия, йән эйәләренең фәлсәфәүи һәм экзистенциаль тәртибенә ҡағылышлы өҫтәмәләр менән, аристотель системаһына нигеҙләнә.<ref name="Roanoke2">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|date=23 March 1998|website=cbs.dtu.dk|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref> Был көнбайыш схоластик <ref name="Roanoke3">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|date=23 March 1998|website=cbs.dtu.dk|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref>традицияларында булыуҙың, ахыр сиктә Аристотельдән алынған ҙур сылбыр кеүек төшөнсәләрҙе үҙ эсенә ала. Аристотел системаһы ул ваҡытта микроскоптар булмау сәбәпле үҫемлектәрҙе лә, бәшмәктәрҙе лә классификацияламай, сөнки уның идеялары, скала натураһына (Тәбиғи баҫҡыс)<ref name="Britannica – Taxonomy2">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy|title=taxonomy {{!}} biology|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170405075451/https://www.britannica.com/science/taxonomy|archive-date=5 April 2017|encyclopedia=Encyclopedia Britannica}}</ref> ярашлы, тулы донъяны берҙәм континуумда урынлаштырыуға нигеҙләнгән. Был да оло зат сылбырында ла иғтибарға алынды. Прокопий, Ғәззә тимотеостары, Деметриос Пепагоменос,<ref name="Palaeos2">{{Cite web|url=http://palaeos.com/taxonomy/history.html|title=Palaeos : Taxonomy|website=palaeos.com|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html|archive-date=31 March 2017}}</ref> Томас Аквинас кеүек ғалимдар алға китеш яһай. Урта быуат аҡыл эйәләре прагматик таксономияға ҡарағанда абстракт фәлсәфәгә нығыраҡ яраҡлашҡан абстракт фәлсәфәүи һәм логик категориялауҙарҙы ҡулланған..<ref name="Palaeos" /> ==== Ренессанс һәм иртә хәҙерге заман ==== [[Яңырыу|Ренессанс]] һәм [[Мәғрифәтселек дәүере|Мәғрифәтселек]] дәүерендә организмдарҙы категориялаштырыу киң тарала, һәм таксономик эштәр боронғо текстарҙы алмаштырыу өсөн етерлек кимәлдә башҡарыла.<ref name="Palaeos">{{Cite web|url=http://palaeos.com/taxonomy/history.html|title=Palaeos : Taxonomy|website=palaeos.com|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html|archive-date=31 March 2017}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html "Palaeos : Taxonomy"]. ''palaeos.com''. Archived from [http://palaeos.com/taxonomy/history.html the original] on 31 March 2017.</cite></ref> Был ҡайһы берҙә ҡатмарлы оптик линзаларҙың үҫеше менән бәйле, был организмдарҙың морфологияһын күпкә ентекләберәк өйрәнергә мөмкинлек бирә. Был технологик алымдан файҙаланған иң тәүге авторҙарҙың береһе - итальян табибы Андреа Чезальпино (1519—1603), ул "беренсе таксономист" тип атала.<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Andrea-Cesalpino|title=Andrea Cesalpino {{!}} Italian physician, philosopher, and botanist}}</ref> Уның magnum opus De Plantis 1583 йылда баҫылып сыға, унда 1500-ҙән ашыу үҫемлек төрө һүрәтләнә.<ref>{{Cite book|url=https://archive.org/details/deplantislibrixv00cesa|title=De plantis libri XVI}}</ref><ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Andrea-Cesalpino#ref130098|title=Andrea Cesalpino {{!}} Italian physician, philosopher, and botanist}}</ref> Ул беренсе тапҡыр таныған ике ҙур үҫемлек ғаиләһе бөгөн дә ҡулланыла: Asteraceae һәм [[Кәбеҫтә һымаҡтар|Brassicaceae]].<ref>{{Cite book|title=International Edition Vegetables I: Asteraceae, Brassicaceae, Chenopodicaceae, and Cucurbitaceae (Handbook of Plant Breeding)}}</ref> Һуңынан XVII быуатта Джон Рэй ([[Англия]], 16271705) бик күп мөһим таксономик хеҙмәттәр яҙа.<ref name="Britannica – Taxonomy">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy|title=taxonomy {{!}} biology}}<cite class="citation encyclopaedia cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.britannica.com/science/taxonomy "taxonomy | biology"]. ''Encyclopedia Britannica''. [https://web.archive.org/web/20170405075451/https://www.britannica.com/science/taxonomy Archived] from the original on 5 April 2017.</cite></ref> Уның иң ҙур ҡаҙанышы ''Methodus Plantarum Nova'' (1682) була, унда ул 18 меңдән ашыу үҫемлек төрөн баҫтырып сығара.<ref>{{Cite book|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/84226#page/7/mode/1up|title=Methodus plantarum nova|author=live}}</ref> Ул ваҡытта уның классификациялары, бәлки, иң ҡатмарлыһы булғандыр, сөнки ул үҙенең таксондарын күп кенә ҡатнаш символдарға нигеҙләгән. Киләһе ҙур таксономик хеҙмәттәрҙе Джозеф Питон де Турнефор (Франция, 1656,1708) яҙа.<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Joseph-Pitton-de-Tournefort|title=Joseph Pitton de Tournefort {{!}} French botanist and physician}}</ref> 1700 йылдан алып уның Institutiones Rei Herbariae хеҙмәттәрендә 698 ырыуға ҡараған 9000-дән ашыу төр бар, был туранан-тура Линнейға йоғонто яһай. === Линней дәүере === [[Файл:Linné-Systema_Naturae_1735.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/54/Linn%C3%A9-Systema_Naturae_1735.jpg/170px-Linn%C3%A9-Systema_Naturae_1735.jpg|мини|Systema ''Naturae'', Лейден, 1735]] Швед ботаник [[Карл Линней]] (17071778) таксономияның яңы дәүерен башлай.<ref name="Roanoke">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|website=cbs.dtu.dk|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm "Biology 101, Ch 20"]. ''cbs.dtu.dk''. 23 March 1998. [https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm Archived] from the original on 28 June 2017.</cite></ref> 1735 йылда Systema Naturae 1st Edition, 1753 йылда Species ''Plantarum'' һәм Systema ''NaturaE'' 10th Edition тигән хеҙмәттәре менән ул хәҙерге таксономияны революциялай.<ref>Linnaeus, C. (1735) ''Systema naturae, sive regna tria naturae systematice proposita per classes, ordines, genera, & species''. Haak, Leiden</ref><ref>Linnaeus, C. (1753) ''Species Plantarum''. Stockholm, Sweden.</ref><ref>Linnaeus, C. (1758) ''Systema naturae, sive regna tria naturae systematice proposita per classes, ordines, genera, & species'', 10th Edition. Haak, Leiden</ref> Уның эштәре хайуандар һәм үҫемлектәр төрҙәренә стандартлаштырылған биномиаль атама биреү системаһын ғәмәлгә ашыра, был хаослы һәм тарҡау таксономик әҙәбиәткә элегант хәл булып сыға.<ref name="Britannica – Linnaean">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy/The-Linnaean-system|title=taxonomy – The Linnaean system {{!}} biology}}</ref> Ул класс, тәртип, ырыу һәм төрҙәр стандартын ғына индермәй, шулай уҡ сәскәнең бәләкәйерәк өлөштәрен ҡулланып, үҙенең китабынан үҫемлектәрҙе һәм хайуандарҙы билдәләргә мөмкинлек бирә.<ref name="Britannica – Linnaean" /> Шулай итеп, Линней системаһы барлыҡҡа килә һәм бөгөнгө көндә лә XVIII быуаттағы кеүек ҡулланыла.<ref name="Britannica – Linnaean" /> Әлеге ваҡытта үҫемлектәр һәм хайуандар таксономиктары Линнейҙың эшен дөрөҫ исемдәр өсөн "башланғыс нөктә" тип иҫәпләй (1753 һәм 1758 йылдарҙа).<ref>{{Cite journal|title=Typification and later starting-points|url=http://www.iapt-taxon.org/historic/Congress/IBC_1959/Prop018-019.pdf|author=live}}</ref> Был даталарға тиклем баҫылған исемдәр "Линнейға тиклемге" тип атала, һәм ғәмәлдә түгел тип һанала (''Svenska Spindlar''<ref>{{Cite book|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/209583#page/7/mode/1up|title=Svenska spindlar|author=live}}</ref> баҫмаһында баҫылған үрмәкселәрҙән башҡа). Хатта был ваҡытҡа тиклем Линней үҙе баҫтырып сығарған таксономик исемдәр ҙә Линнейға тиклемге тип һанала. == Хәҙерге классификация системаһы == [[Файл:Spindle_diagram.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/76/Spindle_diagram.jpg/280px-Spindle_diagram.jpg|мини|Умыртҡалыларҙың класс кимәлендә эволюцияһы, спиндл киңлеге ғаиләләр һанын күрһәтә . Спиндле схемалар эволюцион таксономияға хас]] [[Файл:Cladogram_vertebrata.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/70/Cladogram_vertebrata.jpg/280px-Cladogram_vertebrata.jpg|мини|Шул уҡ бәйләнеш, кладистика өсөн типик кладограмма булараҡ күрһәтелә]] Төркөмдәр эсендәге төркөмдәр паттерны Линнейҙың үҫемлектәр һәм хайуандар классификацияһы менән билдәләнә, һәм был паттерндар XVIII быуат аҙағында, Чарльз Дарвиндың "Тәбиғәттәрҙең килеп сығышы" китабы баҫылып сыҡҡанға тиклем, хайуандар һәм үҫемлектәр батшалыҡтарының дендрограммалары итеп күрһәтелә башлай. "Тәбиғи система"ның паттерны эволюция кеүек генерациялау процесын аңлатмай, әммә, бәлки, уны күҙ уңында тотҡандыр, иртә трансмутационистик аҡыл эйәләрен илһамландырғандыр. Төрҙәрҙең трансмутацияһы идеяһын өйрәнеүсе тәүге хеҙмәттәр араһында Эразм Дарвиндың (Чарльз Дарвиндың олатаһының) 1796 Zoönomia һәм Жан-Батист Ламарктың 1809 йылда Philosophie Zoologique бар.<ref name="BiologyDiscussion" /> Был идея инглиз телле донъяла Роберт Чемберс тарафынан 1844 йылда аноним рәүештә баҫылған Vestiges of the Natural History of Creation китабында киң тарала.<ref>{{Cite book|url=James A. Secord|author=dead}}</ref> Дарвин теорияһына яраҡлы уртаҡ нәҫел китабы тигән төшөнсә барлыҡҡа килә. Йәшәү ағасы һүрәттәре фәнни хеҙмәттәрҙә популяр булып китә, билдәле ҡаҙылма төркөмдәр индерелә. ''Археоптерикс'' һәм Хесперорнистың яңы ғына табылған ҡаҙылма ҡалдыҡтарын ҡулланып, Томас Генри Хаксли уларҙың динозаврҙарҙан барлыҡҡа килеүен белдерә, был төркөм 1842 йылда Ричард Оуэн тарафынан рәсми рәүештә таныла.<ref>{{Cite news|url=https://phys.org/news/2015-05-fossil-world-earliest-modern-bird.html|title=Fossil of world's earliest modern bird could help us understand the extinction of dinosaurs|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405170159/https://phys.org/news/2015-05-fossil-world-earliest-modern-bird.html|archivedate=5 April 2017}}</ref> Һөҙөмтәлә динозаврҙарҙың "ҡоштарҙың ата-бабалары" булыуы эволюцион таксономик фекерләүҙең төп билдәһе булып тора. XIX быуат аҙағында һәм XX быуат башында ҡаҙылма төркөмдәр табыла һәм , [[Палеонтология|палеонтологтар]], билдәле төркөмдәрҙе берләштерә, хайуандарҙың тарихын аңларға тырыша. 1940-сы йылдар башында хәҙерге эволюцион синтез менән, төп төркөмдәрҙең эволюцияһын хәҙерге заманса аңлау барлыҡҡа килә. Эволюцион таксономия Линней таксономик дәрәжәһенә нигеҙләнгәнлектән, был ике термин хәҙерге ҡулланылышта ҡулланыла. Кладистик ысул 1960-сы йылдарҙан барлыҡҡа килә.<ref name="Britannica – since Linnaeus">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus|title=taxonomy – Classification since Linnaeus {{!}} biology}}<cite class="citation encyclopaedia cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus "taxonomy – Classification since Linnaeus | biology"]. ''Encyclopedia Britannica''. [https://web.archive.org/web/20170405075916/https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus Archived] from the original on 5 April 2017.</cite></ref> 1958 йылда Джулиан Хаксли ''клада'' терминын ҡуллана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Һуңыраҡ, 1960 йылда, Кейн һәм Харрисон ''кладистик'' терминын индерә.<ref name="BiologyDiscussion" /> Иң күренекле үҙенсәлеге булып иерархик эволюция ағасында таксондарҙы урынлаштырыу тора, был осраҡта бөтә таксондар монофилетик.<ref name="Britannica – since Linnaeus" /> Таксон, ата-баба формаһының бөтә тоҡомдарын үҙ эсенә алһа, монофилетик тип атала.<ref name="Mike Taylor">{{Cite web|author=live}}</ref><ref name="NCSE">{{Cite web|author=live}}</ref> Уларҙан алынған төркөмдәр парафилетик тип атала, ә тормош ағасынан бер тармаҡтан артыҡ булған төркөмдәр полифилетик булып тора.<ref name="Mike Taylor" /><ref name="Mike Taylor" /><ref name="NCSE">{{Cite web |url=https://ncse.com/book/export/html/2206 |title=Polyphyletic vs. Monophyletic |website=ncse.com |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170405170039/https://ncse.com/book/export/html/2206 |archive-date=5 April 2017}}</ref> Монофилетик төркөмдәр синапоморфиялар нигеҙендә таныла һәм диагноз ҡуйыла.<ref>Brower, Andrew V. Z. and Randall T. Schuh. 2021. ''Biological Systematics: Principles and Applications'' (3rd edn.) Cornell University Press, Ithaca, New York., p. 13</ref> Кладистик классификациялар традицион Линней таксономияһы һәм Зоологик һәм ботаник номенклатура кодтары менән тап килә.<ref>Schuh, Randall T. "The Linnaean system and its 250-year persistence." The Botanical Review 69, no. 1 (2003): 59.</ref> Номенклатураның альтернатив системаһы, Халыҡ-ара ''филогенетик'' номенклатура кодексы йәки ''PhyloCode'' тәҡдим ителгән, уның маҡсаты - кладтарҙың формаль атамаһын көйләнә.<ref>{{Cite web|author=live}}</ref><ref name="Phylocode">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/angiosperm/taxonomy-angiosperm/phylocode-concept-history-and-advantages-taxonomy/34706|title=PhyloCode: Concept, History and Advantages {{!}} Taxonomy|date=12 July 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073643/http://www.biologydiscussion.com/angiosperm/taxonomy-angiosperm/phylocode-concept-history-and-advantages-taxonomy/34706|archivedate=5 April 2017}}</ref>Линней рангтары ''PhyloCode'' буйынса факультатив буласаҡ, ул хәҙерге, ранг нигеҙендәге кодтар менән бергә йәшәү өсөн тәғәйенләнә.<ref name="Phylocode" /> Систематик берләшмә PhyloCode-ты ҡабул итерме-юҡмы, әллә уны 250 йылдан ашыу ҡулланылған (кәрәк булғанда үҙгәртелгән) хәҙерге номенклатура системалары файҙаһына ҡалырмы, тип билдәләнә. === Батшалыҡтар һәм домендар === [[Файл:Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a5/Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg/170px-Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg.png|мини|Хәҙерге классификацияның төп схемаһы. Башҡа бик күп кимәлдәр ҡулланыла ала; домен, тормоштағы иң юғары яңы һәм бәхәсле кимәл.]] Линней, үҫемлектәрҙе һәм хайуандарҙы айырым батшалыҡ тип һаналған. <ref name="Kingdom classification">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|title=Kingdom Classification of Living Organism|date=2 December 2014|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073641/http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|archivedate=5 April 2017}}</ref>Линней, физик донъяны йәшелсә, хайуандар һәм файҙалы ҡаҙылмалар батшалығына бүлеп, быны юғары звание сифатында ҡулланған. Микроскопия ҡаҙаныштары микроорганизмдарҙы классификациялауға мөмкинлек биргәнлектән, батшалыҡтарҙың һаны арта. Домен - сағыштырмаса яңыса бүлеү. 1977 йылда Карл Вуздың өс доменлы систем тәҡдим итә, әммә һуңыраҡ был система ҡабул ителмәй.<ref>{{Cite web|url=http://www.igb.illinois.edu/about/archaea|title=Carl Woese {{!}} Carl R. Woese Institute for Genomic Biology|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170428163950/http://www.igb.illinois.edu/about/archaea|archive-date=28 April 2017}}</ref> Өс доменлы ысулдың төп үҙенсәлеге булып [[Архейҙар|Архея]] һәм Бактерияларҙың бүленеү тора, улар элек бер генә Бактерия батшалығына (ҡайһы берҙә Монера тип аталған батшалыҡҡа) бергә төркөмләнгән була.<ref name="Kingdom classification">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|title=Kingdom Classification of Living Organism|date=2 December 2014|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073641/http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|archivedate=5 April 2017}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true">[http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542 "Kingdom Classification of Living Organism"]. ''Biology Discussion''. 2 December 2014. [https://web.archive.org/web/20170405073641/http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542 Archived] from the original on 5 April 2017.</cite></ref> Бик аҙ һанлы ғалимдар алтынсы батшалыҡты, Археяны индерә, әммә домен ысулын ҡабул итмәй.<ref name="Kingdom classification" /> Протистарҙың классификацияһы тураһында күп мәҡәләләр баҫтырып сығарған Томас Кавальер-Смит күптән түгел неомура, Архея һәм [[Эукариоттар|Евхарияны]] бергә туплаусы клада, бактерияларҙан, анығыраҡ әйткәндә, Актиномицетотанан барлыҡҡа килгән, тип тәҡдим итә. 2004 йылда уның классификацияһы [[Архейҙар|археобактерияларҙы]] Бактериялар батшалығының бер өлөшө тип иҫәпләй, йәғни ул өс домен системаһын тулыһынса кире ҡаға. Стефан Лукета 2012 йылда биш "домион" системаһын тәҡдим итә, традицион өс доменға Прионобиота (күҙәнәкле һәм ядро кислотаһы булмаған) һәм [[Вирустар|Вирузобиота]] (ҡүҙәнәкле, әммә ядро кислоталы) өҫтәй.<ref name="Luketa2012">{{Cite journal|last=Luketa|first=S.|year=2012|title=New views on the megaclassification of life|url=http://protistology.ifmo.ru/num7_4/luketa_protistology_7-4.pdf|author=live|journal=Protistology|volume=7|issue=4|pages=218–237}}</ref><center>{{Biological systems}} </center>Организмдарҙың күп кенә айырым төркөмдәре өсөн өлөшләтә классификациялар бар һәм яңы мәғлүмәттәр барлыҡҡа килгән һайын ҡайтанан ҡарала һәм алмаштырыла; әммә тереклектең күпселек өлөшөн йә бөтәһен дә комплекслы, баҫтырып сығарған дауалау ысулдары һирәк осрай; 2012 һәм 2019 йылдарҙа эвкариоттарҙы протистарға баҫым яһап ҡына үҙ эсенә алған Адл һәм 2019 йыл миҫалдары: 2015 йыл, икеһе лә ҡаҙылма вәкилдәрҙе ситләтеп үтһә лә, евкариоттарҙы ла, прокариоттарҙы ла орден дәрәжәһенә тиклем үҙ эсенә ала.<ref name="Adl-et-al-2012">{{Cite journal|last=Adl|first=S.M.|title=The revised classification of eukaryotes|journal=Journal of Eukaryotic Microbiology|volume=59|issue=5|pages=429–493}}</ref><ref name="Adl-et-al-2019">{{Cite journal|last=Adl|first=S.M.|year=2019|title=Revisions to the classification, nomenclature, and diversity of eukaryotes|journal=Journal of Eukaryotic Microbiology|volume=66|issue=1|pages=4–119}}</ref><ref name="Ruggiero-et-al-2015">{{Cite journal|last=Ruggiero|first=M.A.|year=2015|title=A higher level classification of all living organisms|journal=PLOS ONE|volume=10|issue=4|pages=e0119248}}</ref><ref name="Ruggiero-et-al-2015" /> Айырым компиляция (Ruggiero, 2014) Ғаилә дәрәжәһенә тиклем һаҡланып ҡалған таксондарҙы үҙ эсенә ала.<ref>Ruggiero, Michael A. (2014). Families of All Living Organisms, Version 2.0.a.15, (4/26/14). Expert Solutions International, LLC, Reston, VA. 420 pp. Included data available for download via https://www.gbif.org/dataset/8067e0a2-a26d-4831-8a1e-21b9118a299c (doi: 10.15468/tfp6yv)</ref> Мәғлүмәттәр базаһына нигеҙләнгән таблицалар иҫәбенә Тормош энциклопедияһы, Биотөрлөлөк буйынса глобаль мәғлүмәт объекты, NCBI систематикаһы мәғлүмәт базаһы, Диңгеҙ һәм кейәүгә сыҡмаған Генераның ваҡытлы реестры, Тормоштоң асыҡ ағасы, Тормош каталогы инә. Палеобиология мәғлүмәт базаһы — ҡаҙылма ресурстар. == Ҡулланыу == Биологик систематика [[биология]] дисциплинаһы булып тора һәм биологтар тарафынан «системата» булараҡ билдәле, әммә яңы таксоналарҙы баҫтырып сығарыу менән натуралистар ҙа йыш шөғөлләнә. Таксономия [[тормош]]<nowiki/>то тасуирлауҙы һәм ойоштороуҙы маҡсат итеп ҡуйғанлыҡтан, биотөрлөлөктө һәм тәбиғәтте һаҡлау биологияһының барлыҡҡа килеүе таксономдар эше өсөн бик мөһим..<ref>{{Cite web|author=dead}}</ref><ref>{{Cite journal|last=McNeely|first=Jeffrey A.|title=The role of taxonomy in conserving biodiversity|url=https://pdfs.semanticscholar.org/7b06/e3d09692ef9f2b464fbfb7807ff32a35ce47.pdf|author=dead}}</ref> === Организмдарҙы классификациялау === Биологик классификация - таксономик процестың мөһим өлөшө. Һөҙөмтәлә, ул ҡулланыусыға таксондың туғандары ниндәй тип хәбәр итә. Биологик [[Класс (биология)|класс]]<nowiki/>ификация таксономик рәттәрҙе ҡуллана, шул иҫәптән башҡалар (иң инклюзивтан иң инклюзируемыйға тиклем): Домен, Короллек, [[Тип (биология)|Филум]], Класс, [[Отряд (биология)|Орден]], [[Ғаилә (биология)|Ғаилә]], Ген, [[Төр (биология)|Төрҙәр]] һәм Трен.<ref>{{Cite news|url=https://www.mnemonic-device.com/biology/taxonomy/domain-kingdom-phylum-class-order-family-genus-species/|title=Mnemonic taxonomy / biology: Kingdom Phylum Class Order...|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170606171902/https://www.mnemonic-device.com/biology/taxonomy/domain-kingdom-phylum-class-order-family-genus-species/|archivedate=6 June 2017}}</ref> === Таксономик тасуирламалар === [[Файл:Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg/170px-Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg|мини|''Nepenthes smilesii'', тропик питчер үҫемлеге]] Таксондың тасуирламаһы йәки диагнозы бергә ҡуйыла. Таксондарҙы билдәләүсе ҡағиҙәләр юҡ, әммә яңы таксондарҙы атау һәм баҫтырып сығарыу ҡағиҙәлар йыйылмаһы менән идара ителә.<ref name="Herbarium">{{Cite web|author=dead}}</ref> [[Зоология|Зоологияла]] киң ҡулланылған рәттәр өсөн номенклатура (суперғаиләләрҙең ярым төрҙәре) Халыҡ-ара Зоологик номенклаттура кодексы (''ICZN коды'') менән көйләнә. Фикология, [[микология]] һәм [[ботаника]] өлкәләрендә таксондарҙың атамаһы ылымыҡтар, бәшмәктәр һәм үҫемлектәр өсөн халыҡ-ара номенклатура кодексы (''ICN'') менән көйләнә.<ref>{{Cite web|author=live}}</ref> Таксондың тәүге тасуирламаһы биш төп талапты берләштерә:<ref>{{Cite web|title=How can I describe new species?|url=http://iczn.org/content/how-can-i-describe-new-species|publisher=[[International Commission on Zoological Nomenclature]]|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20120306133052/http://iczn.org/content/how-can-i-describe-new-species|archive-date=6 March 2012|access-date=21 May 2020}}</ref> # Таксонға латин алфавитының 26 хәрефенә нигеҙләнеп исем бирергә кәрәк (яңы төрҙәр өсөн биномиал, йәки башҡа рәттәр өсөн униномиал). # Исеме берҙән-бер булырға тейеш (йәғни омоним түгел). # Тасуирлама кәм тигәндә бер исем йөрөткән типтағы экземплярға нигеҙләнергә тейеш. # Ул таксонды тасуирлау (билдәләү) йәки уны башҡа таксондарҙан айырыу өсөн (диагноз, ''ICZN коды'', 13.1.1 статья, ''ICN'', 38-се статья) тейешле атрибуттар тураһында белдереүҙәрҙе үҙ эсенә алырға тейеш. Ике код та таксондың йөкмәткеһен (уның округтарын) билдәләүҙе уның исемен билдәләүҙән аңлы рәүештә айыра. # Был тәүге дүрт талап даими фәнни яҙма булараҡ күп һанлы бер үк күсермәләрҙә баҫтырылырға тейеш. Әммә йыш ҡына, таксондың географик диапазоны, экологик иҫкәрмәләр, химия, тәртип һ. б. кеүек, күберәк мәғлүмәт индерелә. Тикшеренеүселәрҙең таксаға килеү ысулы төрлөсә: булған мәғлүмәттәргә һәм ресурстарға ҡарап, ысулдар сағыу үҙенсәлектәрҙе ябай һан йә сифатлы сағыштырыуҙан, ДНК эҙмә-эҙлелеге буйынса ҙур күләмдәге мәғлүмәттәрҙе компьютер анализдарын ентекләп тасуирлауға тиклем үҙгәрә.. === Авторҙың цитатаһы === "Автор" фәнни исемдән һуң урынлаштырыла ала.<ref name="AJE">{{Cite web|url=http://www.aje.com/en/arc/editing-tip-scientific-names-species/|title=Editing Tip: Scientific Names of Species {{!}} AJE {{!}} American Journal Experts|website=www.aje.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170409021714/http://www.aje.com/en/arc/editing-tip-scientific-names-species/|archive-date=9 April 2017}}</ref> Автор - беренсе тапҡыр был исемде дөрөҫ баҫтырып сығарған ғалимдың исеме.<ref name="AJE" /> Мәҫәлән, 1758 йылда Линней Азия филенә Elephas maximus тигән фәнни исем бирә, шуға күрә был исем ҡайһы берҙә "Elephas maximas Linnaeus, 1758" тип яҙыла.<ref>{{Cite web|url=http://study.com/academy/lesson/carolus-linnaeus-classification-taxonomy-contributions-to-biology.html|title=Carolus Linnaeus: Classification, Taxonomy & Contributions to Biology – Video & Lesson Transcript {{!}} Study.com|website=Study.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170409021600/http://study.com/academy/lesson/carolus-linnaeus-classification-taxonomy-contributions-to-biology.html|archive-date=9 April 2017}}</ref> Авторҙарҙың исемдәре йыш ҡына ҡыҫҡартыла: L., ''Линней'' өсөн, киң ҡулланыла. Ботаникала, ысынында, стандарт ҡыҫҡартыуҙарҙың көйләнгән исемлеге бар (авторҙың ҡыҫҡартмаһы буйынса ботаниктар исемлеген ҡарағыҙ).<ref>{{Cite web|url=http://www.biocyclopedia.com/index/biological_classification.php|title=Biological Classification|website=biocyclopedia.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170514164313/http://www.biocyclopedia.com/index/biological_classification.php|archive-date=14 May 2017}}</ref> Ботаника һәм зоология араһында властарҙы бүлеү системаһы бер аҙ айырыла.<ref name="Herbarium">{{Cite web|title=Nomenclature, Names, and Taxonomy|url=http://herbarium.usu.edu:80/teaching/4420/botnom.htm|website=Intermountain Herbarium – USU|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20161123030604/http://herbarium.usu.edu/teaching/4420/botnom.htm|archive-date=23 November 2016}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20161123030604/http://herbarium.usu.edu/teaching/4420/botnom.htm "Nomenclature, Names, and Taxonomy"]. ''Intermountain Herbarium – USU''. 2005. Archived from [http://herbarium.usu.edu:80/teaching/4420/botnom.htm the original] on 23 November 2016.</cite></ref> Әммә, ғәҙәти күренеш, әгәр төрҙөң заты төп тасуирламанан һуң үҙгәрһә, төп авторлыҡтың исеме ҡумталарҙа урынлаштырыла.<ref>{{Cite web|url=http://www.annelida.net/zootax-tutor.html|title=Zoological nomenclature: a basic guide for non-taxonomist authors|website=Annelida.net|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170316112709/http://www.annelida.net/zootax-tutor.html|archive-date=16 March 2017}}</ref> == Фенетика == [[Файл:Phylogenetics.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/Phylogenetics.svg/300px-Phylogenetics.svg.png|мини|300x300пкс|Филогенетик һәм фенетик (характерға нигеҙләнгән) төшөнсәләрҙе сағыштырыу]] Фенетикала шулай уҡ таксиметрияһы, йәки һан таксономияһы булараҡ билдәле организмдар, филогенияһы йә эволюцион мөнәсәбәттәренә ҡарамай, дөйөм оҡшашлыҡҡа ҡарап классификациялана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Такса араһында гипергеометрик «алыҫлыҡ» үлсәменә килтерә. Фенетик ысулдар хәҙерге заманда сағыштырмаса һирәк осрай, сөнки фенетик ысулдар уртаҡ ата-баба (йәки плесиоморф) һыҙаттарҙы уртаҡ алынған (йәки апоморф) һыҙаттарҙан айырып тормай. .<ref>{{Cite web|title=Classification|url=https://projects.ncsu.edu/project/evoresources/Evolutionary%20medicine/classification/classification16.htm|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170414163250/https://projects.ncsu.edu/project/evoresources/Evolutionary%20medicine/classification/classification16.htm|archive-date=14 April 2017}}</ref> Әммә ҡайһы бер фенетик ысулдар, мәҫәлән, күршеләр ҡушылыу, мөнәсәбәттәрҙе тиҙ баһалаусы булараҡ, артабанғы ысулдар (мәҫәлән, Байес һығымтаһы) иҫәпләү буйынса бик баһала булғанда, һаҡланып ҡалған.<ref>{{Cite web|title=Molecular Marker Glossary|url=http://www.uwyo.edu/dbmcd/molmark/mcdgloss.html|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20070610123503/http://www.uwyo.edu/dbmcd/molmark/McDGloss.html|archive-date=10 June 2007}}</ref> == Мәғлүмәт базалары == Хәҙерге заман таксономияһы каталогтар классификацияһын һәм уларҙың документацияһын эҙләү һәм каталоглаштырыу өсөн мәғлүмәттәр базаһы технологияларын ҡуллана.. Йыш ҡулланылған мәғлүмәттәр базаһы булмаһа ла, һәр документлаштырылған төрҙө һанап сығырға тырышҡан «Тормош каталогы» кеүек комплекслы мәғлүмәттәр базаһы бар. Каталогта 2016 йылдың апреленә бөтә короллектәр өсөн 1,64 миллион төр күрһәтелгән, улар хәҙерге фәнгә билдәле тип иҫәпләнгән төрҙәрҙең дүрттән өс өлөшөнән ашыуын тәшкил итә.<ref name="About the Catalogue of Life">{{Cite web|author=live}}</ref> == Шулай уҡ ҡарағыҙ ==  {{NoteFoot}} == References == {{Иҫкәрмәләр}} == Bibliography ==   [[Категория:Биологик систематика]] [[Категория:Тәржемәһе тикшерелмәгән биттәр]] 86725mdt5luke2cp8vaj7byta59536i 1147581 1147580 2022-07-29T18:44:23Z ZUFAr 191 wikitext text/x-wiki   [[Биология|Биологияла]] '''таксономия''' ( (таксис) "аранжировка" һәм (-nomia) "ысул") — биологик организмдарҙың төркөмдәрен атау, билдәләү классификациялауҙы [[Фән|фәнни]] өйрәнеү. Организмдар таксондарға (сингл: таксон) төркөмләнә, һәм был төркөмдәргә таксономик дәрәжә бирелә; бирелгән дәрәжәле төркөмдәр юғары дәрәжәле инклюзив төркөмгә әйләндерелә ала, шулай итеп, таксономия иерархияһы барлыҡҡа килә. Хәҙерге ваҡытта ҡулланылған төп рәттәр - [[Домен (биология)|домен]], [[Батшалыҡ (биология)|батшалыҡ]], фило (ботаникала ҡайһы берҙә [[Тип (биология)|филология]] урынына бүлеү ҡулланыла), [[Класс (биология)|класс]], тәртип, [[Ғаилә (биология)|ғаилә]], ырыу һәм [[Төр (биология)|төрҙәр]]. Швед ботанигы [[Карл Линней]] хәҙерге таксономия системаһына нигеҙ һалыусы тип һанала, сөнки ул организмдарҙы классификациялау өсөн Линней таксономы һәм организмдарҙы атау өсөн биномиаль номенклатура тип аталған системаны эшләй. Биологик систематика теорияһы, мәғлүмәттәре һәм аналитик технологияһы ҡаҙаныштары менән Линней системаһы организмдар араһында тере һәм юҡҡа сыҡҡан [[Эволюция|эволюцион]] мөнәсәбәттәрҙе сағылдырыу өсөн тәғәйенләнгән хәҙерге биологик классификация системаһына әүерелә. == Билдәләмәләр == Таксономияның аныҡ билдәләмәһе сығанаҡтан сығанаҡҡа үҙгәрә, әммә дисциплинаның үҙәге ҡала: организмдар төркөмдәренең концепцияһы, атамаһы һәм классификацияһы.<ref name="Wilkins2011">{{Cite web|url=http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|title=What is systematics and what is taxonomy?|last=Wilkins|first=J.S.|date=5 February 2011|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|archive-date=27 August 2016|access-date=21 August 2016}}</ref> Һуңғы ваҡытта таксономия билдәләмәләре түбәндәгесә бирелә: # Айырым төрҙәре төркөмләү, төрҙәрҙе ҙурыраҡ төркөмдәргә бүлеү һәм шул төркөмдәргә исем биреү теорияһы һәм практикаһы, шулай итеп, классификация барлыҡҡа килтерә.<ref name="Judd2">{{Cite book|title=Plant Systematics: A Phylogenetic Approach|last1=Judd|first1=W.S.|last2=Campbell|first2=C.S.|last3=Kellogg|first3=E.A.|last4=Stevens|first4=P.F.|last5=Donoghue|first5=M.J.|date=2007|publisher=Sinauer Associates|edition=3rd|location=Sunderland|chapter=Taxonomy}}</ref> # Фән өлкәһе тасуирламаны, идентификациялауҙы, номенклатураны, классификацияны үҙ эсенә алға (һәм системалы системаларҙың төп компоненты).<ref name="Simpson2">{{Cite book|title=Plant Systematics|last=Simpson|first=Michael G.|date=2010|publisher=Academic Press|isbn=978-0-12-374380-0|edition=2nd|chapter=Chapter 1 Plant Systematics: an Overview}}</ref> # Биологияла организмдарҙың классификацияла урыны тураһында фән.<ref>Kirk, P.M., Cannon, P.F., Minter, D.W., Stalpers, J.A. eds. (2008) "Taxonomy". In ''Dictionary of the Fungi'', 10th edition. CABI, Netherlands.</ref> # «Тере организмдарға ҡарата ҡулланылған классификация тураһындағы , шул иҫәптән төрҙәрҙең формалашыу сараларын өйрәнеүсе фән».<ref>{{Cite book|title=The Wordsworth Dictionary of Science and Technology|date=1988|publisher=W.R. Chambers Ltd. and Cambridge University Press|editor-last=Walker|editor-first=P.M.B.}}</ref> # «Классификациялау маҡсатында организм үҙенсәлектәрен анализлау».<ref name="Henderson2">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=-PLgy6DWe0wC|title=Henderson's Dictionary Of Biology|last=Lawrence|first=E.|date=2005|publisher=Pearson/Prentice Hall|isbn=978-0-13-127384-9}}</ref> # «Классификациялауға һәм атамалар бирергә мөмкинлек биргән өлгө табыу өсөн филогенезды өйрәнә» (кәрәкле, әммә ғәҙәти булмаған билдәләмә булараҡ күрһәтелгән)<ref>{{Cite book|title=Taxonomy for the twenty-first century|last=Wheeler|first=Quentin D.|date=2004|work=[[Philosophical Transactions of the Royal Society]]|editor-last=H.C.J. Godfray & S. Knapp|volume=359|pages=571–583|chapter=Taxonomic triage and the poverty of phylogeny|doi=10.1098/rstb.2003.1452|pmc=1693342|pmid=15253345|author-link=Quentin D. Wheeler|issue=1444}}</ref>. Төрлө билдәләмәләр йә системалылыҡтың (2-се билдәләмәнең) ярҙамсы өлкәһе итеп системалылыҡтың ярҙамсы өлкәһе итеп урынлаштыра, был мөнәсәбәттәрҙе кире ҡаға (6-сы билдәләмә), йә ике терминды синоним тип һанай. Биологик номенклатура систематиканың бер өлөшө (1-се һәм 2-се билдәләмәләр), йәки системалы системаларҙың бер өлөшө булып һаналамы, тигән аңлашылмаусанлыҡтар бар. Мәҫәлән, 6-сы билдәләмә номенклатураны таксономиянан ситкә урынлаштырыусы системаларҙың түбәндәге билдәләмәһе менән парлаша: * ''Систематика'': "Организмдарҙың идентификацияһын, таксономияһын һәм номенклатураһын өйрәнеү, шул иҫәптән тере йәнлектәрҙең уларҙың тәбиғи мөнәсәбәттәренә ҡарата классификацияһын һәм таксондарҙың үҙгәрештәрен һәм эволюцияһын өйрәнеү". 1970 йылда Миченер ''et al''. бер-береһенә ҡарата "систематик биология" һәм "таксономия" (йыш ҡына буталған һәм алмашлап ҡулланылған терминдар) түбәндәгесә билдәләй:<ref>Michener, Charles D., John O. Corliss, Richard S. Cowan, Peter H. Raven, Curtis W. Sabrosky, Donald S. Squires, and G. W. Wharton (1970). ''Systematics In Support of Biological Research''. Division of Biology and Agriculture, National Research Council. Washington, D.C. 25 pp.</ref><blockquote> Систематик биология ( системаматика тип атала) - организмдарға фәнни исемдәр бирә, (б) уларҙы тасуирлай, (с) уларҙың коллекцияларын һаҡлай, (д) организмдарға классификация, уларҙы идентификациялау асҡыстары һәм уларҙың таралыуы тураһында мәғлүмәттәр биргән өлкә, (е) уларҙың эволюцион тарихын тикшерә, һәм (ф) уларҙың тирә-яҡ мөхиткә яраҡлашыуын иҫәпләй. Оҙон тарихлы был өлкә һуңғы йылдарҙа һиҙелерлек яңырыу кисерҙе. Теоретик материалдың бер өлөшө эволюцион өлкәләргә ҡағыла (үрҙәге e һәм f темалары), ҡалғандары айырыуса классификация проблемаһына ҡағыла. Таксономия - системалылыҡтың (а) - (d) темаларының өлөшө. </blockquote>Таксономия, системалы биология, систематика, биосистематика, фәнни классификация, биологик классификация һәм филогенетика кеүек терминдарҙың йыйылмаһы ҡайһы берҙә бер үк, ҡайһы берҙә аҙ айырылып торған, әммә һәр ваҡыт бәйләнгән һәм киҫешкән мәғәнәләргә эйә.<ref name="Wilkins2011">{{Cite web|url=http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|title=What is systematics and what is taxonomy?|last=Wilkins|first=J.S.|date=5 February 2011|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|archive-date=27 August 2016|access-date=21 August 2016}}</ref><ref name="Small1989">{{Cite journal|last=Small|first=Ernest|title=Systematics of Biological Systematics (Or, Taxonomy of Taxonomy)}}</ref> "Таксономия" һүҙенең иң киң мәғәнәһе бында ҡулланыла. Термин 1813 йылда де Кандоль үҙенең Théorie élémentaire de la botanique тигән хеҙмәтендә ҡулланған.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=In_Lv8iMt24C&pg=PA20|title=Plant systematics: An integrated approach|last=Singh|first=Gurcharan}}</ref> Джон Линдли 1830 йылда системалылыҡҡа тәүге билдәләмә бирә, әммә "систематика" терминын ҡулланмайынса, "систематик ботаника" тураһында яҙа.<ref>Wilkins, J. S. ''[http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/ What is systematics and what is taxonomy?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|date=27 August 2016}}''. Available on http://evolvingthoughts.net</ref> Европалылар биологик төрлөлөктө өйрәнеү өсөн "систематика" һәм "биосистематика", ә Төньяҡ Американдар "таксономия"ны йышыраҡ ҡуллана.<ref>Brusca, R. C., & Brusca, G. J. (2003). Invertebrates (2nd ed.). Sunderland, Mass. : Sinauer Associates, p. 27</ref> Әммә таксономия, һәм, атап әйткәндә, альфа таксонологияһы, организмдарҙы идентификациялау, тасуирлау һәм атау (йәғни номенклатура), ә "классификация" организмдарҙы башҡа организмдар менән бәйләнештәрен күрһәткән иерархик төркөмдәргә урынлаштыра.<ref name="Fortey">{{Citation|last=Fortey|first=Richard|url=Richard Fortey|title=Dry Store Room No. 1: The Secret Life of the Natural History Museum}}</ref> === Монография һәм таксономик тикшереү === Таксономик ревизия йәки таксономик тикшереү — билдәле бер таксонда вариация законлылыҡтарын яңыса анализлау. Был анализ морфологик, анатомик, палинологик, биохимик һәм генетик персонаждарҙың ниндәй ҙә булһа ҡушылыуы нигеҙендә башҡарылырға мөмкин. Монография йәки тулы ревизия — теге йәки был ваҡытта бирелгән мәғлүмәт өсөн һәм бөтә донъя өсөн таксон өсөн комплекслы ревизия. Башҡа (өлөшләтә) ревизиялар, булған характерҙар йыйылмаларының ҡайһы берҙәрен генә ҡуллана йәки арауыҡ даирәһе сикләнгән тигән мәғәнәлә сикләнергә мөмкин. Ревизия был субтаксаның классификацияһын үҙгәртеүгә, яңы субтаксаны асыҡлауға йәки элекке субтаксаның ҡушылыуына килтереүе мөмкин..<ref>{{Cite journal|last=Maxted|first=Nigel|year=1992|title=Towards Defining a Taxonomic Revision Methodology|journal=Taxon|volume=41|issue=4|pages=653–660|DOI=10.2307/1222391}}</ref> === Таксономик характерҙар === Таксономик характерҙар - таксономик атрибуттар, улар таксондар араһындағы мөнәсәбәттәрҙе (филогенезды) иҫбатлау өсөн ҡулланыла.<ref>Mayr, Ernst (1991). Principles of Systematic Zoology. New York: McGraw-Hill, p. 159.</ref> Таксономик характерҙарҙың төрҙәре:<ref>Mayr, Ernst (1991), p. 162.</ref>{{Col-begin}} {{Col-break}} * Morphological characters ** General external morphology ** Special structures (e.g. genitalia) ** Internal morphology (anatomy) ** Embryology ** Karyology and other cytological factors * Physiological characters ** Metabolic factors ** Body secretions ** Genic sterility factors * Molecular characters ** Immunological distance ** Electrophoretic differences ** Amino acid sequences of proteins ** DNA hybridization ** DNA and RNA sequences ** Restriction endonuclease analyses ** Other molecular differences {{Col-break}} * Behavioral characters ** Courtship and other ethological isolating mechanisms ** Other behavior patterns * Ecological characters ** Habit and habitats ** Food ** Seasonal variations ** Parasites and hosts * Geographic characters ** General biogeographic distribution patterns ** Sympatric-allopatric relationship of populations {{Столбцы/конец}} === Альфа һәм бета таксономияһы === "'''Альфа таксономияһы'''" термины бөгөн башлыса таксондарҙы, айырыуса төрҙәрҙе, табыу, тасуирлау һәм атау дисциплинаһына ҡарата ҡулланыла.<ref name="BiologyDiscussion">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|title=Taxonomy: Meaning, Levels, Periods and Role|date=27 May 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073645/http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|archivedate=5 April 2017}}</ref> Боронғо әҙәбиәттә был терминдың икенсе мәғәнәһе була, ул морфологик таксономияға һәм XIX быуат аҙағына тиклемге тикшеренеүҙәр һөҙөмтәләренә ҡарай.<ref>{{Cite journal|last=Rosselló-Mora|first=Ramon|title=The species concept for prokaryotes|journal=FEMS Microbiology Reviews|volume=25|issue=1|pages=39–67|DOI=10.1111/j.1574-6976.2001.tb00571.x}}</ref> Уильям Бертрам Туррилл "альфа таксономияһы" терминын 1935 һәм 1937 йылдарҙа баҫылған мәҡәләләр серияһында индерә, унда ул таксонология дисциплинаһының фәлсәфәһе һәм киләсәк йүнәлештәрен тикшерә[1]<blockquote> ... таксономистар араһында үҙҙәренең проблемаларын киң ҡараштан ҡарарға, уларҙың цитологик, экологик һәм генетик коллегалары менән яҡынданыраҡ хеҙмәттәшлек итеү мөмкинлектәрен тикшерергә һәм уларҙың маҡсаттарын һәм ысулдарын, бәлки, ҡырҡа үҙгәртеү йәки киңәйтеүҙе танырға теләк арта бара... Туррилл (1935) фекеренсә, структураһына нигеҙләнгән һәм уңайлы итеп "альфа" тип аталған боронғо баһалап бөткөһөҙ таксономияны ҡабул иткәндә, мөмкин тиклем киң морфологик һәм физиологик факттар нигеҙендә төҙөлгән алыҫ таксономияны күҙ алдына килтерергә мөмкин, һәм унда "төрлөләрҙең конституцияһына, бүленешенә, килеп сығышына һәм тәртибенә ҡағылышлы бөтә күҙәтеү һәм эксперименталь мәғлүмәттәр табыла". Идеалдар, әйтерһең дә, бер ҡасан да тулыһынса тормошҡа ашырылмай. Әммә улар даими стимуляторҙар сифатында эш итеүҙең ҙур ҡиммәте бар, һәм әгәр беҙҙә "омега" таксономияһының идеалы булһаҡ, беҙ грек алфавитынан бер аҙ алға бара алабыҙ. Беҙҙең ҡайһы берҙәребеҙ үҙебеҙҙе ҡәнәғәтләндерәбеҙ, беҙ хәҙер "бета" таксономияһына күҙ һалабыҙ, тип уйлайбыҙ.{{Sfn|Turrill|1938}}</blockquote>Шулай итеп, Туррилл альфа таксономияһынан асыҡтан-асыҡ экология, физиология, генетика һәм цитология кеүек төрлө тикшеренеүҙәр өлкәһен индерә. Ул шулай уҡ филогенетик реконструкцияны альфа таксономияһынан индермәй.{{Sfn|Turrill|1938}} Һуңыраҡ авторҙар был терминды икенсе мәғәнәлә ҡуллана, был термин төрҙәрҙең (башҡа рәттәрҙең ярым төрҙәре йәки таксондары түгел) сикләүен аңлата, ниндәй ҙә булһа тикшеренеү алымдарын ҡуллана, шул иҫәптән ҡатмарлы иҫәпләү йәки лаборатория техникаһын да ҡуллана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Шулай итеп, Эрнст Майр 1968 йылда "бета таксономия"ны төрҙәргә ҡарағанда юғарыраҡ дәрәжәләрҙең классификацияһы тип билдәләй.<ref>{{Citation|url=Ernst Mayr}}</ref><blockquote>Вариацияның биологик мәғәнәһен һәм оҡшаш төрҙәр төркөмдәренең эволюцион килеп сығышын аңлау таксономик эшмәкәрлектең икенсе этабы өсөн тағы ла мөһимерәк, төрҙәрҙе туғандар төркөмдәренә ("taxa") бүлеү һәм уларҙың юғары категориялар иерархияһында урынлашыуы. Был эшмәкәрлек классификация термины менән аңлатыла; ул шулай уҡ "бета таксономия" тип тә атала.</blockquote> === Микротаксономия һәм макротаксосономия === Организмдарҙың айырым төркөмөндә төрҙәрҙе бүлеү зарурлығы практик һәм теоретик проблемаларға килтерә, улар төр проблемаһы тип атала. Төрҙәрҙе нисек билдәләүҙе билдәләү буйынса фәнни эш микротаксономия тип атала.<ref>{{Cite book|title=The Growth of Biological Thought: Diversity, Evolution, and Inheritance}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.biological-concepts.com/views/search.php?term=1508|title=Result of Your Query|work=biological-concepts.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170405170414/http://www.biological-concepts.com/views/search.php?term=1508|archive-date=5 April 2017}}</ref><ref name="BiologyDiscussion" />Макротаксономия - юғары таксономик дәрәжәләге төркөмдәрҙе өйрәнеү.<ref name="BiologyDiscussion" /> == Тарихы == Таксономик тарихтың ҡайһы бер тасуирламалары боронғо цивилизациялар менән таксономияны даталарға тырышһа ла, ысын мәғәнәһендә организмдарҙы классификациялау буйынса фәнни ынтылыш XVIII быуатҡа тиклем булмай. Элегерәк башҡарылған эштәре тәү сиратта дескриптив булған һәм ауыл хужалығында йәки медицинала файҙалы булған үҫемлектәргә йүнәлтелгән булған. Был фәнни фекерләүҙең бер нисә этабы бар. Иртә таксономия үҙ аллы критерийҙарға, «яһалма системаларға» нигеҙләнә, шул иҫәптән Линнейҙың үҫемлектәр өсөн енси классификация системаһы (Линнейҙың 1735 йылда хайуандарҙы классификациялауы «Systema Naturae» («Тәбиғәт системаһы») тип атала, ул, кәм тигәндә, «яһалма система» тип иҫәпләй. Һуңыраҡ «тәбиғи системалар» тип йөрөтөлгән такса үҙенсәлектәрен тулыраҡ ҡарау нигеҙендә системалар барлыҡҡа килә, мәҫәлән, де Жусьё. Һуңыраҡ «тәбиғи системалар» тип аталған такса үҙенсәлектәрен тулыраҡ ҡарау нигеҙендә системалар барлыҡҡа килә, мәҫәлән, де Жюсьё (1789), де Кандоль (1813) һәм Бентем һәм Хукер (1862—1863). Был классификациялар эмпирик ҡалыптарҙы тасуирлай һәм фекерләүҙә эволюцияға тиклем булған. Чарльз Дарвиндың «Төрҙәрҙең килеп сығышы тураһында» (1859) баҫылып сығыуы эволюцион мөнәсәбәттәргә нигеҙләнгән классификацияларға яңы аңлатма бирә. Был 1883 йылдан башлап филетик системалар төшөнсәһе була. Бындай ҡарашты Эйхлер (1883) һәм Энглер (1886—1892) тип билдәләй. 1970-се йылдарҙа кладистик методологияның барлыҡҡа килеүе берҙән-бер монофилия критерийҙары нигеҙендә синапоморфиялар булыуы менән раҫланған классификацияларға килтерә. Шул ваҡыттан алып молекуляр генетика мәғлүмәттәре менән дәлилләү нигеҙе киңәйтелә, улар күпселек осраҡта традицион морфологияны тулыландыра.{{Sfn|Datta|1988}} === Линнийға тиклемге осор === ==== Тәүге таксономистар ==== Кеше тирә-яғын атау һәм классификациялау, моғайын, тел башланыу менән башланғандыр. Ағыулы үҫемлектәрҙе ашарға яраҡлы үҫемлектәрҙән айырыу кешелек йәмғиәтенең йәшәүе өсөн мөһим. Дарыу үҫемлектәре һүрәттәре Мысырҙың стена һүрәттәрендә б.э.т. 1500 йылда күренә, был төрлө төрҙәрҙең ҡулланылышын аңлауҙы һәм төп таксономияның урынлашыуын күрһәтә. ==== Антик осор ==== [[Файл:Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg/370px-Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg|мини|''Һирәк осрай торған хайуандарҙың''<nowiki> һүрәтләнеше (写生珍禽图), Сун династияһы рәссамы Хуан Цюань (903[[965)</nowiki>]] Организмдар беренсе тапҡыр [[Аристотель]] ([[Греция]], 384 Tian322 б.э.) тарафынан Лесбос утрауында булған сағында классификациялана.<ref>Mayr, E. (1982) ''The Growth of Biological Thought''. Belknap P. of Harvard U.P., Cambridge (Mass.)</ref><ref name="Palaeos" /><ref name="Britannica – Taxonomy">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy|title=taxonomy {{!}} biology}}</ref> Ул йән эйәләрен уларҙың өлөштәренә, йәки хәҙерге заман сифаттарына, мәҫәлән, тере бала тыуыу, дүрт аяҡ, йомортҡа һалыу, ҡан һалыу йәки йылы тәнле булыуҙы классификациялай.<ref name="Roanoke">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|website=cbs.dtu.dk|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref> Ул бөтә тереклекте ике төркөмгә бүлә: үҫемлектәр һәм хайуандар.<ref name="Palaeos" /> Уның ҡайһы бер хайуандар төркөмө, мәҫәлән, ''Анхайма'' (ҡанһыҙ хайуандар, тәржемәһе - умыртҡаһыҙ) һәм ''Энхайма'' (ҡаны булған хайуандар), шулай уҡ [[Акула|акулалар]] һәм киттар кеүек төркөмдәр бөгөн дә киң ҡулланыла.<ref>{{Cite book|title=The Lagoon: How Aristotle Invented Science|url=Armand Marie Leroi}}</ref> Уның уҡыусыһы Теофраст (Греция, б.э.т. 370X) был традицияны дауам итә, 500-гә яҡын үҫемлек һәм уларҙың ҡулланылышы тураһында үҙенең Historia Plantarum китабында телгә ала. Тағы ла бер нисә үҫемлек төркөмө, мәҫәлән, ''[[Ҡыҙылтал|Корнус]]'', ''Крокус'' һәм ''Нарцисс'', Теофрастҡа барып тоташа.<ref name="Palaeos">{{Cite web |url=http://palaeos.com/taxonomy/history.html |title=Palaeos : Taxonomy |website=palaeos.com |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html |archive-date=31 March 2017}}</ref> ==== Урта быуаттар ==== [[Урта быуаттар]]<nowiki/>ҙағы таксономия, йән эйәләренең фәлсәфәүи һәм экзистенциаль тәртибенә ҡағылышлы өҫтәмәләр менән, аристотель системаһына нигеҙләнә.<ref name="Roanoke2">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|date=23 March 1998|website=cbs.dtu.dk|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref> Был көнбайыш схоластик <ref name="Roanoke3">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|date=23 March 1998|website=cbs.dtu.dk|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref>традицияларында булыуҙың, ахыр сиктә Аристотельдән алынған ҙур сылбыр кеүек төшөнсәләрҙе үҙ эсенә ала. Аристотел системаһы ул ваҡытта микроскоптар булмау сәбәпле үҫемлектәрҙе лә, бәшмәктәрҙе лә классификацияламай, сөнки уның идеялары, скала натураһына (Тәбиғи баҫҡыс)<ref name="Britannica – Taxonomy2">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy|title=taxonomy {{!}} biology|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170405075451/https://www.britannica.com/science/taxonomy|archive-date=5 April 2017|encyclopedia=Encyclopedia Britannica}}</ref> ярашлы, тулы донъяны берҙәм континуумда урынлаштырыуға нигеҙләнгән. Был да оло зат сылбырында ла иғтибарға алынды. Прокопий, Ғәззә тимотеостары, Деметриос Пепагоменос,<ref name="Palaeos2">{{Cite web|url=http://palaeos.com/taxonomy/history.html|title=Palaeos : Taxonomy|website=palaeos.com|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html|archive-date=31 March 2017}}</ref> Томас Аквинас кеүек ғалимдар алға китеш яһай. Урта быуат аҡыл эйәләре прагматик таксономияға ҡарағанда абстракт фәлсәфәгә нығыраҡ яраҡлашҡан абстракт фәлсәфәүи һәм логик категориялауҙарҙы ҡулланған..<ref name="Palaeos" /> ==== Ренессанс һәм иртә хәҙерге заман ==== [[Яңырыу|Ренессанс]] һәм [[Мәғрифәтселек дәүере|Мәғрифәтселек]] дәүерендә организмдарҙы категориялаштырыу киң тарала, һәм таксономик эштәр боронғо текстарҙы алмаштырыу өсөн етерлек кимәлдә башҡарыла.<ref name="Palaeos">{{Cite web|url=http://palaeos.com/taxonomy/history.html|title=Palaeos : Taxonomy|website=palaeos.com|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html|archive-date=31 March 2017}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html "Palaeos : Taxonomy"]. ''palaeos.com''. Archived from [http://palaeos.com/taxonomy/history.html the original] on 31 March 2017.</cite></ref> Был ҡайһы берҙә ҡатмарлы оптик линзаларҙың үҫеше менән бәйле, был организмдарҙың морфологияһын күпкә ентекләберәк өйрәнергә мөмкинлек бирә. Был технологик алымдан файҙаланған иң тәүге авторҙарҙың береһе - итальян табибы Андреа Чезальпино (1519—1603), ул "беренсе таксономист" тип атала.<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Andrea-Cesalpino|title=Andrea Cesalpino {{!}} Italian physician, philosopher, and botanist}}</ref> Уның magnum opus De Plantis 1583 йылда баҫылып сыға, унда 1500-ҙән ашыу үҫемлек төрө һүрәтләнә.<ref>{{Cite book|url=https://archive.org/details/deplantislibrixv00cesa|title=De plantis libri XVI}}</ref><ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Andrea-Cesalpino#ref130098|title=Andrea Cesalpino {{!}} Italian physician, philosopher, and botanist}}</ref> Ул беренсе тапҡыр таныған ике ҙур үҫемлек ғаиләһе бөгөн дә ҡулланыла: Asteraceae һәм [[Кәбеҫтә һымаҡтар|Brassicaceae]].<ref>{{Cite book|title=International Edition Vegetables I: Asteraceae, Brassicaceae, Chenopodicaceae, and Cucurbitaceae (Handbook of Plant Breeding)}}</ref> Һуңынан XVII быуатта Джон Рэй ([[Англия]], 16271705) бик күп мөһим таксономик хеҙмәттәр яҙа.<ref name="Britannica – Taxonomy">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy|title=taxonomy {{!}} biology}}<cite class="citation encyclopaedia cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.britannica.com/science/taxonomy "taxonomy | biology"]. ''Encyclopedia Britannica''. [https://web.archive.org/web/20170405075451/https://www.britannica.com/science/taxonomy Archived] from the original on 5 April 2017.</cite></ref> Уның иң ҙур ҡаҙанышы ''Methodus Plantarum Nova'' (1682) була, унда ул 18 меңдән ашыу үҫемлек төрөн баҫтырып сығара.<ref>{{Cite book|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/84226#page/7/mode/1up|title=Methodus plantarum nova|author=live}}</ref> Ул ваҡытта уның классификациялары, бәлки, иң ҡатмарлыһы булғандыр, сөнки ул үҙенең таксондарын күп кенә ҡатнаш символдарға нигеҙләгән. Киләһе ҙур таксономик хеҙмәттәрҙе Джозеф Питон де Турнефор (Франция, 1656,1708) яҙа.<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Joseph-Pitton-de-Tournefort|title=Joseph Pitton de Tournefort {{!}} French botanist and physician}}</ref> 1700 йылдан алып уның Institutiones Rei Herbariae хеҙмәттәрендә 698 ырыуға ҡараған 9000-дән ашыу төр бар, был туранан-тура Линнейға йоғонто яһай. === Линней дәүере === [[Файл:Linné-Systema_Naturae_1735.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/54/Linn%C3%A9-Systema_Naturae_1735.jpg/170px-Linn%C3%A9-Systema_Naturae_1735.jpg|мини|Systema ''Naturae'', Лейден, 1735]] Швед ботаник [[Карл Линней]] (17071778) таксономияның яңы дәүерен башлай.<ref name="Roanoke">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|website=cbs.dtu.dk|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm "Biology 101, Ch 20"]. ''cbs.dtu.dk''. 23 March 1998. [https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm Archived] from the original on 28 June 2017.</cite></ref> 1735 йылда Systema Naturae 1st Edition, 1753 йылда Species ''Plantarum'' һәм Systema ''NaturaE'' 10th Edition тигән хеҙмәттәре менән ул хәҙерге таксономияны революциялай.<ref>Linnaeus, C. (1735) ''Systema naturae, sive regna tria naturae systematice proposita per classes, ordines, genera, & species''. Haak, Leiden</ref><ref>Linnaeus, C. (1753) ''Species Plantarum''. Stockholm, Sweden.</ref><ref>Linnaeus, C. (1758) ''Systema naturae, sive regna tria naturae systematice proposita per classes, ordines, genera, & species'', 10th Edition. Haak, Leiden</ref> Уның эштәре хайуандар һәм үҫемлектәр төрҙәренә стандартлаштырылған биномиаль атама биреү системаһын ғәмәлгә ашыра, был хаослы һәм тарҡау таксономик әҙәбиәткә элегант хәл булып сыға.<ref name="Britannica – Linnaean">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy/The-Linnaean-system|title=taxonomy – The Linnaean system {{!}} biology}}</ref> Ул класс, тәртип, ырыу һәм төрҙәр стандартын ғына индермәй, шулай уҡ сәскәнең бәләкәйерәк өлөштәрен ҡулланып, үҙенең китабынан үҫемлектәрҙе һәм хайуандарҙы билдәләргә мөмкинлек бирә.<ref name="Britannica – Linnaean" /> Шулай итеп, Линней системаһы барлыҡҡа килә һәм бөгөнгө көндә лә XVIII быуаттағы кеүек ҡулланыла.<ref name="Britannica – Linnaean" /> Әлеге ваҡытта үҫемлектәр һәм хайуандар таксономиктары Линнейҙың эшен дөрөҫ исемдәр өсөн "башланғыс нөктә" тип иҫәпләй (1753 һәм 1758 йылдарҙа).<ref>{{Cite journal|title=Typification and later starting-points|url=http://www.iapt-taxon.org/historic/Congress/IBC_1959/Prop018-019.pdf|author=live}}</ref> Был даталарға тиклем баҫылған исемдәр "Линнейға тиклемге" тип атала, һәм ғәмәлдә түгел тип һанала (''Svenska Spindlar''<ref>{{Cite book|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/209583#page/7/mode/1up|title=Svenska spindlar|author=live}}</ref> баҫмаһында баҫылған үрмәкселәрҙән башҡа). Хатта был ваҡытҡа тиклем Линней үҙе баҫтырып сығарған таксономик исемдәр ҙә Линнейға тиклемге тип һанала. == Хәҙерге классификация системаһы == [[Файл:Spindle_diagram.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/76/Spindle_diagram.jpg/280px-Spindle_diagram.jpg|мини|Умыртҡалыларҙың класс кимәлендә эволюцияһы, спиндл киңлеге ғаиләләр һанын күрһәтә . Спиндле схемалар эволюцион таксономияға хас]] [[Файл:Cladogram_vertebrata.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/70/Cladogram_vertebrata.jpg/280px-Cladogram_vertebrata.jpg|мини|Шул уҡ бәйләнеш, кладистика өсөн типик кладограмма булараҡ күрһәтелә]] Төркөмдәр эсендәге төркөмдәр паттерны Линнейҙың үҫемлектәр һәм хайуандар классификацияһы менән билдәләнә, һәм был паттерндар XVIII быуат аҙағында, Чарльз Дарвиндың "Тәбиғәттәрҙең килеп сығышы" китабы баҫылып сыҡҡанға тиклем, хайуандар һәм үҫемлектәр батшалыҡтарының дендрограммалары итеп күрһәтелә башлай. "Тәбиғи система"ның паттерны эволюция кеүек генерациялау процесын аңлатмай, әммә, бәлки, уны күҙ уңында тотҡандыр, иртә трансмутационистик аҡыл эйәләрен илһамландырғандыр. Төрҙәрҙең трансмутацияһы идеяһын өйрәнеүсе тәүге хеҙмәттәр араһында Эразм Дарвиндың (Чарльз Дарвиндың олатаһының) 1796 Zoönomia һәм Жан-Батист Ламарктың 1809 йылда Philosophie Zoologique бар.<ref name="BiologyDiscussion" /> Был идея инглиз телле донъяла Роберт Чемберс тарафынан 1844 йылда аноним рәүештә баҫылған Vestiges of the Natural History of Creation китабында киң тарала.<ref>{{Cite book|url=James A. Secord|author=dead}}</ref> Дарвин теорияһына яраҡлы уртаҡ нәҫел китабы тигән төшөнсә барлыҡҡа килә. Йәшәү ағасы һүрәттәре фәнни хеҙмәттәрҙә популяр булып китә, билдәле ҡаҙылма төркөмдәр индерелә. ''Археоптерикс'' һәм Хесперорнистың яңы ғына табылған ҡаҙылма ҡалдыҡтарын ҡулланып, Томас Генри Хаксли уларҙың динозаврҙарҙан барлыҡҡа килеүен белдерә, был төркөм 1842 йылда Ричард Оуэн тарафынан рәсми рәүештә таныла.<ref>{{Cite news|url=https://phys.org/news/2015-05-fossil-world-earliest-modern-bird.html|title=Fossil of world's earliest modern bird could help us understand the extinction of dinosaurs|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405170159/https://phys.org/news/2015-05-fossil-world-earliest-modern-bird.html|archivedate=5 April 2017}}</ref> Һөҙөмтәлә динозаврҙарҙың "ҡоштарҙың ата-бабалары" булыуы эволюцион таксономик фекерләүҙең төп билдәһе булып тора. XIX быуат аҙағында һәм XX быуат башында ҡаҙылма төркөмдәр табыла һәм , [[Палеонтология|палеонтологтар]], билдәле төркөмдәрҙе берләштерә, хайуандарҙың тарихын аңларға тырыша. 1940-сы йылдар башында хәҙерге эволюцион синтез менән, төп төркөмдәрҙең эволюцияһын хәҙерге заманса аңлау барлыҡҡа килә. Эволюцион таксономия Линней таксономик дәрәжәһенә нигеҙләнгәнлектән, был ике термин хәҙерге ҡулланылышта ҡулланыла. Кладистик ысул 1960-сы йылдарҙан барлыҡҡа килә.<ref name="Britannica – since Linnaeus">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus|title=taxonomy – Classification since Linnaeus {{!}} biology}}<cite class="citation encyclopaedia cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus "taxonomy – Classification since Linnaeus | biology"]. ''Encyclopedia Britannica''. [https://web.archive.org/web/20170405075916/https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus Archived] from the original on 5 April 2017.</cite></ref> 1958 йылда Джулиан Хаксли ''клада'' терминын ҡуллана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Һуңыраҡ, 1960 йылда, Кейн һәм Харрисон ''кладистик'' терминын индерә.<ref name="BiologyDiscussion" /> Иң күренекле үҙенсәлеге булып иерархик эволюция ағасында таксондарҙы урынлаштырыу тора, был осраҡта бөтә таксондар монофилетик.<ref name="Britannica – since Linnaeus" /> Таксон, ата-баба формаһының бөтә тоҡомдарын үҙ эсенә алһа, монофилетик тип атала.<ref name="Mike Taylor">{{Cite web|author=live}}</ref><ref name="NCSE">{{Cite web|author=live}}</ref> Уларҙан алынған төркөмдәр парафилетик тип атала, ә тормош ағасынан бер тармаҡтан артыҡ булған төркөмдәр полифилетик булып тора.<ref name="Mike Taylor" /><ref name="Mike Taylor" /><ref name="NCSE">{{Cite web |url=https://ncse.com/book/export/html/2206 |title=Polyphyletic vs. Monophyletic |website=ncse.com |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170405170039/https://ncse.com/book/export/html/2206 |archive-date=5 April 2017}}</ref> Монофилетик төркөмдәр синапоморфиялар нигеҙендә таныла һәм диагноз ҡуйыла.<ref>Brower, Andrew V. Z. and Randall T. Schuh. 2021. ''Biological Systematics: Principles and Applications'' (3rd edn.) Cornell University Press, Ithaca, New York., p. 13</ref> Кладистик классификациялар традицион Линней таксономияһы һәм Зоологик һәм ботаник номенклатура кодтары менән тап килә.<ref>Schuh, Randall T. "The Linnaean system and its 250-year persistence." The Botanical Review 69, no. 1 (2003): 59.</ref> Номенклатураның альтернатив системаһы, Халыҡ-ара ''филогенетик'' номенклатура кодексы йәки ''PhyloCode'' тәҡдим ителгән, уның маҡсаты - кладтарҙың формаль атамаһын көйләнә.<ref>{{Cite web|author=live}}</ref><ref name="Phylocode">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/angiosperm/taxonomy-angiosperm/phylocode-concept-history-and-advantages-taxonomy/34706|title=PhyloCode: Concept, History and Advantages {{!}} Taxonomy|date=12 July 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073643/http://www.biologydiscussion.com/angiosperm/taxonomy-angiosperm/phylocode-concept-history-and-advantages-taxonomy/34706|archivedate=5 April 2017}}</ref>Линней рангтары ''PhyloCode'' буйынса факультатив буласаҡ, ул хәҙерге, ранг нигеҙендәге кодтар менән бергә йәшәү өсөн тәғәйенләнә.<ref name="Phylocode" /> Систематик берләшмә PhyloCode-ты ҡабул итерме-юҡмы, әллә уны 250 йылдан ашыу ҡулланылған (кәрәк булғанда үҙгәртелгән) хәҙерге номенклатура системалары файҙаһына ҡалырмы, тип билдәләнә. === Батшалыҡтар һәм домендар === [[Файл:Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a5/Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg/170px-Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg.png|мини|Хәҙерге классификацияның төп схемаһы. Башҡа бик күп кимәлдәр ҡулланыла ала; домен, тормоштағы иң юғары яңы һәм бәхәсле кимәл.]] Линней, үҫемлектәрҙе һәм хайуандарҙы айырым батшалыҡ тип һаналған. <ref name="Kingdom classification">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|title=Kingdom Classification of Living Organism|date=2 December 2014|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073641/http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|archivedate=5 April 2017}}</ref>Линней, физик донъяны йәшелсә, хайуандар һәм файҙалы ҡаҙылмалар батшалығына бүлеп, быны юғары звание сифатында ҡулланған. Микроскопия ҡаҙаныштары микроорганизмдарҙы классификациялауға мөмкинлек биргәнлектән, батшалыҡтарҙың һаны арта. Домен - сағыштырмаса яңыса бүлеү. 1977 йылда Карл Вуздың өс доменлы систем тәҡдим итә, әммә һуңыраҡ был система ҡабул ителмәй.<ref>{{Cite web|url=http://www.igb.illinois.edu/about/archaea|title=Carl Woese {{!}} Carl R. Woese Institute for Genomic Biology|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170428163950/http://www.igb.illinois.edu/about/archaea|archive-date=28 April 2017}}</ref> Өс доменлы ысулдың төп үҙенсәлеге булып [[Архейҙар|Архея]] һәм Бактерияларҙың бүленеү тора, улар элек бер генә Бактерия батшалығына (ҡайһы берҙә Монера тип аталған батшалыҡҡа) бергә төркөмләнгән була.<ref name="Kingdom classification">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|title=Kingdom Classification of Living Organism|date=2 December 2014|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073641/http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|archivedate=5 April 2017}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true">[http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542 "Kingdom Classification of Living Organism"]. ''Biology Discussion''. 2 December 2014. [https://web.archive.org/web/20170405073641/http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542 Archived] from the original on 5 April 2017.</cite></ref> Бик аҙ һанлы ғалимдар алтынсы батшалыҡты, Археяны индерә, әммә домен ысулын ҡабул итмәй.<ref name="Kingdom classification" /> Протистарҙың классификацияһы тураһында күп мәҡәләләр баҫтырып сығарған Томас Кавальер-Смит күптән түгел неомура, Архея һәм [[Эукариоттар|Евхарияны]] бергә туплаусы клада, бактерияларҙан, анығыраҡ әйткәндә, Актиномицетотанан барлыҡҡа килгән, тип тәҡдим итә. 2004 йылда уның классификацияһы [[Архейҙар|археобактерияларҙы]] Бактериялар батшалығының бер өлөшө тип иҫәпләй, йәғни ул өс домен системаһын тулыһынса кире ҡаға. Стефан Лукета 2012 йылда биш "домион" системаһын тәҡдим итә, традицион өс доменға Прионобиота (күҙәнәкле һәм ядро кислотаһы булмаған) һәм [[Вирустар|Вирузобиота]] (ҡүҙәнәкле, әммә ядро кислоталы) өҫтәй.<ref name="Luketa2012">{{Cite journal|last=Luketa|first=S.|year=2012|title=New views on the megaclassification of life|url=http://protistology.ifmo.ru/num7_4/luketa_protistology_7-4.pdf|author=live|journal=Protistology|volume=7|issue=4|pages=218–237}}</ref><center>{{Biological systems}} </center>Организмдарҙың күп кенә айырым төркөмдәре өсөн өлөшләтә классификациялар бар һәм яңы мәғлүмәттәр барлыҡҡа килгән һайын ҡайтанан ҡарала һәм алмаштырыла; әммә тереклектең күпселек өлөшөн йә бөтәһен дә комплекслы, баҫтырып сығарған дауалау ысулдары һирәк осрай; 2012 һәм 2019 йылдарҙа эвкариоттарҙы протистарға баҫым яһап ҡына үҙ эсенә алған Адл һәм 2019 йыл миҫалдары: 2015 йыл, икеһе лә ҡаҙылма вәкилдәрҙе ситләтеп үтһә лә, евкариоттарҙы ла, прокариоттарҙы ла орден дәрәжәһенә тиклем үҙ эсенә ала.<ref name="Adl-et-al-2012">{{Cite journal|last=Adl|first=S.M.|title=The revised classification of eukaryotes|journal=Journal of Eukaryotic Microbiology|volume=59|issue=5|pages=429–493}}</ref><ref name="Adl-et-al-2019">{{Cite journal|last=Adl|first=S.M.|year=2019|title=Revisions to the classification, nomenclature, and diversity of eukaryotes|journal=Journal of Eukaryotic Microbiology|volume=66|issue=1|pages=4–119}}</ref><ref name="Ruggiero-et-al-2015">{{Cite journal|last=Ruggiero|first=M.A.|year=2015|title=A higher level classification of all living organisms|journal=PLOS ONE|volume=10|issue=4|pages=e0119248}}</ref><ref name="Ruggiero-et-al-2015" /> Айырым компиляция (Ruggiero, 2014) Ғаилә дәрәжәһенә тиклем һаҡланып ҡалған таксондарҙы үҙ эсенә ала.<ref>Ruggiero, Michael A. (2014). Families of All Living Organisms, Version 2.0.a.15, (4/26/14). Expert Solutions International, LLC, Reston, VA. 420 pp. Included data available for download via https://www.gbif.org/dataset/8067e0a2-a26d-4831-8a1e-21b9118a299c (doi: 10.15468/tfp6yv)</ref> Мәғлүмәттәр базаһына нигеҙләнгән таблицалар иҫәбенә Тормош энциклопедияһы, Биотөрлөлөк буйынса глобаль мәғлүмәт объекты, NCBI систематикаһы мәғлүмәт базаһы, Диңгеҙ һәм кейәүгә сыҡмаған Генераның ваҡытлы реестры, Тормоштоң асыҡ ағасы, Тормош каталогы инә. Палеобиология мәғлүмәт базаһы — ҡаҙылма ресурстар. == Ҡулланыу == Биологик систематика [[биология]] дисциплинаһы булып тора һәм биологтар тарафынан «системата» булараҡ билдәле, әммә яңы таксоналарҙы баҫтырып сығарыу менән натуралистар ҙа йыш шөғөлләнә. Таксономия [[тормош]]<nowiki/>то тасуирлауҙы һәм ойоштороуҙы маҡсат итеп ҡуйғанлыҡтан, биотөрлөлөктө һәм тәбиғәтте һаҡлау биологияһының барлыҡҡа килеүе таксономдар эше өсөн бик мөһим..<ref>{{Cite web|author=dead}}</ref><ref>{{Cite journal|last=McNeely|first=Jeffrey A.|title=The role of taxonomy in conserving biodiversity|url=https://pdfs.semanticscholar.org/7b06/e3d09692ef9f2b464fbfb7807ff32a35ce47.pdf|author=dead}}</ref> === Организмдарҙы классификациялау === Биологик классификация - таксономик процестың мөһим өлөшө. Һөҙөмтәлә, ул ҡулланыусыға таксондың туғандары ниндәй тип хәбәр итә. Биологик [[Класс (биология)|класс]]<nowiki/>ификация таксономик рәттәрҙе ҡуллана, шул иҫәптән башҡалар (иң инклюзивтан иң инклюзируемыйға тиклем): Домен, Короллек, [[Тип (биология)|Филум]], Класс, [[Отряд (биология)|Орден]], [[Ғаилә (биология)|Ғаилә]], Ген, [[Төр (биология)|Төрҙәр]] һәм Трен.<ref>{{Cite news|url=https://www.mnemonic-device.com/biology/taxonomy/domain-kingdom-phylum-class-order-family-genus-species/|title=Mnemonic taxonomy / biology: Kingdom Phylum Class Order...|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170606171902/https://www.mnemonic-device.com/biology/taxonomy/domain-kingdom-phylum-class-order-family-genus-species/|archivedate=6 June 2017}}</ref> === Таксономик тасуирламалар === [[Файл:Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg/170px-Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg|мини|''Nepenthes smilesii'', тропик питчер үҫемлеге]] Таксондың тасуирламаһы йәки диагнозы бергә ҡуйыла. Таксондарҙы билдәләүсе ҡағиҙәләр юҡ, әммә яңы таксондарҙы атау һәм баҫтырып сығарыу ҡағиҙәлар йыйылмаһы менән идара ителә.<ref name="Herbarium">{{Cite web|author=dead}}</ref> [[Зоология|Зоологияла]] киң ҡулланылған рәттәр өсөн номенклатура (суперғаиләләрҙең ярым төрҙәре) Халыҡ-ара Зоологик номенклаттура кодексы (''ICZN коды'') менән көйләнә. Фикология, [[микология]] һәм [[ботаника]] өлкәләрендә таксондарҙың атамаһы ылымыҡтар, бәшмәктәр һәм үҫемлектәр өсөн халыҡ-ара номенклатура кодексы (''ICN'') менән көйләнә.<ref>{{Cite web|author=live}}</ref> Таксондың тәүге тасуирламаһы биш төп талапты берләштерә:<ref>{{Cite web|title=How can I describe new species?|url=http://iczn.org/content/how-can-i-describe-new-species|publisher=[[International Commission on Zoological Nomenclature]]|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20120306133052/http://iczn.org/content/how-can-i-describe-new-species|archive-date=6 March 2012|access-date=21 May 2020}}</ref> # Таксонға латин алфавитының 26 хәрефенә нигеҙләнеп исем бирергә кәрәк (яңы төрҙәр өсөн биномиал, йәки башҡа рәттәр өсөн униномиал). # Исеме берҙән-бер булырға тейеш (йәғни омоним түгел). # Тасуирлама кәм тигәндә бер исем йөрөткән типтағы экземплярға нигеҙләнергә тейеш. # Ул таксонды тасуирлау (билдәләү) йәки уны башҡа таксондарҙан айырыу өсөн (диагноз, ''ICZN коды'', 13.1.1 статья, ''ICN'', 38-се статья) тейешле атрибуттар тураһында белдереүҙәрҙе үҙ эсенә алырға тейеш. Ике код та таксондың йөкмәткеһен (уның округтарын) билдәләүҙе уның исемен билдәләүҙән аңлы рәүештә айыра. # Был тәүге дүрт талап даими фәнни яҙма булараҡ күп һанлы бер үк күсермәләрҙә баҫтырылырға тейеш. Әммә йыш ҡына, таксондың географик диапазоны, экологик иҫкәрмәләр, химия, тәртип һ. б. кеүек, күберәк мәғлүмәт индерелә. Тикшеренеүселәрҙең таксаға килеү ысулы төрлөсә: булған мәғлүмәттәргә һәм ресурстарға ҡарап, ысулдар сағыу үҙенсәлектәрҙе ябай һан йә сифатлы сағыштырыуҙан, ДНК эҙмә-эҙлелеге буйынса ҙур күләмдәге мәғлүмәттәрҙе компьютер анализдарын ентекләп тасуирлауға тиклем үҙгәрә.. === Авторҙың цитатаһы === "Автор" фәнни исемдән һуң урынлаштырыла ала.<ref name="AJE">{{Cite web|url=http://www.aje.com/en/arc/editing-tip-scientific-names-species/|title=Editing Tip: Scientific Names of Species {{!}} AJE {{!}} American Journal Experts|website=www.aje.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170409021714/http://www.aje.com/en/arc/editing-tip-scientific-names-species/|archive-date=9 April 2017}}</ref> Автор - беренсе тапҡыр был исемде дөрөҫ баҫтырып сығарған ғалимдың исеме.<ref name="AJE" /> Мәҫәлән, 1758 йылда Линней Азия филенә Elephas maximus тигән фәнни исем бирә, шуға күрә был исем ҡайһы берҙә "Elephas maximas Linnaeus, 1758" тип яҙыла.<ref>{{Cite web|url=http://study.com/academy/lesson/carolus-linnaeus-classification-taxonomy-contributions-to-biology.html|title=Carolus Linnaeus: Classification, Taxonomy & Contributions to Biology – Video & Lesson Transcript {{!}} Study.com|website=Study.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170409021600/http://study.com/academy/lesson/carolus-linnaeus-classification-taxonomy-contributions-to-biology.html|archive-date=9 April 2017}}</ref> Авторҙарҙың исемдәре йыш ҡына ҡыҫҡартыла: L., ''Линней'' өсөн, киң ҡулланыла. Ботаникала, ысынында, стандарт ҡыҫҡартыуҙарҙың көйләнгән исемлеге бар (авторҙың ҡыҫҡартмаһы буйынса ботаниктар исемлеген ҡарағыҙ).<ref>{{Cite web|url=http://www.biocyclopedia.com/index/biological_classification.php|title=Biological Classification|website=biocyclopedia.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170514164313/http://www.biocyclopedia.com/index/biological_classification.php|archive-date=14 May 2017}}</ref> Ботаника һәм зоология араһында властарҙы бүлеү системаһы бер аҙ айырыла.<ref name="Herbarium">{{Cite web|title=Nomenclature, Names, and Taxonomy|url=http://herbarium.usu.edu:80/teaching/4420/botnom.htm|website=Intermountain Herbarium – USU|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20161123030604/http://herbarium.usu.edu/teaching/4420/botnom.htm|archive-date=23 November 2016}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20161123030604/http://herbarium.usu.edu/teaching/4420/botnom.htm "Nomenclature, Names, and Taxonomy"]. ''Intermountain Herbarium – USU''. 2005. Archived from [http://herbarium.usu.edu:80/teaching/4420/botnom.htm the original] on 23 November 2016.</cite></ref> Әммә, ғәҙәти күренеш, әгәр төрҙөң заты төп тасуирламанан һуң үҙгәрһә, төп авторлыҡтың исеме ҡумталарҙа урынлаштырыла.<ref>{{Cite web|url=http://www.annelida.net/zootax-tutor.html|title=Zoological nomenclature: a basic guide for non-taxonomist authors|website=Annelida.net|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170316112709/http://www.annelida.net/zootax-tutor.html|archive-date=16 March 2017}}</ref> == Фенетика == [[Файл:Phylogenetics.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/Phylogenetics.svg/300px-Phylogenetics.svg.png|мини|300x300пкс|Филогенетик һәм фенетик (характерға нигеҙләнгән) төшөнсәләрҙе сағыштырыу]] Фенетикала шулай уҡ таксиметрияһы, йәки һан таксономияһы булараҡ билдәле организмдар, филогенияһы йә эволюцион мөнәсәбәттәренә ҡарамай, дөйөм оҡшашлыҡҡа ҡарап классификациялана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Такса араһында гипергеометрик «алыҫлыҡ» үлсәменә килтерә. Фенетик ысулдар хәҙерге заманда сағыштырмаса һирәк осрай, сөнки фенетик ысулдар уртаҡ ата-баба (йәки плесиоморф) һыҙаттарҙы уртаҡ алынған (йәки апоморф) һыҙаттарҙан айырып тормай. .<ref>{{Cite web|title=Classification|url=https://projects.ncsu.edu/project/evoresources/Evolutionary%20medicine/classification/classification16.htm|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170414163250/https://projects.ncsu.edu/project/evoresources/Evolutionary%20medicine/classification/classification16.htm|archive-date=14 April 2017}}</ref> Әммә ҡайһы бер фенетик ысулдар, мәҫәлән, күршеләр ҡушылыу, мөнәсәбәттәрҙе тиҙ баһалаусы булараҡ, артабанғы ысулдар (мәҫәлән, Байес һығымтаһы) иҫәпләү буйынса бик баһала булғанда, һаҡланып ҡалған.<ref>{{Cite web|title=Molecular Marker Glossary|url=http://www.uwyo.edu/dbmcd/molmark/mcdgloss.html|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20070610123503/http://www.uwyo.edu/dbmcd/molmark/McDGloss.html|archive-date=10 June 2007}}</ref> == Мәғлүмәт базалары == Хәҙерге заман таксономияһы каталогтар классификацияһын һәм уларҙың документацияһын эҙләү һәм каталоглаштырыу өсөн мәғлүмәттәр базаһы технологияларын ҡуллана.. Йыш ҡулланылған мәғлүмәттәр базаһы булмаһа ла, һәр документлаштырылған төрҙө һанап сығырға тырышҡан «Тормош каталогы» кеүек комплекслы мәғлүмәттәр базаһы бар. Каталогта 2016 йылдың апреленә бөтә короллектәр өсөн 1,64 миллион төр күрһәтелгән, улар хәҙерге фәнгә билдәле тип иҫәпләнгән төрҙәрҙең дүрттән өс өлөшөнән ашыуын тәшкил итә.<ref name="About the Catalogue of Life">{{Cite web|author=live}}</ref> == Шулай уҡ ҡарағыҙ ==  {{NoteFoot}} == References == {{Иҫкәрмәләр}} == Bibliography ==   [[Категория:Биологик систематика]] [[Категория:Тәржемәһе тикшерелмәгән биттәр]] dft3i9aeg6lwxe1ao6nnkjs1jzeyxdy 1147583 1147581 2022-07-29T18:45:48Z ZUFAr 191 wikitext text/x-wiki   [[Биология|Биологияла]] '''таксономия''' ( (таксис) "аранжировка" һәм (-nomia) "ысул") — биологик организмдарҙың төркөмдәрен атау, билдәләү классификациялауҙы [[Фән|фәнни]] өйрәнеү. Организмдар таксондарға (сингл: таксон) төркөмләнә, һәм был төркөмдәргә таксономик дәрәжә бирелә; бирелгән дәрәжәле төркөмдәр юғары дәрәжәле инклюзив төркөмгә әйләндерелә ала, шулай итеп, таксономия иерархияһы барлыҡҡа килә. Хәҙерге ваҡытта ҡулланылған төп рәттәр - [[Домен (биология)|домен]], [[Батшалыҡ (биология)|батшалыҡ]], фило (ботаникала ҡайһы берҙә [[Тип (биология)|филология]] урынына бүлеү ҡулланыла), [[Класс (биология)|класс]], тәртип, [[Ғаилә (биология)|ғаилә]], ырыу һәм [[Төр (биология)|төрҙәр]]. Швед ботанигы [[Карл Линней]] хәҙерге таксономия системаһына нигеҙ һалыусы тип һанала, сөнки ул организмдарҙы классификациялау өсөн Линней таксономы һәм организмдарҙы атау өсөн биномиаль номенклатура тип аталған системаны эшләй. Биологик систематика теорияһы, мәғлүмәттәре һәм аналитик технологияһы ҡаҙаныштары менән Линней системаһы организмдар араһында тере һәм юҡҡа сыҡҡан [[Эволюция|эволюцион]] мөнәсәбәттәрҙе сағылдырыу өсөн тәғәйенләнгән хәҙерге биологик классификация системаһына әүерелә. == Билдәләмәләр == Таксономияның аныҡ билдәләмәһе сығанаҡтан сығанаҡҡа үҙгәрә, әммә дисциплинаның үҙәге ҡала: организмдар төркөмдәренең концепцияһы, атамаһы һәм классификацияһы.<ref name="Wilkins2011">{{Cite web|url=http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|title=What is systematics and what is taxonomy?|last=Wilkins|first=J.S.|date=5 February 2011|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|archive-date=27 August 2016|access-date=21 August 2016}}</ref> Һуңғы ваҡытта таксономия билдәләмәләре түбәндәгесә бирелә: # Айырым төрҙәре төркөмләү, төрҙәрҙе ҙурыраҡ төркөмдәргә бүлеү һәм шул төркөмдәргә исем биреү теорияһы һәм практикаһы, шулай итеп, классификация барлыҡҡа килтерә.<ref name="Judd2">{{Cite book|title=Plant Systematics: A Phylogenetic Approach|last1=Judd|first1=W.S.|last2=Campbell|first2=C.S.|last3=Kellogg|first3=E.A.|last4=Stevens|first4=P.F.|last5=Donoghue|first5=M.J.|date=2007|publisher=Sinauer Associates|edition=3rd|location=Sunderland|chapter=Taxonomy}}</ref> # Фән өлкәһе тасуирламаны, идентификациялауҙы, номенклатураны, классификацияны үҙ эсенә алға (һәм системалы системаларҙың төп компоненты).<ref name="Simpson2">{{Cite book|title=Plant Systematics|last=Simpson|first=Michael G.|date=2010|publisher=Academic Press|isbn=978-0-12-374380-0|edition=2nd|chapter=Chapter 1 Plant Systematics: an Overview}}</ref> # Биологияла организмдарҙың классификацияла урыны тураһында фән.<ref>Kirk, P.M., Cannon, P.F., Minter, D.W., Stalpers, J.A. eds. (2008) "Taxonomy". In ''Dictionary of the Fungi'', 10th edition. CABI, Netherlands.</ref> # «Тере организмдарға ҡарата ҡулланылған классификация тураһындағы , шул иҫәптән төрҙәрҙең формалашыу сараларын өйрәнеүсе фән».<ref>{{Cite book|title=The Wordsworth Dictionary of Science and Technology|date=1988|publisher=W.R. Chambers Ltd. and Cambridge University Press|editor-last=Walker|editor-first=P.M.B.}}</ref> # «Классификациялау маҡсатында организм үҙенсәлектәрен анализлау».<ref name="Henderson2">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=-PLgy6DWe0wC|title=Henderson's Dictionary Of Biology|last=Lawrence|first=E.|date=2005|publisher=Pearson/Prentice Hall|isbn=978-0-13-127384-9}}</ref> # «Классификациялауға һәм атамалар бирергә мөмкинлек биргән өлгө табыу өсөн филогенезды өйрәнә» (кәрәкле, әммә ғәҙәти булмаған билдәләмә булараҡ күрһәтелгән)<ref>{{Cite book|title=Taxonomy for the twenty-first century|last=Wheeler|first=Quentin D.|date=2004|work=[[Philosophical Transactions of the Royal Society]]|editor-last=H.C.J. Godfray & S. Knapp|volume=359|pages=571–583|chapter=Taxonomic triage and the poverty of phylogeny|doi=10.1098/rstb.2003.1452|pmc=1693342|pmid=15253345|author-link=Quentin D. Wheeler|issue=1444}}</ref>. Төрлө билдәләмәләр йә системалылыҡтың (2-се билдәләмәнең) ярҙамсы өлкәһе итеп системалылыҡтың ярҙамсы өлкәһе итеп урынлаштыра, был мөнәсәбәттәрҙе кире ҡаға (6-сы билдәләмә), йә ике терминды синоним тип һанай. Биологик номенклатура систематиканың бер өлөшө (1-се һәм 2-се билдәләмәләр), йәки системалы системаларҙың бер өлөшө булып һаналамы, тигән аңлашылмаусанлыҡтар бар. Мәҫәлән, 6-сы билдәләмә номенклатураны таксономиянан ситкә урынлаштырыусы системаларҙың түбәндәге билдәләмәһе менән парлаша: * ''Систематика'': "Организмдарҙың идентификацияһын, таксономияһын һәм номенклатураһын өйрәнеү, шул иҫәптән тере йәнлектәрҙең уларҙың тәбиғи мөнәсәбәттәренә ҡарата классификацияһын һәм таксондарҙың үҙгәрештәрен һәм эволюцияһын өйрәнеү". 1970 йылда Миченер ''et al''. бер-береһенә ҡарата "систематик биология" һәм "таксономия" (йыш ҡына буталған һәм алмашлап ҡулланылған терминдар) түбәндәгесә билдәләй:<ref>Michener, Charles D., John O. Corliss, Richard S. Cowan, Peter H. Raven, Curtis W. Sabrosky, Donald S. Squires, and G. W. Wharton (1970). ''Systematics In Support of Biological Research''. Division of Biology and Agriculture, National Research Council. Washington, D.C. 25 pp.</ref><blockquote> Систематик биология ( системаматика тип атала) - организмдарға фәнни исемдәр бирә, (б) уларҙы тасуирлай, (с) уларҙың коллекцияларын һаҡлай, (д) организмдарға классификация, уларҙы идентификациялау асҡыстары һәм уларҙың таралыуы тураһында мәғлүмәттәр биргән өлкә, (е) уларҙың эволюцион тарихын тикшерә, һәм (ф) уларҙың тирә-яҡ мөхиткә яраҡлашыуын иҫәпләй. Оҙон тарихлы был өлкә һуңғы йылдарҙа һиҙелерлек яңырыу кисерҙе. Теоретик материалдың бер өлөшө эволюцион өлкәләргә ҡағыла (үрҙәге e һәм f темалары), ҡалғандары айырыуса классификация проблемаһына ҡағыла. Таксономия - системалылыҡтың (а) - (d) темаларының өлөшө. </blockquote>Таксономия, системалы биология, систематика, биосистематика, фәнни классификация, биологик классификация һәм филогенетика кеүек терминдарҙың йыйылмаһы ҡайһы берҙә бер үк, ҡайһы берҙә аҙ айырылып торған, әммә һәр ваҡыт бәйләнгән һәм киҫешкән мәғәнәләргә эйә.<ref name="Wilkins2011">{{Cite web|url=http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|title=What is systematics and what is taxonomy?|last=Wilkins|first=J.S.|date=5 February 2011|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|archive-date=27 August 2016|access-date=21 August 2016}}</ref><ref name="Small1989">{{Cite journal|last=Small|first=Ernest|title=Systematics of Biological Systematics (Or, Taxonomy of Taxonomy)}}</ref> "Таксономия" һүҙенең иң киң мәғәнәһе бында ҡулланыла. Термин 1813 йылда де Кандоль үҙенең Théorie élémentaire de la botanique тигән хеҙмәтендә ҡулланған.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=In_Lv8iMt24C&pg=PA20|title=Plant systematics: An integrated approach|last=Singh|first=Gurcharan}}</ref> Джон Линдли 1830 йылда системалылыҡҡа тәүге билдәләмә бирә, әммә "систематика" терминын ҡулланмайынса, "систематик ботаника" тураһында яҙа.<ref>Wilkins, J. S. ''[http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/ What is systematics and what is taxonomy?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|date=27 August 2016}}''. Available on http://evolvingthoughts.net</ref> Европалылар биологик төрлөлөктө өйрәнеү өсөн "систематика" һәм "биосистематика", ә Төньяҡ Американдар "таксономия"ны йышыраҡ ҡуллана.<ref>Brusca, R. C., & Brusca, G. J. (2003). Invertebrates (2nd ed.). Sunderland, Mass. : Sinauer Associates, p. 27</ref> Әммә таксономия, һәм, атап әйткәндә, альфа таксонологияһы, организмдарҙы идентификациялау, тасуирлау һәм атау (йәғни номенклатура), ә "классификация" организмдарҙы башҡа организмдар менән бәйләнештәрен күрһәткән иерархик төркөмдәргә урынлаштыра.<ref name="Fortey">{{Citation|last=Fortey|first=Richard|url=Richard Fortey|title=Dry Store Room No. 1: The Secret Life of the Natural History Museum}}</ref> === Монография һәм таксономик тикшереү === Таксономик ревизия йәки таксономик тикшереү — билдәле бер таксонда вариация законлылыҡтарын яңыса анализлау. Был анализ морфологик, анатомик, палинологик, биохимик һәм генетик персонаждарҙың ниндәй ҙә булһа ҡушылыуы нигеҙендә башҡарылырға мөмкин. Монография йәки тулы ревизия — теге йәки был ваҡытта бирелгән мәғлүмәт өсөн һәм бөтә донъя өсөн таксон өсөн комплекслы ревизия. Башҡа (өлөшләтә) ревизиялар, булған характерҙар йыйылмаларының ҡайһы берҙәрен генә ҡуллана йәки арауыҡ даирәһе сикләнгән тигән мәғәнәлә сикләнергә мөмкин. Ревизия был субтаксаның классификацияһын үҙгәртеүгә, яңы субтаксаны асыҡлауға йәки элекке субтаксаның ҡушылыуына килтереүе мөмкин..<ref>{{Cite journal|last=Maxted|first=Nigel|year=1992|title=Towards Defining a Taxonomic Revision Methodology|journal=Taxon|volume=41|issue=4|pages=653–660|DOI=10.2307/1222391}}</ref> === Таксономик характерҙар === Таксономик характерҙар - таксономик атрибуттар, улар таксондар араһындағы мөнәсәбәттәрҙе (филогенезды) иҫбатлау өсөн ҡулланыла.<ref>Mayr, Ernst (1991). Principles of Systematic Zoology. New York: McGraw-Hill, p. 159.</ref> Таксономик характерҙарҙың төрҙәре:<ref>Mayr, Ernst (1991), p. 162.</ref>{{Col-begin}} {{Col-break}} * Morphological characters ** General external morphology ** Special structures (e.g. genitalia) ** Internal morphology (anatomy) ** Embryology ** Karyology and other cytological factors * Physiological characters ** Metabolic factors ** Body secretions ** Genic sterility factors * Molecular characters ** Immunological distance ** Electrophoretic differences ** Amino acid sequences of proteins ** DNA hybridization ** DNA and RNA sequences ** Restriction endonuclease analyses ** Other molecular differences {{Col-break}} * Behavioral characters ** Courtship and other ethological isolating mechanisms ** Other behavior patterns * Ecological characters ** Habit and habitats ** Food ** Seasonal variations ** Parasites and hosts * Geographic characters ** General biogeographic distribution patterns ** Sympatric-allopatric relationship of populations {{Столбцы/конец}} === Альфа һәм бета таксономияһы === "'''Альфа таксономияһы'''" термины бөгөн башлыса таксондарҙы, айырыуса төрҙәрҙе, табыу, тасуирлау һәм атау дисциплинаһына ҡарата ҡулланыла.<ref name="BiologyDiscussion">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|title=Taxonomy: Meaning, Levels, Periods and Role|date=27 May 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073645/http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|archivedate=5 April 2017}}</ref> Боронғо әҙәбиәттә был терминдың икенсе мәғәнәһе була, ул морфологик таксономияға һәм XIX быуат аҙағына тиклемге тикшеренеүҙәр һөҙөмтәләренә ҡарай.<ref>{{Cite journal|last=Rosselló-Mora|first=Ramon|title=The species concept for prokaryotes|journal=FEMS Microbiology Reviews|volume=25|issue=1|pages=39–67|DOI=10.1111/j.1574-6976.2001.tb00571.x}}</ref> Уильям Бертрам Туррилл "альфа таксономияһы" терминын 1935 һәм 1937 йылдарҙа баҫылған мәҡәләләр серияһында индерә, унда ул таксонология дисциплинаһының фәлсәфәһе һәм киләсәк йүнәлештәрен тикшерә[1]<blockquote> ... таксономистар араһында үҙҙәренең проблемаларын киң ҡараштан ҡарарға, уларҙың цитологик, экологик һәм генетик коллегалары менән яҡынданыраҡ хеҙмәттәшлек итеү мөмкинлектәрен тикшерергә һәм уларҙың маҡсаттарын һәм ысулдарын, бәлки, ҡырҡа үҙгәртеү йәки киңәйтеүҙе танырға теләк арта бара... Туррилл (1935) фекеренсә, структураһына нигеҙләнгән һәм уңайлы итеп "альфа" тип аталған боронғо баһалап бөткөһөҙ таксономияны ҡабул иткәндә, мөмкин тиклем киң морфологик һәм физиологик факттар нигеҙендә төҙөлгән алыҫ таксономияны күҙ алдына килтерергә мөмкин, һәм унда "төрлөләрҙең конституцияһына, бүленешенә, килеп сығышына һәм тәртибенә ҡағылышлы бөтә күҙәтеү һәм эксперименталь мәғлүмәттәр табыла". Идеалдар, әйтерһең дә, бер ҡасан да тулыһынса тормошҡа ашырылмай. Әммә улар даими стимуляторҙар сифатында эш итеүҙең ҙур ҡиммәте бар, һәм әгәр беҙҙә "омега" таксономияһының идеалы булһаҡ, беҙ грек алфавитынан бер аҙ алға бара алабыҙ. Беҙҙең ҡайһы берҙәребеҙ үҙебеҙҙе ҡәнәғәтләндерәбеҙ, беҙ хәҙер "бета" таксономияһына күҙ һалабыҙ, тип уйлайбыҙ.{{Sfn|Turrill|1938}}</blockquote>Шулай итеп, Туррилл альфа таксономияһынан асыҡтан-асыҡ экология, физиология, генетика һәм цитология кеүек төрлө тикшеренеүҙәр өлкәһен индерә. Ул шулай уҡ филогенетик реконструкцияны альфа таксономияһынан индермәй.{{Sfn|Turrill|1938}} Һуңыраҡ авторҙар был терминды икенсе мәғәнәлә ҡуллана, был термин төрҙәрҙең (башҡа рәттәрҙең ярым төрҙәре йәки таксондары түгел) сикләүен аңлата, ниндәй ҙә булһа тикшеренеү алымдарын ҡуллана, шул иҫәптән ҡатмарлы иҫәпләү йәки лаборатория техникаһын да ҡуллана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Шулай итеп, Эрнст Майр 1968 йылда "бета таксономия"ны төрҙәргә ҡарағанда юғарыраҡ дәрәжәләрҙең классификацияһы тип билдәләй.<ref>{{Citation|url=Ernst Mayr}}</ref><blockquote>Вариацияның биологик мәғәнәһен һәм оҡшаш төрҙәр төркөмдәренең эволюцион килеп сығышын аңлау таксономик эшмәкәрлектең икенсе этабы өсөн тағы ла мөһимерәк, төрҙәрҙе туғандар төркөмдәренә ("taxa") бүлеү һәм уларҙың юғары категориялар иерархияһында урынлашыуы. Был эшмәкәрлек классификация термины менән аңлатыла; ул шулай уҡ "бета таксономия" тип тә атала.</blockquote> === Микротаксономия һәм макротаксосономия === Организмдарҙың айырым төркөмөндә төрҙәрҙе бүлеү зарурлығы практик һәм теоретик проблемаларға килтерә, улар төр проблемаһы тип атала. Төрҙәрҙе нисек билдәләүҙе билдәләү буйынса фәнни эш микротаксономия тип атала.<ref>{{Cite book|title=The Growth of Biological Thought: Diversity, Evolution, and Inheritance}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.biological-concepts.com/views/search.php?term=1508|title=Result of Your Query|work=biological-concepts.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170405170414/http://www.biological-concepts.com/views/search.php?term=1508|archive-date=5 April 2017}}</ref><ref name="BiologyDiscussion" />Макротаксономия - юғары таксономик дәрәжәләге төркөмдәрҙе өйрәнеү.<ref name="BiologyDiscussion" /> == Тарихы == Таксономик тарихтың ҡайһы бер тасуирламалары боронғо цивилизациялар менән таксономияны даталарға тырышһа ла, ысын мәғәнәһендә организмдарҙы классификациялау буйынса фәнни ынтылыш XVIII быуатҡа тиклем булмай. Элегерәк башҡарылған эштәре тәү сиратта дескриптив булған һәм ауыл хужалығында йәки медицинала файҙалы булған үҫемлектәргә йүнәлтелгән булған. Был фәнни фекерләүҙең бер нисә этабы бар. Иртә таксономия үҙ аллы критерийҙарға, «яһалма системаларға» нигеҙләнә, шул иҫәптән Линнейҙың үҫемлектәр өсөн енси классификация системаһы (Линнейҙың 1735 йылда хайуандарҙы классификациялауы «Systema Naturae» («Тәбиғәт системаһы») тип атала, ул, кәм тигәндә, «яһалма система» тип иҫәпләй. Һуңыраҡ «тәбиғи системалар» тип йөрөтөлгән такса үҙенсәлектәрен тулыраҡ ҡарау нигеҙендә системалар барлыҡҡа килә, мәҫәлән, де Жусьё. Һуңыраҡ «тәбиғи системалар» тип аталған такса үҙенсәлектәрен тулыраҡ ҡарау нигеҙендә системалар барлыҡҡа килә, мәҫәлән, де Жюсьё (1789), де Кандоль (1813) һәм Бентем һәм Хукер (1862—1863). Был классификациялар эмпирик ҡалыптарҙы тасуирлай һәм фекерләүҙә эволюцияға тиклем булған. Чарльз Дарвиндың «Төрҙәрҙең килеп сығышы тураһында» (1859) баҫылып сығыуы эволюцион мөнәсәбәттәргә нигеҙләнгән классификацияларға яңы аңлатма бирә. Был 1883 йылдан башлап филетик системалар төшөнсәһе була. Бындай ҡарашты Эйхлер (1883) һәм Энглер (1886—1892) тип билдәләй. 1970-се йылдарҙа кладистик методологияның барлыҡҡа килеүе берҙән-бер монофилия критерийҙары нигеҙендә синапоморфиялар булыуы менән раҫланған классификацияларға килтерә. Шул ваҡыттан алып молекуляр генетика мәғлүмәттәре менән дәлилләү нигеҙе киңәйтелә, улар күпселек осраҡта традицион морфологияны тулыландыра.{{Sfn|Datta|1988}} === Линнийға тиклемге осор === ==== Тәүге таксономистар ==== Кеше тирә-яғын атау һәм классификациялау, моғайын, тел башланыу менән башланғандыр. Ағыулы үҫемлектәрҙе ашарға яраҡлы үҫемлектәрҙән айырыу кешелек йәмғиәтенең йәшәүе өсөн мөһим. Дарыу үҫемлектәре һүрәттәре Мысырҙың стена һүрәттәрендә б.э.т. 1500 йылда күренә, был төрлө төрҙәрҙең ҡулланылышын аңлауҙы һәм төп таксономияның урынлашыуын күрһәтә. ==== Антик осор ==== [[Файл:Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg/370px-Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg|мини|''Һирәк осрай торған хайуандарҙың''<nowiki> һүрәтләнеше (写生珍禽图), Сун династияһы рәссамы Хуан Цюань (903[[965)</nowiki>]] Организмдар беренсе тапҡыр [[Аристотель]] ([[Греция]], 384 Tian322 б.э.) тарафынан Лесбос утрауында булған сағында классификациялана.<ref>Mayr, E. (1982) ''The Growth of Biological Thought''. Belknap P. of Harvard U.P., Cambridge (Mass.)</ref><ref name="Palaeos" /><ref name="Britannica – Taxonomy">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy|title=taxonomy {{!}} biology}}</ref> Ул йән эйәләрен уларҙың өлөштәренә, йәки хәҙерге заман сифаттарына, мәҫәлән, тере бала тыуыу, дүрт аяҡ, йомортҡа һалыу, ҡан һалыу йәки йылы тәнле булыуҙы классификациялай.<ref name="Roanoke">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|website=cbs.dtu.dk|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref> Ул бөтә тереклекте ике төркөмгә бүлә: үҫемлектәр һәм хайуандар.<ref name="Palaeos" /> Уның ҡайһы бер хайуандар төркөмө, мәҫәлән, ''Анхайма'' (ҡанһыҙ хайуандар, тәржемәһе - умыртҡаһыҙ) һәм ''Энхайма'' (ҡаны булған хайуандар), шулай уҡ [[Акула|акулалар]] һәм киттар кеүек төркөмдәр бөгөн дә киң ҡулланыла.<ref>{{Cite book|title=The Lagoon: How Aristotle Invented Science|url=Armand Marie Leroi}}</ref> Уның уҡыусыһы Теофраст (Греция, б.э.т. 370X) был традицияны дауам итә, 500-гә яҡын үҫемлек һәм уларҙың ҡулланылышы тураһында үҙенең Historia Plantarum китабында телгә ала. Тағы ла бер нисә үҫемлек төркөмө, мәҫәлән, ''[[Ҡыҙылтал|Корнус]]'', ''Крокус'' һәм ''Нарцисс'', Теофрастҡа барып тоташа.<ref name="Palaeos">{{Cite web |url=http://palaeos.com/taxonomy/history.html |title=Palaeos : Taxonomy |website=palaeos.com |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html |archive-date=31 March 2017}}</ref> ==== Урта быуаттар ==== [[Урта быуаттар]]<nowiki/>ҙағы таксономия, йән эйәләренең фәлсәфәүи һәм экзистенциаль тәртибенә ҡағылышлы өҫтәмәләр менән, аристотель системаһына нигеҙләнә.<ref name="Roanoke2">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|date=23 March 1998|website=cbs.dtu.dk|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref> Был көнбайыш схоластик <ref name="Roanoke3">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|date=23 March 1998|website=cbs.dtu.dk|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref>традицияларында булыуҙың, ахыр сиктә Аристотельдән алынған ҙур сылбыр кеүек төшөнсәләрҙе үҙ эсенә ала. Аристотел системаһы ул ваҡытта микроскоптар булмау сәбәпле үҫемлектәрҙе лә, бәшмәктәрҙе лә классификацияламай, сөнки уның идеялары, скала натураһына (Тәбиғи баҫҡыс)<ref name="Britannica – Taxonomy2">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy|title=taxonomy {{!}} biology|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170405075451/https://www.britannica.com/science/taxonomy|archive-date=5 April 2017|encyclopedia=Encyclopedia Britannica}}</ref> ярашлы, тулы донъяны берҙәм континуумда урынлаштырыуға нигеҙләнгән. Был да оло зат сылбырында ла иғтибарға алынды. Прокопий, Ғәззә тимотеостары, Деметриос Пепагоменос,<ref name="Palaeos2">{{Cite web|url=http://palaeos.com/taxonomy/history.html|title=Palaeos : Taxonomy|website=palaeos.com|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html|archive-date=31 March 2017}}</ref> Томас Аквинас кеүек ғалимдар алға китеш яһай. Урта быуат аҡыл эйәләре прагматик таксономияға ҡарағанда абстракт фәлсәфәгә нығыраҡ яраҡлашҡан абстракт фәлсәфәүи һәм логик категориялауҙарҙы ҡулланған.<ref name="Palaeos" /> ==== Ренессанс һәм иртә хәҙерге заман ==== [[Яңырыу|Ренессанс]] һәм [[Мәғрифәтселек дәүере|Мәғрифәтселек]] дәүерендә организмдарҙы категориялаштырыу киң тарала, һәм таксономик эштәр боронғо текстарҙы алмаштырыу өсөн етерлек кимәлдә башҡарыла.<ref name="Palaeos" /> Был ҡайһы берҙә ҡатмарлы оптик линзаларҙың үҫеше менән бәйле, был организмдарҙың морфологияһын күпкә ентекләберәк өйрәнергә мөмкинлек бирә. Был технологик алымдан файҙаланған иң тәүге авторҙарҙың береһе - итальян табибы Андреа Чезальпино (1519—1603), ул "беренсе таксономист" тип атала.<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Andrea-Cesalpino|title=Andrea Cesalpino {{!}} Italian physician, philosopher, and botanist}}</ref> Уның magnum opus De Plantis 1583 йылда баҫылып сыға, унда 1500-ҙән ашыу үҫемлек төрө һүрәтләнә.<ref>{{Cite book|url=https://archive.org/details/deplantislibrixv00cesa|title=De plantis libri XVI}}</ref><ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Andrea-Cesalpino#ref130098|title=Andrea Cesalpino {{!}} Italian physician, philosopher, and botanist}}</ref> Ул беренсе тапҡыр таныған ике ҙур үҫемлек ғаиләһе бөгөн дә ҡулланыла: Asteraceae һәм [[Кәбеҫтә һымаҡтар|Brassicaceae]].<ref>{{Cite book|title=International Edition Vegetables I: Asteraceae, Brassicaceae, Chenopodicaceae, and Cucurbitaceae (Handbook of Plant Breeding)}}</ref> Һуңынан XVII быуатта Джон Рэй ([[Англия]], 16271705) бик күп мөһим таксономик хеҙмәттәр яҙа.<ref name="Britannica – Taxonomy">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy|title=taxonomy {{!}} biology}}<cite class="citation encyclopaedia cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.britannica.com/science/taxonomy "taxonomy | biology"]. ''Encyclopedia Britannica''. [https://web.archive.org/web/20170405075451/https://www.britannica.com/science/taxonomy Archived] from the original on 5 April 2017.</cite></ref> Уның иң ҙур ҡаҙанышы ''Methodus Plantarum Nova'' (1682) була, унда ул 18 меңдән ашыу үҫемлек төрөн баҫтырып сығара.<ref>{{Cite book|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/84226#page/7/mode/1up|title=Methodus plantarum nova|author=live}}</ref> Ул ваҡытта уның классификациялары, бәлки, иң ҡатмарлыһы булғандыр, сөнки ул үҙенең таксондарын күп кенә ҡатнаш символдарға нигеҙләгән. Киләһе ҙур таксономик хеҙмәттәрҙе Джозеф Питон де Турнефор (Франция, 1656,1708) яҙа.<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Joseph-Pitton-de-Tournefort|title=Joseph Pitton de Tournefort {{!}} French botanist and physician}}</ref> 1700 йылдан алып уның Institutiones Rei Herbariae хеҙмәттәрендә 698 ырыуға ҡараған 9000-дән ашыу төр бар, был туранан-тура Линнейға йоғонто яһай. === Линней дәүере === [[Файл:Linné-Systema_Naturae_1735.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/54/Linn%C3%A9-Systema_Naturae_1735.jpg/170px-Linn%C3%A9-Systema_Naturae_1735.jpg|мини|Systema ''Naturae'', Лейден, 1735]] Швед ботаник [[Карл Линней]] (17071778) таксономияның яңы дәүерен башлай.<ref name="Roanoke">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|website=cbs.dtu.dk|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm "Biology 101, Ch 20"]. ''cbs.dtu.dk''. 23 March 1998. [https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm Archived] from the original on 28 June 2017.</cite></ref> 1735 йылда Systema Naturae 1st Edition, 1753 йылда Species ''Plantarum'' һәм Systema ''NaturaE'' 10th Edition тигән хеҙмәттәре менән ул хәҙерге таксономияны революциялай.<ref>Linnaeus, C. (1735) ''Systema naturae, sive regna tria naturae systematice proposita per classes, ordines, genera, & species''. Haak, Leiden</ref><ref>Linnaeus, C. (1753) ''Species Plantarum''. Stockholm, Sweden.</ref><ref>Linnaeus, C. (1758) ''Systema naturae, sive regna tria naturae systematice proposita per classes, ordines, genera, & species'', 10th Edition. Haak, Leiden</ref> Уның эштәре хайуандар һәм үҫемлектәр төрҙәренә стандартлаштырылған биномиаль атама биреү системаһын ғәмәлгә ашыра, был хаослы һәм тарҡау таксономик әҙәбиәткә элегант хәл булып сыға.<ref name="Britannica – Linnaean">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy/The-Linnaean-system|title=taxonomy – The Linnaean system {{!}} biology}}</ref> Ул класс, тәртип, ырыу һәм төрҙәр стандартын ғына индермәй, шулай уҡ сәскәнең бәләкәйерәк өлөштәрен ҡулланып, үҙенең китабынан үҫемлектәрҙе һәм хайуандарҙы билдәләргә мөмкинлек бирә.<ref name="Britannica – Linnaean" /> Шулай итеп, Линней системаһы барлыҡҡа килә һәм бөгөнгө көндә лә XVIII быуаттағы кеүек ҡулланыла.<ref name="Britannica – Linnaean" /> Әлеге ваҡытта үҫемлектәр һәм хайуандар таксономиктары Линнейҙың эшен дөрөҫ исемдәр өсөн "башланғыс нөктә" тип иҫәпләй (1753 һәм 1758 йылдарҙа).<ref>{{Cite journal|title=Typification and later starting-points|url=http://www.iapt-taxon.org/historic/Congress/IBC_1959/Prop018-019.pdf|author=live}}</ref> Был даталарға тиклем баҫылған исемдәр "Линнейға тиклемге" тип атала, һәм ғәмәлдә түгел тип һанала (''Svenska Spindlar''<ref>{{Cite book|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/209583#page/7/mode/1up|title=Svenska spindlar|author=live}}</ref> баҫмаһында баҫылған үрмәкселәрҙән башҡа). Хатта был ваҡытҡа тиклем Линней үҙе баҫтырып сығарған таксономик исемдәр ҙә Линнейға тиклемге тип һанала. == Хәҙерге классификация системаһы == [[Файл:Spindle_diagram.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/76/Spindle_diagram.jpg/280px-Spindle_diagram.jpg|мини|Умыртҡалыларҙың класс кимәлендә эволюцияһы, спиндл киңлеге ғаиләләр һанын күрһәтә . Спиндле схемалар эволюцион таксономияға хас]] [[Файл:Cladogram_vertebrata.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/70/Cladogram_vertebrata.jpg/280px-Cladogram_vertebrata.jpg|мини|Шул уҡ бәйләнеш, кладистика өсөн типик кладограмма булараҡ күрһәтелә]] Төркөмдәр эсендәге төркөмдәр паттерны Линнейҙың үҫемлектәр һәм хайуандар классификацияһы менән билдәләнә, һәм был паттерндар XVIII быуат аҙағында, Чарльз Дарвиндың "Тәбиғәттәрҙең килеп сығышы" китабы баҫылып сыҡҡанға тиклем, хайуандар һәм үҫемлектәр батшалыҡтарының дендрограммалары итеп күрһәтелә башлай. "Тәбиғи система"ның паттерны эволюция кеүек генерациялау процесын аңлатмай, әммә, бәлки, уны күҙ уңында тотҡандыр, иртә трансмутационистик аҡыл эйәләрен илһамландырғандыр. Төрҙәрҙең трансмутацияһы идеяһын өйрәнеүсе тәүге хеҙмәттәр араһында Эразм Дарвиндың (Чарльз Дарвиндың олатаһының) 1796 Zoönomia һәм Жан-Батист Ламарктың 1809 йылда Philosophie Zoologique бар.<ref name="BiologyDiscussion" /> Был идея инглиз телле донъяла Роберт Чемберс тарафынан 1844 йылда аноним рәүештә баҫылған Vestiges of the Natural History of Creation китабында киң тарала.<ref>{{Cite book|url=James A. Secord|author=dead}}</ref> Дарвин теорияһына яраҡлы уртаҡ нәҫел китабы тигән төшөнсә барлыҡҡа килә. Йәшәү ағасы һүрәттәре фәнни хеҙмәттәрҙә популяр булып китә, билдәле ҡаҙылма төркөмдәр индерелә. ''Археоптерикс'' һәм Хесперорнистың яңы ғына табылған ҡаҙылма ҡалдыҡтарын ҡулланып, Томас Генри Хаксли уларҙың динозаврҙарҙан барлыҡҡа килеүен белдерә, был төркөм 1842 йылда Ричард Оуэн тарафынан рәсми рәүештә таныла.<ref>{{Cite news|url=https://phys.org/news/2015-05-fossil-world-earliest-modern-bird.html|title=Fossil of world's earliest modern bird could help us understand the extinction of dinosaurs|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405170159/https://phys.org/news/2015-05-fossil-world-earliest-modern-bird.html|archivedate=5 April 2017}}</ref> Һөҙөмтәлә динозаврҙарҙың "ҡоштарҙың ата-бабалары" булыуы эволюцион таксономик фекерләүҙең төп билдәһе булып тора. XIX быуат аҙағында һәм XX быуат башында ҡаҙылма төркөмдәр табыла һәм , [[Палеонтология|палеонтологтар]], билдәле төркөмдәрҙе берләштерә, хайуандарҙың тарихын аңларға тырыша. 1940-сы йылдар башында хәҙерге эволюцион синтез менән, төп төркөмдәрҙең эволюцияһын хәҙерге заманса аңлау барлыҡҡа килә. Эволюцион таксономия Линней таксономик дәрәжәһенә нигеҙләнгәнлектән, был ике термин хәҙерге ҡулланылышта ҡулланыла. Кладистик ысул 1960-сы йылдарҙан барлыҡҡа килә.<ref name="Britannica – since Linnaeus">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus|title=taxonomy – Classification since Linnaeus {{!}} biology}}<cite class="citation encyclopaedia cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus "taxonomy – Classification since Linnaeus | biology"]. ''Encyclopedia Britannica''. [https://web.archive.org/web/20170405075916/https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus Archived] from the original on 5 April 2017.</cite></ref> 1958 йылда Джулиан Хаксли ''клада'' терминын ҡуллана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Һуңыраҡ, 1960 йылда, Кейн һәм Харрисон ''кладистик'' терминын индерә.<ref name="BiologyDiscussion" /> Иң күренекле үҙенсәлеге булып иерархик эволюция ағасында таксондарҙы урынлаштырыу тора, был осраҡта бөтә таксондар монофилетик.<ref name="Britannica – since Linnaeus" /> Таксон, ата-баба формаһының бөтә тоҡомдарын үҙ эсенә алһа, монофилетик тип атала.<ref name="Mike Taylor">{{Cite web|author=live}}</ref><ref name="NCSE">{{Cite web|author=live}}</ref> Уларҙан алынған төркөмдәр парафилетик тип атала, ә тормош ағасынан бер тармаҡтан артыҡ булған төркөмдәр полифилетик булып тора.<ref name="Mike Taylor" /><ref name="Mike Taylor" /><ref name="NCSE">{{Cite web |url=https://ncse.com/book/export/html/2206 |title=Polyphyletic vs. Monophyletic |website=ncse.com |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170405170039/https://ncse.com/book/export/html/2206 |archive-date=5 April 2017}}</ref> Монофилетик төркөмдәр синапоморфиялар нигеҙендә таныла һәм диагноз ҡуйыла.<ref>Brower, Andrew V. Z. and Randall T. Schuh. 2021. ''Biological Systematics: Principles and Applications'' (3rd edn.) Cornell University Press, Ithaca, New York., p. 13</ref> Кладистик классификациялар традицион Линней таксономияһы һәм Зоологик һәм ботаник номенклатура кодтары менән тап килә.<ref>Schuh, Randall T. "The Linnaean system and its 250-year persistence." The Botanical Review 69, no. 1 (2003): 59.</ref> Номенклатураның альтернатив системаһы, Халыҡ-ара ''филогенетик'' номенклатура кодексы йәки ''PhyloCode'' тәҡдим ителгән, уның маҡсаты - кладтарҙың формаль атамаһын көйләнә.<ref>{{Cite web|author=live}}</ref><ref name="Phylocode">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/angiosperm/taxonomy-angiosperm/phylocode-concept-history-and-advantages-taxonomy/34706|title=PhyloCode: Concept, History and Advantages {{!}} Taxonomy|date=12 July 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073643/http://www.biologydiscussion.com/angiosperm/taxonomy-angiosperm/phylocode-concept-history-and-advantages-taxonomy/34706|archivedate=5 April 2017}}</ref>Линней рангтары ''PhyloCode'' буйынса факультатив буласаҡ, ул хәҙерге, ранг нигеҙендәге кодтар менән бергә йәшәү өсөн тәғәйенләнә.<ref name="Phylocode" /> Систематик берләшмә PhyloCode-ты ҡабул итерме-юҡмы, әллә уны 250 йылдан ашыу ҡулланылған (кәрәк булғанда үҙгәртелгән) хәҙерге номенклатура системалары файҙаһына ҡалырмы, тип билдәләнә. === Батшалыҡтар һәм домендар === [[Файл:Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a5/Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg/170px-Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg.png|мини|Хәҙерге классификацияның төп схемаһы. Башҡа бик күп кимәлдәр ҡулланыла ала; домен, тормоштағы иң юғары яңы һәм бәхәсле кимәл.]] Линней, үҫемлектәрҙе һәм хайуандарҙы айырым батшалыҡ тип һаналған. <ref name="Kingdom classification">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|title=Kingdom Classification of Living Organism|date=2 December 2014|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073641/http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|archivedate=5 April 2017}}</ref>Линней, физик донъяны йәшелсә, хайуандар һәм файҙалы ҡаҙылмалар батшалығына бүлеп, быны юғары звание сифатында ҡулланған. Микроскопия ҡаҙаныштары микроорганизмдарҙы классификациялауға мөмкинлек биргәнлектән, батшалыҡтарҙың һаны арта. Домен - сағыштырмаса яңыса бүлеү. 1977 йылда Карл Вуздың өс доменлы систем тәҡдим итә, әммә һуңыраҡ был система ҡабул ителмәй.<ref>{{Cite web|url=http://www.igb.illinois.edu/about/archaea|title=Carl Woese {{!}} Carl R. Woese Institute for Genomic Biology|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170428163950/http://www.igb.illinois.edu/about/archaea|archive-date=28 April 2017}}</ref> Өс доменлы ысулдың төп үҙенсәлеге булып [[Архейҙар|Архея]] һәм Бактерияларҙың бүленеү тора, улар элек бер генә Бактерия батшалығына (ҡайһы берҙә Монера тип аталған батшалыҡҡа) бергә төркөмләнгән була.<ref name="Kingdom classification">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|title=Kingdom Classification of Living Organism|date=2 December 2014|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073641/http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|archivedate=5 April 2017}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true">[http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542 "Kingdom Classification of Living Organism"]. ''Biology Discussion''. 2 December 2014. [https://web.archive.org/web/20170405073641/http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542 Archived] from the original on 5 April 2017.</cite></ref> Бик аҙ һанлы ғалимдар алтынсы батшалыҡты, Археяны индерә, әммә домен ысулын ҡабул итмәй.<ref name="Kingdom classification" /> Протистарҙың классификацияһы тураһында күп мәҡәләләр баҫтырып сығарған Томас Кавальер-Смит күптән түгел неомура, Архея һәм [[Эукариоттар|Евхарияны]] бергә туплаусы клада, бактерияларҙан, анығыраҡ әйткәндә, Актиномицетотанан барлыҡҡа килгән, тип тәҡдим итә. 2004 йылда уның классификацияһы [[Архейҙар|археобактерияларҙы]] Бактериялар батшалығының бер өлөшө тип иҫәпләй, йәғни ул өс домен системаһын тулыһынса кире ҡаға. Стефан Лукета 2012 йылда биш "домион" системаһын тәҡдим итә, традицион өс доменға Прионобиота (күҙәнәкле һәм ядро кислотаһы булмаған) һәм [[Вирустар|Вирузобиота]] (ҡүҙәнәкле, әммә ядро кислоталы) өҫтәй.<ref name="Luketa2012">{{Cite journal|last=Luketa|first=S.|year=2012|title=New views on the megaclassification of life|url=http://protistology.ifmo.ru/num7_4/luketa_protistology_7-4.pdf|author=live|journal=Protistology|volume=7|issue=4|pages=218–237}}</ref><center>{{Biological systems}} </center>Организмдарҙың күп кенә айырым төркөмдәре өсөн өлөшләтә классификациялар бар һәм яңы мәғлүмәттәр барлыҡҡа килгән һайын ҡайтанан ҡарала һәм алмаштырыла; әммә тереклектең күпселек өлөшөн йә бөтәһен дә комплекслы, баҫтырып сығарған дауалау ысулдары һирәк осрай; 2012 һәм 2019 йылдарҙа эвкариоттарҙы протистарға баҫым яһап ҡына үҙ эсенә алған Адл һәм 2019 йыл миҫалдары: 2015 йыл, икеһе лә ҡаҙылма вәкилдәрҙе ситләтеп үтһә лә, евкариоттарҙы ла, прокариоттарҙы ла орден дәрәжәһенә тиклем үҙ эсенә ала.<ref name="Adl-et-al-2012">{{Cite journal|last=Adl|first=S.M.|title=The revised classification of eukaryotes|journal=Journal of Eukaryotic Microbiology|volume=59|issue=5|pages=429–493}}</ref><ref name="Adl-et-al-2019">{{Cite journal|last=Adl|first=S.M.|year=2019|title=Revisions to the classification, nomenclature, and diversity of eukaryotes|journal=Journal of Eukaryotic Microbiology|volume=66|issue=1|pages=4–119}}</ref><ref name="Ruggiero-et-al-2015">{{Cite journal|last=Ruggiero|first=M.A.|year=2015|title=A higher level classification of all living organisms|journal=PLOS ONE|volume=10|issue=4|pages=e0119248}}</ref><ref name="Ruggiero-et-al-2015" /> Айырым компиляция (Ruggiero, 2014) Ғаилә дәрәжәһенә тиклем һаҡланып ҡалған таксондарҙы үҙ эсенә ала.<ref>Ruggiero, Michael A. (2014). Families of All Living Organisms, Version 2.0.a.15, (4/26/14). Expert Solutions International, LLC, Reston, VA. 420 pp. Included data available for download via https://www.gbif.org/dataset/8067e0a2-a26d-4831-8a1e-21b9118a299c (doi: 10.15468/tfp6yv)</ref> Мәғлүмәттәр базаһына нигеҙләнгән таблицалар иҫәбенә Тормош энциклопедияһы, Биотөрлөлөк буйынса глобаль мәғлүмәт объекты, NCBI систематикаһы мәғлүмәт базаһы, Диңгеҙ һәм кейәүгә сыҡмаған Генераның ваҡытлы реестры, Тормоштоң асыҡ ағасы, Тормош каталогы инә. Палеобиология мәғлүмәт базаһы — ҡаҙылма ресурстар. == Ҡулланыу == Биологик систематика [[биология]] дисциплинаһы булып тора һәм биологтар тарафынан «системата» булараҡ билдәле, әммә яңы таксоналарҙы баҫтырып сығарыу менән натуралистар ҙа йыш шөғөлләнә. Таксономия [[тормош]]<nowiki/>то тасуирлауҙы һәм ойоштороуҙы маҡсат итеп ҡуйғанлыҡтан, биотөрлөлөктө һәм тәбиғәтте һаҡлау биологияһының барлыҡҡа килеүе таксономдар эше өсөн бик мөһим..<ref>{{Cite web|author=dead}}</ref><ref>{{Cite journal|last=McNeely|first=Jeffrey A.|title=The role of taxonomy in conserving biodiversity|url=https://pdfs.semanticscholar.org/7b06/e3d09692ef9f2b464fbfb7807ff32a35ce47.pdf|author=dead}}</ref> === Организмдарҙы классификациялау === Биологик классификация - таксономик процестың мөһим өлөшө. Һөҙөмтәлә, ул ҡулланыусыға таксондың туғандары ниндәй тип хәбәр итә. Биологик [[Класс (биология)|класс]]<nowiki/>ификация таксономик рәттәрҙе ҡуллана, шул иҫәптән башҡалар (иң инклюзивтан иң инклюзируемыйға тиклем): Домен, Короллек, [[Тип (биология)|Филум]], Класс, [[Отряд (биология)|Орден]], [[Ғаилә (биология)|Ғаилә]], Ген, [[Төр (биология)|Төрҙәр]] һәм Трен.<ref>{{Cite news|url=https://www.mnemonic-device.com/biology/taxonomy/domain-kingdom-phylum-class-order-family-genus-species/|title=Mnemonic taxonomy / biology: Kingdom Phylum Class Order...|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170606171902/https://www.mnemonic-device.com/biology/taxonomy/domain-kingdom-phylum-class-order-family-genus-species/|archivedate=6 June 2017}}</ref> === Таксономик тасуирламалар === [[Файл:Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg/170px-Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg|мини|''Nepenthes smilesii'', тропик питчер үҫемлеге]] Таксондың тасуирламаһы йәки диагнозы бергә ҡуйыла. Таксондарҙы билдәләүсе ҡағиҙәләр юҡ, әммә яңы таксондарҙы атау һәм баҫтырып сығарыу ҡағиҙәлар йыйылмаһы менән идара ителә.<ref name="Herbarium">{{Cite web|author=dead}}</ref> [[Зоология|Зоологияла]] киң ҡулланылған рәттәр өсөн номенклатура (суперғаиләләрҙең ярым төрҙәре) Халыҡ-ара Зоологик номенклаттура кодексы (''ICZN коды'') менән көйләнә. Фикология, [[микология]] һәм [[ботаника]] өлкәләрендә таксондарҙың атамаһы ылымыҡтар, бәшмәктәр һәм үҫемлектәр өсөн халыҡ-ара номенклатура кодексы (''ICN'') менән көйләнә.<ref>{{Cite web|author=live}}</ref> Таксондың тәүге тасуирламаһы биш төп талапты берләштерә:<ref>{{Cite web|title=How can I describe new species?|url=http://iczn.org/content/how-can-i-describe-new-species|publisher=[[International Commission on Zoological Nomenclature]]|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20120306133052/http://iczn.org/content/how-can-i-describe-new-species|archive-date=6 March 2012|access-date=21 May 2020}}</ref> # Таксонға латин алфавитының 26 хәрефенә нигеҙләнеп исем бирергә кәрәк (яңы төрҙәр өсөн биномиал, йәки башҡа рәттәр өсөн униномиал). # Исеме берҙән-бер булырға тейеш (йәғни омоним түгел). # Тасуирлама кәм тигәндә бер исем йөрөткән типтағы экземплярға нигеҙләнергә тейеш. # Ул таксонды тасуирлау (билдәләү) йәки уны башҡа таксондарҙан айырыу өсөн (диагноз, ''ICZN коды'', 13.1.1 статья, ''ICN'', 38-се статья) тейешле атрибуттар тураһында белдереүҙәрҙе үҙ эсенә алырға тейеш. Ике код та таксондың йөкмәткеһен (уның округтарын) билдәләүҙе уның исемен билдәләүҙән аңлы рәүештә айыра. # Был тәүге дүрт талап даими фәнни яҙма булараҡ күп һанлы бер үк күсермәләрҙә баҫтырылырға тейеш. Әммә йыш ҡына, таксондың географик диапазоны, экологик иҫкәрмәләр, химия, тәртип һ. б. кеүек, күберәк мәғлүмәт индерелә. Тикшеренеүселәрҙең таксаға килеү ысулы төрлөсә: булған мәғлүмәттәргә һәм ресурстарға ҡарап, ысулдар сағыу үҙенсәлектәрҙе ябай һан йә сифатлы сағыштырыуҙан, ДНК эҙмә-эҙлелеге буйынса ҙур күләмдәге мәғлүмәттәрҙе компьютер анализдарын ентекләп тасуирлауға тиклем үҙгәрә.. === Авторҙың цитатаһы === "Автор" фәнни исемдән һуң урынлаштырыла ала.<ref name="AJE">{{Cite web|url=http://www.aje.com/en/arc/editing-tip-scientific-names-species/|title=Editing Tip: Scientific Names of Species {{!}} AJE {{!}} American Journal Experts|website=www.aje.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170409021714/http://www.aje.com/en/arc/editing-tip-scientific-names-species/|archive-date=9 April 2017}}</ref> Автор - беренсе тапҡыр был исемде дөрөҫ баҫтырып сығарған ғалимдың исеме.<ref name="AJE" /> Мәҫәлән, 1758 йылда Линней Азия филенә Elephas maximus тигән фәнни исем бирә, шуға күрә был исем ҡайһы берҙә "Elephas maximas Linnaeus, 1758" тип яҙыла.<ref>{{Cite web|url=http://study.com/academy/lesson/carolus-linnaeus-classification-taxonomy-contributions-to-biology.html|title=Carolus Linnaeus: Classification, Taxonomy & Contributions to Biology – Video & Lesson Transcript {{!}} Study.com|website=Study.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170409021600/http://study.com/academy/lesson/carolus-linnaeus-classification-taxonomy-contributions-to-biology.html|archive-date=9 April 2017}}</ref> Авторҙарҙың исемдәре йыш ҡына ҡыҫҡартыла: L., ''Линней'' өсөн, киң ҡулланыла. Ботаникала, ысынында, стандарт ҡыҫҡартыуҙарҙың көйләнгән исемлеге бар (авторҙың ҡыҫҡартмаһы буйынса ботаниктар исемлеген ҡарағыҙ).<ref>{{Cite web|url=http://www.biocyclopedia.com/index/biological_classification.php|title=Biological Classification|website=biocyclopedia.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170514164313/http://www.biocyclopedia.com/index/biological_classification.php|archive-date=14 May 2017}}</ref> Ботаника һәм зоология араһында властарҙы бүлеү системаһы бер аҙ айырыла.<ref name="Herbarium">{{Cite web|title=Nomenclature, Names, and Taxonomy|url=http://herbarium.usu.edu:80/teaching/4420/botnom.htm|website=Intermountain Herbarium – USU|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20161123030604/http://herbarium.usu.edu/teaching/4420/botnom.htm|archive-date=23 November 2016}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20161123030604/http://herbarium.usu.edu/teaching/4420/botnom.htm "Nomenclature, Names, and Taxonomy"]. ''Intermountain Herbarium – USU''. 2005. Archived from [http://herbarium.usu.edu:80/teaching/4420/botnom.htm the original] on 23 November 2016.</cite></ref> Әммә, ғәҙәти күренеш, әгәр төрҙөң заты төп тасуирламанан һуң үҙгәрһә, төп авторлыҡтың исеме ҡумталарҙа урынлаштырыла.<ref>{{Cite web|url=http://www.annelida.net/zootax-tutor.html|title=Zoological nomenclature: a basic guide for non-taxonomist authors|website=Annelida.net|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170316112709/http://www.annelida.net/zootax-tutor.html|archive-date=16 March 2017}}</ref> == Фенетика == [[Файл:Phylogenetics.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/Phylogenetics.svg/300px-Phylogenetics.svg.png|мини|300x300пкс|Филогенетик һәм фенетик (характерға нигеҙләнгән) төшөнсәләрҙе сағыштырыу]] Фенетикала шулай уҡ таксиметрияһы, йәки һан таксономияһы булараҡ билдәле организмдар, филогенияһы йә эволюцион мөнәсәбәттәренә ҡарамай, дөйөм оҡшашлыҡҡа ҡарап классификациялана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Такса араһында гипергеометрик «алыҫлыҡ» үлсәменә килтерә. Фенетик ысулдар хәҙерге заманда сағыштырмаса һирәк осрай, сөнки фенетик ысулдар уртаҡ ата-баба (йәки плесиоморф) һыҙаттарҙы уртаҡ алынған (йәки апоморф) һыҙаттарҙан айырып тормай. .<ref>{{Cite web|title=Classification|url=https://projects.ncsu.edu/project/evoresources/Evolutionary%20medicine/classification/classification16.htm|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170414163250/https://projects.ncsu.edu/project/evoresources/Evolutionary%20medicine/classification/classification16.htm|archive-date=14 April 2017}}</ref> Әммә ҡайһы бер фенетик ысулдар, мәҫәлән, күршеләр ҡушылыу, мөнәсәбәттәрҙе тиҙ баһалаусы булараҡ, артабанғы ысулдар (мәҫәлән, Байес һығымтаһы) иҫәпләү буйынса бик баһала булғанда, һаҡланып ҡалған.<ref>{{Cite web|title=Molecular Marker Glossary|url=http://www.uwyo.edu/dbmcd/molmark/mcdgloss.html|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20070610123503/http://www.uwyo.edu/dbmcd/molmark/McDGloss.html|archive-date=10 June 2007}}</ref> == Мәғлүмәт базалары == Хәҙерге заман таксономияһы каталогтар классификацияһын һәм уларҙың документацияһын эҙләү һәм каталоглаштырыу өсөн мәғлүмәттәр базаһы технологияларын ҡуллана.. Йыш ҡулланылған мәғлүмәттәр базаһы булмаһа ла, һәр документлаштырылған төрҙө һанап сығырға тырышҡан «Тормош каталогы» кеүек комплекслы мәғлүмәттәр базаһы бар. Каталогта 2016 йылдың апреленә бөтә короллектәр өсөн 1,64 миллион төр күрһәтелгән, улар хәҙерге фәнгә билдәле тип иҫәпләнгән төрҙәрҙең дүрттән өс өлөшөнән ашыуын тәшкил итә.<ref name="About the Catalogue of Life">{{Cite web|author=live}}</ref> == Шулай уҡ ҡарағыҙ ==  {{NoteFoot}} == References == {{Иҫкәрмәләр}} == Bibliography ==   [[Категория:Биологик систематика]] [[Категория:Тәржемәһе тикшерелмәгән биттәр]] rqks89llxgqgsmlyuvr5umiw15g8y9t 1147585 1147583 2022-07-29T18:47:19Z ZUFAr 191 wikitext text/x-wiki   [[Биология|Биологияла]] '''таксономия''' ( (таксис) "аранжировка" һәм (-nomia) "ысул") — биологик организмдарҙың төркөмдәрен атау, билдәләү классификациялауҙы [[Фән|фәнни]] өйрәнеү. Организмдар таксондарға (сингл: таксон) төркөмләнә, һәм был төркөмдәргә таксономик дәрәжә бирелә; бирелгән дәрәжәле төркөмдәр юғары дәрәжәле инклюзив төркөмгә әйләндерелә ала, шулай итеп, таксономия иерархияһы барлыҡҡа килә. Хәҙерге ваҡытта ҡулланылған төп рәттәр - [[Домен (биология)|домен]], [[Батшалыҡ (биология)|батшалыҡ]], фило (ботаникала ҡайһы берҙә [[Тип (биология)|филология]] урынына бүлеү ҡулланыла), [[Класс (биология)|класс]], тәртип, [[Ғаилә (биология)|ғаилә]], ырыу һәм [[Төр (биология)|төрҙәр]]. Швед ботанигы [[Карл Линней]] хәҙерге таксономия системаһына нигеҙ һалыусы тип һанала, сөнки ул организмдарҙы классификациялау өсөн Линней таксономы һәм организмдарҙы атау өсөн биномиаль номенклатура тип аталған системаны эшләй. Биологик систематика теорияһы, мәғлүмәттәре һәм аналитик технологияһы ҡаҙаныштары менән Линней системаһы организмдар араһында тере һәм юҡҡа сыҡҡан [[Эволюция|эволюцион]] мөнәсәбәттәрҙе сағылдырыу өсөн тәғәйенләнгән хәҙерге биологик классификация системаһына әүерелә. == Билдәләмәләр == Таксономияның аныҡ билдәләмәһе сығанаҡтан сығанаҡҡа үҙгәрә, әммә дисциплинаның үҙәге ҡала: организмдар төркөмдәренең концепцияһы, атамаһы һәм классификацияһы.<ref name="Wilkins2011">{{Cite web|url=http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|title=What is systematics and what is taxonomy?|last=Wilkins|first=J.S.|date=5 February 2011|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|archive-date=27 August 2016|access-date=21 August 2016}}</ref> Һуңғы ваҡытта таксономия билдәләмәләре түбәндәгесә бирелә: # Айырым төрҙәре төркөмләү, төрҙәрҙе ҙурыраҡ төркөмдәргә бүлеү һәм шул төркөмдәргә исем биреү теорияһы һәм практикаһы, шулай итеп, классификация барлыҡҡа килтерә.<ref name="Judd2">{{Cite book|title=Plant Systematics: A Phylogenetic Approach|last1=Judd|first1=W.S.|last2=Campbell|first2=C.S.|last3=Kellogg|first3=E.A.|last4=Stevens|first4=P.F.|last5=Donoghue|first5=M.J.|date=2007|publisher=Sinauer Associates|edition=3rd|location=Sunderland|chapter=Taxonomy}}</ref> # Фән өлкәһе тасуирламаны, идентификациялауҙы, номенклатураны, классификацияны үҙ эсенә алға (һәм системалы системаларҙың төп компоненты).<ref name="Simpson2">{{Cite book|title=Plant Systematics|last=Simpson|first=Michael G.|date=2010|publisher=Academic Press|isbn=978-0-12-374380-0|edition=2nd|chapter=Chapter 1 Plant Systematics: an Overview}}</ref> # Биологияла организмдарҙың классификацияла урыны тураһында фән.<ref>Kirk, P.M., Cannon, P.F., Minter, D.W., Stalpers, J.A. eds. (2008) "Taxonomy". In ''Dictionary of the Fungi'', 10th edition. CABI, Netherlands.</ref> # «Тере организмдарға ҡарата ҡулланылған классификация тураһындағы , шул иҫәптән төрҙәрҙең формалашыу сараларын өйрәнеүсе фән».<ref>{{Cite book|title=The Wordsworth Dictionary of Science and Technology|date=1988|publisher=W.R. Chambers Ltd. and Cambridge University Press|editor-last=Walker|editor-first=P.M.B.}}</ref> # «Классификациялау маҡсатында организм үҙенсәлектәрен анализлау».<ref name="Henderson2">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=-PLgy6DWe0wC|title=Henderson's Dictionary Of Biology|last=Lawrence|first=E.|date=2005|publisher=Pearson/Prentice Hall|isbn=978-0-13-127384-9}}</ref> # «Классификациялауға һәм атамалар бирергә мөмкинлек биргән өлгө табыу өсөн филогенезды өйрәнә» (кәрәкле, әммә ғәҙәти булмаған билдәләмә булараҡ күрһәтелгән)<ref>{{Cite book|title=Taxonomy for the twenty-first century|last=Wheeler|first=Quentin D.|date=2004|work=[[Philosophical Transactions of the Royal Society]]|editor-last=H.C.J. Godfray & S. Knapp|volume=359|pages=571–583|chapter=Taxonomic triage and the poverty of phylogeny|doi=10.1098/rstb.2003.1452|pmc=1693342|pmid=15253345|author-link=Quentin D. Wheeler|issue=1444}}</ref>. Төрлө билдәләмәләр йә системалылыҡтың (2-се билдәләмәнең) ярҙамсы өлкәһе итеп системалылыҡтың ярҙамсы өлкәһе итеп урынлаштыра, был мөнәсәбәттәрҙе кире ҡаға (6-сы билдәләмә), йә ике терминды синоним тип һанай. Биологик номенклатура систематиканың бер өлөшө (1-се һәм 2-се билдәләмәләр), йәки системалы системаларҙың бер өлөшө булып һаналамы, тигән аңлашылмаусанлыҡтар бар. Мәҫәлән, 6-сы билдәләмә номенклатураны таксономиянан ситкә урынлаштырыусы системаларҙың түбәндәге билдәләмәһе менән парлаша: * ''Систематика'': "Организмдарҙың идентификацияһын, таксономияһын һәм номенклатураһын өйрәнеү, шул иҫәптән тере йәнлектәрҙең уларҙың тәбиғи мөнәсәбәттәренә ҡарата классификацияһын һәм таксондарҙың үҙгәрештәрен һәм эволюцияһын өйрәнеү". 1970 йылда Миченер ''et al''. бер-береһенә ҡарата "систематик биология" һәм "таксономия" (йыш ҡына буталған һәм алмашлап ҡулланылған терминдар) түбәндәгесә билдәләй:<ref>Michener, Charles D., John O. Corliss, Richard S. Cowan, Peter H. Raven, Curtis W. Sabrosky, Donald S. Squires, and G. W. Wharton (1970). ''Systematics In Support of Biological Research''. Division of Biology and Agriculture, National Research Council. Washington, D.C. 25 pp.</ref><blockquote> Систематик биология ( системаматика тип атала) - организмдарға фәнни исемдәр бирә, (б) уларҙы тасуирлай, (с) уларҙың коллекцияларын һаҡлай, (д) организмдарға классификация, уларҙы идентификациялау асҡыстары һәм уларҙың таралыуы тураһында мәғлүмәттәр биргән өлкә, (е) уларҙың эволюцион тарихын тикшерә, һәм (ф) уларҙың тирә-яҡ мөхиткә яраҡлашыуын иҫәпләй. Оҙон тарихлы был өлкә һуңғы йылдарҙа һиҙелерлек яңырыу кисерҙе. Теоретик материалдың бер өлөшө эволюцион өлкәләргә ҡағыла (үрҙәге e һәм f темалары), ҡалғандары айырыуса классификация проблемаһына ҡағыла. Таксономия - системалылыҡтың (а) - (d) темаларының өлөшө. </blockquote>Таксономия, системалы биология, систематика, биосистематика, фәнни классификация, биологик классификация һәм филогенетика кеүек терминдарҙың йыйылмаһы ҡайһы берҙә бер үк, ҡайһы берҙә аҙ айырылып торған, әммә һәр ваҡыт бәйләнгән һәм киҫешкән мәғәнәләргә эйә.<ref name="Wilkins2011">{{Cite web|url=http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|title=What is systematics and what is taxonomy?|last=Wilkins|first=J.S.|date=5 February 2011|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|archive-date=27 August 2016|access-date=21 August 2016}}</ref><ref name="Small1989">{{Cite journal|last=Small|first=Ernest|title=Systematics of Biological Systematics (Or, Taxonomy of Taxonomy)}}</ref> "Таксономия" һүҙенең иң киң мәғәнәһе бында ҡулланыла. Термин 1813 йылда де Кандоль үҙенең Théorie élémentaire de la botanique тигән хеҙмәтендә ҡулланған.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=In_Lv8iMt24C&pg=PA20|title=Plant systematics: An integrated approach|last=Singh|first=Gurcharan}}</ref> Джон Линдли 1830 йылда системалылыҡҡа тәүге билдәләмә бирә, әммә "систематика" терминын ҡулланмайынса, "систематик ботаника" тураһында яҙа.<ref>Wilkins, J. S. ''[http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/ What is systematics and what is taxonomy?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|date=27 August 2016}}''. Available on http://evolvingthoughts.net</ref> Европалылар биологик төрлөлөктө өйрәнеү өсөн "систематика" һәм "биосистематика", ә Төньяҡ Американдар "таксономия"ны йышыраҡ ҡуллана.<ref>Brusca, R. C., & Brusca, G. J. (2003). Invertebrates (2nd ed.). Sunderland, Mass. : Sinauer Associates, p. 27</ref> Әммә таксономия, һәм, атап әйткәндә, альфа таксонологияһы, организмдарҙы идентификациялау, тасуирлау һәм атау (йәғни номенклатура), ә "классификация" организмдарҙы башҡа организмдар менән бәйләнештәрен күрһәткән иерархик төркөмдәргә урынлаштыра.<ref name="Fortey">{{Citation|last=Fortey|first=Richard|url=Richard Fortey|title=Dry Store Room No. 1: The Secret Life of the Natural History Museum}}</ref> === Монография һәм таксономик тикшереү === Таксономик ревизия йәки таксономик тикшереү — билдәле бер таксонда вариация законлылыҡтарын яңыса анализлау. Был анализ морфологик, анатомик, палинологик, биохимик һәм генетик персонаждарҙың ниндәй ҙә булһа ҡушылыуы нигеҙендә башҡарылырға мөмкин. Монография йәки тулы ревизия — теге йәки был ваҡытта бирелгән мәғлүмәт өсөн һәм бөтә донъя өсөн таксон өсөн комплекслы ревизия. Башҡа (өлөшләтә) ревизиялар, булған характерҙар йыйылмаларының ҡайһы берҙәрен генә ҡуллана йәки арауыҡ даирәһе сикләнгән тигән мәғәнәлә сикләнергә мөмкин. Ревизия был субтаксаның классификацияһын үҙгәртеүгә, яңы субтаксаны асыҡлауға йәки элекке субтаксаның ҡушылыуына килтереүе мөмкин..<ref>{{Cite journal|last=Maxted|first=Nigel|year=1992|title=Towards Defining a Taxonomic Revision Methodology|journal=Taxon|volume=41|issue=4|pages=653–660|DOI=10.2307/1222391}}</ref> === Таксономик характерҙар === Таксономик характерҙар - таксономик атрибуттар, улар таксондар араһындағы мөнәсәбәттәрҙе (филогенезды) иҫбатлау өсөн ҡулланыла.<ref>Mayr, Ernst (1991). Principles of Systematic Zoology. New York: McGraw-Hill, p. 159.</ref> Таксономик характерҙарҙың төрҙәре:<ref>Mayr, Ernst (1991), p. 162.</ref>{{Col-begin}} {{Col-break}} * Morphological characters ** General external morphology ** Special structures (e.g. genitalia) ** Internal morphology (anatomy) ** Embryology ** Karyology and other cytological factors * Physiological characters ** Metabolic factors ** Body secretions ** Genic sterility factors * Molecular characters ** Immunological distance ** Electrophoretic differences ** Amino acid sequences of proteins ** DNA hybridization ** DNA and RNA sequences ** Restriction endonuclease analyses ** Other molecular differences {{Col-break}} * Behavioral characters ** Courtship and other ethological isolating mechanisms ** Other behavior patterns * Ecological characters ** Habit and habitats ** Food ** Seasonal variations ** Parasites and hosts * Geographic characters ** General biogeographic distribution patterns ** Sympatric-allopatric relationship of populations {{Столбцы/конец}} === Альфа һәм бета таксономияһы === "'''Альфа таксономияһы'''" термины бөгөн башлыса таксондарҙы, айырыуса төрҙәрҙе, табыу, тасуирлау һәм атау дисциплинаһына ҡарата ҡулланыла.<ref name="BiologyDiscussion">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|title=Taxonomy: Meaning, Levels, Periods and Role|date=27 May 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073645/http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|archivedate=5 April 2017}}</ref> Боронғо әҙәбиәттә был терминдың икенсе мәғәнәһе була, ул морфологик таксономияға һәм XIX быуат аҙағына тиклемге тикшеренеүҙәр һөҙөмтәләренә ҡарай.<ref>{{Cite journal|last=Rosselló-Mora|first=Ramon|title=The species concept for prokaryotes|journal=FEMS Microbiology Reviews|volume=25|issue=1|pages=39–67|DOI=10.1111/j.1574-6976.2001.tb00571.x}}</ref> Уильям Бертрам Туррилл "альфа таксономияһы" терминын 1935 һәм 1937 йылдарҙа баҫылған мәҡәләләр серияһында индерә, унда ул таксонология дисциплинаһының фәлсәфәһе һәм киләсәк йүнәлештәрен тикшерә[1]<blockquote> ... таксономистар араһында үҙҙәренең проблемаларын киң ҡараштан ҡарарға, уларҙың цитологик, экологик һәм генетик коллегалары менән яҡынданыраҡ хеҙмәттәшлек итеү мөмкинлектәрен тикшерергә һәм уларҙың маҡсаттарын һәм ысулдарын, бәлки, ҡырҡа үҙгәртеү йәки киңәйтеүҙе танырға теләк арта бара... Туррилл (1935) фекеренсә, структураһына нигеҙләнгән һәм уңайлы итеп "альфа" тип аталған боронғо баһалап бөткөһөҙ таксономияны ҡабул иткәндә, мөмкин тиклем киң морфологик һәм физиологик факттар нигеҙендә төҙөлгән алыҫ таксономияны күҙ алдына килтерергә мөмкин, һәм унда "төрлөләрҙең конституцияһына, бүленешенә, килеп сығышына һәм тәртибенә ҡағылышлы бөтә күҙәтеү һәм эксперименталь мәғлүмәттәр табыла". Идеалдар, әйтерһең дә, бер ҡасан да тулыһынса тормошҡа ашырылмай. Әммә улар даими стимуляторҙар сифатында эш итеүҙең ҙур ҡиммәте бар, һәм әгәр беҙҙә "омега" таксономияһының идеалы булһаҡ, беҙ грек алфавитынан бер аҙ алға бара алабыҙ. Беҙҙең ҡайһы берҙәребеҙ үҙебеҙҙе ҡәнәғәтләндерәбеҙ, беҙ хәҙер "бета" таксономияһына күҙ һалабыҙ, тип уйлайбыҙ.{{Sfn|Turrill|1938}}</blockquote>Шулай итеп, Туррилл альфа таксономияһынан асыҡтан-асыҡ экология, физиология, генетика һәм цитология кеүек төрлө тикшеренеүҙәр өлкәһен индерә. Ул шулай уҡ филогенетик реконструкцияны альфа таксономияһынан индермәй.{{Sfn|Turrill|1938}} Һуңыраҡ авторҙар был терминды икенсе мәғәнәлә ҡуллана, был термин төрҙәрҙең (башҡа рәттәрҙең ярым төрҙәре йәки таксондары түгел) сикләүен аңлата, ниндәй ҙә булһа тикшеренеү алымдарын ҡуллана, шул иҫәптән ҡатмарлы иҫәпләү йәки лаборатория техникаһын да ҡуллана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Шулай итеп, Эрнст Майр 1968 йылда "бета таксономия"ны төрҙәргә ҡарағанда юғарыраҡ дәрәжәләрҙең классификацияһы тип билдәләй.<ref>{{Citation|url=Ernst Mayr}}</ref><blockquote>Вариацияның биологик мәғәнәһен һәм оҡшаш төрҙәр төркөмдәренең эволюцион килеп сығышын аңлау таксономик эшмәкәрлектең икенсе этабы өсөн тағы ла мөһимерәк, төрҙәрҙе туғандар төркөмдәренә ("taxa") бүлеү һәм уларҙың юғары категориялар иерархияһында урынлашыуы. Был эшмәкәрлек классификация термины менән аңлатыла; ул шулай уҡ "бета таксономия" тип тә атала.</blockquote> === Микротаксономия һәм макротаксосономия === Организмдарҙың айырым төркөмөндә төрҙәрҙе бүлеү зарурлығы практик һәм теоретик проблемаларға килтерә, улар төр проблемаһы тип атала. Төрҙәрҙе нисек билдәләүҙе билдәләү буйынса фәнни эш микротаксономия тип атала.<ref>{{Cite book|title=The Growth of Biological Thought: Diversity, Evolution, and Inheritance}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.biological-concepts.com/views/search.php?term=1508|title=Result of Your Query|work=biological-concepts.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170405170414/http://www.biological-concepts.com/views/search.php?term=1508|archive-date=5 April 2017}}</ref><ref name="BiologyDiscussion" />Макротаксономия - юғары таксономик дәрәжәләге төркөмдәрҙе өйрәнеү.<ref name="BiologyDiscussion" /> == Тарихы == Таксономик тарихтың ҡайһы бер тасуирламалары боронғо цивилизациялар менән таксономияны даталарға тырышһа ла, ысын мәғәнәһендә организмдарҙы классификациялау буйынса фәнни ынтылыш XVIII быуатҡа тиклем булмай. Элегерәк башҡарылған эштәре тәү сиратта дескриптив булған һәм ауыл хужалығында йәки медицинала файҙалы булған үҫемлектәргә йүнәлтелгән булған. Был фәнни фекерләүҙең бер нисә этабы бар. Иртә таксономия үҙ аллы критерийҙарға, «яһалма системаларға» нигеҙләнә, шул иҫәптән Линнейҙың үҫемлектәр өсөн енси классификация системаһы (Линнейҙың 1735 йылда хайуандарҙы классификациялауы «Systema Naturae» («Тәбиғәт системаһы») тип атала, ул, кәм тигәндә, «яһалма система» тип иҫәпләй. Һуңыраҡ «тәбиғи системалар» тип йөрөтөлгән такса үҙенсәлектәрен тулыраҡ ҡарау нигеҙендә системалар барлыҡҡа килә, мәҫәлән, де Жусьё. Һуңыраҡ «тәбиғи системалар» тип аталған такса үҙенсәлектәрен тулыраҡ ҡарау нигеҙендә системалар барлыҡҡа килә, мәҫәлән, де Жюсьё (1789), де Кандоль (1813) һәм Бентем һәм Хукер (1862—1863). Был классификациялар эмпирик ҡалыптарҙы тасуирлай һәм фекерләүҙә эволюцияға тиклем булған. Чарльз Дарвиндың «Төрҙәрҙең килеп сығышы тураһында» (1859) баҫылып сығыуы эволюцион мөнәсәбәттәргә нигеҙләнгән классификацияларға яңы аңлатма бирә. Был 1883 йылдан башлап филетик системалар төшөнсәһе була. Бындай ҡарашты Эйхлер (1883) һәм Энглер (1886—1892) тип билдәләй. 1970-се йылдарҙа кладистик методологияның барлыҡҡа килеүе берҙән-бер монофилия критерийҙары нигеҙендә синапоморфиялар булыуы менән раҫланған классификацияларға килтерә. Шул ваҡыттан алып молекуляр генетика мәғлүмәттәре менән дәлилләү нигеҙе киңәйтелә, улар күпселек осраҡта традицион морфологияны тулыландыра.{{Sfn|Datta|1988}} === Линнийға тиклемге осор === ==== Тәүге таксономистар ==== Кеше тирә-яғын атау һәм классификациялау, моғайын, тел башланыу менән башланғандыр. Ағыулы үҫемлектәрҙе ашарға яраҡлы үҫемлектәрҙән айырыу кешелек йәмғиәтенең йәшәүе өсөн мөһим. Дарыу үҫемлектәре һүрәттәре Мысырҙың стена һүрәттәрендә б.э.т. 1500 йылда күренә, был төрлө төрҙәрҙең ҡулланылышын аңлауҙы һәм төп таксономияның урынлашыуын күрһәтә. ==== Антик осор ==== [[Файл:Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg/370px-Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg|мини|''Һирәк осрай торған хайуандарҙың''<nowiki> һүрәтләнеше (写生珍禽图), Сун династияһы рәссамы Хуан Цюань (903[[965)</nowiki>]] Организмдар беренсе тапҡыр [[Аристотель]] ([[Греция]], 384 Tian322 б.э.) тарафынан Лесбос утрауында булған сағында классификациялана.<ref>Mayr, E. (1982) ''The Growth of Biological Thought''. Belknap P. of Harvard U.P., Cambridge (Mass.)</ref><ref name="Palaeos" /><ref name="Britannica – Taxonomy">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy|title=taxonomy {{!}} biology}}</ref> Ул йән эйәләрен уларҙың өлөштәренә, йәки хәҙерге заман сифаттарына, мәҫәлән, тере бала тыуыу, дүрт аяҡ, йомортҡа һалыу, ҡан һалыу йәки йылы тәнле булыуҙы классификациялай.<ref name="Roanoke">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|website=cbs.dtu.dk|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref> Ул бөтә тереклекте ике төркөмгә бүлә: үҫемлектәр һәм хайуандар.<ref name="Palaeos" /> Уның ҡайһы бер хайуандар төркөмө, мәҫәлән, ''Анхайма'' (ҡанһыҙ хайуандар, тәржемәһе - умыртҡаһыҙ) һәм ''Энхайма'' (ҡаны булған хайуандар), шулай уҡ [[Акула|акулалар]] һәм киттар кеүек төркөмдәр бөгөн дә киң ҡулланыла.<ref>{{Cite book|title=The Lagoon: How Aristotle Invented Science|url=Armand Marie Leroi}}</ref> Уның уҡыусыһы Теофраст (Греция, б.э.т. 370X) был традицияны дауам итә, 500-гә яҡын үҫемлек һәм уларҙың ҡулланылышы тураһында үҙенең Historia Plantarum китабында телгә ала. Тағы ла бер нисә үҫемлек төркөмө, мәҫәлән, ''[[Ҡыҙылтал|Корнус]]'', ''Крокус'' һәм ''Нарцисс'', Теофрастҡа барып тоташа.<ref name="Palaeos">{{Cite web |url=http://palaeos.com/taxonomy/history.html |title=Palaeos : Taxonomy |website=palaeos.com |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html |archive-date=31 March 2017}}</ref> ==== Урта быуаттар ==== [[Урта быуаттар]]<nowiki/>ҙағы таксономия, йән эйәләренең фәлсәфәүи һәм экзистенциаль тәртибенә ҡағылышлы өҫтәмәләр менән, аристотель системаһына нигеҙләнә.<ref name="Roanoke2">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|date=23 March 1998|website=cbs.dtu.dk|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref> Был көнбайыш схоластик <ref name="Roanoke3">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|date=23 March 1998|website=cbs.dtu.dk|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref>традицияларында булыуҙың, ахыр сиктә Аристотельдән алынған ҙур сылбыр кеүек төшөнсәләрҙе үҙ эсенә ала. Аристотел системаһы ул ваҡытта микроскоптар булмау сәбәпле үҫемлектәрҙе лә, бәшмәктәрҙе лә классификацияламай, сөнки уның идеялары, скала натураһына (Тәбиғи баҫҡыс)<ref name="Britannica – Taxonomy2">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy|title=taxonomy {{!}} biology|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170405075451/https://www.britannica.com/science/taxonomy|archive-date=5 April 2017|encyclopedia=Encyclopedia Britannica}}</ref> ярашлы, тулы донъяны берҙәм континуумда урынлаштырыуға нигеҙләнгән. Был да оло зат сылбырында ла иғтибарға алынды. Прокопий, Ғәззә тимотеостары, Деметриос Пепагоменос,<ref name="Palaeos2">{{Cite web|url=http://palaeos.com/taxonomy/history.html|title=Palaeos : Taxonomy|website=palaeos.com|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html|archive-date=31 March 2017}}</ref> Томас Аквинас кеүек ғалимдар алға китеш яһай. Урта быуат аҡыл эйәләре прагматик таксономияға ҡарағанда абстракт фәлсәфәгә нығыраҡ яраҡлашҡан абстракт фәлсәфәүи һәм логик категориялауҙарҙы ҡулланған.<ref name="Palaeos" /> ==== Ренессанс һәм иртә хәҙерге заман ==== [[Яңырыу|Ренессанс]] һәм [[Мәғрифәтселек дәүере|Мәғрифәтселек]] дәүерендә организмдарҙы категориялаштырыу киң тарала, һәм таксономик эштәр боронғо текстарҙы алмаштырыу өсөн етерлек кимәлдә башҡарыла.<ref name="Palaeos" /> Был ҡайһы берҙә ҡатмарлы оптик линзаларҙың үҫеше менән бәйле, был организмдарҙың морфологияһын күпкә ентекләберәк өйрәнергә мөмкинлек бирә. Был технологик алымдан файҙаланған иң тәүге авторҙарҙың береһе - итальян табибы Андреа Чезальпино (1519—1603), ул "беренсе таксономист" тип атала.<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Andrea-Cesalpino|title=Andrea Cesalpino {{!}} Italian physician, philosopher, and botanist}}</ref> Уның magnum opus De Plantis 1583 йылда баҫылып сыға, унда 1500-ҙән ашыу үҫемлек төрө һүрәтләнә.<ref>{{Cite book|url=https://archive.org/details/deplantislibrixv00cesa|title=De plantis libri XVI}}</ref><ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Andrea-Cesalpino#ref130098|title=Andrea Cesalpino {{!}} Italian physician, philosopher, and botanist}}</ref> Ул беренсе тапҡыр таныған ике ҙур үҫемлек ғаиләһе бөгөн дә ҡулланыла: Asteraceae һәм [[Кәбеҫтә һымаҡтар|Brassicaceae]].<ref>{{Cite book|title=International Edition Vegetables I: Asteraceae, Brassicaceae, Chenopodicaceae, and Cucurbitaceae (Handbook of Plant Breeding)}}</ref> Һуңынан XVII быуатта Джон Рэй ([[Англия]], 16271705) бик күп мөһим таксономик хеҙмәттәр яҙа.<ref name="Britannica – Taxonomy" /> Уның иң ҙур ҡаҙанышы ''Methodus Plantarum Nova'' (1682) була, унда ул 18 меңдән ашыу үҫемлек төрөн баҫтырып сығара.<ref>{{Cite book|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/84226#page/7/mode/1up|title=Methodus plantarum nova|author=live}}</ref> Ул ваҡытта уның классификациялары, бәлки, иң ҡатмарлыһы булғандыр, сөнки ул үҙенең таксондарын күп кенә ҡатнаш символдарға нигеҙләгән. Киләһе ҙур таксономик хеҙмәттәрҙе Джозеф Питон де Турнефор (Франция, 1656,1708) яҙа.<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Joseph-Pitton-de-Tournefort|title=Joseph Pitton de Tournefort {{!}} French botanist and physician}}</ref> 1700 йылдан алып уның Institutiones Rei Herbariae хеҙмәттәрендә 698 ырыуға ҡараған 9000-дән ашыу төр бар, был туранан-тура Линнейға йоғонто яһай. === Линней дәүере === [[Файл:Linné-Systema_Naturae_1735.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/54/Linn%C3%A9-Systema_Naturae_1735.jpg/170px-Linn%C3%A9-Systema_Naturae_1735.jpg|мини|Systema ''Naturae'', Лейден, 1735]] Швед ботаник [[Карл Линней]] (17071778) таксономияның яңы дәүерен башлай.<ref name="Roanoke">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|website=cbs.dtu.dk|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm "Biology 101, Ch 20"]. ''cbs.dtu.dk''. 23 March 1998. [https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm Archived] from the original on 28 June 2017.</cite></ref> 1735 йылда Systema Naturae 1st Edition, 1753 йылда Species ''Plantarum'' һәм Systema ''NaturaE'' 10th Edition тигән хеҙмәттәре менән ул хәҙерге таксономияны революциялай.<ref>Linnaeus, C. (1735) ''Systema naturae, sive regna tria naturae systematice proposita per classes, ordines, genera, & species''. Haak, Leiden</ref><ref>Linnaeus, C. (1753) ''Species Plantarum''. Stockholm, Sweden.</ref><ref>Linnaeus, C. (1758) ''Systema naturae, sive regna tria naturae systematice proposita per classes, ordines, genera, & species'', 10th Edition. Haak, Leiden</ref> Уның эштәре хайуандар һәм үҫемлектәр төрҙәренә стандартлаштырылған биномиаль атама биреү системаһын ғәмәлгә ашыра, был хаослы һәм тарҡау таксономик әҙәбиәткә элегант хәл булып сыға.<ref name="Britannica – Linnaean">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy/The-Linnaean-system|title=taxonomy – The Linnaean system {{!}} biology}}</ref> Ул класс, тәртип, ырыу һәм төрҙәр стандартын ғына индермәй, шулай уҡ сәскәнең бәләкәйерәк өлөштәрен ҡулланып, үҙенең китабынан үҫемлектәрҙе һәм хайуандарҙы билдәләргә мөмкинлек бирә.<ref name="Britannica – Linnaean" /> Шулай итеп, Линней системаһы барлыҡҡа килә һәм бөгөнгө көндә лә XVIII быуаттағы кеүек ҡулланыла.<ref name="Britannica – Linnaean" /> Әлеге ваҡытта үҫемлектәр һәм хайуандар таксономиктары Линнейҙың эшен дөрөҫ исемдәр өсөн "башланғыс нөктә" тип иҫәпләй (1753 һәм 1758 йылдарҙа).<ref>{{Cite journal|title=Typification and later starting-points|url=http://www.iapt-taxon.org/historic/Congress/IBC_1959/Prop018-019.pdf|author=live}}</ref> Был даталарға тиклем баҫылған исемдәр "Линнейға тиклемге" тип атала, һәм ғәмәлдә түгел тип һанала (''Svenska Spindlar''<ref>{{Cite book|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/209583#page/7/mode/1up|title=Svenska spindlar|author=live}}</ref> баҫмаһында баҫылған үрмәкселәрҙән башҡа). Хатта был ваҡытҡа тиклем Линней үҙе баҫтырып сығарған таксономик исемдәр ҙә Линнейға тиклемге тип һанала. == Хәҙерге классификация системаһы == [[Файл:Spindle_diagram.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/76/Spindle_diagram.jpg/280px-Spindle_diagram.jpg|мини|Умыртҡалыларҙың класс кимәлендә эволюцияһы, спиндл киңлеге ғаиләләр һанын күрһәтә . Спиндле схемалар эволюцион таксономияға хас]] [[Файл:Cladogram_vertebrata.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/70/Cladogram_vertebrata.jpg/280px-Cladogram_vertebrata.jpg|мини|Шул уҡ бәйләнеш, кладистика өсөн типик кладограмма булараҡ күрһәтелә]] Төркөмдәр эсендәге төркөмдәр паттерны Линнейҙың үҫемлектәр һәм хайуандар классификацияһы менән билдәләнә, һәм был паттерндар XVIII быуат аҙағында, Чарльз Дарвиндың "Тәбиғәттәрҙең килеп сығышы" китабы баҫылып сыҡҡанға тиклем, хайуандар һәм үҫемлектәр батшалыҡтарының дендрограммалары итеп күрһәтелә башлай. "Тәбиғи система"ның паттерны эволюция кеүек генерациялау процесын аңлатмай, әммә, бәлки, уны күҙ уңында тотҡандыр, иртә трансмутационистик аҡыл эйәләрен илһамландырғандыр. Төрҙәрҙең трансмутацияһы идеяһын өйрәнеүсе тәүге хеҙмәттәр араһында Эразм Дарвиндың (Чарльз Дарвиндың олатаһының) 1796 Zoönomia һәм Жан-Батист Ламарктың 1809 йылда Philosophie Zoologique бар.<ref name="BiologyDiscussion" /> Был идея инглиз телле донъяла Роберт Чемберс тарафынан 1844 йылда аноним рәүештә баҫылған Vestiges of the Natural History of Creation китабында киң тарала.<ref>{{Cite book|url=James A. Secord|author=dead}}</ref> Дарвин теорияһына яраҡлы уртаҡ нәҫел китабы тигән төшөнсә барлыҡҡа килә. Йәшәү ағасы һүрәттәре фәнни хеҙмәттәрҙә популяр булып китә, билдәле ҡаҙылма төркөмдәр индерелә. ''Археоптерикс'' һәм Хесперорнистың яңы ғына табылған ҡаҙылма ҡалдыҡтарын ҡулланып, Томас Генри Хаксли уларҙың динозаврҙарҙан барлыҡҡа килеүен белдерә, был төркөм 1842 йылда Ричард Оуэн тарафынан рәсми рәүештә таныла.<ref>{{Cite news|url=https://phys.org/news/2015-05-fossil-world-earliest-modern-bird.html|title=Fossil of world's earliest modern bird could help us understand the extinction of dinosaurs|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405170159/https://phys.org/news/2015-05-fossil-world-earliest-modern-bird.html|archivedate=5 April 2017}}</ref> Һөҙөмтәлә динозаврҙарҙың "ҡоштарҙың ата-бабалары" булыуы эволюцион таксономик фекерләүҙең төп билдәһе булып тора. XIX быуат аҙағында һәм XX быуат башында ҡаҙылма төркөмдәр табыла һәм , [[Палеонтология|палеонтологтар]], билдәле төркөмдәрҙе берләштерә, хайуандарҙың тарихын аңларға тырыша. 1940-сы йылдар башында хәҙерге эволюцион синтез менән, төп төркөмдәрҙең эволюцияһын хәҙерге заманса аңлау барлыҡҡа килә. Эволюцион таксономия Линней таксономик дәрәжәһенә нигеҙләнгәнлектән, был ике термин хәҙерге ҡулланылышта ҡулланыла. Кладистик ысул 1960-сы йылдарҙан барлыҡҡа килә.<ref name="Britannica – since Linnaeus">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus|title=taxonomy – Classification since Linnaeus {{!}} biology}}<cite class="citation encyclopaedia cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus "taxonomy – Classification since Linnaeus | biology"]. ''Encyclopedia Britannica''. [https://web.archive.org/web/20170405075916/https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus Archived] from the original on 5 April 2017.</cite></ref> 1958 йылда Джулиан Хаксли ''клада'' терминын ҡуллана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Һуңыраҡ, 1960 йылда, Кейн һәм Харрисон ''кладистик'' терминын индерә.<ref name="BiologyDiscussion" /> Иң күренекле үҙенсәлеге булып иерархик эволюция ағасында таксондарҙы урынлаштырыу тора, был осраҡта бөтә таксондар монофилетик.<ref name="Britannica – since Linnaeus" /> Таксон, ата-баба формаһының бөтә тоҡомдарын үҙ эсенә алһа, монофилетик тип атала.<ref name="Mike Taylor">{{Cite web|author=live}}</ref><ref name="NCSE">{{Cite web|author=live}}</ref> Уларҙан алынған төркөмдәр парафилетик тип атала, ә тормош ағасынан бер тармаҡтан артыҡ булған төркөмдәр полифилетик булып тора.<ref name="Mike Taylor" /><ref name="Mike Taylor" /><ref name="NCSE">{{Cite web |url=https://ncse.com/book/export/html/2206 |title=Polyphyletic vs. Monophyletic |website=ncse.com |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170405170039/https://ncse.com/book/export/html/2206 |archive-date=5 April 2017}}</ref> Монофилетик төркөмдәр синапоморфиялар нигеҙендә таныла һәм диагноз ҡуйыла.<ref>Brower, Andrew V. Z. and Randall T. Schuh. 2021. ''Biological Systematics: Principles and Applications'' (3rd edn.) Cornell University Press, Ithaca, New York., p. 13</ref> Кладистик классификациялар традицион Линней таксономияһы һәм Зоологик һәм ботаник номенклатура кодтары менән тап килә.<ref>Schuh, Randall T. "The Linnaean system and its 250-year persistence." The Botanical Review 69, no. 1 (2003): 59.</ref> Номенклатураның альтернатив системаһы, Халыҡ-ара ''филогенетик'' номенклатура кодексы йәки ''PhyloCode'' тәҡдим ителгән, уның маҡсаты - кладтарҙың формаль атамаһын көйләнә.<ref>{{Cite web|author=live}}</ref><ref name="Phylocode">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/angiosperm/taxonomy-angiosperm/phylocode-concept-history-and-advantages-taxonomy/34706|title=PhyloCode: Concept, History and Advantages {{!}} Taxonomy|date=12 July 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073643/http://www.biologydiscussion.com/angiosperm/taxonomy-angiosperm/phylocode-concept-history-and-advantages-taxonomy/34706|archivedate=5 April 2017}}</ref>Линней рангтары ''PhyloCode'' буйынса факультатив буласаҡ, ул хәҙерге, ранг нигеҙендәге кодтар менән бергә йәшәү өсөн тәғәйенләнә.<ref name="Phylocode" /> Систематик берләшмә PhyloCode-ты ҡабул итерме-юҡмы, әллә уны 250 йылдан ашыу ҡулланылған (кәрәк булғанда үҙгәртелгән) хәҙерге номенклатура системалары файҙаһына ҡалырмы, тип билдәләнә. === Батшалыҡтар һәм домендар === [[Файл:Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a5/Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg/170px-Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg.png|мини|Хәҙерге классификацияның төп схемаһы. Башҡа бик күп кимәлдәр ҡулланыла ала; домен, тормоштағы иң юғары яңы һәм бәхәсле кимәл.]] Линней, үҫемлектәрҙе һәм хайуандарҙы айырым батшалыҡ тип һаналған. <ref name="Kingdom classification">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|title=Kingdom Classification of Living Organism|date=2 December 2014|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073641/http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|archivedate=5 April 2017}}</ref>Линней, физик донъяны йәшелсә, хайуандар һәм файҙалы ҡаҙылмалар батшалығына бүлеп, быны юғары звание сифатында ҡулланған. Микроскопия ҡаҙаныштары микроорганизмдарҙы классификациялауға мөмкинлек биргәнлектән, батшалыҡтарҙың һаны арта. Домен - сағыштырмаса яңыса бүлеү. 1977 йылда Карл Вуздың өс доменлы систем тәҡдим итә, әммә һуңыраҡ был система ҡабул ителмәй.<ref>{{Cite web|url=http://www.igb.illinois.edu/about/archaea|title=Carl Woese {{!}} Carl R. Woese Institute for Genomic Biology|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170428163950/http://www.igb.illinois.edu/about/archaea|archive-date=28 April 2017}}</ref> Өс доменлы ысулдың төп үҙенсәлеге булып [[Архейҙар|Архея]] һәм Бактерияларҙың бүленеү тора, улар элек бер генә Бактерия батшалығына (ҡайһы берҙә Монера тип аталған батшалыҡҡа) бергә төркөмләнгән була.<ref name="Kingdom classification">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|title=Kingdom Classification of Living Organism|date=2 December 2014|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073641/http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|archivedate=5 April 2017}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true">[http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542 "Kingdom Classification of Living Organism"]. ''Biology Discussion''. 2 December 2014. [https://web.archive.org/web/20170405073641/http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542 Archived] from the original on 5 April 2017.</cite></ref> Бик аҙ һанлы ғалимдар алтынсы батшалыҡты, Археяны индерә, әммә домен ысулын ҡабул итмәй.<ref name="Kingdom classification" /> Протистарҙың классификацияһы тураһында күп мәҡәләләр баҫтырып сығарған Томас Кавальер-Смит күптән түгел неомура, Архея һәм [[Эукариоттар|Евхарияны]] бергә туплаусы клада, бактерияларҙан, анығыраҡ әйткәндә, Актиномицетотанан барлыҡҡа килгән, тип тәҡдим итә. 2004 йылда уның классификацияһы [[Архейҙар|археобактерияларҙы]] Бактериялар батшалығының бер өлөшө тип иҫәпләй, йәғни ул өс домен системаһын тулыһынса кире ҡаға. Стефан Лукета 2012 йылда биш "домион" системаһын тәҡдим итә, традицион өс доменға Прионобиота (күҙәнәкле һәм ядро кислотаһы булмаған) һәм [[Вирустар|Вирузобиота]] (ҡүҙәнәкле, әммә ядро кислоталы) өҫтәй.<ref name="Luketa2012">{{Cite journal|last=Luketa|first=S.|year=2012|title=New views on the megaclassification of life|url=http://protistology.ifmo.ru/num7_4/luketa_protistology_7-4.pdf|author=live|journal=Protistology|volume=7|issue=4|pages=218–237}}</ref><center>{{Biological systems}} </center>Организмдарҙың күп кенә айырым төркөмдәре өсөн өлөшләтә классификациялар бар һәм яңы мәғлүмәттәр барлыҡҡа килгән һайын ҡайтанан ҡарала һәм алмаштырыла; әммә тереклектең күпселек өлөшөн йә бөтәһен дә комплекслы, баҫтырып сығарған дауалау ысулдары һирәк осрай; 2012 һәм 2019 йылдарҙа эвкариоттарҙы протистарға баҫым яһап ҡына үҙ эсенә алған Адл һәм 2019 йыл миҫалдары: 2015 йыл, икеһе лә ҡаҙылма вәкилдәрҙе ситләтеп үтһә лә, евкариоттарҙы ла, прокариоттарҙы ла орден дәрәжәһенә тиклем үҙ эсенә ала.<ref name="Adl-et-al-2012">{{Cite journal|last=Adl|first=S.M.|title=The revised classification of eukaryotes|journal=Journal of Eukaryotic Microbiology|volume=59|issue=5|pages=429–493}}</ref><ref name="Adl-et-al-2019">{{Cite journal|last=Adl|first=S.M.|year=2019|title=Revisions to the classification, nomenclature, and diversity of eukaryotes|journal=Journal of Eukaryotic Microbiology|volume=66|issue=1|pages=4–119}}</ref><ref name="Ruggiero-et-al-2015">{{Cite journal|last=Ruggiero|first=M.A.|year=2015|title=A higher level classification of all living organisms|journal=PLOS ONE|volume=10|issue=4|pages=e0119248}}</ref><ref name="Ruggiero-et-al-2015" /> Айырым компиляция (Ruggiero, 2014) Ғаилә дәрәжәһенә тиклем һаҡланып ҡалған таксондарҙы үҙ эсенә ала.<ref>Ruggiero, Michael A. (2014). Families of All Living Organisms, Version 2.0.a.15, (4/26/14). Expert Solutions International, LLC, Reston, VA. 420 pp. Included data available for download via https://www.gbif.org/dataset/8067e0a2-a26d-4831-8a1e-21b9118a299c (doi: 10.15468/tfp6yv)</ref> Мәғлүмәттәр базаһына нигеҙләнгән таблицалар иҫәбенә Тормош энциклопедияһы, Биотөрлөлөк буйынса глобаль мәғлүмәт объекты, NCBI систематикаһы мәғлүмәт базаһы, Диңгеҙ һәм кейәүгә сыҡмаған Генераның ваҡытлы реестры, Тормоштоң асыҡ ағасы, Тормош каталогы инә. Палеобиология мәғлүмәт базаһы — ҡаҙылма ресурстар. == Ҡулланыу == Биологик систематика [[биология]] дисциплинаһы булып тора һәм биологтар тарафынан «системата» булараҡ билдәле, әммә яңы таксоналарҙы баҫтырып сығарыу менән натуралистар ҙа йыш шөғөлләнә. Таксономия [[тормош]]<nowiki/>то тасуирлауҙы һәм ойоштороуҙы маҡсат итеп ҡуйғанлыҡтан, биотөрлөлөктө һәм тәбиғәтте һаҡлау биологияһының барлыҡҡа килеүе таксономдар эше өсөн бик мөһим..<ref>{{Cite web|author=dead}}</ref><ref>{{Cite journal|last=McNeely|first=Jeffrey A.|title=The role of taxonomy in conserving biodiversity|url=https://pdfs.semanticscholar.org/7b06/e3d09692ef9f2b464fbfb7807ff32a35ce47.pdf|author=dead}}</ref> === Организмдарҙы классификациялау === Биологик классификация - таксономик процестың мөһим өлөшө. Һөҙөмтәлә, ул ҡулланыусыға таксондың туғандары ниндәй тип хәбәр итә. Биологик [[Класс (биология)|класс]]<nowiki/>ификация таксономик рәттәрҙе ҡуллана, шул иҫәптән башҡалар (иң инклюзивтан иң инклюзируемыйға тиклем): Домен, Короллек, [[Тип (биология)|Филум]], Класс, [[Отряд (биология)|Орден]], [[Ғаилә (биология)|Ғаилә]], Ген, [[Төр (биология)|Төрҙәр]] һәм Трен.<ref>{{Cite news|url=https://www.mnemonic-device.com/biology/taxonomy/domain-kingdom-phylum-class-order-family-genus-species/|title=Mnemonic taxonomy / biology: Kingdom Phylum Class Order...|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170606171902/https://www.mnemonic-device.com/biology/taxonomy/domain-kingdom-phylum-class-order-family-genus-species/|archivedate=6 June 2017}}</ref> === Таксономик тасуирламалар === [[Файл:Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg/170px-Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg|мини|''Nepenthes smilesii'', тропик питчер үҫемлеге]] Таксондың тасуирламаһы йәки диагнозы бергә ҡуйыла. Таксондарҙы билдәләүсе ҡағиҙәләр юҡ, әммә яңы таксондарҙы атау һәм баҫтырып сығарыу ҡағиҙәлар йыйылмаһы менән идара ителә.<ref name="Herbarium">{{Cite web|author=dead}}</ref> [[Зоология|Зоологияла]] киң ҡулланылған рәттәр өсөн номенклатура (суперғаиләләрҙең ярым төрҙәре) Халыҡ-ара Зоологик номенклаттура кодексы (''ICZN коды'') менән көйләнә. Фикология, [[микология]] һәм [[ботаника]] өлкәләрендә таксондарҙың атамаһы ылымыҡтар, бәшмәктәр һәм үҫемлектәр өсөн халыҡ-ара номенклатура кодексы (''ICN'') менән көйләнә.<ref>{{Cite web|author=live}}</ref> Таксондың тәүге тасуирламаһы биш төп талапты берләштерә:<ref>{{Cite web|title=How can I describe new species?|url=http://iczn.org/content/how-can-i-describe-new-species|publisher=[[International Commission on Zoological Nomenclature]]|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20120306133052/http://iczn.org/content/how-can-i-describe-new-species|archive-date=6 March 2012|access-date=21 May 2020}}</ref> # Таксонға латин алфавитының 26 хәрефенә нигеҙләнеп исем бирергә кәрәк (яңы төрҙәр өсөн биномиал, йәки башҡа рәттәр өсөн униномиал). # Исеме берҙән-бер булырға тейеш (йәғни омоним түгел). # Тасуирлама кәм тигәндә бер исем йөрөткән типтағы экземплярға нигеҙләнергә тейеш. # Ул таксонды тасуирлау (билдәләү) йәки уны башҡа таксондарҙан айырыу өсөн (диагноз, ''ICZN коды'', 13.1.1 статья, ''ICN'', 38-се статья) тейешле атрибуттар тураһында белдереүҙәрҙе үҙ эсенә алырға тейеш. Ике код та таксондың йөкмәткеһен (уның округтарын) билдәләүҙе уның исемен билдәләүҙән аңлы рәүештә айыра. # Был тәүге дүрт талап даими фәнни яҙма булараҡ күп һанлы бер үк күсермәләрҙә баҫтырылырға тейеш. Әммә йыш ҡына, таксондың географик диапазоны, экологик иҫкәрмәләр, химия, тәртип һ. б. кеүек, күберәк мәғлүмәт индерелә. Тикшеренеүселәрҙең таксаға килеү ысулы төрлөсә: булған мәғлүмәттәргә һәм ресурстарға ҡарап, ысулдар сағыу үҙенсәлектәрҙе ябай һан йә сифатлы сағыштырыуҙан, ДНК эҙмә-эҙлелеге буйынса ҙур күләмдәге мәғлүмәттәрҙе компьютер анализдарын ентекләп тасуирлауға тиклем үҙгәрә.. === Авторҙың цитатаһы === "Автор" фәнни исемдән һуң урынлаштырыла ала.<ref name="AJE">{{Cite web|url=http://www.aje.com/en/arc/editing-tip-scientific-names-species/|title=Editing Tip: Scientific Names of Species {{!}} AJE {{!}} American Journal Experts|website=www.aje.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170409021714/http://www.aje.com/en/arc/editing-tip-scientific-names-species/|archive-date=9 April 2017}}</ref> Автор - беренсе тапҡыр был исемде дөрөҫ баҫтырып сығарған ғалимдың исеме.<ref name="AJE" /> Мәҫәлән, 1758 йылда Линней Азия филенә Elephas maximus тигән фәнни исем бирә, шуға күрә был исем ҡайһы берҙә "Elephas maximas Linnaeus, 1758" тип яҙыла.<ref>{{Cite web|url=http://study.com/academy/lesson/carolus-linnaeus-classification-taxonomy-contributions-to-biology.html|title=Carolus Linnaeus: Classification, Taxonomy & Contributions to Biology – Video & Lesson Transcript {{!}} Study.com|website=Study.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170409021600/http://study.com/academy/lesson/carolus-linnaeus-classification-taxonomy-contributions-to-biology.html|archive-date=9 April 2017}}</ref> Авторҙарҙың исемдәре йыш ҡына ҡыҫҡартыла: L., ''Линней'' өсөн, киң ҡулланыла. Ботаникала, ысынында, стандарт ҡыҫҡартыуҙарҙың көйләнгән исемлеге бар (авторҙың ҡыҫҡартмаһы буйынса ботаниктар исемлеген ҡарағыҙ).<ref>{{Cite web|url=http://www.biocyclopedia.com/index/biological_classification.php|title=Biological Classification|website=biocyclopedia.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170514164313/http://www.biocyclopedia.com/index/biological_classification.php|archive-date=14 May 2017}}</ref> Ботаника һәм зоология араһында властарҙы бүлеү системаһы бер аҙ айырыла.<ref name="Herbarium">{{Cite web|title=Nomenclature, Names, and Taxonomy|url=http://herbarium.usu.edu:80/teaching/4420/botnom.htm|website=Intermountain Herbarium – USU|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20161123030604/http://herbarium.usu.edu/teaching/4420/botnom.htm|archive-date=23 November 2016}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20161123030604/http://herbarium.usu.edu/teaching/4420/botnom.htm "Nomenclature, Names, and Taxonomy"]. ''Intermountain Herbarium – USU''. 2005. Archived from [http://herbarium.usu.edu:80/teaching/4420/botnom.htm the original] on 23 November 2016.</cite></ref> Әммә, ғәҙәти күренеш, әгәр төрҙөң заты төп тасуирламанан һуң үҙгәрһә, төп авторлыҡтың исеме ҡумталарҙа урынлаштырыла.<ref>{{Cite web|url=http://www.annelida.net/zootax-tutor.html|title=Zoological nomenclature: a basic guide for non-taxonomist authors|website=Annelida.net|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170316112709/http://www.annelida.net/zootax-tutor.html|archive-date=16 March 2017}}</ref> == Фенетика == [[Файл:Phylogenetics.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/Phylogenetics.svg/300px-Phylogenetics.svg.png|мини|300x300пкс|Филогенетик һәм фенетик (характерға нигеҙләнгән) төшөнсәләрҙе сағыштырыу]] Фенетикала шулай уҡ таксиметрияһы, йәки һан таксономияһы булараҡ билдәле организмдар, филогенияһы йә эволюцион мөнәсәбәттәренә ҡарамай, дөйөм оҡшашлыҡҡа ҡарап классификациялана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Такса араһында гипергеометрик «алыҫлыҡ» үлсәменә килтерә. Фенетик ысулдар хәҙерге заманда сағыштырмаса һирәк осрай, сөнки фенетик ысулдар уртаҡ ата-баба (йәки плесиоморф) һыҙаттарҙы уртаҡ алынған (йәки апоморф) һыҙаттарҙан айырып тормай. .<ref>{{Cite web|title=Classification|url=https://projects.ncsu.edu/project/evoresources/Evolutionary%20medicine/classification/classification16.htm|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170414163250/https://projects.ncsu.edu/project/evoresources/Evolutionary%20medicine/classification/classification16.htm|archive-date=14 April 2017}}</ref> Әммә ҡайһы бер фенетик ысулдар, мәҫәлән, күршеләр ҡушылыу, мөнәсәбәттәрҙе тиҙ баһалаусы булараҡ, артабанғы ысулдар (мәҫәлән, Байес һығымтаһы) иҫәпләү буйынса бик баһала булғанда, һаҡланып ҡалған.<ref>{{Cite web|title=Molecular Marker Glossary|url=http://www.uwyo.edu/dbmcd/molmark/mcdgloss.html|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20070610123503/http://www.uwyo.edu/dbmcd/molmark/McDGloss.html|archive-date=10 June 2007}}</ref> == Мәғлүмәт базалары == Хәҙерге заман таксономияһы каталогтар классификацияһын һәм уларҙың документацияһын эҙләү һәм каталоглаштырыу өсөн мәғлүмәттәр базаһы технологияларын ҡуллана.. Йыш ҡулланылған мәғлүмәттәр базаһы булмаһа ла, һәр документлаштырылған төрҙө һанап сығырға тырышҡан «Тормош каталогы» кеүек комплекслы мәғлүмәттәр базаһы бар. Каталогта 2016 йылдың апреленә бөтә короллектәр өсөн 1,64 миллион төр күрһәтелгән, улар хәҙерге фәнгә билдәле тип иҫәпләнгән төрҙәрҙең дүрттән өс өлөшөнән ашыуын тәшкил итә.<ref name="About the Catalogue of Life">{{Cite web|author=live}}</ref> == Шулай уҡ ҡарағыҙ ==  {{NoteFoot}} == References == {{Иҫкәрмәләр}} == Bibliography ==   [[Категория:Биологик систематика]] [[Категория:Тәржемәһе тикшерелмәгән биттәр]] ixlg2iljimk3y8336vgu5sky25upmtk 1147586 1147585 2022-07-29T18:49:05Z ZUFAr 191 wikitext text/x-wiki   [[Биология|Биологияла]] '''таксономия''' ( (таксис) "аранжировка" һәм (-nomia) "ысул") — биологик организмдарҙың төркөмдәрен атау, билдәләү классификациялауҙы [[Фән|фәнни]] өйрәнеү. Организмдар таксондарға (сингл: таксон) төркөмләнә, һәм был төркөмдәргә таксономик дәрәжә бирелә; бирелгән дәрәжәле төркөмдәр юғары дәрәжәле инклюзив төркөмгә әйләндерелә ала, шулай итеп, таксономия иерархияһы барлыҡҡа килә. Хәҙерге ваҡытта ҡулланылған төп рәттәр - [[Домен (биология)|домен]], [[Батшалыҡ (биология)|батшалыҡ]], фило (ботаникала ҡайһы берҙә [[Тип (биология)|филология]] урынына бүлеү ҡулланыла), [[Класс (биология)|класс]], тәртип, [[Ғаилә (биология)|ғаилә]], ырыу һәм [[Төр (биология)|төрҙәр]]. Швед ботанигы [[Карл Линней]] хәҙерге таксономия системаһына нигеҙ һалыусы тип һанала, сөнки ул организмдарҙы классификациялау өсөн Линней таксономы һәм организмдарҙы атау өсөн биномиаль номенклатура тип аталған системаны эшләй. Биологик систематика теорияһы, мәғлүмәттәре һәм аналитик технологияһы ҡаҙаныштары менән Линней системаһы организмдар араһында тере һәм юҡҡа сыҡҡан [[Эволюция|эволюцион]] мөнәсәбәттәрҙе сағылдырыу өсөн тәғәйенләнгән хәҙерге биологик классификация системаһына әүерелә. == Билдәләмәләр == Таксономияның аныҡ билдәләмәһе сығанаҡтан сығанаҡҡа үҙгәрә, әммә дисциплинаның үҙәге ҡала: организмдар төркөмдәренең концепцияһы, атамаһы һәм классификацияһы.<ref name="Wilkins2011">{{Cite web|url=http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|title=What is systematics and what is taxonomy?|last=Wilkins|first=J.S.|date=5 February 2011|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|archive-date=27 August 2016|access-date=21 August 2016}}</ref> Һуңғы ваҡытта таксономия билдәләмәләре түбәндәгесә бирелә: # Айырым төрҙәре төркөмләү, төрҙәрҙе ҙурыраҡ төркөмдәргә бүлеү һәм шул төркөмдәргә исем биреү теорияһы һәм практикаһы, шулай итеп, классификация барлыҡҡа килтерә.<ref name="Judd2">{{Cite book|title=Plant Systematics: A Phylogenetic Approach|last1=Judd|first1=W.S.|last2=Campbell|first2=C.S.|last3=Kellogg|first3=E.A.|last4=Stevens|first4=P.F.|last5=Donoghue|first5=M.J.|date=2007|publisher=Sinauer Associates|edition=3rd|location=Sunderland|chapter=Taxonomy}}</ref> # Фән өлкәһе тасуирламаны, идентификациялауҙы, номенклатураны, классификацияны үҙ эсенә алға (һәм системалы системаларҙың төп компоненты).<ref name="Simpson2">{{Cite book|title=Plant Systematics|last=Simpson|first=Michael G.|date=2010|publisher=Academic Press|isbn=978-0-12-374380-0|edition=2nd|chapter=Chapter 1 Plant Systematics: an Overview}}</ref> # Биологияла организмдарҙың классификацияла урыны тураһында фән.<ref>Kirk, P.M., Cannon, P.F., Minter, D.W., Stalpers, J.A. eds. (2008) "Taxonomy". In ''Dictionary of the Fungi'', 10th edition. CABI, Netherlands.</ref> # «Тере организмдарға ҡарата ҡулланылған классификация тураһындағы , шул иҫәптән төрҙәрҙең формалашыу сараларын өйрәнеүсе фән».<ref>{{Cite book|title=The Wordsworth Dictionary of Science and Technology|date=1988|publisher=W.R. Chambers Ltd. and Cambridge University Press|editor-last=Walker|editor-first=P.M.B.}}</ref> # «Классификациялау маҡсатында организм үҙенсәлектәрен анализлау».<ref name="Henderson2">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=-PLgy6DWe0wC|title=Henderson's Dictionary Of Biology|last=Lawrence|first=E.|date=2005|publisher=Pearson/Prentice Hall|isbn=978-0-13-127384-9}}</ref> # «Классификациялауға һәм атамалар бирергә мөмкинлек биргән өлгө табыу өсөн филогенезды өйрәнә» (кәрәкле, әммә ғәҙәти булмаған билдәләмә булараҡ күрһәтелгән)<ref>{{Cite book|title=Taxonomy for the twenty-first century|last=Wheeler|first=Quentin D.|date=2004|work=[[Philosophical Transactions of the Royal Society]]|editor-last=H.C.J. Godfray & S. Knapp|volume=359|pages=571–583|chapter=Taxonomic triage and the poverty of phylogeny|doi=10.1098/rstb.2003.1452|pmc=1693342|pmid=15253345|author-link=Quentin D. Wheeler|issue=1444}}</ref>. Төрлө билдәләмәләр йә системалылыҡтың (2-се билдәләмәнең) ярҙамсы өлкәһе итеп системалылыҡтың ярҙамсы өлкәһе итеп урынлаштыра, был мөнәсәбәттәрҙе кире ҡаға (6-сы билдәләмә), йә ике терминды синоним тип һанай. Биологик номенклатура систематиканың бер өлөшө (1-се һәм 2-се билдәләмәләр), йәки системалы системаларҙың бер өлөшө булып һаналамы, тигән аңлашылмаусанлыҡтар бар. Мәҫәлән, 6-сы билдәләмә номенклатураны таксономиянан ситкә урынлаштырыусы системаларҙың түбәндәге билдәләмәһе менән парлаша: * ''Систематика'': "Организмдарҙың идентификацияһын, таксономияһын һәм номенклатураһын өйрәнеү, шул иҫәптән тере йәнлектәрҙең уларҙың тәбиғи мөнәсәбәттәренә ҡарата классификацияһын һәм таксондарҙың үҙгәрештәрен һәм эволюцияһын өйрәнеү". 1970 йылда Миченер ''et al''. бер-береһенә ҡарата "систематик биология" һәм "таксономия" (йыш ҡына буталған һәм алмашлап ҡулланылған терминдар) түбәндәгесә билдәләй:<ref>Michener, Charles D., John O. Corliss, Richard S. Cowan, Peter H. Raven, Curtis W. Sabrosky, Donald S. Squires, and G. W. Wharton (1970). ''Systematics In Support of Biological Research''. Division of Biology and Agriculture, National Research Council. Washington, D.C. 25 pp.</ref><blockquote> Систематик биология ( системаматика тип атала) - организмдарға фәнни исемдәр бирә, (б) уларҙы тасуирлай, (с) уларҙың коллекцияларын һаҡлай, (д) организмдарға классификация, уларҙы идентификациялау асҡыстары һәм уларҙың таралыуы тураһында мәғлүмәттәр биргән өлкә, (е) уларҙың эволюцион тарихын тикшерә, һәм (ф) уларҙың тирә-яҡ мөхиткә яраҡлашыуын иҫәпләй. Оҙон тарихлы был өлкә һуңғы йылдарҙа һиҙелерлек яңырыу кисерҙе. Теоретик материалдың бер өлөшө эволюцион өлкәләргә ҡағыла (үрҙәге e һәм f темалары), ҡалғандары айырыуса классификация проблемаһына ҡағыла. Таксономия - системалылыҡтың (а) - (d) темаларының өлөшө. </blockquote>Таксономия, системалы биология, систематика, биосистематика, фәнни классификация, биологик классификация һәм филогенетика кеүек терминдарҙың йыйылмаһы ҡайһы берҙә бер үк, ҡайһы берҙә аҙ айырылып торған, әммә һәр ваҡыт бәйләнгән һәм киҫешкән мәғәнәләргә эйә.<ref name="Wilkins2011">{{Cite web|url=http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|title=What is systematics and what is taxonomy?|last=Wilkins|first=J.S.|date=5 February 2011|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|archive-date=27 August 2016|access-date=21 August 2016}}</ref><ref name="Small1989">{{Cite journal|last=Small|first=Ernest|title=Systematics of Biological Systematics (Or, Taxonomy of Taxonomy)}}</ref> "Таксономия" һүҙенең иң киң мәғәнәһе бында ҡулланыла. Термин 1813 йылда де Кандоль үҙенең Théorie élémentaire de la botanique тигән хеҙмәтендә ҡулланған.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=In_Lv8iMt24C&pg=PA20|title=Plant systematics: An integrated approach|last=Singh|first=Gurcharan}}</ref> Джон Линдли 1830 йылда системалылыҡҡа тәүге билдәләмә бирә, әммә "систематика" терминын ҡулланмайынса, "систематик ботаника" тураһында яҙа.<ref>Wilkins, J. S. ''[http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/ What is systematics and what is taxonomy?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|date=27 August 2016}}''. Available on http://evolvingthoughts.net</ref> Европалылар биологик төрлөлөктө өйрәнеү өсөн "систематика" һәм "биосистематика", ә Төньяҡ Американдар "таксономия"ны йышыраҡ ҡуллана.<ref>Brusca, R. C., & Brusca, G. J. (2003). Invertebrates (2nd ed.). Sunderland, Mass. : Sinauer Associates, p. 27</ref> Әммә таксономия, һәм, атап әйткәндә, альфа таксонологияһы, организмдарҙы идентификациялау, тасуирлау һәм атау (йәғни номенклатура), ә "классификация" организмдарҙы башҡа организмдар менән бәйләнештәрен күрһәткән иерархик төркөмдәргә урынлаштыра.<ref name="Fortey">{{Citation|last=Fortey|first=Richard|url=Richard Fortey|title=Dry Store Room No. 1: The Secret Life of the Natural History Museum}}</ref> === Монография һәм таксономик тикшереү === Таксономик ревизия йәки таксономик тикшереү — билдәле бер таксонда вариация законлылыҡтарын яңыса анализлау. Был анализ морфологик, анатомик, палинологик, биохимик һәм генетик персонаждарҙың ниндәй ҙә булһа ҡушылыуы нигеҙендә башҡарылырға мөмкин. Монография йәки тулы ревизия — теге йәки был ваҡытта бирелгән мәғлүмәт өсөн һәм бөтә донъя өсөн таксон өсөн комплекслы ревизия. Башҡа (өлөшләтә) ревизиялар, булған характерҙар йыйылмаларының ҡайһы берҙәрен генә ҡуллана йәки арауыҡ даирәһе сикләнгән тигән мәғәнәлә сикләнергә мөмкин. Ревизия был субтаксаның классификацияһын үҙгәртеүгә, яңы субтаксаны асыҡлауға йәки элекке субтаксаның ҡушылыуына килтереүе мөмкин..<ref>{{Cite journal|last=Maxted|first=Nigel|year=1992|title=Towards Defining a Taxonomic Revision Methodology|journal=Taxon|volume=41|issue=4|pages=653–660|DOI=10.2307/1222391}}</ref> === Таксономик характерҙар === Таксономик характерҙар - таксономик атрибуттар, улар таксондар араһындағы мөнәсәбәттәрҙе (филогенезды) иҫбатлау өсөн ҡулланыла.<ref>Mayr, Ernst (1991). Principles of Systematic Zoology. New York: McGraw-Hill, p. 159.</ref> Таксономик характерҙарҙың төрҙәре:<ref>Mayr, Ernst (1991), p. 162.</ref>{{Col-begin}} {{Col-break}} * Morphological characters ** General external morphology ** Special structures (e.g. genitalia) ** Internal morphology (anatomy) ** Embryology ** Karyology and other cytological factors * Physiological characters ** Metabolic factors ** Body secretions ** Genic sterility factors * Molecular characters ** Immunological distance ** Electrophoretic differences ** Amino acid sequences of proteins ** DNA hybridization ** DNA and RNA sequences ** Restriction endonuclease analyses ** Other molecular differences {{Col-break}} * Behavioral characters ** Courtship and other ethological isolating mechanisms ** Other behavior patterns * Ecological characters ** Habit and habitats ** Food ** Seasonal variations ** Parasites and hosts * Geographic characters ** General biogeographic distribution patterns ** Sympatric-allopatric relationship of populations {{Столбцы/конец}} === Альфа һәм бета таксономияһы === "'''Альфа таксономияһы'''" термины бөгөн башлыса таксондарҙы, айырыуса төрҙәрҙе, табыу, тасуирлау һәм атау дисциплинаһына ҡарата ҡулланыла.<ref name="BiologyDiscussion">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|title=Taxonomy: Meaning, Levels, Periods and Role|date=27 May 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073645/http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|archivedate=5 April 2017}}</ref> Боронғо әҙәбиәттә был терминдың икенсе мәғәнәһе була, ул морфологик таксономияға һәм XIX быуат аҙағына тиклемге тикшеренеүҙәр һөҙөмтәләренә ҡарай.<ref>{{Cite journal|last=Rosselló-Mora|first=Ramon|title=The species concept for prokaryotes|journal=FEMS Microbiology Reviews|volume=25|issue=1|pages=39–67|DOI=10.1111/j.1574-6976.2001.tb00571.x}}</ref> Уильям Бертрам Туррилл "альфа таксономияһы" терминын 1935 һәм 1937 йылдарҙа баҫылған мәҡәләләр серияһында индерә, унда ул таксонология дисциплинаһының фәлсәфәһе һәм киләсәк йүнәлештәрен тикшерә[1]<blockquote> ... таксономистар араһында үҙҙәренең проблемаларын киң ҡараштан ҡарарға, уларҙың цитологик, экологик һәм генетик коллегалары менән яҡынданыраҡ хеҙмәттәшлек итеү мөмкинлектәрен тикшерергә һәм уларҙың маҡсаттарын һәм ысулдарын, бәлки, ҡырҡа үҙгәртеү йәки киңәйтеүҙе танырға теләк арта бара... Туррилл (1935) фекеренсә, структураһына нигеҙләнгән һәм уңайлы итеп "альфа" тип аталған боронғо баһалап бөткөһөҙ таксономияны ҡабул иткәндә, мөмкин тиклем киң морфологик һәм физиологик факттар нигеҙендә төҙөлгән алыҫ таксономияны күҙ алдына килтерергә мөмкин, һәм унда "төрлөләрҙең конституцияһына, бүленешенә, килеп сығышына һәм тәртибенә ҡағылышлы бөтә күҙәтеү һәм эксперименталь мәғлүмәттәр табыла". Идеалдар, әйтерһең дә, бер ҡасан да тулыһынса тормошҡа ашырылмай. Әммә улар даими стимуляторҙар сифатында эш итеүҙең ҙур ҡиммәте бар, һәм әгәр беҙҙә "омега" таксономияһының идеалы булһаҡ, беҙ грек алфавитынан бер аҙ алға бара алабыҙ. Беҙҙең ҡайһы берҙәребеҙ үҙебеҙҙе ҡәнәғәтләндерәбеҙ, беҙ хәҙер "бета" таксономияһына күҙ һалабыҙ, тип уйлайбыҙ.{{Sfn|Turrill|1938}}</blockquote>Шулай итеп, Туррилл альфа таксономияһынан асыҡтан-асыҡ экология, физиология, генетика һәм цитология кеүек төрлө тикшеренеүҙәр өлкәһен индерә. Ул шулай уҡ филогенетик реконструкцияны альфа таксономияһынан индермәй.{{Sfn|Turrill|1938}} Һуңыраҡ авторҙар был терминды икенсе мәғәнәлә ҡуллана, был термин төрҙәрҙең (башҡа рәттәрҙең ярым төрҙәре йәки таксондары түгел) сикләүен аңлата, ниндәй ҙә булһа тикшеренеү алымдарын ҡуллана, шул иҫәптән ҡатмарлы иҫәпләү йәки лаборатория техникаһын да ҡуллана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Шулай итеп, Эрнст Майр 1968 йылда "бета таксономия"ны төрҙәргә ҡарағанда юғарыраҡ дәрәжәләрҙең классификацияһы тип билдәләй.<ref>{{Citation|url=Ernst Mayr}}</ref><blockquote>Вариацияның биологик мәғәнәһен һәм оҡшаш төрҙәр төркөмдәренең эволюцион килеп сығышын аңлау таксономик эшмәкәрлектең икенсе этабы өсөн тағы ла мөһимерәк, төрҙәрҙе туғандар төркөмдәренә ("taxa") бүлеү һәм уларҙың юғары категориялар иерархияһында урынлашыуы. Был эшмәкәрлек классификация термины менән аңлатыла; ул шулай уҡ "бета таксономия" тип тә атала.</blockquote> === Микротаксономия һәм макротаксосономия === Организмдарҙың айырым төркөмөндә төрҙәрҙе бүлеү зарурлығы практик һәм теоретик проблемаларға килтерә, улар төр проблемаһы тип атала. Төрҙәрҙе нисек билдәләүҙе билдәләү буйынса фәнни эш микротаксономия тип атала.<ref>{{Cite book|title=The Growth of Biological Thought: Diversity, Evolution, and Inheritance}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.biological-concepts.com/views/search.php?term=1508|title=Result of Your Query|work=biological-concepts.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170405170414/http://www.biological-concepts.com/views/search.php?term=1508|archive-date=5 April 2017}}</ref><ref name="BiologyDiscussion" />Макротаксономия - юғары таксономик дәрәжәләге төркөмдәрҙе өйрәнеү.<ref name="BiologyDiscussion" /> == Тарихы == Таксономик тарихтың ҡайһы бер тасуирламалары боронғо цивилизациялар менән таксономияны даталарға тырышһа ла, ысын мәғәнәһендә организмдарҙы классификациялау буйынса фәнни ынтылыш XVIII быуатҡа тиклем булмай. Элегерәк башҡарылған эштәре тәү сиратта дескриптив булған һәм ауыл хужалығында йәки медицинала файҙалы булған үҫемлектәргә йүнәлтелгән булған. Был фәнни фекерләүҙең бер нисә этабы бар. Иртә таксономия үҙ аллы критерийҙарға, «яһалма системаларға» нигеҙләнә, шул иҫәптән Линнейҙың үҫемлектәр өсөн енси классификация системаһы (Линнейҙың 1735 йылда хайуандарҙы классификациялауы «Systema Naturae» («Тәбиғәт системаһы») тип атала, ул, кәм тигәндә, «яһалма система» тип иҫәпләй. Һуңыраҡ «тәбиғи системалар» тип йөрөтөлгән такса үҙенсәлектәрен тулыраҡ ҡарау нигеҙендә системалар барлыҡҡа килә, мәҫәлән, де Жусьё. Һуңыраҡ «тәбиғи системалар» тип аталған такса үҙенсәлектәрен тулыраҡ ҡарау нигеҙендә системалар барлыҡҡа килә, мәҫәлән, де Жюсьё (1789), де Кандоль (1813) һәм Бентем һәм Хукер (1862—1863). Был классификациялар эмпирик ҡалыптарҙы тасуирлай һәм фекерләүҙә эволюцияға тиклем булған. Чарльз Дарвиндың «Төрҙәрҙең килеп сығышы тураһында» (1859) баҫылып сығыуы эволюцион мөнәсәбәттәргә нигеҙләнгән классификацияларға яңы аңлатма бирә. Был 1883 йылдан башлап филетик системалар төшөнсәһе була. Бындай ҡарашты Эйхлер (1883) һәм Энглер (1886—1892) тип билдәләй. 1970-се йылдарҙа кладистик методологияның барлыҡҡа килеүе берҙән-бер монофилия критерийҙары нигеҙендә синапоморфиялар булыуы менән раҫланған классификацияларға килтерә. Шул ваҡыттан алып молекуляр генетика мәғлүмәттәре менән дәлилләү нигеҙе киңәйтелә, улар күпселек осраҡта традицион морфологияны тулыландыра.{{Sfn|Datta|1988}} === Линнийға тиклемге осор === ==== Тәүге таксономистар ==== Кеше тирә-яғын атау һәм классификациялау, моғайын, тел башланыу менән башланғандыр. Ағыулы үҫемлектәрҙе ашарға яраҡлы үҫемлектәрҙән айырыу кешелек йәмғиәтенең йәшәүе өсөн мөһим. Дарыу үҫемлектәре һүрәттәре Мысырҙың стена һүрәттәрендә б.э.т. 1500 йылда күренә, был төрлө төрҙәрҙең ҡулланылышын аңлауҙы һәм төп таксономияның урынлашыуын күрһәтә. ==== Антик осор ==== [[Файл:Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg/370px-Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg|мини|''Һирәк осрай торған хайуандарҙың''<nowiki> һүрәтләнеше (写生珍禽图), Сун династияһы рәссамы Хуан Цюань (903[[965)</nowiki>]] Организмдар беренсе тапҡыр [[Аристотель]] ([[Греция]], 384 Tian322 б.э.) тарафынан Лесбос утрауында булған сағында классификациялана.<ref>Mayr, E. (1982) ''The Growth of Biological Thought''. Belknap P. of Harvard U.P., Cambridge (Mass.)</ref><ref name="Palaeos" /><ref name="Britannica – Taxonomy">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy|title=taxonomy {{!}} biology}}</ref> Ул йән эйәләрен уларҙың өлөштәренә, йәки хәҙерге заман сифаттарына, мәҫәлән, тере бала тыуыу, дүрт аяҡ, йомортҡа һалыу, ҡан һалыу йәки йылы тәнле булыуҙы классификациялай.<ref name="Roanoke">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|website=cbs.dtu.dk|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref> Ул бөтә тереклекте ике төркөмгә бүлә: үҫемлектәр һәм хайуандар.<ref name="Palaeos" /> Уның ҡайһы бер хайуандар төркөмө, мәҫәлән, ''Анхайма'' (ҡанһыҙ хайуандар, тәржемәһе - умыртҡаһыҙ) һәм ''Энхайма'' (ҡаны булған хайуандар), шулай уҡ [[Акула|акулалар]] һәм киттар кеүек төркөмдәр бөгөн дә киң ҡулланыла.<ref>{{Cite book|title=The Lagoon: How Aristotle Invented Science|url=Armand Marie Leroi}}</ref> Уның уҡыусыһы Теофраст (Греция, б.э.т. 370X) был традицияны дауам итә, 500-гә яҡын үҫемлек һәм уларҙың ҡулланылышы тураһында үҙенең Historia Plantarum китабында телгә ала. Тағы ла бер нисә үҫемлек төркөмө, мәҫәлән, ''[[Ҡыҙылтал|Корнус]]'', ''Крокус'' һәм ''Нарцисс'', Теофрастҡа барып тоташа.<ref name="Palaeos">{{Cite web |url=http://palaeos.com/taxonomy/history.html |title=Palaeos : Taxonomy |website=palaeos.com |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html |archive-date=31 March 2017}}</ref> ==== Урта быуаттар ==== [[Урта быуаттар]]<nowiki/>ҙағы таксономия, йән эйәләренең фәлсәфәүи һәм экзистенциаль тәртибенә ҡағылышлы өҫтәмәләр менән, аристотель системаһына нигеҙләнә.<ref name="Roanoke2">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|date=23 March 1998|website=cbs.dtu.dk|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref> Был көнбайыш схоластик <ref name="Roanoke3">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|date=23 March 1998|website=cbs.dtu.dk|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref>традицияларында булыуҙың, ахыр сиктә Аристотельдән алынған ҙур сылбыр кеүек төшөнсәләрҙе үҙ эсенә ала. Аристотел системаһы ул ваҡытта микроскоптар булмау сәбәпле үҫемлектәрҙе лә, бәшмәктәрҙе лә классификацияламай, сөнки уның идеялары, скала натураһына (Тәбиғи баҫҡыс)<ref name="Britannica – Taxonomy2">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy|title=taxonomy {{!}} biology|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170405075451/https://www.britannica.com/science/taxonomy|archive-date=5 April 2017|encyclopedia=Encyclopedia Britannica}}</ref> ярашлы, тулы донъяны берҙәм континуумда урынлаштырыуға нигеҙләнгән. Был да оло зат сылбырында ла иғтибарға алынды. Прокопий, Ғәззә тимотеостары, Деметриос Пепагоменос,<ref name="Palaeos2">{{Cite web|url=http://palaeos.com/taxonomy/history.html|title=Palaeos : Taxonomy|website=palaeos.com|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html|archive-date=31 March 2017}}</ref> Томас Аквинас кеүек ғалимдар алға китеш яһай. Урта быуат аҡыл эйәләре прагматик таксономияға ҡарағанда абстракт фәлсәфәгә нығыраҡ яраҡлашҡан абстракт фәлсәфәүи һәм логик категориялауҙарҙы ҡулланған.<ref name="Palaeos" /> ==== Ренессанс һәм иртә хәҙерге заман ==== [[Яңырыу|Ренессанс]] һәм [[Мәғрифәтселек дәүере|Мәғрифәтселек]] дәүерендә организмдарҙы категориялаштырыу киң тарала, һәм таксономик эштәр боронғо текстарҙы алмаштырыу өсөн етерлек кимәлдә башҡарыла.<ref name="Palaeos" /> Был ҡайһы берҙә ҡатмарлы оптик линзаларҙың үҫеше менән бәйле, был организмдарҙың морфологияһын күпкә ентекләберәк өйрәнергә мөмкинлек бирә. Был технологик алымдан файҙаланған иң тәүге авторҙарҙың береһе - итальян табибы Андреа Чезальпино (1519—1603), ул "беренсе таксономист" тип атала.<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Andrea-Cesalpino|title=Andrea Cesalpino {{!}} Italian physician, philosopher, and botanist}}</ref> Уның magnum opus De Plantis 1583 йылда баҫылып сыға, унда 1500-ҙән ашыу үҫемлек төрө һүрәтләнә.<ref>{{Cite book|url=https://archive.org/details/deplantislibrixv00cesa|title=De plantis libri XVI}}</ref><ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Andrea-Cesalpino#ref130098|title=Andrea Cesalpino {{!}} Italian physician, philosopher, and botanist}}</ref> Ул беренсе тапҡыр таныған ике ҙур үҫемлек ғаиләһе бөгөн дә ҡулланыла: Asteraceae һәм [[Кәбеҫтә һымаҡтар|Brassicaceae]].<ref>{{Cite book|title=International Edition Vegetables I: Asteraceae, Brassicaceae, Chenopodicaceae, and Cucurbitaceae (Handbook of Plant Breeding)}}</ref> Һуңынан XVII быуатта Джон Рэй ([[Англия]], 16271705) бик күп мөһим таксономик хеҙмәттәр яҙа.<ref name="Britannica – Taxonomy" /> Уның иң ҙур ҡаҙанышы ''Methodus Plantarum Nova'' (1682) була, унда ул 18 меңдән ашыу үҫемлек төрөн баҫтырып сығара.<ref>{{Cite book|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/84226#page/7/mode/1up|title=Methodus plantarum nova|author=live}}</ref> Ул ваҡытта уның классификациялары, бәлки, иң ҡатмарлыһы булғандыр, сөнки ул үҙенең таксондарын күп кенә ҡатнаш символдарға нигеҙләгән. Киләһе ҙур таксономик хеҙмәттәрҙе Джозеф Питон де Турнефор (Франция, 1656,1708) яҙа.<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Joseph-Pitton-de-Tournefort|title=Joseph Pitton de Tournefort {{!}} French botanist and physician}}</ref> 1700 йылдан алып уның Institutiones Rei Herbariae хеҙмәттәрендә 698 ырыуға ҡараған 9000-дән ашыу төр бар, был туранан-тура Линнейға йоғонто яһай. === Линней дәүере === [[Файл:Linné-Systema_Naturae_1735.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/54/Linn%C3%A9-Systema_Naturae_1735.jpg/170px-Linn%C3%A9-Systema_Naturae_1735.jpg|мини|Systema ''Naturae'', Лейден, 1735]] Швед ботаник [[Карл Линней]] (17071778) таксономияның яңы дәүерен башлай.<ref name="Roanoke" /> 1735 йылда Systema Naturae 1st Edition, 1753 йылда Species ''Plantarum'' һәм Systema ''NaturaE'' 10th Edition тигән хеҙмәттәре менән ул хәҙерге таксономияны революциялай.<ref>Linnaeus, C. (1735) ''Systema naturae, sive regna tria naturae systematice proposita per classes, ordines, genera, & species''. Haak, Leiden</ref><ref>Linnaeus, C. (1753) ''Species Plantarum''. Stockholm, Sweden.</ref><ref>Linnaeus, C. (1758) ''Systema naturae, sive regna tria naturae systematice proposita per classes, ordines, genera, & species'', 10th Edition. Haak, Leiden</ref> Уның эштәре хайуандар һәм үҫемлектәр төрҙәренә стандартлаштырылған биномиаль атама биреү системаһын ғәмәлгә ашыра, был хаослы һәм тарҡау таксономик әҙәбиәткә элегант хәл булып сыға.<ref name="Britannica – Linnaean">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy/The-Linnaean-system|title=taxonomy – The Linnaean system {{!}} biology}}</ref> Ул класс, тәртип, ырыу һәм төрҙәр стандартын ғына индермәй, шулай уҡ сәскәнең бәләкәйерәк өлөштәрен ҡулланып, үҙенең китабынан үҫемлектәрҙе һәм хайуандарҙы билдәләргә мөмкинлек бирә.<ref name="Britannica – Linnaean" /> Шулай итеп, Линней системаһы барлыҡҡа килә һәм бөгөнгө көндә лә XVIII быуаттағы кеүек ҡулланыла.<ref name="Britannica – Linnaean" /> Әлеге ваҡытта үҫемлектәр һәм хайуандар таксономиктары Линнейҙың эшен дөрөҫ исемдәр өсөн "башланғыс нөктә" тип иҫәпләй (1753 һәм 1758 йылдарҙа).<ref>{{Cite journal|title=Typification and later starting-points|url=http://www.iapt-taxon.org/historic/Congress/IBC_1959/Prop018-019.pdf|author=live}}</ref> Был даталарға тиклем баҫылған исемдәр "Линнейға тиклемге" тип атала, һәм ғәмәлдә түгел тип һанала (''Svenska Spindlar''<ref>{{Cite book|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/209583#page/7/mode/1up|title=Svenska spindlar|author=live}}</ref> баҫмаһында баҫылған үрмәкселәрҙән башҡа). Хатта был ваҡытҡа тиклем Линней үҙе баҫтырып сығарған таксономик исемдәр ҙә Линнейға тиклемге тип һанала. == Хәҙерге классификация системаһы == [[Файл:Spindle_diagram.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/76/Spindle_diagram.jpg/280px-Spindle_diagram.jpg|мини|Умыртҡалыларҙың класс кимәлендә эволюцияһы, спиндл киңлеге ғаиләләр һанын күрһәтә . Спиндле схемалар эволюцион таксономияға хас]] [[Файл:Cladogram_vertebrata.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/70/Cladogram_vertebrata.jpg/280px-Cladogram_vertebrata.jpg|мини|Шул уҡ бәйләнеш, кладистика өсөн типик кладограмма булараҡ күрһәтелә]] Төркөмдәр эсендәге төркөмдәр паттерны Линнейҙың үҫемлектәр һәм хайуандар классификацияһы менән билдәләнә, һәм был паттерндар XVIII быуат аҙағында, Чарльз Дарвиндың "Тәбиғәттәрҙең килеп сығышы" китабы баҫылып сыҡҡанға тиклем, хайуандар һәм үҫемлектәр батшалыҡтарының дендрограммалары итеп күрһәтелә башлай. "Тәбиғи система"ның паттерны эволюция кеүек генерациялау процесын аңлатмай, әммә, бәлки, уны күҙ уңында тотҡандыр, иртә трансмутационистик аҡыл эйәләрен илһамландырғандыр. Төрҙәрҙең трансмутацияһы идеяһын өйрәнеүсе тәүге хеҙмәттәр араһында Эразм Дарвиндың (Чарльз Дарвиндың олатаһының) 1796 Zoönomia һәм Жан-Батист Ламарктың 1809 йылда Philosophie Zoologique бар.<ref name="BiologyDiscussion" /> Был идея инглиз телле донъяла Роберт Чемберс тарафынан 1844 йылда аноним рәүештә баҫылған Vestiges of the Natural History of Creation китабында киң тарала.<ref>{{Cite book|url=James A. Secord|author=dead}}</ref> Дарвин теорияһына яраҡлы уртаҡ нәҫел китабы тигән төшөнсә барлыҡҡа килә. Йәшәү ағасы һүрәттәре фәнни хеҙмәттәрҙә популяр булып китә, билдәле ҡаҙылма төркөмдәр индерелә. ''Археоптерикс'' һәм Хесперорнистың яңы ғына табылған ҡаҙылма ҡалдыҡтарын ҡулланып, Томас Генри Хаксли уларҙың динозаврҙарҙан барлыҡҡа килеүен белдерә, был төркөм 1842 йылда Ричард Оуэн тарафынан рәсми рәүештә таныла.<ref>{{Cite news|url=https://phys.org/news/2015-05-fossil-world-earliest-modern-bird.html|title=Fossil of world's earliest modern bird could help us understand the extinction of dinosaurs|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405170159/https://phys.org/news/2015-05-fossil-world-earliest-modern-bird.html|archivedate=5 April 2017}}</ref> Һөҙөмтәлә динозаврҙарҙың "ҡоштарҙың ата-бабалары" булыуы эволюцион таксономик фекерләүҙең төп билдәһе булып тора. XIX быуат аҙағында һәм XX быуат башында ҡаҙылма төркөмдәр табыла һәм , [[Палеонтология|палеонтологтар]], билдәле төркөмдәрҙе берләштерә, хайуандарҙың тарихын аңларға тырыша. 1940-сы йылдар башында хәҙерге эволюцион синтез менән, төп төркөмдәрҙең эволюцияһын хәҙерге заманса аңлау барлыҡҡа килә. Эволюцион таксономия Линней таксономик дәрәжәһенә нигеҙләнгәнлектән, был ике термин хәҙерге ҡулланылышта ҡулланыла. Кладистик ысул 1960-сы йылдарҙан барлыҡҡа килә.<ref name="Britannica – since Linnaeus">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus|title=taxonomy – Classification since Linnaeus {{!}} biology}}<cite class="citation encyclopaedia cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus "taxonomy – Classification since Linnaeus | biology"]. ''Encyclopedia Britannica''. [https://web.archive.org/web/20170405075916/https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus Archived] from the original on 5 April 2017.</cite></ref> 1958 йылда Джулиан Хаксли ''клада'' терминын ҡуллана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Һуңыраҡ, 1960 йылда, Кейн һәм Харрисон ''кладистик'' терминын индерә.<ref name="BiologyDiscussion" /> Иң күренекле үҙенсәлеге булып иерархик эволюция ағасында таксондарҙы урынлаштырыу тора, был осраҡта бөтә таксондар монофилетик.<ref name="Britannica – since Linnaeus" /> Таксон, ата-баба формаһының бөтә тоҡомдарын үҙ эсенә алһа, монофилетик тип атала.<ref name="Mike Taylor">{{Cite web|author=live}}</ref><ref name="NCSE">{{Cite web|author=live}}</ref> Уларҙан алынған төркөмдәр парафилетик тип атала, ә тормош ағасынан бер тармаҡтан артыҡ булған төркөмдәр полифилетик булып тора.<ref name="Mike Taylor" /><ref name="Mike Taylor" /><ref name="NCSE">{{Cite web |url=https://ncse.com/book/export/html/2206 |title=Polyphyletic vs. Monophyletic |website=ncse.com |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170405170039/https://ncse.com/book/export/html/2206 |archive-date=5 April 2017}}</ref> Монофилетик төркөмдәр синапоморфиялар нигеҙендә таныла һәм диагноз ҡуйыла.<ref>Brower, Andrew V. Z. and Randall T. Schuh. 2021. ''Biological Systematics: Principles and Applications'' (3rd edn.) Cornell University Press, Ithaca, New York., p. 13</ref> Кладистик классификациялар традицион Линней таксономияһы һәм Зоологик һәм ботаник номенклатура кодтары менән тап килә.<ref>Schuh, Randall T. "The Linnaean system and its 250-year persistence." The Botanical Review 69, no. 1 (2003): 59.</ref> Номенклатураның альтернатив системаһы, Халыҡ-ара ''филогенетик'' номенклатура кодексы йәки ''PhyloCode'' тәҡдим ителгән, уның маҡсаты - кладтарҙың формаль атамаһын көйләнә.<ref>{{Cite web|author=live}}</ref><ref name="Phylocode">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/angiosperm/taxonomy-angiosperm/phylocode-concept-history-and-advantages-taxonomy/34706|title=PhyloCode: Concept, History and Advantages {{!}} Taxonomy|date=12 July 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073643/http://www.biologydiscussion.com/angiosperm/taxonomy-angiosperm/phylocode-concept-history-and-advantages-taxonomy/34706|archivedate=5 April 2017}}</ref>Линней рангтары ''PhyloCode'' буйынса факультатив буласаҡ, ул хәҙерге, ранг нигеҙендәге кодтар менән бергә йәшәү өсөн тәғәйенләнә.<ref name="Phylocode" /> Систематик берләшмә PhyloCode-ты ҡабул итерме-юҡмы, әллә уны 250 йылдан ашыу ҡулланылған (кәрәк булғанда үҙгәртелгән) хәҙерге номенклатура системалары файҙаһына ҡалырмы, тип билдәләнә. === Батшалыҡтар һәм домендар === [[Файл:Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a5/Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg/170px-Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg.png|мини|Хәҙерге классификацияның төп схемаһы. Башҡа бик күп кимәлдәр ҡулланыла ала; домен, тормоштағы иң юғары яңы һәм бәхәсле кимәл.]] Линней, үҫемлектәрҙе һәм хайуандарҙы айырым батшалыҡ тип һаналған. <ref name="Kingdom classification">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|title=Kingdom Classification of Living Organism|date=2 December 2014|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073641/http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|archivedate=5 April 2017}}</ref>Линней, физик донъяны йәшелсә, хайуандар һәм файҙалы ҡаҙылмалар батшалығына бүлеп, быны юғары звание сифатында ҡулланған. Микроскопия ҡаҙаныштары микроорганизмдарҙы классификациялауға мөмкинлек биргәнлектән, батшалыҡтарҙың һаны арта. Домен - сағыштырмаса яңыса бүлеү. 1977 йылда Карл Вуздың өс доменлы систем тәҡдим итә, әммә һуңыраҡ был система ҡабул ителмәй.<ref>{{Cite web|url=http://www.igb.illinois.edu/about/archaea|title=Carl Woese {{!}} Carl R. Woese Institute for Genomic Biology|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170428163950/http://www.igb.illinois.edu/about/archaea|archive-date=28 April 2017}}</ref> Өс доменлы ысулдың төп үҙенсәлеге булып [[Архейҙар|Архея]] һәм Бактерияларҙың бүленеү тора, улар элек бер генә Бактерия батшалығына (ҡайһы берҙә Монера тип аталған батшалыҡҡа) бергә төркөмләнгән була.<ref name="Kingdom classification">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|title=Kingdom Classification of Living Organism|date=2 December 2014|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073641/http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|archivedate=5 April 2017}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true">[http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542 "Kingdom Classification of Living Organism"]. ''Biology Discussion''. 2 December 2014. [https://web.archive.org/web/20170405073641/http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542 Archived] from the original on 5 April 2017.</cite></ref> Бик аҙ һанлы ғалимдар алтынсы батшалыҡты, Археяны индерә, әммә домен ысулын ҡабул итмәй.<ref name="Kingdom classification" /> Протистарҙың классификацияһы тураһында күп мәҡәләләр баҫтырып сығарған Томас Кавальер-Смит күптән түгел неомура, Архея һәм [[Эукариоттар|Евхарияны]] бергә туплаусы клада, бактерияларҙан, анығыраҡ әйткәндә, Актиномицетотанан барлыҡҡа килгән, тип тәҡдим итә. 2004 йылда уның классификацияһы [[Архейҙар|археобактерияларҙы]] Бактериялар батшалығының бер өлөшө тип иҫәпләй, йәғни ул өс домен системаһын тулыһынса кире ҡаға. Стефан Лукета 2012 йылда биш "домион" системаһын тәҡдим итә, традицион өс доменға Прионобиота (күҙәнәкле һәм ядро кислотаһы булмаған) һәм [[Вирустар|Вирузобиота]] (ҡүҙәнәкле, әммә ядро кислоталы) өҫтәй.<ref name="Luketa2012">{{Cite journal|last=Luketa|first=S.|year=2012|title=New views on the megaclassification of life|url=http://protistology.ifmo.ru/num7_4/luketa_protistology_7-4.pdf|author=live|journal=Protistology|volume=7|issue=4|pages=218–237}}</ref><center>{{Biological systems}} </center>Организмдарҙың күп кенә айырым төркөмдәре өсөн өлөшләтә классификациялар бар һәм яңы мәғлүмәттәр барлыҡҡа килгән һайын ҡайтанан ҡарала һәм алмаштырыла; әммә тереклектең күпселек өлөшөн йә бөтәһен дә комплекслы, баҫтырып сығарған дауалау ысулдары һирәк осрай; 2012 һәм 2019 йылдарҙа эвкариоттарҙы протистарға баҫым яһап ҡына үҙ эсенә алған Адл һәм 2019 йыл миҫалдары: 2015 йыл, икеһе лә ҡаҙылма вәкилдәрҙе ситләтеп үтһә лә, евкариоттарҙы ла, прокариоттарҙы ла орден дәрәжәһенә тиклем үҙ эсенә ала.<ref name="Adl-et-al-2012">{{Cite journal|last=Adl|first=S.M.|title=The revised classification of eukaryotes|journal=Journal of Eukaryotic Microbiology|volume=59|issue=5|pages=429–493}}</ref><ref name="Adl-et-al-2019">{{Cite journal|last=Adl|first=S.M.|year=2019|title=Revisions to the classification, nomenclature, and diversity of eukaryotes|journal=Journal of Eukaryotic Microbiology|volume=66|issue=1|pages=4–119}}</ref><ref name="Ruggiero-et-al-2015">{{Cite journal|last=Ruggiero|first=M.A.|year=2015|title=A higher level classification of all living organisms|journal=PLOS ONE|volume=10|issue=4|pages=e0119248}}</ref><ref name="Ruggiero-et-al-2015" /> Айырым компиляция (Ruggiero, 2014) Ғаилә дәрәжәһенә тиклем һаҡланып ҡалған таксондарҙы үҙ эсенә ала.<ref>Ruggiero, Michael A. (2014). Families of All Living Organisms, Version 2.0.a.15, (4/26/14). Expert Solutions International, LLC, Reston, VA. 420 pp. Included data available for download via https://www.gbif.org/dataset/8067e0a2-a26d-4831-8a1e-21b9118a299c (doi: 10.15468/tfp6yv)</ref> Мәғлүмәттәр базаһына нигеҙләнгән таблицалар иҫәбенә Тормош энциклопедияһы, Биотөрлөлөк буйынса глобаль мәғлүмәт объекты, NCBI систематикаһы мәғлүмәт базаһы, Диңгеҙ һәм кейәүгә сыҡмаған Генераның ваҡытлы реестры, Тормоштоң асыҡ ағасы, Тормош каталогы инә. Палеобиология мәғлүмәт базаһы — ҡаҙылма ресурстар. == Ҡулланыу == Биологик систематика [[биология]] дисциплинаһы булып тора һәм биологтар тарафынан «системата» булараҡ билдәле, әммә яңы таксоналарҙы баҫтырып сығарыу менән натуралистар ҙа йыш шөғөлләнә. Таксономия [[тормош]]<nowiki/>то тасуирлауҙы һәм ойоштороуҙы маҡсат итеп ҡуйғанлыҡтан, биотөрлөлөктө һәм тәбиғәтте һаҡлау биологияһының барлыҡҡа килеүе таксономдар эше өсөн бик мөһим..<ref>{{Cite web|author=dead}}</ref><ref>{{Cite journal|last=McNeely|first=Jeffrey A.|title=The role of taxonomy in conserving biodiversity|url=https://pdfs.semanticscholar.org/7b06/e3d09692ef9f2b464fbfb7807ff32a35ce47.pdf|author=dead}}</ref> === Организмдарҙы классификациялау === Биологик классификация - таксономик процестың мөһим өлөшө. Һөҙөмтәлә, ул ҡулланыусыға таксондың туғандары ниндәй тип хәбәр итә. Биологик [[Класс (биология)|класс]]<nowiki/>ификация таксономик рәттәрҙе ҡуллана, шул иҫәптән башҡалар (иң инклюзивтан иң инклюзируемыйға тиклем): Домен, Короллек, [[Тип (биология)|Филум]], Класс, [[Отряд (биология)|Орден]], [[Ғаилә (биология)|Ғаилә]], Ген, [[Төр (биология)|Төрҙәр]] һәм Трен.<ref>{{Cite news|url=https://www.mnemonic-device.com/biology/taxonomy/domain-kingdom-phylum-class-order-family-genus-species/|title=Mnemonic taxonomy / biology: Kingdom Phylum Class Order...|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170606171902/https://www.mnemonic-device.com/biology/taxonomy/domain-kingdom-phylum-class-order-family-genus-species/|archivedate=6 June 2017}}</ref> === Таксономик тасуирламалар === [[Файл:Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg/170px-Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg|мини|''Nepenthes smilesii'', тропик питчер үҫемлеге]] Таксондың тасуирламаһы йәки диагнозы бергә ҡуйыла. Таксондарҙы билдәләүсе ҡағиҙәләр юҡ, әммә яңы таксондарҙы атау һәм баҫтырып сығарыу ҡағиҙәлар йыйылмаһы менән идара ителә.<ref name="Herbarium">{{Cite web|author=dead}}</ref> [[Зоология|Зоологияла]] киң ҡулланылған рәттәр өсөн номенклатура (суперғаиләләрҙең ярым төрҙәре) Халыҡ-ара Зоологик номенклаттура кодексы (''ICZN коды'') менән көйләнә. Фикология, [[микология]] һәм [[ботаника]] өлкәләрендә таксондарҙың атамаһы ылымыҡтар, бәшмәктәр һәм үҫемлектәр өсөн халыҡ-ара номенклатура кодексы (''ICN'') менән көйләнә.<ref>{{Cite web|author=live}}</ref> Таксондың тәүге тасуирламаһы биш төп талапты берләштерә:<ref>{{Cite web|title=How can I describe new species?|url=http://iczn.org/content/how-can-i-describe-new-species|publisher=[[International Commission on Zoological Nomenclature]]|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20120306133052/http://iczn.org/content/how-can-i-describe-new-species|archive-date=6 March 2012|access-date=21 May 2020}}</ref> # Таксонға латин алфавитының 26 хәрефенә нигеҙләнеп исем бирергә кәрәк (яңы төрҙәр өсөн биномиал, йәки башҡа рәттәр өсөн униномиал). # Исеме берҙән-бер булырға тейеш (йәғни омоним түгел). # Тасуирлама кәм тигәндә бер исем йөрөткән типтағы экземплярға нигеҙләнергә тейеш. # Ул таксонды тасуирлау (билдәләү) йәки уны башҡа таксондарҙан айырыу өсөн (диагноз, ''ICZN коды'', 13.1.1 статья, ''ICN'', 38-се статья) тейешле атрибуттар тураһында белдереүҙәрҙе үҙ эсенә алырға тейеш. Ике код та таксондың йөкмәткеһен (уның округтарын) билдәләүҙе уның исемен билдәләүҙән аңлы рәүештә айыра. # Был тәүге дүрт талап даими фәнни яҙма булараҡ күп һанлы бер үк күсермәләрҙә баҫтырылырға тейеш. Әммә йыш ҡына, таксондың географик диапазоны, экологик иҫкәрмәләр, химия, тәртип һ. б. кеүек, күберәк мәғлүмәт индерелә. Тикшеренеүселәрҙең таксаға килеү ысулы төрлөсә: булған мәғлүмәттәргә һәм ресурстарға ҡарап, ысулдар сағыу үҙенсәлектәрҙе ябай һан йә сифатлы сағыштырыуҙан, ДНК эҙмә-эҙлелеге буйынса ҙур күләмдәге мәғлүмәттәрҙе компьютер анализдарын ентекләп тасуирлауға тиклем үҙгәрә.. === Авторҙың цитатаһы === "Автор" фәнни исемдән һуң урынлаштырыла ала.<ref name="AJE">{{Cite web|url=http://www.aje.com/en/arc/editing-tip-scientific-names-species/|title=Editing Tip: Scientific Names of Species {{!}} AJE {{!}} American Journal Experts|website=www.aje.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170409021714/http://www.aje.com/en/arc/editing-tip-scientific-names-species/|archive-date=9 April 2017}}</ref> Автор - беренсе тапҡыр был исемде дөрөҫ баҫтырып сығарған ғалимдың исеме.<ref name="AJE" /> Мәҫәлән, 1758 йылда Линней Азия филенә Elephas maximus тигән фәнни исем бирә, шуға күрә был исем ҡайһы берҙә "Elephas maximas Linnaeus, 1758" тип яҙыла.<ref>{{Cite web|url=http://study.com/academy/lesson/carolus-linnaeus-classification-taxonomy-contributions-to-biology.html|title=Carolus Linnaeus: Classification, Taxonomy & Contributions to Biology – Video & Lesson Transcript {{!}} Study.com|website=Study.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170409021600/http://study.com/academy/lesson/carolus-linnaeus-classification-taxonomy-contributions-to-biology.html|archive-date=9 April 2017}}</ref> Авторҙарҙың исемдәре йыш ҡына ҡыҫҡартыла: L., ''Линней'' өсөн, киң ҡулланыла. Ботаникала, ысынында, стандарт ҡыҫҡартыуҙарҙың көйләнгән исемлеге бар (авторҙың ҡыҫҡартмаһы буйынса ботаниктар исемлеген ҡарағыҙ).<ref>{{Cite web|url=http://www.biocyclopedia.com/index/biological_classification.php|title=Biological Classification|website=biocyclopedia.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170514164313/http://www.biocyclopedia.com/index/biological_classification.php|archive-date=14 May 2017}}</ref> Ботаника һәм зоология араһында властарҙы бүлеү системаһы бер аҙ айырыла.<ref name="Herbarium">{{Cite web|title=Nomenclature, Names, and Taxonomy|url=http://herbarium.usu.edu:80/teaching/4420/botnom.htm|website=Intermountain Herbarium – USU|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20161123030604/http://herbarium.usu.edu/teaching/4420/botnom.htm|archive-date=23 November 2016}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20161123030604/http://herbarium.usu.edu/teaching/4420/botnom.htm "Nomenclature, Names, and Taxonomy"]. ''Intermountain Herbarium – USU''. 2005. Archived from [http://herbarium.usu.edu:80/teaching/4420/botnom.htm the original] on 23 November 2016.</cite></ref> Әммә, ғәҙәти күренеш, әгәр төрҙөң заты төп тасуирламанан һуң үҙгәрһә, төп авторлыҡтың исеме ҡумталарҙа урынлаштырыла.<ref>{{Cite web|url=http://www.annelida.net/zootax-tutor.html|title=Zoological nomenclature: a basic guide for non-taxonomist authors|website=Annelida.net|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170316112709/http://www.annelida.net/zootax-tutor.html|archive-date=16 March 2017}}</ref> == Фенетика == [[Файл:Phylogenetics.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/Phylogenetics.svg/300px-Phylogenetics.svg.png|мини|300x300пкс|Филогенетик һәм фенетик (характерға нигеҙләнгән) төшөнсәләрҙе сағыштырыу]] Фенетикала шулай уҡ таксиметрияһы, йәки һан таксономияһы булараҡ билдәле организмдар, филогенияһы йә эволюцион мөнәсәбәттәренә ҡарамай, дөйөм оҡшашлыҡҡа ҡарап классификациялана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Такса араһында гипергеометрик «алыҫлыҡ» үлсәменә килтерә. Фенетик ысулдар хәҙерге заманда сағыштырмаса һирәк осрай, сөнки фенетик ысулдар уртаҡ ата-баба (йәки плесиоморф) һыҙаттарҙы уртаҡ алынған (йәки апоморф) һыҙаттарҙан айырып тормай. .<ref>{{Cite web|title=Classification|url=https://projects.ncsu.edu/project/evoresources/Evolutionary%20medicine/classification/classification16.htm|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170414163250/https://projects.ncsu.edu/project/evoresources/Evolutionary%20medicine/classification/classification16.htm|archive-date=14 April 2017}}</ref> Әммә ҡайһы бер фенетик ысулдар, мәҫәлән, күршеләр ҡушылыу, мөнәсәбәттәрҙе тиҙ баһалаусы булараҡ, артабанғы ысулдар (мәҫәлән, Байес һығымтаһы) иҫәпләү буйынса бик баһала булғанда, һаҡланып ҡалған.<ref>{{Cite web|title=Molecular Marker Glossary|url=http://www.uwyo.edu/dbmcd/molmark/mcdgloss.html|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20070610123503/http://www.uwyo.edu/dbmcd/molmark/McDGloss.html|archive-date=10 June 2007}}</ref> == Мәғлүмәт базалары == Хәҙерге заман таксономияһы каталогтар классификацияһын һәм уларҙың документацияһын эҙләү һәм каталоглаштырыу өсөн мәғлүмәттәр базаһы технологияларын ҡуллана.. Йыш ҡулланылған мәғлүмәттәр базаһы булмаһа ла, һәр документлаштырылған төрҙө һанап сығырға тырышҡан «Тормош каталогы» кеүек комплекслы мәғлүмәттәр базаһы бар. Каталогта 2016 йылдың апреленә бөтә короллектәр өсөн 1,64 миллион төр күрһәтелгән, улар хәҙерге фәнгә билдәле тип иҫәпләнгән төрҙәрҙең дүрттән өс өлөшөнән ашыуын тәшкил итә.<ref name="About the Catalogue of Life">{{Cite web|author=live}}</ref> == Шулай уҡ ҡарағыҙ ==  {{NoteFoot}} == References == {{Иҫкәрмәләр}} == Bibliography ==   [[Категория:Биологик систематика]] [[Категория:Тәржемәһе тикшерелмәгән биттәр]] rsqh3hucjon96g50pkrp0yjx4ktwgxz 1147587 1147586 2022-07-29T18:50:51Z ZUFAr 191 /* Хәҙерге классификация системаһы */ wikitext text/x-wiki   [[Биология|Биологияла]] '''таксономия''' ( (таксис) "аранжировка" һәм (-nomia) "ысул") — биологик организмдарҙың төркөмдәрен атау, билдәләү классификациялауҙы [[Фән|фәнни]] өйрәнеү. Организмдар таксондарға (сингл: таксон) төркөмләнә, һәм был төркөмдәргә таксономик дәрәжә бирелә; бирелгән дәрәжәле төркөмдәр юғары дәрәжәле инклюзив төркөмгә әйләндерелә ала, шулай итеп, таксономия иерархияһы барлыҡҡа килә. Хәҙерге ваҡытта ҡулланылған төп рәттәр - [[Домен (биология)|домен]], [[Батшалыҡ (биология)|батшалыҡ]], фило (ботаникала ҡайһы берҙә [[Тип (биология)|филология]] урынына бүлеү ҡулланыла), [[Класс (биология)|класс]], тәртип, [[Ғаилә (биология)|ғаилә]], ырыу һәм [[Төр (биология)|төрҙәр]]. Швед ботанигы [[Карл Линней]] хәҙерге таксономия системаһына нигеҙ һалыусы тип һанала, сөнки ул организмдарҙы классификациялау өсөн Линней таксономы һәм организмдарҙы атау өсөн биномиаль номенклатура тип аталған системаны эшләй. Биологик систематика теорияһы, мәғлүмәттәре һәм аналитик технологияһы ҡаҙаныштары менән Линней системаһы организмдар араһында тере һәм юҡҡа сыҡҡан [[Эволюция|эволюцион]] мөнәсәбәттәрҙе сағылдырыу өсөн тәғәйенләнгән хәҙерге биологик классификация системаһына әүерелә. == Билдәләмәләр == Таксономияның аныҡ билдәләмәһе сығанаҡтан сығанаҡҡа үҙгәрә, әммә дисциплинаның үҙәге ҡала: организмдар төркөмдәренең концепцияһы, атамаһы һәм классификацияһы.<ref name="Wilkins2011">{{Cite web|url=http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|title=What is systematics and what is taxonomy?|last=Wilkins|first=J.S.|date=5 February 2011|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|archive-date=27 August 2016|access-date=21 August 2016}}</ref> Һуңғы ваҡытта таксономия билдәләмәләре түбәндәгесә бирелә: # Айырым төрҙәре төркөмләү, төрҙәрҙе ҙурыраҡ төркөмдәргә бүлеү һәм шул төркөмдәргә исем биреү теорияһы һәм практикаһы, шулай итеп, классификация барлыҡҡа килтерә.<ref name="Judd2">{{Cite book|title=Plant Systematics: A Phylogenetic Approach|last1=Judd|first1=W.S.|last2=Campbell|first2=C.S.|last3=Kellogg|first3=E.A.|last4=Stevens|first4=P.F.|last5=Donoghue|first5=M.J.|date=2007|publisher=Sinauer Associates|edition=3rd|location=Sunderland|chapter=Taxonomy}}</ref> # Фән өлкәһе тасуирламаны, идентификациялауҙы, номенклатураны, классификацияны үҙ эсенә алға (һәм системалы системаларҙың төп компоненты).<ref name="Simpson2">{{Cite book|title=Plant Systematics|last=Simpson|first=Michael G.|date=2010|publisher=Academic Press|isbn=978-0-12-374380-0|edition=2nd|chapter=Chapter 1 Plant Systematics: an Overview}}</ref> # Биологияла организмдарҙың классификацияла урыны тураһында фән.<ref>Kirk, P.M., Cannon, P.F., Minter, D.W., Stalpers, J.A. eds. (2008) "Taxonomy". In ''Dictionary of the Fungi'', 10th edition. CABI, Netherlands.</ref> # «Тере организмдарға ҡарата ҡулланылған классификация тураһындағы , шул иҫәптән төрҙәрҙең формалашыу сараларын өйрәнеүсе фән».<ref>{{Cite book|title=The Wordsworth Dictionary of Science and Technology|date=1988|publisher=W.R. Chambers Ltd. and Cambridge University Press|editor-last=Walker|editor-first=P.M.B.}}</ref> # «Классификациялау маҡсатында организм үҙенсәлектәрен анализлау».<ref name="Henderson2">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=-PLgy6DWe0wC|title=Henderson's Dictionary Of Biology|last=Lawrence|first=E.|date=2005|publisher=Pearson/Prentice Hall|isbn=978-0-13-127384-9}}</ref> # «Классификациялауға һәм атамалар бирергә мөмкинлек биргән өлгө табыу өсөн филогенезды өйрәнә» (кәрәкле, әммә ғәҙәти булмаған билдәләмә булараҡ күрһәтелгән)<ref>{{Cite book|title=Taxonomy for the twenty-first century|last=Wheeler|first=Quentin D.|date=2004|work=[[Philosophical Transactions of the Royal Society]]|editor-last=H.C.J. Godfray & S. Knapp|volume=359|pages=571–583|chapter=Taxonomic triage and the poverty of phylogeny|doi=10.1098/rstb.2003.1452|pmc=1693342|pmid=15253345|author-link=Quentin D. Wheeler|issue=1444}}</ref>. Төрлө билдәләмәләр йә системалылыҡтың (2-се билдәләмәнең) ярҙамсы өлкәһе итеп системалылыҡтың ярҙамсы өлкәһе итеп урынлаштыра, был мөнәсәбәттәрҙе кире ҡаға (6-сы билдәләмә), йә ике терминды синоним тип һанай. Биологик номенклатура систематиканың бер өлөшө (1-се һәм 2-се билдәләмәләр), йәки системалы системаларҙың бер өлөшө булып һаналамы, тигән аңлашылмаусанлыҡтар бар. Мәҫәлән, 6-сы билдәләмә номенклатураны таксономиянан ситкә урынлаштырыусы системаларҙың түбәндәге билдәләмәһе менән парлаша: * ''Систематика'': "Организмдарҙың идентификацияһын, таксономияһын һәм номенклатураһын өйрәнеү, шул иҫәптән тере йәнлектәрҙең уларҙың тәбиғи мөнәсәбәттәренә ҡарата классификацияһын һәм таксондарҙың үҙгәрештәрен һәм эволюцияһын өйрәнеү". 1970 йылда Миченер ''et al''. бер-береһенә ҡарата "систематик биология" һәм "таксономия" (йыш ҡына буталған һәм алмашлап ҡулланылған терминдар) түбәндәгесә билдәләй:<ref>Michener, Charles D., John O. Corliss, Richard S. Cowan, Peter H. Raven, Curtis W. Sabrosky, Donald S. Squires, and G. W. Wharton (1970). ''Systematics In Support of Biological Research''. Division of Biology and Agriculture, National Research Council. Washington, D.C. 25 pp.</ref><blockquote> Систематик биология ( системаматика тип атала) - организмдарға фәнни исемдәр бирә, (б) уларҙы тасуирлай, (с) уларҙың коллекцияларын һаҡлай, (д) организмдарға классификация, уларҙы идентификациялау асҡыстары һәм уларҙың таралыуы тураһында мәғлүмәттәр биргән өлкә, (е) уларҙың эволюцион тарихын тикшерә, һәм (ф) уларҙың тирә-яҡ мөхиткә яраҡлашыуын иҫәпләй. Оҙон тарихлы был өлкә һуңғы йылдарҙа һиҙелерлек яңырыу кисерҙе. Теоретик материалдың бер өлөшө эволюцион өлкәләргә ҡағыла (үрҙәге e һәм f темалары), ҡалғандары айырыуса классификация проблемаһына ҡағыла. Таксономия - системалылыҡтың (а) - (d) темаларының өлөшө. </blockquote>Таксономия, системалы биология, систематика, биосистематика, фәнни классификация, биологик классификация һәм филогенетика кеүек терминдарҙың йыйылмаһы ҡайһы берҙә бер үк, ҡайһы берҙә аҙ айырылып торған, әммә һәр ваҡыт бәйләнгән һәм киҫешкән мәғәнәләргә эйә.<ref name="Wilkins2011">{{Cite web|url=http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|title=What is systematics and what is taxonomy?|last=Wilkins|first=J.S.|date=5 February 2011|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|archive-date=27 August 2016|access-date=21 August 2016}}</ref><ref name="Small1989">{{Cite journal|last=Small|first=Ernest|title=Systematics of Biological Systematics (Or, Taxonomy of Taxonomy)}}</ref> "Таксономия" һүҙенең иң киң мәғәнәһе бында ҡулланыла. Термин 1813 йылда де Кандоль үҙенең Théorie élémentaire de la botanique тигән хеҙмәтендә ҡулланған.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=In_Lv8iMt24C&pg=PA20|title=Plant systematics: An integrated approach|last=Singh|first=Gurcharan}}</ref> Джон Линдли 1830 йылда системалылыҡҡа тәүге билдәләмә бирә, әммә "систематика" терминын ҡулланмайынса, "систематик ботаника" тураһында яҙа.<ref>Wilkins, J. S. ''[http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/ What is systematics and what is taxonomy?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|date=27 August 2016}}''. Available on http://evolvingthoughts.net</ref> Европалылар биологик төрлөлөктө өйрәнеү өсөн "систематика" һәм "биосистематика", ә Төньяҡ Американдар "таксономия"ны йышыраҡ ҡуллана.<ref>Brusca, R. C., & Brusca, G. J. (2003). Invertebrates (2nd ed.). Sunderland, Mass. : Sinauer Associates, p. 27</ref> Әммә таксономия, һәм, атап әйткәндә, альфа таксонологияһы, организмдарҙы идентификациялау, тасуирлау һәм атау (йәғни номенклатура), ә "классификация" организмдарҙы башҡа организмдар менән бәйләнештәрен күрһәткән иерархик төркөмдәргә урынлаштыра.<ref name="Fortey">{{Citation|last=Fortey|first=Richard|url=Richard Fortey|title=Dry Store Room No. 1: The Secret Life of the Natural History Museum}}</ref> === Монография һәм таксономик тикшереү === Таксономик ревизия йәки таксономик тикшереү — билдәле бер таксонда вариация законлылыҡтарын яңыса анализлау. Был анализ морфологик, анатомик, палинологик, биохимик һәм генетик персонаждарҙың ниндәй ҙә булһа ҡушылыуы нигеҙендә башҡарылырға мөмкин. Монография йәки тулы ревизия — теге йәки был ваҡытта бирелгән мәғлүмәт өсөн һәм бөтә донъя өсөн таксон өсөн комплекслы ревизия. Башҡа (өлөшләтә) ревизиялар, булған характерҙар йыйылмаларының ҡайһы берҙәрен генә ҡуллана йәки арауыҡ даирәһе сикләнгән тигән мәғәнәлә сикләнергә мөмкин. Ревизия был субтаксаның классификацияһын үҙгәртеүгә, яңы субтаксаны асыҡлауға йәки элекке субтаксаның ҡушылыуына килтереүе мөмкин..<ref>{{Cite journal|last=Maxted|first=Nigel|year=1992|title=Towards Defining a Taxonomic Revision Methodology|journal=Taxon|volume=41|issue=4|pages=653–660|DOI=10.2307/1222391}}</ref> === Таксономик характерҙар === Таксономик характерҙар - таксономик атрибуттар, улар таксондар араһындағы мөнәсәбәттәрҙе (филогенезды) иҫбатлау өсөн ҡулланыла.<ref>Mayr, Ernst (1991). Principles of Systematic Zoology. New York: McGraw-Hill, p. 159.</ref> Таксономик характерҙарҙың төрҙәре:<ref>Mayr, Ernst (1991), p. 162.</ref>{{Col-begin}} {{Col-break}} * Morphological characters ** General external morphology ** Special structures (e.g. genitalia) ** Internal morphology (anatomy) ** Embryology ** Karyology and other cytological factors * Physiological characters ** Metabolic factors ** Body secretions ** Genic sterility factors * Molecular characters ** Immunological distance ** Electrophoretic differences ** Amino acid sequences of proteins ** DNA hybridization ** DNA and RNA sequences ** Restriction endonuclease analyses ** Other molecular differences {{Col-break}} * Behavioral characters ** Courtship and other ethological isolating mechanisms ** Other behavior patterns * Ecological characters ** Habit and habitats ** Food ** Seasonal variations ** Parasites and hosts * Geographic characters ** General biogeographic distribution patterns ** Sympatric-allopatric relationship of populations {{Столбцы/конец}} === Альфа һәм бета таксономияһы === "'''Альфа таксономияһы'''" термины бөгөн башлыса таксондарҙы, айырыуса төрҙәрҙе, табыу, тасуирлау һәм атау дисциплинаһына ҡарата ҡулланыла.<ref name="BiologyDiscussion">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|title=Taxonomy: Meaning, Levels, Periods and Role|date=27 May 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073645/http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|archivedate=5 April 2017}}</ref> Боронғо әҙәбиәттә был терминдың икенсе мәғәнәһе була, ул морфологик таксономияға һәм XIX быуат аҙағына тиклемге тикшеренеүҙәр һөҙөмтәләренә ҡарай.<ref>{{Cite journal|last=Rosselló-Mora|first=Ramon|title=The species concept for prokaryotes|journal=FEMS Microbiology Reviews|volume=25|issue=1|pages=39–67|DOI=10.1111/j.1574-6976.2001.tb00571.x}}</ref> Уильям Бертрам Туррилл "альфа таксономияһы" терминын 1935 һәм 1937 йылдарҙа баҫылған мәҡәләләр серияһында индерә, унда ул таксонология дисциплинаһының фәлсәфәһе һәм киләсәк йүнәлештәрен тикшерә[1]<blockquote> ... таксономистар араһында үҙҙәренең проблемаларын киң ҡараштан ҡарарға, уларҙың цитологик, экологик һәм генетик коллегалары менән яҡынданыраҡ хеҙмәттәшлек итеү мөмкинлектәрен тикшерергә һәм уларҙың маҡсаттарын һәм ысулдарын, бәлки, ҡырҡа үҙгәртеү йәки киңәйтеүҙе танырға теләк арта бара... Туррилл (1935) фекеренсә, структураһына нигеҙләнгән һәм уңайлы итеп "альфа" тип аталған боронғо баһалап бөткөһөҙ таксономияны ҡабул иткәндә, мөмкин тиклем киң морфологик һәм физиологик факттар нигеҙендә төҙөлгән алыҫ таксономияны күҙ алдына килтерергә мөмкин, һәм унда "төрлөләрҙең конституцияһына, бүленешенә, килеп сығышына һәм тәртибенә ҡағылышлы бөтә күҙәтеү һәм эксперименталь мәғлүмәттәр табыла". Идеалдар, әйтерһең дә, бер ҡасан да тулыһынса тормошҡа ашырылмай. Әммә улар даими стимуляторҙар сифатында эш итеүҙең ҙур ҡиммәте бар, һәм әгәр беҙҙә "омега" таксономияһының идеалы булһаҡ, беҙ грек алфавитынан бер аҙ алға бара алабыҙ. Беҙҙең ҡайһы берҙәребеҙ үҙебеҙҙе ҡәнәғәтләндерәбеҙ, беҙ хәҙер "бета" таксономияһына күҙ һалабыҙ, тип уйлайбыҙ.{{Sfn|Turrill|1938}}</blockquote>Шулай итеп, Туррилл альфа таксономияһынан асыҡтан-асыҡ экология, физиология, генетика һәм цитология кеүек төрлө тикшеренеүҙәр өлкәһен индерә. Ул шулай уҡ филогенетик реконструкцияны альфа таксономияһынан индермәй.{{Sfn|Turrill|1938}} Һуңыраҡ авторҙар был терминды икенсе мәғәнәлә ҡуллана, был термин төрҙәрҙең (башҡа рәттәрҙең ярым төрҙәре йәки таксондары түгел) сикләүен аңлата, ниндәй ҙә булһа тикшеренеү алымдарын ҡуллана, шул иҫәптән ҡатмарлы иҫәпләү йәки лаборатория техникаһын да ҡуллана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Шулай итеп, Эрнст Майр 1968 йылда "бета таксономия"ны төрҙәргә ҡарағанда юғарыраҡ дәрәжәләрҙең классификацияһы тип билдәләй.<ref>{{Citation|url=Ernst Mayr}}</ref><blockquote>Вариацияның биологик мәғәнәһен һәм оҡшаш төрҙәр төркөмдәренең эволюцион килеп сығышын аңлау таксономик эшмәкәрлектең икенсе этабы өсөн тағы ла мөһимерәк, төрҙәрҙе туғандар төркөмдәренә ("taxa") бүлеү һәм уларҙың юғары категориялар иерархияһында урынлашыуы. Был эшмәкәрлек классификация термины менән аңлатыла; ул шулай уҡ "бета таксономия" тип тә атала.</blockquote> === Микротаксономия һәм макротаксосономия === Организмдарҙың айырым төркөмөндә төрҙәрҙе бүлеү зарурлығы практик һәм теоретик проблемаларға килтерә, улар төр проблемаһы тип атала. Төрҙәрҙе нисек билдәләүҙе билдәләү буйынса фәнни эш микротаксономия тип атала.<ref>{{Cite book|title=The Growth of Biological Thought: Diversity, Evolution, and Inheritance}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.biological-concepts.com/views/search.php?term=1508|title=Result of Your Query|work=biological-concepts.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170405170414/http://www.biological-concepts.com/views/search.php?term=1508|archive-date=5 April 2017}}</ref><ref name="BiologyDiscussion" />Макротаксономия - юғары таксономик дәрәжәләге төркөмдәрҙе өйрәнеү.<ref name="BiologyDiscussion" /> == Тарихы == Таксономик тарихтың ҡайһы бер тасуирламалары боронғо цивилизациялар менән таксономияны даталарға тырышһа ла, ысын мәғәнәһендә организмдарҙы классификациялау буйынса фәнни ынтылыш XVIII быуатҡа тиклем булмай. Элегерәк башҡарылған эштәре тәү сиратта дескриптив булған һәм ауыл хужалығында йәки медицинала файҙалы булған үҫемлектәргә йүнәлтелгән булған. Был фәнни фекерләүҙең бер нисә этабы бар. Иртә таксономия үҙ аллы критерийҙарға, «яһалма системаларға» нигеҙләнә, шул иҫәптән Линнейҙың үҫемлектәр өсөн енси классификация системаһы (Линнейҙың 1735 йылда хайуандарҙы классификациялауы «Systema Naturae» («Тәбиғәт системаһы») тип атала, ул, кәм тигәндә, «яһалма система» тип иҫәпләй. Һуңыраҡ «тәбиғи системалар» тип йөрөтөлгән такса үҙенсәлектәрен тулыраҡ ҡарау нигеҙендә системалар барлыҡҡа килә, мәҫәлән, де Жусьё. Һуңыраҡ «тәбиғи системалар» тип аталған такса үҙенсәлектәрен тулыраҡ ҡарау нигеҙендә системалар барлыҡҡа килә, мәҫәлән, де Жюсьё (1789), де Кандоль (1813) һәм Бентем һәм Хукер (1862—1863). Был классификациялар эмпирик ҡалыптарҙы тасуирлай һәм фекерләүҙә эволюцияға тиклем булған. Чарльз Дарвиндың «Төрҙәрҙең килеп сығышы тураһында» (1859) баҫылып сығыуы эволюцион мөнәсәбәттәргә нигеҙләнгән классификацияларға яңы аңлатма бирә. Был 1883 йылдан башлап филетик системалар төшөнсәһе була. Бындай ҡарашты Эйхлер (1883) һәм Энглер (1886—1892) тип билдәләй. 1970-се йылдарҙа кладистик методологияның барлыҡҡа килеүе берҙән-бер монофилия критерийҙары нигеҙендә синапоморфиялар булыуы менән раҫланған классификацияларға килтерә. Шул ваҡыттан алып молекуляр генетика мәғлүмәттәре менән дәлилләү нигеҙе киңәйтелә, улар күпселек осраҡта традицион морфологияны тулыландыра.{{Sfn|Datta|1988}} === Линнийға тиклемге осор === ==== Тәүге таксономистар ==== Кеше тирә-яғын атау һәм классификациялау, моғайын, тел башланыу менән башланғандыр. Ағыулы үҫемлектәрҙе ашарға яраҡлы үҫемлектәрҙән айырыу кешелек йәмғиәтенең йәшәүе өсөн мөһим. Дарыу үҫемлектәре һүрәттәре Мысырҙың стена һүрәттәрендә б.э.т. 1500 йылда күренә, был төрлө төрҙәрҙең ҡулланылышын аңлауҙы һәм төп таксономияның урынлашыуын күрһәтә. ==== Антик осор ==== [[Файл:Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg/370px-Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg|мини|''Һирәк осрай торған хайуандарҙың''<nowiki> һүрәтләнеше (写生珍禽图), Сун династияһы рәссамы Хуан Цюань (903[[965)</nowiki>]] Организмдар беренсе тапҡыр [[Аристотель]] ([[Греция]], 384 Tian322 б.э.) тарафынан Лесбос утрауында булған сағында классификациялана.<ref>Mayr, E. (1982) ''The Growth of Biological Thought''. Belknap P. of Harvard U.P., Cambridge (Mass.)</ref><ref name="Palaeos" /><ref name="Britannica – Taxonomy">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy|title=taxonomy {{!}} biology}}</ref> Ул йән эйәләрен уларҙың өлөштәренә, йәки хәҙерге заман сифаттарына, мәҫәлән, тере бала тыуыу, дүрт аяҡ, йомортҡа һалыу, ҡан һалыу йәки йылы тәнле булыуҙы классификациялай.<ref name="Roanoke">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|website=cbs.dtu.dk|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref> Ул бөтә тереклекте ике төркөмгә бүлә: үҫемлектәр һәм хайуандар.<ref name="Palaeos" /> Уның ҡайһы бер хайуандар төркөмө, мәҫәлән, ''Анхайма'' (ҡанһыҙ хайуандар, тәржемәһе - умыртҡаһыҙ) һәм ''Энхайма'' (ҡаны булған хайуандар), шулай уҡ [[Акула|акулалар]] һәм киттар кеүек төркөмдәр бөгөн дә киң ҡулланыла.<ref>{{Cite book|title=The Lagoon: How Aristotle Invented Science|url=Armand Marie Leroi}}</ref> Уның уҡыусыһы Теофраст (Греция, б.э.т. 370X) был традицияны дауам итә, 500-гә яҡын үҫемлек һәм уларҙың ҡулланылышы тураһында үҙенең Historia Plantarum китабында телгә ала. Тағы ла бер нисә үҫемлек төркөмө, мәҫәлән, ''[[Ҡыҙылтал|Корнус]]'', ''Крокус'' һәм ''Нарцисс'', Теофрастҡа барып тоташа.<ref name="Palaeos">{{Cite web |url=http://palaeos.com/taxonomy/history.html |title=Palaeos : Taxonomy |website=palaeos.com |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html |archive-date=31 March 2017}}</ref> ==== Урта быуаттар ==== [[Урта быуаттар]]<nowiki/>ҙағы таксономия, йән эйәләренең фәлсәфәүи һәм экзистенциаль тәртибенә ҡағылышлы өҫтәмәләр менән, аристотель системаһына нигеҙләнә.<ref name="Roanoke2">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|date=23 March 1998|website=cbs.dtu.dk|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref> Был көнбайыш схоластик <ref name="Roanoke3">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|date=23 March 1998|website=cbs.dtu.dk|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref>традицияларында булыуҙың, ахыр сиктә Аристотельдән алынған ҙур сылбыр кеүек төшөнсәләрҙе үҙ эсенә ала. Аристотел системаһы ул ваҡытта микроскоптар булмау сәбәпле үҫемлектәрҙе лә, бәшмәктәрҙе лә классификацияламай, сөнки уның идеялары, скала натураһына (Тәбиғи баҫҡыс)<ref name="Britannica – Taxonomy2">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy|title=taxonomy {{!}} biology|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170405075451/https://www.britannica.com/science/taxonomy|archive-date=5 April 2017|encyclopedia=Encyclopedia Britannica}}</ref> ярашлы, тулы донъяны берҙәм континуумда урынлаштырыуға нигеҙләнгән. Был да оло зат сылбырында ла иғтибарға алынды. Прокопий, Ғәззә тимотеостары, Деметриос Пепагоменос,<ref name="Palaeos2">{{Cite web|url=http://palaeos.com/taxonomy/history.html|title=Palaeos : Taxonomy|website=palaeos.com|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html|archive-date=31 March 2017}}</ref> Томас Аквинас кеүек ғалимдар алға китеш яһай. Урта быуат аҡыл эйәләре прагматик таксономияға ҡарағанда абстракт фәлсәфәгә нығыраҡ яраҡлашҡан абстракт фәлсәфәүи һәм логик категориялауҙарҙы ҡулланған.<ref name="Palaeos" /> ==== Ренессанс һәм иртә хәҙерге заман ==== [[Яңырыу|Ренессанс]] һәм [[Мәғрифәтселек дәүере|Мәғрифәтселек]] дәүерендә организмдарҙы категориялаштырыу киң тарала, һәм таксономик эштәр боронғо текстарҙы алмаштырыу өсөн етерлек кимәлдә башҡарыла.<ref name="Palaeos" /> Был ҡайһы берҙә ҡатмарлы оптик линзаларҙың үҫеше менән бәйле, был организмдарҙың морфологияһын күпкә ентекләберәк өйрәнергә мөмкинлек бирә. Был технологик алымдан файҙаланған иң тәүге авторҙарҙың береһе - итальян табибы Андреа Чезальпино (1519—1603), ул "беренсе таксономист" тип атала.<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Andrea-Cesalpino|title=Andrea Cesalpino {{!}} Italian physician, philosopher, and botanist}}</ref> Уның magnum opus De Plantis 1583 йылда баҫылып сыға, унда 1500-ҙән ашыу үҫемлек төрө һүрәтләнә.<ref>{{Cite book|url=https://archive.org/details/deplantislibrixv00cesa|title=De plantis libri XVI}}</ref><ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Andrea-Cesalpino#ref130098|title=Andrea Cesalpino {{!}} Italian physician, philosopher, and botanist}}</ref> Ул беренсе тапҡыр таныған ике ҙур үҫемлек ғаиләһе бөгөн дә ҡулланыла: Asteraceae һәм [[Кәбеҫтә һымаҡтар|Brassicaceae]].<ref>{{Cite book|title=International Edition Vegetables I: Asteraceae, Brassicaceae, Chenopodicaceae, and Cucurbitaceae (Handbook of Plant Breeding)}}</ref> Һуңынан XVII быуатта Джон Рэй ([[Англия]], 16271705) бик күп мөһим таксономик хеҙмәттәр яҙа.<ref name="Britannica – Taxonomy" /> Уның иң ҙур ҡаҙанышы ''Methodus Plantarum Nova'' (1682) була, унда ул 18 меңдән ашыу үҫемлек төрөн баҫтырып сығара.<ref>{{Cite book|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/84226#page/7/mode/1up|title=Methodus plantarum nova|author=live}}</ref> Ул ваҡытта уның классификациялары, бәлки, иң ҡатмарлыһы булғандыр, сөнки ул үҙенең таксондарын күп кенә ҡатнаш символдарға нигеҙләгән. Киләһе ҙур таксономик хеҙмәттәрҙе Джозеф Питон де Турнефор (Франция, 1656,1708) яҙа.<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Joseph-Pitton-de-Tournefort|title=Joseph Pitton de Tournefort {{!}} French botanist and physician}}</ref> 1700 йылдан алып уның Institutiones Rei Herbariae хеҙмәттәрендә 698 ырыуға ҡараған 9000-дән ашыу төр бар, был туранан-тура Линнейға йоғонто яһай. === Линней дәүере === [[Файл:Linné-Systema_Naturae_1735.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/54/Linn%C3%A9-Systema_Naturae_1735.jpg/170px-Linn%C3%A9-Systema_Naturae_1735.jpg|мини|Systema ''Naturae'', Лейден, 1735]] Швед ботаник [[Карл Линней]] (17071778) таксономияның яңы дәүерен башлай.<ref name="Roanoke" /> 1735 йылда Systema Naturae 1st Edition, 1753 йылда Species ''Plantarum'' һәм Systema ''NaturaE'' 10th Edition тигән хеҙмәттәре менән ул хәҙерге таксономияны революциялай.<ref>Linnaeus, C. (1735) ''Systema naturae, sive regna tria naturae systematice proposita per classes, ordines, genera, & species''. Haak, Leiden</ref><ref>Linnaeus, C. (1753) ''Species Plantarum''. Stockholm, Sweden.</ref><ref>Linnaeus, C. (1758) ''Systema naturae, sive regna tria naturae systematice proposita per classes, ordines, genera, & species'', 10th Edition. Haak, Leiden</ref> Уның эштәре хайуандар һәм үҫемлектәр төрҙәренә стандартлаштырылған биномиаль атама биреү системаһын ғәмәлгә ашыра, был хаослы һәм тарҡау таксономик әҙәбиәткә элегант хәл булып сыға.<ref name="Britannica – Linnaean">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy/The-Linnaean-system|title=taxonomy – The Linnaean system {{!}} biology}}</ref> Ул класс, тәртип, ырыу һәм төрҙәр стандартын ғына индермәй, шулай уҡ сәскәнең бәләкәйерәк өлөштәрен ҡулланып, үҙенең китабынан үҫемлектәрҙе һәм хайуандарҙы билдәләргә мөмкинлек бирә.<ref name="Britannica – Linnaean" /> Шулай итеп, Линней системаһы барлыҡҡа килә һәм бөгөнгө көндә лә XVIII быуаттағы кеүек ҡулланыла.<ref name="Britannica – Linnaean" /> Әлеге ваҡытта үҫемлектәр һәм хайуандар таксономиктары Линнейҙың эшен дөрөҫ исемдәр өсөн "башланғыс нөктә" тип иҫәпләй (1753 һәм 1758 йылдарҙа).<ref>{{Cite journal|title=Typification and later starting-points|url=http://www.iapt-taxon.org/historic/Congress/IBC_1959/Prop018-019.pdf|author=live}}</ref> Был даталарға тиклем баҫылған исемдәр "Линнейға тиклемге" тип атала, һәм ғәмәлдә түгел тип һанала (''Svenska Spindlar''<ref>{{Cite book|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/209583#page/7/mode/1up|title=Svenska spindlar|author=live}}</ref> баҫмаһында баҫылған үрмәкселәрҙән башҡа). Хатта был ваҡытҡа тиклем Линней үҙе баҫтырып сығарған таксономик исемдәр ҙә Линнейға тиклемге тип һанала. == Хәҙерге классификация системаһы == [[Файл:Spindle_diagram.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/76/Spindle_diagram.jpg/280px-Spindle_diagram.jpg|мини|Умыртҡалыларҙың класс кимәлендә эволюцияһы, спиндл киңлеге ғаиләләр һанын күрһәтә . Спиндле схемалар эволюцион таксономияға хас]] [[Файл:Cladogram_vertebrata.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/70/Cladogram_vertebrata.jpg/280px-Cladogram_vertebrata.jpg|мини|Шул уҡ бәйләнеш, кладистика өсөн типик кладограмма булараҡ күрһәтелә]] Төркөмдәр эсендәге төркөмдәр паттерны Линнейҙың үҫемлектәр һәм хайуандар классификацияһы менән билдәләнә, һәм был паттерндар XVIII быуат аҙағында, Чарльз Дарвиндың "Тәбиғәттәрҙең килеп сығышы" китабы баҫылып сыҡҡанға тиклем, хайуандар һәм үҫемлектәр батшалыҡтарының дендрограммалары итеп күрһәтелә башлай. "Тәбиғи система"ның паттерны эволюция кеүек генерациялау процесын аңлатмай, әммә, бәлки, уны күҙ уңында тотҡандыр, иртә трансмутационистик аҡыл эйәләрен илһамландырғандыр. Төрҙәрҙең трансмутацияһы идеяһын өйрәнеүсе тәүге хеҙмәттәр араһында Эразм Дарвиндың (Чарльз Дарвиндың олатаһының) 1796 Zoönomia һәм Жан-Батист Ламарктың 1809 йылда Philosophie Zoologique бар.<ref name="BiologyDiscussion" /> Был идея инглиз телле донъяла Роберт Чемберс тарафынан 1844 йылда аноним рәүештә баҫылған Vestiges of the Natural History of Creation китабында киң тарала.<ref>{{Cite book|url=James A. Secord|author=dead}}</ref> Дарвин теорияһына яраҡлы уртаҡ нәҫел китабы тигән төшөнсә барлыҡҡа килә. Йәшәү ағасы һүрәттәре фәнни хеҙмәттәрҙә популяр булып китә, билдәле ҡаҙылма төркөмдәр индерелә. ''Археоптерикс'' һәм Хесперорнистың яңы ғына табылған ҡаҙылма ҡалдыҡтарын ҡулланып, Томас Генри Хаксли уларҙың динозаврҙарҙан барлыҡҡа килеүен белдерә, был төркөм 1842 йылда Ричард Оуэн тарафынан рәсми рәүештә таныла.<ref>{{Cite news|url=https://phys.org/news/2015-05-fossil-world-earliest-modern-bird.html|title=Fossil of world's earliest modern bird could help us understand the extinction of dinosaurs|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405170159/https://phys.org/news/2015-05-fossil-world-earliest-modern-bird.html|archivedate=5 April 2017}}</ref> Һөҙөмтәлә динозаврҙарҙың "ҡоштарҙың ата-бабалары" булыуы эволюцион таксономик фекерләүҙең төп билдәһе булып тора. XIX быуат аҙағында һәм XX быуат башында ҡаҙылма төркөмдәр табыла һәм , [[Палеонтология|палеонтологтар]], билдәле төркөмдәрҙе берләштерә, хайуандарҙың тарихын аңларға тырыша. 1940-сы йылдар башында хәҙерге эволюцион синтез менән, төп төркөмдәрҙең эволюцияһын хәҙерге заманса аңлау барлыҡҡа килә. Эволюцион таксономия Линней таксономик дәрәжәһенә нигеҙләнгәнлектән, был ике термин хәҙерге ҡулланылышта ҡулланыла. Кладистик ысул 1960-сы йылдарҙан барлыҡҡа килә.<ref name="Britannica – since Linnaeus">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus|title=taxonomy – Classification since Linnaeus {{!}} biology}}<cite class="citation encyclopaedia cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus "taxonomy – Classification since Linnaeus | biology"]. ''Encyclopedia Britannica''. [https://web.archive.org/web/20170405075916/https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus Archived] from the original on 5 April 2017.</cite></ref> 1958 йылда Джулиан Хаксли ''клада'' терминын ҡуллана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Һуңыраҡ, 1960 йылда, Кейн һәм Харрисон ''кладистик'' терминын индерә.<ref name="BiologyDiscussion" /> Иң күренекле үҙенсәлеге булып иерархик эволюция ағасында таксондарҙы урынлаштырыу тора, был осраҡта бөтә таксондар монофилетик.<ref name="Britannica – since Linnaeus" /> Таксон, ата-баба формаһының бөтә тоҡомдарын үҙ эсенә алһа, монофилетик тип атала.<ref name="Mike Taylor">{{Cite web|author=live}}</ref><ref name="NCSE">{{Cite web |url=https://ncse.com/book/export/html/2206 |title=Polyphyletic vs. Monophyletic |website=ncse.com |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170405170039/https://ncse.com/book/export/html/2206 |archive-date=5 April 2017}}</ref> Уларҙан алынған төркөмдәр парафилетик тип атала, ә тормош ағасынан бер тармаҡтан артыҡ булған төркөмдәр полифилетик булып тора.<ref name="Mike Taylor" /><ref name="Mike Taylor" /><ref name="NCSE">{{Cite web |url=https://ncse.com/book/export/html/2206 |title=Polyphyletic vs. Monophyletic |website=ncse.com |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170405170039/https://ncse.com/book/export/html/2206 |archive-date=5 April 2017}}</ref> Монофилетик төркөмдәр синапоморфиялар нигеҙендә таныла һәм диагноз ҡуйыла.<ref>Brower, Andrew V. Z. and Randall T. Schuh. 2021. ''Biological Systematics: Principles and Applications'' (3rd edn.) Cornell University Press, Ithaca, New York., p. 13</ref> Кладистик классификациялар традицион Линней таксономияһы һәм Зоологик һәм ботаник номенклатура кодтары менән тап килә.<ref>Schuh, Randall T. "The Linnaean system and its 250-year persistence." The Botanical Review 69, no. 1 (2003): 59.</ref> Номенклатураның альтернатив системаһы, Халыҡ-ара ''филогенетик'' номенклатура кодексы йәки ''PhyloCode'' тәҡдим ителгән, уның маҡсаты - кладтарҙың формаль атамаһын көйләнә.<ref>{{Cite web|author=live}}</ref><ref name="Phylocode">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/angiosperm/taxonomy-angiosperm/phylocode-concept-history-and-advantages-taxonomy/34706|title=PhyloCode: Concept, History and Advantages {{!}} Taxonomy|date=12 July 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073643/http://www.biologydiscussion.com/angiosperm/taxonomy-angiosperm/phylocode-concept-history-and-advantages-taxonomy/34706|archivedate=5 April 2017}}</ref>Линней рангтары ''PhyloCode'' буйынса факультатив буласаҡ, ул хәҙерге, ранг нигеҙендәге кодтар менән бергә йәшәү өсөн тәғәйенләнә.<ref name="Phylocode" /> Систематик берләшмә PhyloCode-ты ҡабул итерме-юҡмы, әллә уны 250 йылдан ашыу ҡулланылған (кәрәк булғанда үҙгәртелгән) хәҙерге номенклатура системалары файҙаһына ҡалырмы, тип билдәләнә. === Батшалыҡтар һәм домендар === [[Файл:Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a5/Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg/170px-Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg.png|мини|Хәҙерге классификацияның төп схемаһы. Башҡа бик күп кимәлдәр ҡулланыла ала; домен, тормоштағы иң юғары яңы һәм бәхәсле кимәл.]] Линней, үҫемлектәрҙе һәм хайуандарҙы айырым батшалыҡ тип һаналған. <ref name="Kingdom classification">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|title=Kingdom Classification of Living Organism|date=2 December 2014|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073641/http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|archivedate=5 April 2017}}</ref>Линней, физик донъяны йәшелсә, хайуандар һәм файҙалы ҡаҙылмалар батшалығына бүлеп, быны юғары звание сифатында ҡулланған. Микроскопия ҡаҙаныштары микроорганизмдарҙы классификациялауға мөмкинлек биргәнлектән, батшалыҡтарҙың һаны арта. Домен - сағыштырмаса яңыса бүлеү. 1977 йылда Карл Вуздың өс доменлы систем тәҡдим итә, әммә һуңыраҡ был система ҡабул ителмәй.<ref>{{Cite web|url=http://www.igb.illinois.edu/about/archaea|title=Carl Woese {{!}} Carl R. Woese Institute for Genomic Biology|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170428163950/http://www.igb.illinois.edu/about/archaea|archive-date=28 April 2017}}</ref> Өс доменлы ысулдың төп үҙенсәлеге булып [[Архейҙар|Архея]] һәм Бактерияларҙың бүленеү тора, улар элек бер генә Бактерия батшалығына (ҡайһы берҙә Монера тип аталған батшалыҡҡа) бергә төркөмләнгән була.<ref name="Kingdom classification">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|title=Kingdom Classification of Living Organism|date=2 December 2014|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073641/http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|archivedate=5 April 2017}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true">[http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542 "Kingdom Classification of Living Organism"]. ''Biology Discussion''. 2 December 2014. [https://web.archive.org/web/20170405073641/http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542 Archived] from the original on 5 April 2017.</cite></ref> Бик аҙ һанлы ғалимдар алтынсы батшалыҡты, Археяны индерә, әммә домен ысулын ҡабул итмәй.<ref name="Kingdom classification" /> Протистарҙың классификацияһы тураһында күп мәҡәләләр баҫтырып сығарған Томас Кавальер-Смит күптән түгел неомура, Архея һәм [[Эукариоттар|Евхарияны]] бергә туплаусы клада, бактерияларҙан, анығыраҡ әйткәндә, Актиномицетотанан барлыҡҡа килгән, тип тәҡдим итә. 2004 йылда уның классификацияһы [[Архейҙар|археобактерияларҙы]] Бактериялар батшалығының бер өлөшө тип иҫәпләй, йәғни ул өс домен системаһын тулыһынса кире ҡаға. Стефан Лукета 2012 йылда биш "домион" системаһын тәҡдим итә, традицион өс доменға Прионобиота (күҙәнәкле һәм ядро кислотаһы булмаған) һәм [[Вирустар|Вирузобиота]] (ҡүҙәнәкле, әммә ядро кислоталы) өҫтәй.<ref name="Luketa2012">{{Cite journal|last=Luketa|first=S.|year=2012|title=New views on the megaclassification of life|url=http://protistology.ifmo.ru/num7_4/luketa_protistology_7-4.pdf|author=live|journal=Protistology|volume=7|issue=4|pages=218–237}}</ref><center>{{Biological systems}} </center>Организмдарҙың күп кенә айырым төркөмдәре өсөн өлөшләтә классификациялар бар һәм яңы мәғлүмәттәр барлыҡҡа килгән һайын ҡайтанан ҡарала һәм алмаштырыла; әммә тереклектең күпселек өлөшөн йә бөтәһен дә комплекслы, баҫтырып сығарған дауалау ысулдары һирәк осрай; 2012 һәм 2019 йылдарҙа эвкариоттарҙы протистарға баҫым яһап ҡына үҙ эсенә алған Адл һәм 2019 йыл миҫалдары: 2015 йыл, икеһе лә ҡаҙылма вәкилдәрҙе ситләтеп үтһә лә, евкариоттарҙы ла, прокариоттарҙы ла орден дәрәжәһенә тиклем үҙ эсенә ала.<ref name="Adl-et-al-2012">{{Cite journal|last=Adl|first=S.M.|title=The revised classification of eukaryotes|journal=Journal of Eukaryotic Microbiology|volume=59|issue=5|pages=429–493}}</ref><ref name="Adl-et-al-2019">{{Cite journal|last=Adl|first=S.M.|year=2019|title=Revisions to the classification, nomenclature, and diversity of eukaryotes|journal=Journal of Eukaryotic Microbiology|volume=66|issue=1|pages=4–119}}</ref><ref name="Ruggiero-et-al-2015">{{Cite journal|last=Ruggiero|first=M.A.|year=2015|title=A higher level classification of all living organisms|journal=PLOS ONE|volume=10|issue=4|pages=e0119248}}</ref><ref name="Ruggiero-et-al-2015" /> Айырым компиляция (Ruggiero, 2014) Ғаилә дәрәжәһенә тиклем һаҡланып ҡалған таксондарҙы үҙ эсенә ала.<ref>Ruggiero, Michael A. (2014). Families of All Living Organisms, Version 2.0.a.15, (4/26/14). Expert Solutions International, LLC, Reston, VA. 420 pp. Included data available for download via https://www.gbif.org/dataset/8067e0a2-a26d-4831-8a1e-21b9118a299c (doi: 10.15468/tfp6yv)</ref> Мәғлүмәттәр базаһына нигеҙләнгән таблицалар иҫәбенә Тормош энциклопедияһы, Биотөрлөлөк буйынса глобаль мәғлүмәт объекты, NCBI систематикаһы мәғлүмәт базаһы, Диңгеҙ һәм кейәүгә сыҡмаған Генераның ваҡытлы реестры, Тормоштоң асыҡ ағасы, Тормош каталогы инә. Палеобиология мәғлүмәт базаһы — ҡаҙылма ресурстар. == Ҡулланыу == Биологик систематика [[биология]] дисциплинаһы булып тора һәм биологтар тарафынан «системата» булараҡ билдәле, әммә яңы таксоналарҙы баҫтырып сығарыу менән натуралистар ҙа йыш шөғөлләнә. Таксономия [[тормош]]<nowiki/>то тасуирлауҙы һәм ойоштороуҙы маҡсат итеп ҡуйғанлыҡтан, биотөрлөлөктө һәм тәбиғәтте һаҡлау биологияһының барлыҡҡа килеүе таксономдар эше өсөн бик мөһим..<ref>{{Cite web|author=dead}}</ref><ref>{{Cite journal|last=McNeely|first=Jeffrey A.|title=The role of taxonomy in conserving biodiversity|url=https://pdfs.semanticscholar.org/7b06/e3d09692ef9f2b464fbfb7807ff32a35ce47.pdf|author=dead}}</ref> === Организмдарҙы классификациялау === Биологик классификация - таксономик процестың мөһим өлөшө. Һөҙөмтәлә, ул ҡулланыусыға таксондың туғандары ниндәй тип хәбәр итә. Биологик [[Класс (биология)|класс]]<nowiki/>ификация таксономик рәттәрҙе ҡуллана, шул иҫәптән башҡалар (иң инклюзивтан иң инклюзируемыйға тиклем): Домен, Короллек, [[Тип (биология)|Филум]], Класс, [[Отряд (биология)|Орден]], [[Ғаилә (биология)|Ғаилә]], Ген, [[Төр (биология)|Төрҙәр]] һәм Трен.<ref>{{Cite news|url=https://www.mnemonic-device.com/biology/taxonomy/domain-kingdom-phylum-class-order-family-genus-species/|title=Mnemonic taxonomy / biology: Kingdom Phylum Class Order...|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170606171902/https://www.mnemonic-device.com/biology/taxonomy/domain-kingdom-phylum-class-order-family-genus-species/|archivedate=6 June 2017}}</ref> === Таксономик тасуирламалар === [[Файл:Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg/170px-Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg|мини|''Nepenthes smilesii'', тропик питчер үҫемлеге]] Таксондың тасуирламаһы йәки диагнозы бергә ҡуйыла. Таксондарҙы билдәләүсе ҡағиҙәләр юҡ, әммә яңы таксондарҙы атау һәм баҫтырып сығарыу ҡағиҙәлар йыйылмаһы менән идара ителә.<ref name="Herbarium">{{Cite web|author=dead}}</ref> [[Зоология|Зоологияла]] киң ҡулланылған рәттәр өсөн номенклатура (суперғаиләләрҙең ярым төрҙәре) Халыҡ-ара Зоологик номенклаттура кодексы (''ICZN коды'') менән көйләнә. Фикология, [[микология]] һәм [[ботаника]] өлкәләрендә таксондарҙың атамаһы ылымыҡтар, бәшмәктәр һәм үҫемлектәр өсөн халыҡ-ара номенклатура кодексы (''ICN'') менән көйләнә.<ref>{{Cite web|author=live}}</ref> Таксондың тәүге тасуирламаһы биш төп талапты берләштерә:<ref>{{Cite web|title=How can I describe new species?|url=http://iczn.org/content/how-can-i-describe-new-species|publisher=[[International Commission on Zoological Nomenclature]]|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20120306133052/http://iczn.org/content/how-can-i-describe-new-species|archive-date=6 March 2012|access-date=21 May 2020}}</ref> # Таксонға латин алфавитының 26 хәрефенә нигеҙләнеп исем бирергә кәрәк (яңы төрҙәр өсөн биномиал, йәки башҡа рәттәр өсөн униномиал). # Исеме берҙән-бер булырға тейеш (йәғни омоним түгел). # Тасуирлама кәм тигәндә бер исем йөрөткән типтағы экземплярға нигеҙләнергә тейеш. # Ул таксонды тасуирлау (билдәләү) йәки уны башҡа таксондарҙан айырыу өсөн (диагноз, ''ICZN коды'', 13.1.1 статья, ''ICN'', 38-се статья) тейешле атрибуттар тураһында белдереүҙәрҙе үҙ эсенә алырға тейеш. Ике код та таксондың йөкмәткеһен (уның округтарын) билдәләүҙе уның исемен билдәләүҙән аңлы рәүештә айыра. # Был тәүге дүрт талап даими фәнни яҙма булараҡ күп һанлы бер үк күсермәләрҙә баҫтырылырға тейеш. Әммә йыш ҡына, таксондың географик диапазоны, экологик иҫкәрмәләр, химия, тәртип һ. б. кеүек, күберәк мәғлүмәт индерелә. Тикшеренеүселәрҙең таксаға килеү ысулы төрлөсә: булған мәғлүмәттәргә һәм ресурстарға ҡарап, ысулдар сағыу үҙенсәлектәрҙе ябай һан йә сифатлы сағыштырыуҙан, ДНК эҙмә-эҙлелеге буйынса ҙур күләмдәге мәғлүмәттәрҙе компьютер анализдарын ентекләп тасуирлауға тиклем үҙгәрә.. === Авторҙың цитатаһы === "Автор" фәнни исемдән һуң урынлаштырыла ала.<ref name="AJE">{{Cite web|url=http://www.aje.com/en/arc/editing-tip-scientific-names-species/|title=Editing Tip: Scientific Names of Species {{!}} AJE {{!}} American Journal Experts|website=www.aje.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170409021714/http://www.aje.com/en/arc/editing-tip-scientific-names-species/|archive-date=9 April 2017}}</ref> Автор - беренсе тапҡыр был исемде дөрөҫ баҫтырып сығарған ғалимдың исеме.<ref name="AJE" /> Мәҫәлән, 1758 йылда Линней Азия филенә Elephas maximus тигән фәнни исем бирә, шуға күрә был исем ҡайһы берҙә "Elephas maximas Linnaeus, 1758" тип яҙыла.<ref>{{Cite web|url=http://study.com/academy/lesson/carolus-linnaeus-classification-taxonomy-contributions-to-biology.html|title=Carolus Linnaeus: Classification, Taxonomy & Contributions to Biology – Video & Lesson Transcript {{!}} Study.com|website=Study.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170409021600/http://study.com/academy/lesson/carolus-linnaeus-classification-taxonomy-contributions-to-biology.html|archive-date=9 April 2017}}</ref> Авторҙарҙың исемдәре йыш ҡына ҡыҫҡартыла: L., ''Линней'' өсөн, киң ҡулланыла. Ботаникала, ысынында, стандарт ҡыҫҡартыуҙарҙың көйләнгән исемлеге бар (авторҙың ҡыҫҡартмаһы буйынса ботаниктар исемлеген ҡарағыҙ).<ref>{{Cite web|url=http://www.biocyclopedia.com/index/biological_classification.php|title=Biological Classification|website=biocyclopedia.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170514164313/http://www.biocyclopedia.com/index/biological_classification.php|archive-date=14 May 2017}}</ref> Ботаника һәм зоология араһында властарҙы бүлеү системаһы бер аҙ айырыла.<ref name="Herbarium">{{Cite web|title=Nomenclature, Names, and Taxonomy|url=http://herbarium.usu.edu:80/teaching/4420/botnom.htm|website=Intermountain Herbarium – USU|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20161123030604/http://herbarium.usu.edu/teaching/4420/botnom.htm|archive-date=23 November 2016}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20161123030604/http://herbarium.usu.edu/teaching/4420/botnom.htm "Nomenclature, Names, and Taxonomy"]. ''Intermountain Herbarium – USU''. 2005. Archived from [http://herbarium.usu.edu:80/teaching/4420/botnom.htm the original] on 23 November 2016.</cite></ref> Әммә, ғәҙәти күренеш, әгәр төрҙөң заты төп тасуирламанан һуң үҙгәрһә, төп авторлыҡтың исеме ҡумталарҙа урынлаштырыла.<ref>{{Cite web|url=http://www.annelida.net/zootax-tutor.html|title=Zoological nomenclature: a basic guide for non-taxonomist authors|website=Annelida.net|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170316112709/http://www.annelida.net/zootax-tutor.html|archive-date=16 March 2017}}</ref> == Фенетика == [[Файл:Phylogenetics.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/Phylogenetics.svg/300px-Phylogenetics.svg.png|мини|300x300пкс|Филогенетик һәм фенетик (характерға нигеҙләнгән) төшөнсәләрҙе сағыштырыу]] Фенетикала шулай уҡ таксиметрияһы, йәки һан таксономияһы булараҡ билдәле организмдар, филогенияһы йә эволюцион мөнәсәбәттәренә ҡарамай, дөйөм оҡшашлыҡҡа ҡарап классификациялана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Такса араһында гипергеометрик «алыҫлыҡ» үлсәменә килтерә. Фенетик ысулдар хәҙерге заманда сағыштырмаса һирәк осрай, сөнки фенетик ысулдар уртаҡ ата-баба (йәки плесиоморф) һыҙаттарҙы уртаҡ алынған (йәки апоморф) һыҙаттарҙан айырып тормай. .<ref>{{Cite web|title=Classification|url=https://projects.ncsu.edu/project/evoresources/Evolutionary%20medicine/classification/classification16.htm|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170414163250/https://projects.ncsu.edu/project/evoresources/Evolutionary%20medicine/classification/classification16.htm|archive-date=14 April 2017}}</ref> Әммә ҡайһы бер фенетик ысулдар, мәҫәлән, күршеләр ҡушылыу, мөнәсәбәттәрҙе тиҙ баһалаусы булараҡ, артабанғы ысулдар (мәҫәлән, Байес һығымтаһы) иҫәпләү буйынса бик баһала булғанда, һаҡланып ҡалған.<ref>{{Cite web|title=Molecular Marker Glossary|url=http://www.uwyo.edu/dbmcd/molmark/mcdgloss.html|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20070610123503/http://www.uwyo.edu/dbmcd/molmark/McDGloss.html|archive-date=10 June 2007}}</ref> == Мәғлүмәт базалары == Хәҙерге заман таксономияһы каталогтар классификацияһын һәм уларҙың документацияһын эҙләү һәм каталоглаштырыу өсөн мәғлүмәттәр базаһы технологияларын ҡуллана.. Йыш ҡулланылған мәғлүмәттәр базаһы булмаһа ла, һәр документлаштырылған төрҙө һанап сығырға тырышҡан «Тормош каталогы» кеүек комплекслы мәғлүмәттәр базаһы бар. Каталогта 2016 йылдың апреленә бөтә короллектәр өсөн 1,64 миллион төр күрһәтелгән, улар хәҙерге фәнгә билдәле тип иҫәпләнгән төрҙәрҙең дүрттән өс өлөшөнән ашыуын тәшкил итә.<ref name="About the Catalogue of Life">{{Cite web|author=live}}</ref> == Шулай уҡ ҡарағыҙ ==  {{NoteFoot}} == References == {{Иҫкәрмәләр}} == Bibliography ==   [[Категория:Биологик систематика]] [[Категория:Тәржемәһе тикшерелмәгән биттәр]] s3wtzig3rb2ag2b7oqkxoml7xlldz9b 1147588 1147587 2022-07-29T18:52:19Z ZUFAr 191 /* Хәҙерге классификация системаһы */ wikitext text/x-wiki   [[Биология|Биологияла]] '''таксономия''' ( (таксис) "аранжировка" һәм (-nomia) "ысул") — биологик организмдарҙың төркөмдәрен атау, билдәләү классификациялауҙы [[Фән|фәнни]] өйрәнеү. Организмдар таксондарға (сингл: таксон) төркөмләнә, һәм был төркөмдәргә таксономик дәрәжә бирелә; бирелгән дәрәжәле төркөмдәр юғары дәрәжәле инклюзив төркөмгә әйләндерелә ала, шулай итеп, таксономия иерархияһы барлыҡҡа килә. Хәҙерге ваҡытта ҡулланылған төп рәттәр - [[Домен (биология)|домен]], [[Батшалыҡ (биология)|батшалыҡ]], фило (ботаникала ҡайһы берҙә [[Тип (биология)|филология]] урынына бүлеү ҡулланыла), [[Класс (биология)|класс]], тәртип, [[Ғаилә (биология)|ғаилә]], ырыу һәм [[Төр (биология)|төрҙәр]]. Швед ботанигы [[Карл Линней]] хәҙерге таксономия системаһына нигеҙ һалыусы тип һанала, сөнки ул организмдарҙы классификациялау өсөн Линней таксономы һәм организмдарҙы атау өсөн биномиаль номенклатура тип аталған системаны эшләй. Биологик систематика теорияһы, мәғлүмәттәре һәм аналитик технологияһы ҡаҙаныштары менән Линней системаһы организмдар араһында тере һәм юҡҡа сыҡҡан [[Эволюция|эволюцион]] мөнәсәбәттәрҙе сағылдырыу өсөн тәғәйенләнгән хәҙерге биологик классификация системаһына әүерелә. == Билдәләмәләр == Таксономияның аныҡ билдәләмәһе сығанаҡтан сығанаҡҡа үҙгәрә, әммә дисциплинаның үҙәге ҡала: организмдар төркөмдәренең концепцияһы, атамаһы һәм классификацияһы.<ref name="Wilkins2011">{{Cite web|url=http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|title=What is systematics and what is taxonomy?|last=Wilkins|first=J.S.|date=5 February 2011|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|archive-date=27 August 2016|access-date=21 August 2016}}</ref> Һуңғы ваҡытта таксономия билдәләмәләре түбәндәгесә бирелә: # Айырым төрҙәре төркөмләү, төрҙәрҙе ҙурыраҡ төркөмдәргә бүлеү һәм шул төркөмдәргә исем биреү теорияһы һәм практикаһы, шулай итеп, классификация барлыҡҡа килтерә.<ref name="Judd2">{{Cite book|title=Plant Systematics: A Phylogenetic Approach|last1=Judd|first1=W.S.|last2=Campbell|first2=C.S.|last3=Kellogg|first3=E.A.|last4=Stevens|first4=P.F.|last5=Donoghue|first5=M.J.|date=2007|publisher=Sinauer Associates|edition=3rd|location=Sunderland|chapter=Taxonomy}}</ref> # Фән өлкәһе тасуирламаны, идентификациялауҙы, номенклатураны, классификацияны үҙ эсенә алға (һәм системалы системаларҙың төп компоненты).<ref name="Simpson2">{{Cite book|title=Plant Systematics|last=Simpson|first=Michael G.|date=2010|publisher=Academic Press|isbn=978-0-12-374380-0|edition=2nd|chapter=Chapter 1 Plant Systematics: an Overview}}</ref> # Биологияла организмдарҙың классификацияла урыны тураһында фән.<ref>Kirk, P.M., Cannon, P.F., Minter, D.W., Stalpers, J.A. eds. (2008) "Taxonomy". In ''Dictionary of the Fungi'', 10th edition. CABI, Netherlands.</ref> # «Тере организмдарға ҡарата ҡулланылған классификация тураһындағы , шул иҫәптән төрҙәрҙең формалашыу сараларын өйрәнеүсе фән».<ref>{{Cite book|title=The Wordsworth Dictionary of Science and Technology|date=1988|publisher=W.R. Chambers Ltd. and Cambridge University Press|editor-last=Walker|editor-first=P.M.B.}}</ref> # «Классификациялау маҡсатында организм үҙенсәлектәрен анализлау».<ref name="Henderson2">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=-PLgy6DWe0wC|title=Henderson's Dictionary Of Biology|last=Lawrence|first=E.|date=2005|publisher=Pearson/Prentice Hall|isbn=978-0-13-127384-9}}</ref> # «Классификациялауға һәм атамалар бирергә мөмкинлек биргән өлгө табыу өсөн филогенезды өйрәнә» (кәрәкле, әммә ғәҙәти булмаған билдәләмә булараҡ күрһәтелгән)<ref>{{Cite book|title=Taxonomy for the twenty-first century|last=Wheeler|first=Quentin D.|date=2004|work=[[Philosophical Transactions of the Royal Society]]|editor-last=H.C.J. Godfray & S. Knapp|volume=359|pages=571–583|chapter=Taxonomic triage and the poverty of phylogeny|doi=10.1098/rstb.2003.1452|pmc=1693342|pmid=15253345|author-link=Quentin D. Wheeler|issue=1444}}</ref>. Төрлө билдәләмәләр йә системалылыҡтың (2-се билдәләмәнең) ярҙамсы өлкәһе итеп системалылыҡтың ярҙамсы өлкәһе итеп урынлаштыра, был мөнәсәбәттәрҙе кире ҡаға (6-сы билдәләмә), йә ике терминды синоним тип һанай. Биологик номенклатура систематиканың бер өлөшө (1-се һәм 2-се билдәләмәләр), йәки системалы системаларҙың бер өлөшө булып һаналамы, тигән аңлашылмаусанлыҡтар бар. Мәҫәлән, 6-сы билдәләмә номенклатураны таксономиянан ситкә урынлаштырыусы системаларҙың түбәндәге билдәләмәһе менән парлаша: * ''Систематика'': "Организмдарҙың идентификацияһын, таксономияһын һәм номенклатураһын өйрәнеү, шул иҫәптән тере йәнлектәрҙең уларҙың тәбиғи мөнәсәбәттәренә ҡарата классификацияһын һәм таксондарҙың үҙгәрештәрен һәм эволюцияһын өйрәнеү". 1970 йылда Миченер ''et al''. бер-береһенә ҡарата "систематик биология" һәм "таксономия" (йыш ҡына буталған һәм алмашлап ҡулланылған терминдар) түбәндәгесә билдәләй:<ref>Michener, Charles D., John O. Corliss, Richard S. Cowan, Peter H. Raven, Curtis W. Sabrosky, Donald S. Squires, and G. W. Wharton (1970). ''Systematics In Support of Biological Research''. Division of Biology and Agriculture, National Research Council. Washington, D.C. 25 pp.</ref><blockquote> Систематик биология ( системаматика тип атала) - организмдарға фәнни исемдәр бирә, (б) уларҙы тасуирлай, (с) уларҙың коллекцияларын һаҡлай, (д) организмдарға классификация, уларҙы идентификациялау асҡыстары һәм уларҙың таралыуы тураһында мәғлүмәттәр биргән өлкә, (е) уларҙың эволюцион тарихын тикшерә, һәм (ф) уларҙың тирә-яҡ мөхиткә яраҡлашыуын иҫәпләй. Оҙон тарихлы был өлкә һуңғы йылдарҙа һиҙелерлек яңырыу кисерҙе. Теоретик материалдың бер өлөшө эволюцион өлкәләргә ҡағыла (үрҙәге e һәм f темалары), ҡалғандары айырыуса классификация проблемаһына ҡағыла. Таксономия - системалылыҡтың (а) - (d) темаларының өлөшө. </blockquote>Таксономия, системалы биология, систематика, биосистематика, фәнни классификация, биологик классификация һәм филогенетика кеүек терминдарҙың йыйылмаһы ҡайһы берҙә бер үк, ҡайһы берҙә аҙ айырылып торған, әммә һәр ваҡыт бәйләнгән һәм киҫешкән мәғәнәләргә эйә.<ref name="Wilkins2011">{{Cite web|url=http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|title=What is systematics and what is taxonomy?|last=Wilkins|first=J.S.|date=5 February 2011|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|archive-date=27 August 2016|access-date=21 August 2016}}</ref><ref name="Small1989">{{Cite journal|last=Small|first=Ernest|title=Systematics of Biological Systematics (Or, Taxonomy of Taxonomy)}}</ref> "Таксономия" һүҙенең иң киң мәғәнәһе бында ҡулланыла. Термин 1813 йылда де Кандоль үҙенең Théorie élémentaire de la botanique тигән хеҙмәтендә ҡулланған.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=In_Lv8iMt24C&pg=PA20|title=Plant systematics: An integrated approach|last=Singh|first=Gurcharan}}</ref> Джон Линдли 1830 йылда системалылыҡҡа тәүге билдәләмә бирә, әммә "систематика" терминын ҡулланмайынса, "систематик ботаника" тураһында яҙа.<ref>Wilkins, J. S. ''[http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/ What is systematics and what is taxonomy?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|date=27 August 2016}}''. Available on http://evolvingthoughts.net</ref> Европалылар биологик төрлөлөктө өйрәнеү өсөн "систематика" һәм "биосистематика", ә Төньяҡ Американдар "таксономия"ны йышыраҡ ҡуллана.<ref>Brusca, R. C., & Brusca, G. J. (2003). Invertebrates (2nd ed.). Sunderland, Mass. : Sinauer Associates, p. 27</ref> Әммә таксономия, һәм, атап әйткәндә, альфа таксонологияһы, организмдарҙы идентификациялау, тасуирлау һәм атау (йәғни номенклатура), ә "классификация" организмдарҙы башҡа организмдар менән бәйләнештәрен күрһәткән иерархик төркөмдәргә урынлаштыра.<ref name="Fortey">{{Citation|last=Fortey|first=Richard|url=Richard Fortey|title=Dry Store Room No. 1: The Secret Life of the Natural History Museum}}</ref> === Монография һәм таксономик тикшереү === Таксономик ревизия йәки таксономик тикшереү — билдәле бер таксонда вариация законлылыҡтарын яңыса анализлау. Был анализ морфологик, анатомик, палинологик, биохимик һәм генетик персонаждарҙың ниндәй ҙә булһа ҡушылыуы нигеҙендә башҡарылырға мөмкин. Монография йәки тулы ревизия — теге йәки был ваҡытта бирелгән мәғлүмәт өсөн һәм бөтә донъя өсөн таксон өсөн комплекслы ревизия. Башҡа (өлөшләтә) ревизиялар, булған характерҙар йыйылмаларының ҡайһы берҙәрен генә ҡуллана йәки арауыҡ даирәһе сикләнгән тигән мәғәнәлә сикләнергә мөмкин. Ревизия был субтаксаның классификацияһын үҙгәртеүгә, яңы субтаксаны асыҡлауға йәки элекке субтаксаның ҡушылыуына килтереүе мөмкин..<ref>{{Cite journal|last=Maxted|first=Nigel|year=1992|title=Towards Defining a Taxonomic Revision Methodology|journal=Taxon|volume=41|issue=4|pages=653–660|DOI=10.2307/1222391}}</ref> === Таксономик характерҙар === Таксономик характерҙар - таксономик атрибуттар, улар таксондар араһындағы мөнәсәбәттәрҙе (филогенезды) иҫбатлау өсөн ҡулланыла.<ref>Mayr, Ernst (1991). Principles of Systematic Zoology. New York: McGraw-Hill, p. 159.</ref> Таксономик характерҙарҙың төрҙәре:<ref>Mayr, Ernst (1991), p. 162.</ref>{{Col-begin}} {{Col-break}} * Morphological characters ** General external morphology ** Special structures (e.g. genitalia) ** Internal morphology (anatomy) ** Embryology ** Karyology and other cytological factors * Physiological characters ** Metabolic factors ** Body secretions ** Genic sterility factors * Molecular characters ** Immunological distance ** Electrophoretic differences ** Amino acid sequences of proteins ** DNA hybridization ** DNA and RNA sequences ** Restriction endonuclease analyses ** Other molecular differences {{Col-break}} * Behavioral characters ** Courtship and other ethological isolating mechanisms ** Other behavior patterns * Ecological characters ** Habit and habitats ** Food ** Seasonal variations ** Parasites and hosts * Geographic characters ** General biogeographic distribution patterns ** Sympatric-allopatric relationship of populations {{Столбцы/конец}} === Альфа һәм бета таксономияһы === "'''Альфа таксономияһы'''" термины бөгөн башлыса таксондарҙы, айырыуса төрҙәрҙе, табыу, тасуирлау һәм атау дисциплинаһына ҡарата ҡулланыла.<ref name="BiologyDiscussion">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|title=Taxonomy: Meaning, Levels, Periods and Role|date=27 May 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073645/http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|archivedate=5 April 2017}}</ref> Боронғо әҙәбиәттә был терминдың икенсе мәғәнәһе була, ул морфологик таксономияға һәм XIX быуат аҙағына тиклемге тикшеренеүҙәр һөҙөмтәләренә ҡарай.<ref>{{Cite journal|last=Rosselló-Mora|first=Ramon|title=The species concept for prokaryotes|journal=FEMS Microbiology Reviews|volume=25|issue=1|pages=39–67|DOI=10.1111/j.1574-6976.2001.tb00571.x}}</ref> Уильям Бертрам Туррилл "альфа таксономияһы" терминын 1935 һәм 1937 йылдарҙа баҫылған мәҡәләләр серияһында индерә, унда ул таксонология дисциплинаһының фәлсәфәһе һәм киләсәк йүнәлештәрен тикшерә[1]<blockquote> ... таксономистар араһында үҙҙәренең проблемаларын киң ҡараштан ҡарарға, уларҙың цитологик, экологик һәм генетик коллегалары менән яҡынданыраҡ хеҙмәттәшлек итеү мөмкинлектәрен тикшерергә һәм уларҙың маҡсаттарын һәм ысулдарын, бәлки, ҡырҡа үҙгәртеү йәки киңәйтеүҙе танырға теләк арта бара... Туррилл (1935) фекеренсә, структураһына нигеҙләнгән һәм уңайлы итеп "альфа" тип аталған боронғо баһалап бөткөһөҙ таксономияны ҡабул иткәндә, мөмкин тиклем киң морфологик һәм физиологик факттар нигеҙендә төҙөлгән алыҫ таксономияны күҙ алдына килтерергә мөмкин, һәм унда "төрлөләрҙең конституцияһына, бүленешенә, килеп сығышына һәм тәртибенә ҡағылышлы бөтә күҙәтеү һәм эксперименталь мәғлүмәттәр табыла". Идеалдар, әйтерһең дә, бер ҡасан да тулыһынса тормошҡа ашырылмай. Әммә улар даими стимуляторҙар сифатында эш итеүҙең ҙур ҡиммәте бар, һәм әгәр беҙҙә "омега" таксономияһының идеалы булһаҡ, беҙ грек алфавитынан бер аҙ алға бара алабыҙ. Беҙҙең ҡайһы берҙәребеҙ үҙебеҙҙе ҡәнәғәтләндерәбеҙ, беҙ хәҙер "бета" таксономияһына күҙ һалабыҙ, тип уйлайбыҙ.{{Sfn|Turrill|1938}}</blockquote>Шулай итеп, Туррилл альфа таксономияһынан асыҡтан-асыҡ экология, физиология, генетика һәм цитология кеүек төрлө тикшеренеүҙәр өлкәһен индерә. Ул шулай уҡ филогенетик реконструкцияны альфа таксономияһынан индермәй.{{Sfn|Turrill|1938}} Һуңыраҡ авторҙар был терминды икенсе мәғәнәлә ҡуллана, был термин төрҙәрҙең (башҡа рәттәрҙең ярым төрҙәре йәки таксондары түгел) сикләүен аңлата, ниндәй ҙә булһа тикшеренеү алымдарын ҡуллана, шул иҫәптән ҡатмарлы иҫәпләү йәки лаборатория техникаһын да ҡуллана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Шулай итеп, Эрнст Майр 1968 йылда "бета таксономия"ны төрҙәргә ҡарағанда юғарыраҡ дәрәжәләрҙең классификацияһы тип билдәләй.<ref>{{Citation|url=Ernst Mayr}}</ref><blockquote>Вариацияның биологик мәғәнәһен һәм оҡшаш төрҙәр төркөмдәренең эволюцион килеп сығышын аңлау таксономик эшмәкәрлектең икенсе этабы өсөн тағы ла мөһимерәк, төрҙәрҙе туғандар төркөмдәренә ("taxa") бүлеү һәм уларҙың юғары категориялар иерархияһында урынлашыуы. Был эшмәкәрлек классификация термины менән аңлатыла; ул шулай уҡ "бета таксономия" тип тә атала.</blockquote> === Микротаксономия һәм макротаксосономия === Организмдарҙың айырым төркөмөндә төрҙәрҙе бүлеү зарурлығы практик һәм теоретик проблемаларға килтерә, улар төр проблемаһы тип атала. Төрҙәрҙе нисек билдәләүҙе билдәләү буйынса фәнни эш микротаксономия тип атала.<ref>{{Cite book|title=The Growth of Biological Thought: Diversity, Evolution, and Inheritance}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.biological-concepts.com/views/search.php?term=1508|title=Result of Your Query|work=biological-concepts.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170405170414/http://www.biological-concepts.com/views/search.php?term=1508|archive-date=5 April 2017}}</ref><ref name="BiologyDiscussion" />Макротаксономия - юғары таксономик дәрәжәләге төркөмдәрҙе өйрәнеү.<ref name="BiologyDiscussion" /> == Тарихы == Таксономик тарихтың ҡайһы бер тасуирламалары боронғо цивилизациялар менән таксономияны даталарға тырышһа ла, ысын мәғәнәһендә организмдарҙы классификациялау буйынса фәнни ынтылыш XVIII быуатҡа тиклем булмай. Элегерәк башҡарылған эштәре тәү сиратта дескриптив булған һәм ауыл хужалығында йәки медицинала файҙалы булған үҫемлектәргә йүнәлтелгән булған. Был фәнни фекерләүҙең бер нисә этабы бар. Иртә таксономия үҙ аллы критерийҙарға, «яһалма системаларға» нигеҙләнә, шул иҫәптән Линнейҙың үҫемлектәр өсөн енси классификация системаһы (Линнейҙың 1735 йылда хайуандарҙы классификациялауы «Systema Naturae» («Тәбиғәт системаһы») тип атала, ул, кәм тигәндә, «яһалма система» тип иҫәпләй. Һуңыраҡ «тәбиғи системалар» тип йөрөтөлгән такса үҙенсәлектәрен тулыраҡ ҡарау нигеҙендә системалар барлыҡҡа килә, мәҫәлән, де Жусьё. Һуңыраҡ «тәбиғи системалар» тип аталған такса үҙенсәлектәрен тулыраҡ ҡарау нигеҙендә системалар барлыҡҡа килә, мәҫәлән, де Жюсьё (1789), де Кандоль (1813) һәм Бентем һәм Хукер (1862—1863). Был классификациялар эмпирик ҡалыптарҙы тасуирлай һәм фекерләүҙә эволюцияға тиклем булған. Чарльз Дарвиндың «Төрҙәрҙең килеп сығышы тураһында» (1859) баҫылып сығыуы эволюцион мөнәсәбәттәргә нигеҙләнгән классификацияларға яңы аңлатма бирә. Был 1883 йылдан башлап филетик системалар төшөнсәһе була. Бындай ҡарашты Эйхлер (1883) һәм Энглер (1886—1892) тип билдәләй. 1970-се йылдарҙа кладистик методологияның барлыҡҡа килеүе берҙән-бер монофилия критерийҙары нигеҙендә синапоморфиялар булыуы менән раҫланған классификацияларға килтерә. Шул ваҡыттан алып молекуляр генетика мәғлүмәттәре менән дәлилләү нигеҙе киңәйтелә, улар күпселек осраҡта традицион морфологияны тулыландыра.{{Sfn|Datta|1988}} === Линнийға тиклемге осор === ==== Тәүге таксономистар ==== Кеше тирә-яғын атау һәм классификациялау, моғайын, тел башланыу менән башланғандыр. Ағыулы үҫемлектәрҙе ашарға яраҡлы үҫемлектәрҙән айырыу кешелек йәмғиәтенең йәшәүе өсөн мөһим. Дарыу үҫемлектәре һүрәттәре Мысырҙың стена һүрәттәрендә б.э.т. 1500 йылда күренә, был төрлө төрҙәрҙең ҡулланылышын аңлауҙы һәм төп таксономияның урынлашыуын күрһәтә. ==== Антик осор ==== [[Файл:Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg/370px-Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg|мини|''Һирәк осрай торған хайуандарҙың''<nowiki> һүрәтләнеше (写生珍禽图), Сун династияһы рәссамы Хуан Цюань (903[[965)</nowiki>]] Организмдар беренсе тапҡыр [[Аристотель]] ([[Греция]], 384 Tian322 б.э.) тарафынан Лесбос утрауында булған сағында классификациялана.<ref>Mayr, E. (1982) ''The Growth of Biological Thought''. Belknap P. of Harvard U.P., Cambridge (Mass.)</ref><ref name="Palaeos" /><ref name="Britannica – Taxonomy">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy|title=taxonomy {{!}} biology}}</ref> Ул йән эйәләрен уларҙың өлөштәренә, йәки хәҙерге заман сифаттарына, мәҫәлән, тере бала тыуыу, дүрт аяҡ, йомортҡа һалыу, ҡан һалыу йәки йылы тәнле булыуҙы классификациялай.<ref name="Roanoke">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|website=cbs.dtu.dk|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref> Ул бөтә тереклекте ике төркөмгә бүлә: үҫемлектәр һәм хайуандар.<ref name="Palaeos" /> Уның ҡайһы бер хайуандар төркөмө, мәҫәлән, ''Анхайма'' (ҡанһыҙ хайуандар, тәржемәһе - умыртҡаһыҙ) һәм ''Энхайма'' (ҡаны булған хайуандар), шулай уҡ [[Акула|акулалар]] һәм киттар кеүек төркөмдәр бөгөн дә киң ҡулланыла.<ref>{{Cite book|title=The Lagoon: How Aristotle Invented Science|url=Armand Marie Leroi}}</ref> Уның уҡыусыһы Теофраст (Греция, б.э.т. 370X) был традицияны дауам итә, 500-гә яҡын үҫемлек һәм уларҙың ҡулланылышы тураһында үҙенең Historia Plantarum китабында телгә ала. Тағы ла бер нисә үҫемлек төркөмө, мәҫәлән, ''[[Ҡыҙылтал|Корнус]]'', ''Крокус'' һәм ''Нарцисс'', Теофрастҡа барып тоташа.<ref name="Palaeos">{{Cite web |url=http://palaeos.com/taxonomy/history.html |title=Palaeos : Taxonomy |website=palaeos.com |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html |archive-date=31 March 2017}}</ref> ==== Урта быуаттар ==== [[Урта быуаттар]]<nowiki/>ҙағы таксономия, йән эйәләренең фәлсәфәүи һәм экзистенциаль тәртибенә ҡағылышлы өҫтәмәләр менән, аристотель системаһына нигеҙләнә.<ref name="Roanoke2">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|date=23 March 1998|website=cbs.dtu.dk|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref> Был көнбайыш схоластик <ref name="Roanoke3">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|date=23 March 1998|website=cbs.dtu.dk|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref>традицияларында булыуҙың, ахыр сиктә Аристотельдән алынған ҙур сылбыр кеүек төшөнсәләрҙе үҙ эсенә ала. Аристотел системаһы ул ваҡытта микроскоптар булмау сәбәпле үҫемлектәрҙе лә, бәшмәктәрҙе лә классификацияламай, сөнки уның идеялары, скала натураһына (Тәбиғи баҫҡыс)<ref name="Britannica – Taxonomy2">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy|title=taxonomy {{!}} biology|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170405075451/https://www.britannica.com/science/taxonomy|archive-date=5 April 2017|encyclopedia=Encyclopedia Britannica}}</ref> ярашлы, тулы донъяны берҙәм континуумда урынлаштырыуға нигеҙләнгән. Был да оло зат сылбырында ла иғтибарға алынды. Прокопий, Ғәззә тимотеостары, Деметриос Пепагоменос,<ref name="Palaeos2">{{Cite web|url=http://palaeos.com/taxonomy/history.html|title=Palaeos : Taxonomy|website=palaeos.com|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html|archive-date=31 March 2017}}</ref> Томас Аквинас кеүек ғалимдар алға китеш яһай. Урта быуат аҡыл эйәләре прагматик таксономияға ҡарағанда абстракт фәлсәфәгә нығыраҡ яраҡлашҡан абстракт фәлсәфәүи һәм логик категориялауҙарҙы ҡулланған.<ref name="Palaeos" /> ==== Ренессанс һәм иртә хәҙерге заман ==== [[Яңырыу|Ренессанс]] һәм [[Мәғрифәтселек дәүере|Мәғрифәтселек]] дәүерендә организмдарҙы категориялаштырыу киң тарала, һәм таксономик эштәр боронғо текстарҙы алмаштырыу өсөн етерлек кимәлдә башҡарыла.<ref name="Palaeos" /> Был ҡайһы берҙә ҡатмарлы оптик линзаларҙың үҫеше менән бәйле, был организмдарҙың морфологияһын күпкә ентекләберәк өйрәнергә мөмкинлек бирә. Был технологик алымдан файҙаланған иң тәүге авторҙарҙың береһе - итальян табибы Андреа Чезальпино (1519—1603), ул "беренсе таксономист" тип атала.<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Andrea-Cesalpino|title=Andrea Cesalpino {{!}} Italian physician, philosopher, and botanist}}</ref> Уның magnum opus De Plantis 1583 йылда баҫылып сыға, унда 1500-ҙән ашыу үҫемлек төрө һүрәтләнә.<ref>{{Cite book|url=https://archive.org/details/deplantislibrixv00cesa|title=De plantis libri XVI}}</ref><ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Andrea-Cesalpino#ref130098|title=Andrea Cesalpino {{!}} Italian physician, philosopher, and botanist}}</ref> Ул беренсе тапҡыр таныған ике ҙур үҫемлек ғаиләһе бөгөн дә ҡулланыла: Asteraceae һәм [[Кәбеҫтә һымаҡтар|Brassicaceae]].<ref>{{Cite book|title=International Edition Vegetables I: Asteraceae, Brassicaceae, Chenopodicaceae, and Cucurbitaceae (Handbook of Plant Breeding)}}</ref> Һуңынан XVII быуатта Джон Рэй ([[Англия]], 16271705) бик күп мөһим таксономик хеҙмәттәр яҙа.<ref name="Britannica – Taxonomy" /> Уның иң ҙур ҡаҙанышы ''Methodus Plantarum Nova'' (1682) була, унда ул 18 меңдән ашыу үҫемлек төрөн баҫтырып сығара.<ref>{{Cite book|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/84226#page/7/mode/1up|title=Methodus plantarum nova|author=live}}</ref> Ул ваҡытта уның классификациялары, бәлки, иң ҡатмарлыһы булғандыр, сөнки ул үҙенең таксондарын күп кенә ҡатнаш символдарға нигеҙләгән. Киләһе ҙур таксономик хеҙмәттәрҙе Джозеф Питон де Турнефор (Франция, 1656,1708) яҙа.<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Joseph-Pitton-de-Tournefort|title=Joseph Pitton de Tournefort {{!}} French botanist and physician}}</ref> 1700 йылдан алып уның Institutiones Rei Herbariae хеҙмәттәрендә 698 ырыуға ҡараған 9000-дән ашыу төр бар, был туранан-тура Линнейға йоғонто яһай. === Линней дәүере === [[Файл:Linné-Systema_Naturae_1735.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/54/Linn%C3%A9-Systema_Naturae_1735.jpg/170px-Linn%C3%A9-Systema_Naturae_1735.jpg|мини|Systema ''Naturae'', Лейден, 1735]] Швед ботаник [[Карл Линней]] (17071778) таксономияның яңы дәүерен башлай.<ref name="Roanoke" /> 1735 йылда Systema Naturae 1st Edition, 1753 йылда Species ''Plantarum'' һәм Systema ''NaturaE'' 10th Edition тигән хеҙмәттәре менән ул хәҙерге таксономияны революциялай.<ref>Linnaeus, C. (1735) ''Systema naturae, sive regna tria naturae systematice proposita per classes, ordines, genera, & species''. Haak, Leiden</ref><ref>Linnaeus, C. (1753) ''Species Plantarum''. Stockholm, Sweden.</ref><ref>Linnaeus, C. (1758) ''Systema naturae, sive regna tria naturae systematice proposita per classes, ordines, genera, & species'', 10th Edition. Haak, Leiden</ref> Уның эштәре хайуандар һәм үҫемлектәр төрҙәренә стандартлаштырылған биномиаль атама биреү системаһын ғәмәлгә ашыра, был хаослы һәм тарҡау таксономик әҙәбиәткә элегант хәл булып сыға.<ref name="Britannica – Linnaean">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy/The-Linnaean-system|title=taxonomy – The Linnaean system {{!}} biology}}</ref> Ул класс, тәртип, ырыу һәм төрҙәр стандартын ғына индермәй, шулай уҡ сәскәнең бәләкәйерәк өлөштәрен ҡулланып, үҙенең китабынан үҫемлектәрҙе һәм хайуандарҙы билдәләргә мөмкинлек бирә.<ref name="Britannica – Linnaean" /> Шулай итеп, Линней системаһы барлыҡҡа килә һәм бөгөнгө көндә лә XVIII быуаттағы кеүек ҡулланыла.<ref name="Britannica – Linnaean" /> Әлеге ваҡытта үҫемлектәр һәм хайуандар таксономиктары Линнейҙың эшен дөрөҫ исемдәр өсөн "башланғыс нөктә" тип иҫәпләй (1753 һәм 1758 йылдарҙа).<ref>{{Cite journal|title=Typification and later starting-points|url=http://www.iapt-taxon.org/historic/Congress/IBC_1959/Prop018-019.pdf|author=live}}</ref> Был даталарға тиклем баҫылған исемдәр "Линнейға тиклемге" тип атала, һәм ғәмәлдә түгел тип һанала (''Svenska Spindlar''<ref>{{Cite book|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/209583#page/7/mode/1up|title=Svenska spindlar|author=live}}</ref> баҫмаһында баҫылған үрмәкселәрҙән башҡа). Хатта был ваҡытҡа тиклем Линней үҙе баҫтырып сығарған таксономик исемдәр ҙә Линнейға тиклемге тип һанала. == Хәҙерге классификация системаһы == [[Файл:Spindle_diagram.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/76/Spindle_diagram.jpg/280px-Spindle_diagram.jpg|мини|Умыртҡалыларҙың класс кимәлендә эволюцияһы, спиндл киңлеге ғаиләләр һанын күрһәтә . Спиндле схемалар эволюцион таксономияға хас]] [[Файл:Cladogram_vertebrata.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/70/Cladogram_vertebrata.jpg/280px-Cladogram_vertebrata.jpg|мини|Шул уҡ бәйләнеш, кладистика өсөн типик кладограмма булараҡ күрһәтелә]] Төркөмдәр эсендәге төркөмдәр паттерны Линнейҙың үҫемлектәр һәм хайуандар классификацияһы менән билдәләнә, һәм был паттерндар XVIII быуат аҙағында, Чарльз Дарвиндың "Тәбиғәттәрҙең килеп сығышы" китабы баҫылып сыҡҡанға тиклем, хайуандар һәм үҫемлектәр батшалыҡтарының дендрограммалары итеп күрһәтелә башлай. "Тәбиғи система"ның паттерны эволюция кеүек генерациялау процесын аңлатмай, әммә, бәлки, уны күҙ уңында тотҡандыр, иртә трансмутационистик аҡыл эйәләрен илһамландырғандыр. Төрҙәрҙең трансмутацияһы идеяһын өйрәнеүсе тәүге хеҙмәттәр араһында Эразм Дарвиндың (Чарльз Дарвиндың олатаһының) 1796 Zoönomia һәм Жан-Батист Ламарктың 1809 йылда Philosophie Zoologique бар.<ref name="BiologyDiscussion" /> Был идея инглиз телле донъяла Роберт Чемберс тарафынан 1844 йылда аноним рәүештә баҫылған Vestiges of the Natural History of Creation китабында киң тарала.<ref>{{Cite book|url=James A. Secord|author=dead}}</ref> Дарвин теорияһына яраҡлы уртаҡ нәҫел китабы тигән төшөнсә барлыҡҡа килә. Йәшәү ағасы һүрәттәре фәнни хеҙмәттәрҙә популяр булып китә, билдәле ҡаҙылма төркөмдәр индерелә. ''Археоптерикс'' һәм Хесперорнистың яңы ғына табылған ҡаҙылма ҡалдыҡтарын ҡулланып, Томас Генри Хаксли уларҙың динозаврҙарҙан барлыҡҡа килеүен белдерә, был төркөм 1842 йылда Ричард Оуэн тарафынан рәсми рәүештә таныла.<ref>{{Cite news|url=https://phys.org/news/2015-05-fossil-world-earliest-modern-bird.html|title=Fossil of world's earliest modern bird could help us understand the extinction of dinosaurs|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405170159/https://phys.org/news/2015-05-fossil-world-earliest-modern-bird.html|archivedate=5 April 2017}}</ref> Һөҙөмтәлә динозаврҙарҙың "ҡоштарҙың ата-бабалары" булыуы эволюцион таксономик фекерләүҙең төп билдәһе булып тора. XIX быуат аҙағында һәм XX быуат башында ҡаҙылма төркөмдәр табыла һәм , [[Палеонтология|палеонтологтар]], билдәле төркөмдәрҙе берләштерә, хайуандарҙың тарихын аңларға тырыша. 1940-сы йылдар башында хәҙерге эволюцион синтез менән, төп төркөмдәрҙең эволюцияһын хәҙерге заманса аңлау барлыҡҡа килә. Эволюцион таксономия Линней таксономик дәрәжәһенә нигеҙләнгәнлектән, был ике термин хәҙерге ҡулланылышта ҡулланыла. Кладистик ысул 1960-сы йылдарҙан барлыҡҡа килә.<ref name="Britannica – since Linnaeus">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus|title=taxonomy – Classification since Linnaeus {{!}} biology}}<cite class="citation encyclopaedia cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus "taxonomy – Classification since Linnaeus | biology"]. ''Encyclopedia Britannica''. [https://web.archive.org/web/20170405075916/https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus Archived] from the original on 5 April 2017.</cite></ref> 1958 йылда Джулиан Хаксли ''клада'' терминын ҡуллана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Һуңыраҡ, 1960 йылда, Кейн һәм Харрисон ''кладистик'' терминын индерә.<ref name="BiologyDiscussion" /> Иң күренекле үҙенсәлеге булып иерархик эволюция ағасында таксондарҙы урынлаштырыу тора, был осраҡта бөтә таксондар монофилетик.<ref name="Britannica – since Linnaeus" /> Таксон, ата-баба формаһының бөтә тоҡомдарын үҙ эсенә алһа, монофилетик тип атала.<ref name="Mike Taylor">{{Cite web |url=http://www.miketaylor.org.uk/dino/faq/s-class/phyletic/ |title=What do terms like monophyletic, paraphyletic and polyphyletic mean? |last=Taylor |first=Mike |website=miketaylor.org.uk |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20100801072310/http://www.miketaylor.org.uk/dino/faq/s-class/phyletic/ |archive-date=1 August 2010}}</ref><ref name="NCSE">{{Cite web |url=https://ncse.com/book/export/html/2206 |title=Polyphyletic vs. Monophyletic |website=ncse.com |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170405170039/https://ncse.com/book/export/html/2206 |archive-date=5 April 2017}}</ref> Уларҙан алынған төркөмдәр парафилетик тип атала, ә тормош ағасынан бер тармаҡтан артыҡ булған төркөмдәр полифилетик булып тора.<ref name="Mike Taylor" /><ref name="Mike Taylor" /><ref name="NCSE">{{Cite web |url=https://ncse.com/book/export/html/2206 |title=Polyphyletic vs. Monophyletic |website=ncse.com |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170405170039/https://ncse.com/book/export/html/2206 |archive-date=5 April 2017}}</ref> Монофилетик төркөмдәр синапоморфиялар нигеҙендә таныла һәм диагноз ҡуйыла.<ref>Brower, Andrew V. Z. and Randall T. Schuh. 2021. ''Biological Systematics: Principles and Applications'' (3rd edn.) Cornell University Press, Ithaca, New York., p. 13</ref> Кладистик классификациялар традицион Линней таксономияһы һәм Зоологик һәм ботаник номенклатура кодтары менән тап килә.<ref>Schuh, Randall T. "The Linnaean system and its 250-year persistence." The Botanical Review 69, no. 1 (2003): 59.</ref> Номенклатураның альтернатив системаһы, Халыҡ-ара ''филогенетик'' номенклатура кодексы йәки ''PhyloCode'' тәҡдим ителгән, уның маҡсаты - кладтарҙың формаль атамаһын көйләнә.<ref>{{Cite web|author=live}}</ref><ref name="Phylocode">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/angiosperm/taxonomy-angiosperm/phylocode-concept-history-and-advantages-taxonomy/34706|title=PhyloCode: Concept, History and Advantages {{!}} Taxonomy|date=12 July 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073643/http://www.biologydiscussion.com/angiosperm/taxonomy-angiosperm/phylocode-concept-history-and-advantages-taxonomy/34706|archivedate=5 April 2017}}</ref>Линней рангтары ''PhyloCode'' буйынса факультатив буласаҡ, ул хәҙерге, ранг нигеҙендәге кодтар менән бергә йәшәү өсөн тәғәйенләнә.<ref name="Phylocode" /> Систематик берләшмә PhyloCode-ты ҡабул итерме-юҡмы, әллә уны 250 йылдан ашыу ҡулланылған (кәрәк булғанда үҙгәртелгән) хәҙерге номенклатура системалары файҙаһына ҡалырмы, тип билдәләнә. === Батшалыҡтар һәм домендар === [[Файл:Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a5/Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg/170px-Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg.png|мини|Хәҙерге классификацияның төп схемаһы. Башҡа бик күп кимәлдәр ҡулланыла ала; домен, тормоштағы иң юғары яңы һәм бәхәсле кимәл.]] Линней, үҫемлектәрҙе һәм хайуандарҙы айырым батшалыҡ тип һаналған. <ref name="Kingdom classification">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|title=Kingdom Classification of Living Organism|date=2 December 2014|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073641/http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|archivedate=5 April 2017}}</ref>Линней, физик донъяны йәшелсә, хайуандар һәм файҙалы ҡаҙылмалар батшалығына бүлеп, быны юғары звание сифатында ҡулланған. Микроскопия ҡаҙаныштары микроорганизмдарҙы классификациялауға мөмкинлек биргәнлектән, батшалыҡтарҙың һаны арта. Домен - сағыштырмаса яңыса бүлеү. 1977 йылда Карл Вуздың өс доменлы систем тәҡдим итә, әммә һуңыраҡ был система ҡабул ителмәй.<ref>{{Cite web|url=http://www.igb.illinois.edu/about/archaea|title=Carl Woese {{!}} Carl R. Woese Institute for Genomic Biology|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170428163950/http://www.igb.illinois.edu/about/archaea|archive-date=28 April 2017}}</ref> Өс доменлы ысулдың төп үҙенсәлеге булып [[Архейҙар|Архея]] һәм Бактерияларҙың бүленеү тора, улар элек бер генә Бактерия батшалығына (ҡайһы берҙә Монера тип аталған батшалыҡҡа) бергә төркөмләнгән була.<ref name="Kingdom classification">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|title=Kingdom Classification of Living Organism|date=2 December 2014|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073641/http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|archivedate=5 April 2017}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true">[http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542 "Kingdom Classification of Living Organism"]. ''Biology Discussion''. 2 December 2014. [https://web.archive.org/web/20170405073641/http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542 Archived] from the original on 5 April 2017.</cite></ref> Бик аҙ һанлы ғалимдар алтынсы батшалыҡты, Археяны индерә, әммә домен ысулын ҡабул итмәй.<ref name="Kingdom classification" /> Протистарҙың классификацияһы тураһында күп мәҡәләләр баҫтырып сығарған Томас Кавальер-Смит күптән түгел неомура, Архея һәм [[Эукариоттар|Евхарияны]] бергә туплаусы клада, бактерияларҙан, анығыраҡ әйткәндә, Актиномицетотанан барлыҡҡа килгән, тип тәҡдим итә. 2004 йылда уның классификацияһы [[Архейҙар|археобактерияларҙы]] Бактериялар батшалығының бер өлөшө тип иҫәпләй, йәғни ул өс домен системаһын тулыһынса кире ҡаға. Стефан Лукета 2012 йылда биш "домион" системаһын тәҡдим итә, традицион өс доменға Прионобиота (күҙәнәкле һәм ядро кислотаһы булмаған) һәм [[Вирустар|Вирузобиота]] (ҡүҙәнәкле, әммә ядро кислоталы) өҫтәй.<ref name="Luketa2012">{{Cite journal|last=Luketa|first=S.|year=2012|title=New views on the megaclassification of life|url=http://protistology.ifmo.ru/num7_4/luketa_protistology_7-4.pdf|author=live|journal=Protistology|volume=7|issue=4|pages=218–237}}</ref><center>{{Biological systems}} </center>Организмдарҙың күп кенә айырым төркөмдәре өсөн өлөшләтә классификациялар бар һәм яңы мәғлүмәттәр барлыҡҡа килгән һайын ҡайтанан ҡарала һәм алмаштырыла; әммә тереклектең күпселек өлөшөн йә бөтәһен дә комплекслы, баҫтырып сығарған дауалау ысулдары һирәк осрай; 2012 һәм 2019 йылдарҙа эвкариоттарҙы протистарға баҫым яһап ҡына үҙ эсенә алған Адл һәм 2019 йыл миҫалдары: 2015 йыл, икеһе лә ҡаҙылма вәкилдәрҙе ситләтеп үтһә лә, евкариоттарҙы ла, прокариоттарҙы ла орден дәрәжәһенә тиклем үҙ эсенә ала.<ref name="Adl-et-al-2012">{{Cite journal|last=Adl|first=S.M.|title=The revised classification of eukaryotes|journal=Journal of Eukaryotic Microbiology|volume=59|issue=5|pages=429–493}}</ref><ref name="Adl-et-al-2019">{{Cite journal|last=Adl|first=S.M.|year=2019|title=Revisions to the classification, nomenclature, and diversity of eukaryotes|journal=Journal of Eukaryotic Microbiology|volume=66|issue=1|pages=4–119}}</ref><ref name="Ruggiero-et-al-2015">{{Cite journal|last=Ruggiero|first=M.A.|year=2015|title=A higher level classification of all living organisms|journal=PLOS ONE|volume=10|issue=4|pages=e0119248}}</ref><ref name="Ruggiero-et-al-2015" /> Айырым компиляция (Ruggiero, 2014) Ғаилә дәрәжәһенә тиклем һаҡланып ҡалған таксондарҙы үҙ эсенә ала.<ref>Ruggiero, Michael A. (2014). Families of All Living Organisms, Version 2.0.a.15, (4/26/14). Expert Solutions International, LLC, Reston, VA. 420 pp. Included data available for download via https://www.gbif.org/dataset/8067e0a2-a26d-4831-8a1e-21b9118a299c (doi: 10.15468/tfp6yv)</ref> Мәғлүмәттәр базаһына нигеҙләнгән таблицалар иҫәбенә Тормош энциклопедияһы, Биотөрлөлөк буйынса глобаль мәғлүмәт объекты, NCBI систематикаһы мәғлүмәт базаһы, Диңгеҙ һәм кейәүгә сыҡмаған Генераның ваҡытлы реестры, Тормоштоң асыҡ ағасы, Тормош каталогы инә. Палеобиология мәғлүмәт базаһы — ҡаҙылма ресурстар. == Ҡулланыу == Биологик систематика [[биология]] дисциплинаһы булып тора һәм биологтар тарафынан «системата» булараҡ билдәле, әммә яңы таксоналарҙы баҫтырып сығарыу менән натуралистар ҙа йыш шөғөлләнә. Таксономия [[тормош]]<nowiki/>то тасуирлауҙы һәм ойоштороуҙы маҡсат итеп ҡуйғанлыҡтан, биотөрлөлөктө һәм тәбиғәтте һаҡлау биологияһының барлыҡҡа килеүе таксономдар эше өсөн бик мөһим..<ref>{{Cite web|author=dead}}</ref><ref>{{Cite journal|last=McNeely|first=Jeffrey A.|title=The role of taxonomy in conserving biodiversity|url=https://pdfs.semanticscholar.org/7b06/e3d09692ef9f2b464fbfb7807ff32a35ce47.pdf|author=dead}}</ref> === Организмдарҙы классификациялау === Биологик классификация - таксономик процестың мөһим өлөшө. Һөҙөмтәлә, ул ҡулланыусыға таксондың туғандары ниндәй тип хәбәр итә. Биологик [[Класс (биология)|класс]]<nowiki/>ификация таксономик рәттәрҙе ҡуллана, шул иҫәптән башҡалар (иң инклюзивтан иң инклюзируемыйға тиклем): Домен, Короллек, [[Тип (биология)|Филум]], Класс, [[Отряд (биология)|Орден]], [[Ғаилә (биология)|Ғаилә]], Ген, [[Төр (биология)|Төрҙәр]] һәм Трен.<ref>{{Cite news|url=https://www.mnemonic-device.com/biology/taxonomy/domain-kingdom-phylum-class-order-family-genus-species/|title=Mnemonic taxonomy / biology: Kingdom Phylum Class Order...|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170606171902/https://www.mnemonic-device.com/biology/taxonomy/domain-kingdom-phylum-class-order-family-genus-species/|archivedate=6 June 2017}}</ref> === Таксономик тасуирламалар === [[Файл:Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg/170px-Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg|мини|''Nepenthes smilesii'', тропик питчер үҫемлеге]] Таксондың тасуирламаһы йәки диагнозы бергә ҡуйыла. Таксондарҙы билдәләүсе ҡағиҙәләр юҡ, әммә яңы таксондарҙы атау һәм баҫтырып сығарыу ҡағиҙәлар йыйылмаһы менән идара ителә.<ref name="Herbarium">{{Cite web|author=dead}}</ref> [[Зоология|Зоологияла]] киң ҡулланылған рәттәр өсөн номенклатура (суперғаиләләрҙең ярым төрҙәре) Халыҡ-ара Зоологик номенклаттура кодексы (''ICZN коды'') менән көйләнә. Фикология, [[микология]] һәм [[ботаника]] өлкәләрендә таксондарҙың атамаһы ылымыҡтар, бәшмәктәр һәм үҫемлектәр өсөн халыҡ-ара номенклатура кодексы (''ICN'') менән көйләнә.<ref>{{Cite web|author=live}}</ref> Таксондың тәүге тасуирламаһы биш төп талапты берләштерә:<ref>{{Cite web|title=How can I describe new species?|url=http://iczn.org/content/how-can-i-describe-new-species|publisher=[[International Commission on Zoological Nomenclature]]|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20120306133052/http://iczn.org/content/how-can-i-describe-new-species|archive-date=6 March 2012|access-date=21 May 2020}}</ref> # Таксонға латин алфавитының 26 хәрефенә нигеҙләнеп исем бирергә кәрәк (яңы төрҙәр өсөн биномиал, йәки башҡа рәттәр өсөн униномиал). # Исеме берҙән-бер булырға тейеш (йәғни омоним түгел). # Тасуирлама кәм тигәндә бер исем йөрөткән типтағы экземплярға нигеҙләнергә тейеш. # Ул таксонды тасуирлау (билдәләү) йәки уны башҡа таксондарҙан айырыу өсөн (диагноз, ''ICZN коды'', 13.1.1 статья, ''ICN'', 38-се статья) тейешле атрибуттар тураһында белдереүҙәрҙе үҙ эсенә алырға тейеш. Ике код та таксондың йөкмәткеһен (уның округтарын) билдәләүҙе уның исемен билдәләүҙән аңлы рәүештә айыра. # Был тәүге дүрт талап даими фәнни яҙма булараҡ күп һанлы бер үк күсермәләрҙә баҫтырылырға тейеш. Әммә йыш ҡына, таксондың географик диапазоны, экологик иҫкәрмәләр, химия, тәртип һ. б. кеүек, күберәк мәғлүмәт индерелә. Тикшеренеүселәрҙең таксаға килеү ысулы төрлөсә: булған мәғлүмәттәргә һәм ресурстарға ҡарап, ысулдар сағыу үҙенсәлектәрҙе ябай һан йә сифатлы сағыштырыуҙан, ДНК эҙмә-эҙлелеге буйынса ҙур күләмдәге мәғлүмәттәрҙе компьютер анализдарын ентекләп тасуирлауға тиклем үҙгәрә.. === Авторҙың цитатаһы === "Автор" фәнни исемдән һуң урынлаштырыла ала.<ref name="AJE">{{Cite web|url=http://www.aje.com/en/arc/editing-tip-scientific-names-species/|title=Editing Tip: Scientific Names of Species {{!}} AJE {{!}} American Journal Experts|website=www.aje.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170409021714/http://www.aje.com/en/arc/editing-tip-scientific-names-species/|archive-date=9 April 2017}}</ref> Автор - беренсе тапҡыр был исемде дөрөҫ баҫтырып сығарған ғалимдың исеме.<ref name="AJE" /> Мәҫәлән, 1758 йылда Линней Азия филенә Elephas maximus тигән фәнни исем бирә, шуға күрә был исем ҡайһы берҙә "Elephas maximas Linnaeus, 1758" тип яҙыла.<ref>{{Cite web|url=http://study.com/academy/lesson/carolus-linnaeus-classification-taxonomy-contributions-to-biology.html|title=Carolus Linnaeus: Classification, Taxonomy & Contributions to Biology – Video & Lesson Transcript {{!}} Study.com|website=Study.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170409021600/http://study.com/academy/lesson/carolus-linnaeus-classification-taxonomy-contributions-to-biology.html|archive-date=9 April 2017}}</ref> Авторҙарҙың исемдәре йыш ҡына ҡыҫҡартыла: L., ''Линней'' өсөн, киң ҡулланыла. Ботаникала, ысынында, стандарт ҡыҫҡартыуҙарҙың көйләнгән исемлеге бар (авторҙың ҡыҫҡартмаһы буйынса ботаниктар исемлеген ҡарағыҙ).<ref>{{Cite web|url=http://www.biocyclopedia.com/index/biological_classification.php|title=Biological Classification|website=biocyclopedia.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170514164313/http://www.biocyclopedia.com/index/biological_classification.php|archive-date=14 May 2017}}</ref> Ботаника һәм зоология араһында властарҙы бүлеү системаһы бер аҙ айырыла.<ref name="Herbarium">{{Cite web|title=Nomenclature, Names, and Taxonomy|url=http://herbarium.usu.edu:80/teaching/4420/botnom.htm|website=Intermountain Herbarium – USU|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20161123030604/http://herbarium.usu.edu/teaching/4420/botnom.htm|archive-date=23 November 2016}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20161123030604/http://herbarium.usu.edu/teaching/4420/botnom.htm "Nomenclature, Names, and Taxonomy"]. ''Intermountain Herbarium – USU''. 2005. Archived from [http://herbarium.usu.edu:80/teaching/4420/botnom.htm the original] on 23 November 2016.</cite></ref> Әммә, ғәҙәти күренеш, әгәр төрҙөң заты төп тасуирламанан һуң үҙгәрһә, төп авторлыҡтың исеме ҡумталарҙа урынлаштырыла.<ref>{{Cite web|url=http://www.annelida.net/zootax-tutor.html|title=Zoological nomenclature: a basic guide for non-taxonomist authors|website=Annelida.net|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170316112709/http://www.annelida.net/zootax-tutor.html|archive-date=16 March 2017}}</ref> == Фенетика == [[Файл:Phylogenetics.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/Phylogenetics.svg/300px-Phylogenetics.svg.png|мини|300x300пкс|Филогенетик һәм фенетик (характерға нигеҙләнгән) төшөнсәләрҙе сағыштырыу]] Фенетикала шулай уҡ таксиметрияһы, йәки һан таксономияһы булараҡ билдәле организмдар, филогенияһы йә эволюцион мөнәсәбәттәренә ҡарамай, дөйөм оҡшашлыҡҡа ҡарап классификациялана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Такса араһында гипергеометрик «алыҫлыҡ» үлсәменә килтерә. Фенетик ысулдар хәҙерге заманда сағыштырмаса һирәк осрай, сөнки фенетик ысулдар уртаҡ ата-баба (йәки плесиоморф) һыҙаттарҙы уртаҡ алынған (йәки апоморф) һыҙаттарҙан айырып тормай. .<ref>{{Cite web|title=Classification|url=https://projects.ncsu.edu/project/evoresources/Evolutionary%20medicine/classification/classification16.htm|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170414163250/https://projects.ncsu.edu/project/evoresources/Evolutionary%20medicine/classification/classification16.htm|archive-date=14 April 2017}}</ref> Әммә ҡайһы бер фенетик ысулдар, мәҫәлән, күршеләр ҡушылыу, мөнәсәбәттәрҙе тиҙ баһалаусы булараҡ, артабанғы ысулдар (мәҫәлән, Байес һығымтаһы) иҫәпләү буйынса бик баһала булғанда, һаҡланып ҡалған.<ref>{{Cite web|title=Molecular Marker Glossary|url=http://www.uwyo.edu/dbmcd/molmark/mcdgloss.html|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20070610123503/http://www.uwyo.edu/dbmcd/molmark/McDGloss.html|archive-date=10 June 2007}}</ref> == Мәғлүмәт базалары == Хәҙерге заман таксономияһы каталогтар классификацияһын һәм уларҙың документацияһын эҙләү һәм каталоглаштырыу өсөн мәғлүмәттәр базаһы технологияларын ҡуллана.. Йыш ҡулланылған мәғлүмәттәр базаһы булмаһа ла, һәр документлаштырылған төрҙө һанап сығырға тырышҡан «Тормош каталогы» кеүек комплекслы мәғлүмәттәр базаһы бар. Каталогта 2016 йылдың апреленә бөтә короллектәр өсөн 1,64 миллион төр күрһәтелгән, улар хәҙерге фәнгә билдәле тип иҫәпләнгән төрҙәрҙең дүрттән өс өлөшөнән ашыуын тәшкил итә.<ref name="About the Catalogue of Life">{{Cite web|author=live}}</ref> == Шулай уҡ ҡарағыҙ ==  {{NoteFoot}} == References == {{Иҫкәрмәләр}} == Bibliography ==   [[Категория:Биологик систематика]] [[Категория:Тәржемәһе тикшерелмәгән биттәр]] 2rf1ibleglpmd1hnw4fx4bu7z3wl8el 1147591 1147588 2022-07-29T18:55:11Z ZUFAr 191 /* Хәҙерге классификация системаһы */ wikitext text/x-wiki   [[Биология|Биологияла]] '''таксономия''' ( (таксис) "аранжировка" һәм (-nomia) "ысул") — биологик организмдарҙың төркөмдәрен атау, билдәләү классификациялауҙы [[Фән|фәнни]] өйрәнеү. Организмдар таксондарға (сингл: таксон) төркөмләнә, һәм был төркөмдәргә таксономик дәрәжә бирелә; бирелгән дәрәжәле төркөмдәр юғары дәрәжәле инклюзив төркөмгә әйләндерелә ала, шулай итеп, таксономия иерархияһы барлыҡҡа килә. Хәҙерге ваҡытта ҡулланылған төп рәттәр - [[Домен (биология)|домен]], [[Батшалыҡ (биология)|батшалыҡ]], фило (ботаникала ҡайһы берҙә [[Тип (биология)|филология]] урынына бүлеү ҡулланыла), [[Класс (биология)|класс]], тәртип, [[Ғаилә (биология)|ғаилә]], ырыу һәм [[Төр (биология)|төрҙәр]]. Швед ботанигы [[Карл Линней]] хәҙерге таксономия системаһына нигеҙ һалыусы тип һанала, сөнки ул организмдарҙы классификациялау өсөн Линней таксономы һәм организмдарҙы атау өсөн биномиаль номенклатура тип аталған системаны эшләй. Биологик систематика теорияһы, мәғлүмәттәре һәм аналитик технологияһы ҡаҙаныштары менән Линней системаһы организмдар араһында тере һәм юҡҡа сыҡҡан [[Эволюция|эволюцион]] мөнәсәбәттәрҙе сағылдырыу өсөн тәғәйенләнгән хәҙерге биологик классификация системаһына әүерелә. == Билдәләмәләр == Таксономияның аныҡ билдәләмәһе сығанаҡтан сығанаҡҡа үҙгәрә, әммә дисциплинаның үҙәге ҡала: организмдар төркөмдәренең концепцияһы, атамаһы һәм классификацияһы.<ref name="Wilkins2011">{{Cite web|url=http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|title=What is systematics and what is taxonomy?|last=Wilkins|first=J.S.|date=5 February 2011|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|archive-date=27 August 2016|access-date=21 August 2016}}</ref> Һуңғы ваҡытта таксономия билдәләмәләре түбәндәгесә бирелә: # Айырым төрҙәре төркөмләү, төрҙәрҙе ҙурыраҡ төркөмдәргә бүлеү һәм шул төркөмдәргә исем биреү теорияһы һәм практикаһы, шулай итеп, классификация барлыҡҡа килтерә.<ref name="Judd2">{{Cite book|title=Plant Systematics: A Phylogenetic Approach|last1=Judd|first1=W.S.|last2=Campbell|first2=C.S.|last3=Kellogg|first3=E.A.|last4=Stevens|first4=P.F.|last5=Donoghue|first5=M.J.|date=2007|publisher=Sinauer Associates|edition=3rd|location=Sunderland|chapter=Taxonomy}}</ref> # Фән өлкәһе тасуирламаны, идентификациялауҙы, номенклатураны, классификацияны үҙ эсенә алға (һәм системалы системаларҙың төп компоненты).<ref name="Simpson2">{{Cite book|title=Plant Systematics|last=Simpson|first=Michael G.|date=2010|publisher=Academic Press|isbn=978-0-12-374380-0|edition=2nd|chapter=Chapter 1 Plant Systematics: an Overview}}</ref> # Биологияла организмдарҙың классификацияла урыны тураһында фән.<ref>Kirk, P.M., Cannon, P.F., Minter, D.W., Stalpers, J.A. eds. (2008) "Taxonomy". In ''Dictionary of the Fungi'', 10th edition. CABI, Netherlands.</ref> # «Тере организмдарға ҡарата ҡулланылған классификация тураһындағы , шул иҫәптән төрҙәрҙең формалашыу сараларын өйрәнеүсе фән».<ref>{{Cite book|title=The Wordsworth Dictionary of Science and Technology|date=1988|publisher=W.R. Chambers Ltd. and Cambridge University Press|editor-last=Walker|editor-first=P.M.B.}}</ref> # «Классификациялау маҡсатында организм үҙенсәлектәрен анализлау».<ref name="Henderson2">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=-PLgy6DWe0wC|title=Henderson's Dictionary Of Biology|last=Lawrence|first=E.|date=2005|publisher=Pearson/Prentice Hall|isbn=978-0-13-127384-9}}</ref> # «Классификациялауға һәм атамалар бирергә мөмкинлек биргән өлгө табыу өсөн филогенезды өйрәнә» (кәрәкле, әммә ғәҙәти булмаған билдәләмә булараҡ күрһәтелгән)<ref>{{Cite book|title=Taxonomy for the twenty-first century|last=Wheeler|first=Quentin D.|date=2004|work=[[Philosophical Transactions of the Royal Society]]|editor-last=H.C.J. Godfray & S. Knapp|volume=359|pages=571–583|chapter=Taxonomic triage and the poverty of phylogeny|doi=10.1098/rstb.2003.1452|pmc=1693342|pmid=15253345|author-link=Quentin D. Wheeler|issue=1444}}</ref>. Төрлө билдәләмәләр йә системалылыҡтың (2-се билдәләмәнең) ярҙамсы өлкәһе итеп системалылыҡтың ярҙамсы өлкәһе итеп урынлаштыра, был мөнәсәбәттәрҙе кире ҡаға (6-сы билдәләмә), йә ике терминды синоним тип һанай. Биологик номенклатура систематиканың бер өлөшө (1-се һәм 2-се билдәләмәләр), йәки системалы системаларҙың бер өлөшө булып һаналамы, тигән аңлашылмаусанлыҡтар бар. Мәҫәлән, 6-сы билдәләмә номенклатураны таксономиянан ситкә урынлаштырыусы системаларҙың түбәндәге билдәләмәһе менән парлаша: * ''Систематика'': "Организмдарҙың идентификацияһын, таксономияһын һәм номенклатураһын өйрәнеү, шул иҫәптән тере йәнлектәрҙең уларҙың тәбиғи мөнәсәбәттәренә ҡарата классификацияһын һәм таксондарҙың үҙгәрештәрен һәм эволюцияһын өйрәнеү". 1970 йылда Миченер ''et al''. бер-береһенә ҡарата "систематик биология" һәм "таксономия" (йыш ҡына буталған һәм алмашлап ҡулланылған терминдар) түбәндәгесә билдәләй:<ref>Michener, Charles D., John O. Corliss, Richard S. Cowan, Peter H. Raven, Curtis W. Sabrosky, Donald S. Squires, and G. W. Wharton (1970). ''Systematics In Support of Biological Research''. Division of Biology and Agriculture, National Research Council. Washington, D.C. 25 pp.</ref><blockquote> Систематик биология ( системаматика тип атала) - организмдарға фәнни исемдәр бирә, (б) уларҙы тасуирлай, (с) уларҙың коллекцияларын һаҡлай, (д) организмдарға классификация, уларҙы идентификациялау асҡыстары һәм уларҙың таралыуы тураһында мәғлүмәттәр биргән өлкә, (е) уларҙың эволюцион тарихын тикшерә, һәм (ф) уларҙың тирә-яҡ мөхиткә яраҡлашыуын иҫәпләй. Оҙон тарихлы был өлкә һуңғы йылдарҙа һиҙелерлек яңырыу кисерҙе. Теоретик материалдың бер өлөшө эволюцион өлкәләргә ҡағыла (үрҙәге e һәм f темалары), ҡалғандары айырыуса классификация проблемаһына ҡағыла. Таксономия - системалылыҡтың (а) - (d) темаларының өлөшө. </blockquote>Таксономия, системалы биология, систематика, биосистематика, фәнни классификация, биологик классификация һәм филогенетика кеүек терминдарҙың йыйылмаһы ҡайһы берҙә бер үк, ҡайһы берҙә аҙ айырылып торған, әммә һәр ваҡыт бәйләнгән һәм киҫешкән мәғәнәләргә эйә.<ref name="Wilkins2011">{{Cite web|url=http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|title=What is systematics and what is taxonomy?|last=Wilkins|first=J.S.|date=5 February 2011|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|archive-date=27 August 2016|access-date=21 August 2016}}</ref><ref name="Small1989">{{Cite journal|last=Small|first=Ernest|title=Systematics of Biological Systematics (Or, Taxonomy of Taxonomy)}}</ref> "Таксономия" һүҙенең иң киң мәғәнәһе бында ҡулланыла. Термин 1813 йылда де Кандоль үҙенең Théorie élémentaire de la botanique тигән хеҙмәтендә ҡулланған.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=In_Lv8iMt24C&pg=PA20|title=Plant systematics: An integrated approach|last=Singh|first=Gurcharan}}</ref> Джон Линдли 1830 йылда системалылыҡҡа тәүге билдәләмә бирә, әммә "систематика" терминын ҡулланмайынса, "систематик ботаника" тураһында яҙа.<ref>Wilkins, J. S. ''[http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/ What is systematics and what is taxonomy?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|date=27 August 2016}}''. Available on http://evolvingthoughts.net</ref> Европалылар биологик төрлөлөктө өйрәнеү өсөн "систематика" һәм "биосистематика", ә Төньяҡ Американдар "таксономия"ны йышыраҡ ҡуллана.<ref>Brusca, R. C., & Brusca, G. J. (2003). Invertebrates (2nd ed.). Sunderland, Mass. : Sinauer Associates, p. 27</ref> Әммә таксономия, һәм, атап әйткәндә, альфа таксонологияһы, организмдарҙы идентификациялау, тасуирлау һәм атау (йәғни номенклатура), ә "классификация" организмдарҙы башҡа организмдар менән бәйләнештәрен күрһәткән иерархик төркөмдәргә урынлаштыра.<ref name="Fortey">{{Citation|last=Fortey|first=Richard|url=Richard Fortey|title=Dry Store Room No. 1: The Secret Life of the Natural History Museum}}</ref> === Монография һәм таксономик тикшереү === Таксономик ревизия йәки таксономик тикшереү — билдәле бер таксонда вариация законлылыҡтарын яңыса анализлау. Был анализ морфологик, анатомик, палинологик, биохимик һәм генетик персонаждарҙың ниндәй ҙә булһа ҡушылыуы нигеҙендә башҡарылырға мөмкин. Монография йәки тулы ревизия — теге йәки был ваҡытта бирелгән мәғлүмәт өсөн һәм бөтә донъя өсөн таксон өсөн комплекслы ревизия. Башҡа (өлөшләтә) ревизиялар, булған характерҙар йыйылмаларының ҡайһы берҙәрен генә ҡуллана йәки арауыҡ даирәһе сикләнгән тигән мәғәнәлә сикләнергә мөмкин. Ревизия был субтаксаның классификацияһын үҙгәртеүгә, яңы субтаксаны асыҡлауға йәки элекке субтаксаның ҡушылыуына килтереүе мөмкин..<ref>{{Cite journal|last=Maxted|first=Nigel|year=1992|title=Towards Defining a Taxonomic Revision Methodology|journal=Taxon|volume=41|issue=4|pages=653–660|DOI=10.2307/1222391}}</ref> === Таксономик характерҙар === Таксономик характерҙар - таксономик атрибуттар, улар таксондар араһындағы мөнәсәбәттәрҙе (филогенезды) иҫбатлау өсөн ҡулланыла.<ref>Mayr, Ernst (1991). Principles of Systematic Zoology. New York: McGraw-Hill, p. 159.</ref> Таксономик характерҙарҙың төрҙәре:<ref>Mayr, Ernst (1991), p. 162.</ref>{{Col-begin}} {{Col-break}} * Morphological characters ** General external morphology ** Special structures (e.g. genitalia) ** Internal morphology (anatomy) ** Embryology ** Karyology and other cytological factors * Physiological characters ** Metabolic factors ** Body secretions ** Genic sterility factors * Molecular characters ** Immunological distance ** Electrophoretic differences ** Amino acid sequences of proteins ** DNA hybridization ** DNA and RNA sequences ** Restriction endonuclease analyses ** Other molecular differences {{Col-break}} * Behavioral characters ** Courtship and other ethological isolating mechanisms ** Other behavior patterns * Ecological characters ** Habit and habitats ** Food ** Seasonal variations ** Parasites and hosts * Geographic characters ** General biogeographic distribution patterns ** Sympatric-allopatric relationship of populations {{Столбцы/конец}} === Альфа һәм бета таксономияһы === "'''Альфа таксономияһы'''" термины бөгөн башлыса таксондарҙы, айырыуса төрҙәрҙе, табыу, тасуирлау һәм атау дисциплинаһына ҡарата ҡулланыла.<ref name="BiologyDiscussion">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|title=Taxonomy: Meaning, Levels, Periods and Role|date=27 May 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073645/http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|archivedate=5 April 2017}}</ref> Боронғо әҙәбиәттә был терминдың икенсе мәғәнәһе була, ул морфологик таксономияға һәм XIX быуат аҙағына тиклемге тикшеренеүҙәр һөҙөмтәләренә ҡарай.<ref>{{Cite journal|last=Rosselló-Mora|first=Ramon|title=The species concept for prokaryotes|journal=FEMS Microbiology Reviews|volume=25|issue=1|pages=39–67|DOI=10.1111/j.1574-6976.2001.tb00571.x}}</ref> Уильям Бертрам Туррилл "альфа таксономияһы" терминын 1935 һәм 1937 йылдарҙа баҫылған мәҡәләләр серияһында индерә, унда ул таксонология дисциплинаһының фәлсәфәһе һәм киләсәк йүнәлештәрен тикшерә[1]<blockquote> ... таксономистар араһында үҙҙәренең проблемаларын киң ҡараштан ҡарарға, уларҙың цитологик, экологик һәм генетик коллегалары менән яҡынданыраҡ хеҙмәттәшлек итеү мөмкинлектәрен тикшерергә һәм уларҙың маҡсаттарын һәм ысулдарын, бәлки, ҡырҡа үҙгәртеү йәки киңәйтеүҙе танырға теләк арта бара... Туррилл (1935) фекеренсә, структураһына нигеҙләнгән һәм уңайлы итеп "альфа" тип аталған боронғо баһалап бөткөһөҙ таксономияны ҡабул иткәндә, мөмкин тиклем киң морфологик һәм физиологик факттар нигеҙендә төҙөлгән алыҫ таксономияны күҙ алдына килтерергә мөмкин, һәм унда "төрлөләрҙең конституцияһына, бүленешенә, килеп сығышына һәм тәртибенә ҡағылышлы бөтә күҙәтеү һәм эксперименталь мәғлүмәттәр табыла". Идеалдар, әйтерһең дә, бер ҡасан да тулыһынса тормошҡа ашырылмай. Әммә улар даими стимуляторҙар сифатында эш итеүҙең ҙур ҡиммәте бар, һәм әгәр беҙҙә "омега" таксономияһының идеалы булһаҡ, беҙ грек алфавитынан бер аҙ алға бара алабыҙ. Беҙҙең ҡайһы берҙәребеҙ үҙебеҙҙе ҡәнәғәтләндерәбеҙ, беҙ хәҙер "бета" таксономияһына күҙ һалабыҙ, тип уйлайбыҙ.{{Sfn|Turrill|1938}}</blockquote>Шулай итеп, Туррилл альфа таксономияһынан асыҡтан-асыҡ экология, физиология, генетика һәм цитология кеүек төрлө тикшеренеүҙәр өлкәһен индерә. Ул шулай уҡ филогенетик реконструкцияны альфа таксономияһынан индермәй.{{Sfn|Turrill|1938}} Һуңыраҡ авторҙар был терминды икенсе мәғәнәлә ҡуллана, был термин төрҙәрҙең (башҡа рәттәрҙең ярым төрҙәре йәки таксондары түгел) сикләүен аңлата, ниндәй ҙә булһа тикшеренеү алымдарын ҡуллана, шул иҫәптән ҡатмарлы иҫәпләү йәки лаборатория техникаһын да ҡуллана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Шулай итеп, Эрнст Майр 1968 йылда "бета таксономия"ны төрҙәргә ҡарағанда юғарыраҡ дәрәжәләрҙең классификацияһы тип билдәләй.<ref>{{Citation|url=Ernst Mayr}}</ref><blockquote>Вариацияның биологик мәғәнәһен һәм оҡшаш төрҙәр төркөмдәренең эволюцион килеп сығышын аңлау таксономик эшмәкәрлектең икенсе этабы өсөн тағы ла мөһимерәк, төрҙәрҙе туғандар төркөмдәренә ("taxa") бүлеү һәм уларҙың юғары категориялар иерархияһында урынлашыуы. Был эшмәкәрлек классификация термины менән аңлатыла; ул шулай уҡ "бета таксономия" тип тә атала.</blockquote> === Микротаксономия һәм макротаксосономия === Организмдарҙың айырым төркөмөндә төрҙәрҙе бүлеү зарурлығы практик һәм теоретик проблемаларға килтерә, улар төр проблемаһы тип атала. Төрҙәрҙе нисек билдәләүҙе билдәләү буйынса фәнни эш микротаксономия тип атала.<ref>{{Cite book|title=The Growth of Biological Thought: Diversity, Evolution, and Inheritance}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.biological-concepts.com/views/search.php?term=1508|title=Result of Your Query|work=biological-concepts.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170405170414/http://www.biological-concepts.com/views/search.php?term=1508|archive-date=5 April 2017}}</ref><ref name="BiologyDiscussion" />Макротаксономия - юғары таксономик дәрәжәләге төркөмдәрҙе өйрәнеү.<ref name="BiologyDiscussion" /> == Тарихы == Таксономик тарихтың ҡайһы бер тасуирламалары боронғо цивилизациялар менән таксономияны даталарға тырышһа ла, ысын мәғәнәһендә организмдарҙы классификациялау буйынса фәнни ынтылыш XVIII быуатҡа тиклем булмай. Элегерәк башҡарылған эштәре тәү сиратта дескриптив булған һәм ауыл хужалығында йәки медицинала файҙалы булған үҫемлектәргә йүнәлтелгән булған. Был фәнни фекерләүҙең бер нисә этабы бар. Иртә таксономия үҙ аллы критерийҙарға, «яһалма системаларға» нигеҙләнә, шул иҫәптән Линнейҙың үҫемлектәр өсөн енси классификация системаһы (Линнейҙың 1735 йылда хайуандарҙы классификациялауы «Systema Naturae» («Тәбиғәт системаһы») тип атала, ул, кәм тигәндә, «яһалма система» тип иҫәпләй. Һуңыраҡ «тәбиғи системалар» тип йөрөтөлгән такса үҙенсәлектәрен тулыраҡ ҡарау нигеҙендә системалар барлыҡҡа килә, мәҫәлән, де Жусьё. Һуңыраҡ «тәбиғи системалар» тип аталған такса үҙенсәлектәрен тулыраҡ ҡарау нигеҙендә системалар барлыҡҡа килә, мәҫәлән, де Жюсьё (1789), де Кандоль (1813) һәм Бентем һәм Хукер (1862—1863). Был классификациялар эмпирик ҡалыптарҙы тасуирлай һәм фекерләүҙә эволюцияға тиклем булған. Чарльз Дарвиндың «Төрҙәрҙең килеп сығышы тураһында» (1859) баҫылып сығыуы эволюцион мөнәсәбәттәргә нигеҙләнгән классификацияларға яңы аңлатма бирә. Был 1883 йылдан башлап филетик системалар төшөнсәһе була. Бындай ҡарашты Эйхлер (1883) һәм Энглер (1886—1892) тип билдәләй. 1970-се йылдарҙа кладистик методологияның барлыҡҡа килеүе берҙән-бер монофилия критерийҙары нигеҙендә синапоморфиялар булыуы менән раҫланған классификацияларға килтерә. Шул ваҡыттан алып молекуляр генетика мәғлүмәттәре менән дәлилләү нигеҙе киңәйтелә, улар күпселек осраҡта традицион морфологияны тулыландыра.{{Sfn|Datta|1988}} === Линнийға тиклемге осор === ==== Тәүге таксономистар ==== Кеше тирә-яғын атау һәм классификациялау, моғайын, тел башланыу менән башланғандыр. Ағыулы үҫемлектәрҙе ашарға яраҡлы үҫемлектәрҙән айырыу кешелек йәмғиәтенең йәшәүе өсөн мөһим. Дарыу үҫемлектәре һүрәттәре Мысырҙың стена һүрәттәрендә б.э.т. 1500 йылда күренә, был төрлө төрҙәрҙең ҡулланылышын аңлауҙы һәм төп таксономияның урынлашыуын күрһәтә. ==== Антик осор ==== [[Файл:Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg/370px-Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg|мини|''Һирәк осрай торған хайуандарҙың''<nowiki> һүрәтләнеше (写生珍禽图), Сун династияһы рәссамы Хуан Цюань (903[[965)</nowiki>]] Организмдар беренсе тапҡыр [[Аристотель]] ([[Греция]], 384 Tian322 б.э.) тарафынан Лесбос утрауында булған сағында классификациялана.<ref>Mayr, E. (1982) ''The Growth of Biological Thought''. Belknap P. of Harvard U.P., Cambridge (Mass.)</ref><ref name="Palaeos" /><ref name="Britannica – Taxonomy">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy|title=taxonomy {{!}} biology}}</ref> Ул йән эйәләрен уларҙың өлөштәренә, йәки хәҙерге заман сифаттарына, мәҫәлән, тере бала тыуыу, дүрт аяҡ, йомортҡа һалыу, ҡан һалыу йәки йылы тәнле булыуҙы классификациялай.<ref name="Roanoke">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|website=cbs.dtu.dk|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref> Ул бөтә тереклекте ике төркөмгә бүлә: үҫемлектәр һәм хайуандар.<ref name="Palaeos" /> Уның ҡайһы бер хайуандар төркөмө, мәҫәлән, ''Анхайма'' (ҡанһыҙ хайуандар, тәржемәһе - умыртҡаһыҙ) һәм ''Энхайма'' (ҡаны булған хайуандар), шулай уҡ [[Акула|акулалар]] һәм киттар кеүек төркөмдәр бөгөн дә киң ҡулланыла.<ref>{{Cite book|title=The Lagoon: How Aristotle Invented Science|url=Armand Marie Leroi}}</ref> Уның уҡыусыһы Теофраст (Греция, б.э.т. 370X) был традицияны дауам итә, 500-гә яҡын үҫемлек һәм уларҙың ҡулланылышы тураһында үҙенең Historia Plantarum китабында телгә ала. Тағы ла бер нисә үҫемлек төркөмө, мәҫәлән, ''[[Ҡыҙылтал|Корнус]]'', ''Крокус'' һәм ''Нарцисс'', Теофрастҡа барып тоташа.<ref name="Palaeos">{{Cite web |url=http://palaeos.com/taxonomy/history.html |title=Palaeos : Taxonomy |website=palaeos.com |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html |archive-date=31 March 2017}}</ref> ==== Урта быуаттар ==== [[Урта быуаттар]]<nowiki/>ҙағы таксономия, йән эйәләренең фәлсәфәүи һәм экзистенциаль тәртибенә ҡағылышлы өҫтәмәләр менән, аристотель системаһына нигеҙләнә.<ref name="Roanoke2">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|date=23 March 1998|website=cbs.dtu.dk|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref> Был көнбайыш схоластик <ref name="Roanoke3">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|date=23 March 1998|website=cbs.dtu.dk|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref>традицияларында булыуҙың, ахыр сиктә Аристотельдән алынған ҙур сылбыр кеүек төшөнсәләрҙе үҙ эсенә ала. Аристотел системаһы ул ваҡытта микроскоптар булмау сәбәпле үҫемлектәрҙе лә, бәшмәктәрҙе лә классификацияламай, сөнки уның идеялары, скала натураһына (Тәбиғи баҫҡыс)<ref name="Britannica – Taxonomy2">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy|title=taxonomy {{!}} biology|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170405075451/https://www.britannica.com/science/taxonomy|archive-date=5 April 2017|encyclopedia=Encyclopedia Britannica}}</ref> ярашлы, тулы донъяны берҙәм континуумда урынлаштырыуға нигеҙләнгән. Был да оло зат сылбырында ла иғтибарға алынды. Прокопий, Ғәззә тимотеостары, Деметриос Пепагоменос,<ref name="Palaeos2">{{Cite web|url=http://palaeos.com/taxonomy/history.html|title=Palaeos : Taxonomy|website=palaeos.com|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html|archive-date=31 March 2017}}</ref> Томас Аквинас кеүек ғалимдар алға китеш яһай. Урта быуат аҡыл эйәләре прагматик таксономияға ҡарағанда абстракт фәлсәфәгә нығыраҡ яраҡлашҡан абстракт фәлсәфәүи һәм логик категориялауҙарҙы ҡулланған.<ref name="Palaeos" /> ==== Ренессанс һәм иртә хәҙерге заман ==== [[Яңырыу|Ренессанс]] һәм [[Мәғрифәтселек дәүере|Мәғрифәтселек]] дәүерендә организмдарҙы категориялаштырыу киң тарала, һәм таксономик эштәр боронғо текстарҙы алмаштырыу өсөн етерлек кимәлдә башҡарыла.<ref name="Palaeos" /> Был ҡайһы берҙә ҡатмарлы оптик линзаларҙың үҫеше менән бәйле, был организмдарҙың морфологияһын күпкә ентекләберәк өйрәнергә мөмкинлек бирә. Был технологик алымдан файҙаланған иң тәүге авторҙарҙың береһе - итальян табибы Андреа Чезальпино (1519—1603), ул "беренсе таксономист" тип атала.<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Andrea-Cesalpino|title=Andrea Cesalpino {{!}} Italian physician, philosopher, and botanist}}</ref> Уның magnum opus De Plantis 1583 йылда баҫылып сыға, унда 1500-ҙән ашыу үҫемлек төрө һүрәтләнә.<ref>{{Cite book|url=https://archive.org/details/deplantislibrixv00cesa|title=De plantis libri XVI}}</ref><ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Andrea-Cesalpino#ref130098|title=Andrea Cesalpino {{!}} Italian physician, philosopher, and botanist}}</ref> Ул беренсе тапҡыр таныған ике ҙур үҫемлек ғаиләһе бөгөн дә ҡулланыла: Asteraceae һәм [[Кәбеҫтә һымаҡтар|Brassicaceae]].<ref>{{Cite book|title=International Edition Vegetables I: Asteraceae, Brassicaceae, Chenopodicaceae, and Cucurbitaceae (Handbook of Plant Breeding)}}</ref> Һуңынан XVII быуатта Джон Рэй ([[Англия]], 16271705) бик күп мөһим таксономик хеҙмәттәр яҙа.<ref name="Britannica – Taxonomy" /> Уның иң ҙур ҡаҙанышы ''Methodus Plantarum Nova'' (1682) була, унда ул 18 меңдән ашыу үҫемлек төрөн баҫтырып сығара.<ref>{{Cite book|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/84226#page/7/mode/1up|title=Methodus plantarum nova|author=live}}</ref> Ул ваҡытта уның классификациялары, бәлки, иң ҡатмарлыһы булғандыр, сөнки ул үҙенең таксондарын күп кенә ҡатнаш символдарға нигеҙләгән. Киләһе ҙур таксономик хеҙмәттәрҙе Джозеф Питон де Турнефор (Франция, 1656,1708) яҙа.<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Joseph-Pitton-de-Tournefort|title=Joseph Pitton de Tournefort {{!}} French botanist and physician}}</ref> 1700 йылдан алып уның Institutiones Rei Herbariae хеҙмәттәрендә 698 ырыуға ҡараған 9000-дән ашыу төр бар, был туранан-тура Линнейға йоғонто яһай. === Линней дәүере === [[Файл:Linné-Systema_Naturae_1735.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/54/Linn%C3%A9-Systema_Naturae_1735.jpg/170px-Linn%C3%A9-Systema_Naturae_1735.jpg|мини|Systema ''Naturae'', Лейден, 1735]] Швед ботаник [[Карл Линней]] (17071778) таксономияның яңы дәүерен башлай.<ref name="Roanoke" /> 1735 йылда Systema Naturae 1st Edition, 1753 йылда Species ''Plantarum'' һәм Systema ''NaturaE'' 10th Edition тигән хеҙмәттәре менән ул хәҙерге таксономияны революциялай.<ref>Linnaeus, C. (1735) ''Systema naturae, sive regna tria naturae systematice proposita per classes, ordines, genera, & species''. Haak, Leiden</ref><ref>Linnaeus, C. (1753) ''Species Plantarum''. Stockholm, Sweden.</ref><ref>Linnaeus, C. (1758) ''Systema naturae, sive regna tria naturae systematice proposita per classes, ordines, genera, & species'', 10th Edition. Haak, Leiden</ref> Уның эштәре хайуандар һәм үҫемлектәр төрҙәренә стандартлаштырылған биномиаль атама биреү системаһын ғәмәлгә ашыра, был хаослы һәм тарҡау таксономик әҙәбиәткә элегант хәл булып сыға.<ref name="Britannica – Linnaean">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy/The-Linnaean-system|title=taxonomy – The Linnaean system {{!}} biology}}</ref> Ул класс, тәртип, ырыу һәм төрҙәр стандартын ғына индермәй, шулай уҡ сәскәнең бәләкәйерәк өлөштәрен ҡулланып, үҙенең китабынан үҫемлектәрҙе һәм хайуандарҙы билдәләргә мөмкинлек бирә.<ref name="Britannica – Linnaean" /> Шулай итеп, Линней системаһы барлыҡҡа килә һәм бөгөнгө көндә лә XVIII быуаттағы кеүек ҡулланыла.<ref name="Britannica – Linnaean" /> Әлеге ваҡытта үҫемлектәр һәм хайуандар таксономиктары Линнейҙың эшен дөрөҫ исемдәр өсөн "башланғыс нөктә" тип иҫәпләй (1753 һәм 1758 йылдарҙа).<ref>{{Cite journal|title=Typification and later starting-points|url=http://www.iapt-taxon.org/historic/Congress/IBC_1959/Prop018-019.pdf|author=live}}</ref> Был даталарға тиклем баҫылған исемдәр "Линнейға тиклемге" тип атала, һәм ғәмәлдә түгел тип һанала (''Svenska Spindlar''<ref>{{Cite book|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/209583#page/7/mode/1up|title=Svenska spindlar|author=live}}</ref> баҫмаһында баҫылған үрмәкселәрҙән башҡа). Хатта был ваҡытҡа тиклем Линней үҙе баҫтырып сығарған таксономик исемдәр ҙә Линнейға тиклемге тип һанала. == Хәҙерге классификация системаһы == [[Файл:Spindle_diagram.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/76/Spindle_diagram.jpg/280px-Spindle_diagram.jpg|мини|Умыртҡалыларҙың класс кимәлендә эволюцияһы, спиндл киңлеге ғаиләләр һанын күрһәтә . Спиндле схемалар эволюцион таксономияға хас]] [[Файл:Cladogram_vertebrata.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/70/Cladogram_vertebrata.jpg/280px-Cladogram_vertebrata.jpg|мини|Шул уҡ бәйләнеш, кладистика өсөн типик кладограмма булараҡ күрһәтелә]] Төркөмдәр эсендәге төркөмдәр паттерны Линнейҙың үҫемлектәр һәм хайуандар классификацияһы менән билдәләнә, һәм был паттерндар XVIII быуат аҙағында, Чарльз Дарвиндың "Тәбиғәттәрҙең килеп сығышы" китабы баҫылып сыҡҡанға тиклем, хайуандар һәм үҫемлектәр батшалыҡтарының дендрограммалары итеп күрһәтелә башлай. "Тәбиғи система"ның паттерны эволюция кеүек генерациялау процесын аңлатмай, әммә, бәлки, уны күҙ уңында тотҡандыр, иртә трансмутационистик аҡыл эйәләрен илһамландырғандыр. Төрҙәрҙең трансмутацияһы идеяһын өйрәнеүсе тәүге хеҙмәттәр араһында Эразм Дарвиндың (Чарльз Дарвиндың олатаһының) 1796 Zoönomia һәм Жан-Батист Ламарктың 1809 йылда Philosophie Zoologique бар.<ref name="BiologyDiscussion" /> Был идея инглиз телле донъяла Роберт Чемберс тарафынан 1844 йылда аноним рәүештә баҫылған Vestiges of the Natural History of Creation китабында киң тарала.<ref>{{Cite book|url=James A. Secord|author=dead}}</ref> Дарвин теорияһына яраҡлы уртаҡ нәҫел китабы тигән төшөнсә барлыҡҡа килә. Йәшәү ағасы һүрәттәре фәнни хеҙмәттәрҙә популяр булып китә, билдәле ҡаҙылма төркөмдәр индерелә. ''Археоптерикс'' һәм Хесперорнистың яңы ғына табылған ҡаҙылма ҡалдыҡтарын ҡулланып, Томас Генри Хаксли уларҙың динозаврҙарҙан барлыҡҡа килеүен белдерә, был төркөм 1842 йылда Ричард Оуэн тарафынан рәсми рәүештә таныла.<ref>{{Cite news|url=https://phys.org/news/2015-05-fossil-world-earliest-modern-bird.html|title=Fossil of world's earliest modern bird could help us understand the extinction of dinosaurs|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405170159/https://phys.org/news/2015-05-fossil-world-earliest-modern-bird.html|archivedate=5 April 2017}}</ref> Һөҙөмтәлә динозаврҙарҙың "ҡоштарҙың ата-бабалары" булыуы эволюцион таксономик фекерләүҙең төп билдәһе булып тора. XIX быуат аҙағында һәм XX быуат башында ҡаҙылма төркөмдәр табыла һәм , [[Палеонтология|палеонтологтар]], билдәле төркөмдәрҙе берләштерә, хайуандарҙың тарихын аңларға тырыша. 1940-сы йылдар башында хәҙерге эволюцион синтез менән, төп төркөмдәрҙең эволюцияһын хәҙерге заманса аңлау барлыҡҡа килә. Эволюцион таксономия Линней таксономик дәрәжәһенә нигеҙләнгәнлектән, был ике термин хәҙерге ҡулланылышта ҡулланыла. Кладистик ысул 1960-сы йылдарҙан барлыҡҡа килә.<ref name="Britannica – since Linnaeus">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus|title=taxonomy – Classification since Linnaeus {{!}} biology}}<cite class="citation encyclopaedia cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus "taxonomy – Classification since Linnaeus | biology"]. ''Encyclopedia Britannica''. [https://web.archive.org/web/20170405075916/https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus Archived] from the original on 5 April 2017.</cite></ref> 1958 йылда Джулиан Хаксли ''клада'' терминын ҡуллана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Һуңыраҡ, 1960 йылда, Кейн һәм Харрисон ''кладистик'' терминын индерә.<ref name="BiologyDiscussion" /> Иң күренекле үҙенсәлеге булып иерархик эволюция ағасында таксондарҙы урынлаштырыу тора, был осраҡта бөтә таксондар монофилетик.<ref name="Britannica – since Linnaeus" /> Таксон, ата-баба формаһының бөтә тоҡомдарын үҙ эсенә алһа, монофилетик тип атала.<ref name="Mike Taylor">{{Cite web |url=http://www.miketaylor.org.uk/dino/faq/s-class/phyletic/ |title=What do terms like monophyletic, paraphyletic and polyphyletic mean? |last=Taylor |first=Mike |website=miketaylor.org.uk |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20100801072310/http://www.miketaylor.org.uk/dino/faq/s-class/phyletic/ |archive-date=1 August 2010}}</ref><ref name="NCSE">{{Cite web |url=https://ncse.com/book/export/html/2206 |title=Polyphyletic vs. Monophyletic |website=ncse.com |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170405170039/https://ncse.com/book/export/html/2206 |archive-date=5 April 2017}}</ref> Уларҙан алынған төркөмдәр парафилетик тип атала, ә тормош ағасынан бер тармаҡтан артыҡ булған төркөмдәр полифилетик булып тора.<ref name="Mike Taylor" /><ref name="Mike Taylor" /><ref name="NCSE">{{Cite web |url=https://ncse.com/book/export/html/2206 |title=Polyphyletic vs. Monophyletic |website=ncse.com |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170405170039/https://ncse.com/book/export/html/2206 |archive-date=5 April 2017}}</ref> Монофилетик төркөмдәр синапоморфиялар нигеҙендә таныла һәм диагноз ҡуйыла.<ref>Brower, Andrew V. Z. and Randall T. Schuh. 2021. ''Biological Systematics: Principles and Applications'' (3rd edn.) Cornell University Press, Ithaca, New York., p. 13</ref> Кладистик классификациялар традицион Линней таксономияһы һәм Зоологик һәм ботаник номенклатура кодтары менән тап килә.<ref>Schuh, Randall T. "The Linnaean system and its 250-year persistence." The Botanical Review 69, no. 1 (2003): 59.</ref> Номенклатураның альтернатив системаһы, Халыҡ-ара ''филогенетик'' номенклатура кодексы йәки ''PhyloCode'' тәҡдим ителгән, уның маҡсаты - кладтарҙың формаль атамаһын көйләнә.<ref>{{Cite web |url=https://www.ohio.edu/phylocode/ |title=The PhyloCode |last=Queiroz |first=Philip D. Cantino, Kevin de |website=ohio.edu |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20160510200022/https://www.ohio.edu/phylocode/ |archive-date=10 May 2016}}</ref><ref name="Phylocode">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/angiosperm/taxonomy-angiosperm/phylocode-concept-history-and-advantages-taxonomy/34706|title=PhyloCode: Concept, History and Advantages {{!}} Taxonomy|date=12 July 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073643/http://www.biologydiscussion.com/angiosperm/taxonomy-angiosperm/phylocode-concept-history-and-advantages-taxonomy/34706|archivedate=5 April 2017}}</ref>Линней рангтары ''PhyloCode'' буйынса факультатив буласаҡ, ул хәҙерге, ранг нигеҙендәге кодтар менән бергә йәшәү өсөн тәғәйенләнә.<ref name="Phylocode" /> Систематик берләшмә PhyloCode-ты ҡабул итерме-юҡмы, әллә уны 250 йылдан ашыу ҡулланылған (кәрәк булғанда үҙгәртелгән) хәҙерге номенклатура системалары файҙаһына ҡалырмы, тип билдәләнә. === Батшалыҡтар һәм домендар === [[Файл:Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a5/Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg/170px-Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg.png|мини|Хәҙерге классификацияның төп схемаһы. Башҡа бик күп кимәлдәр ҡулланыла ала; домен, тормоштағы иң юғары яңы һәм бәхәсле кимәл.]] Линней, үҫемлектәрҙе һәм хайуандарҙы айырым батшалыҡ тип һаналған. <ref name="Kingdom classification">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|title=Kingdom Classification of Living Organism|date=2 December 2014|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073641/http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|archivedate=5 April 2017}}</ref>Линней, физик донъяны йәшелсә, хайуандар һәм файҙалы ҡаҙылмалар батшалығына бүлеп, быны юғары звание сифатында ҡулланған. Микроскопия ҡаҙаныштары микроорганизмдарҙы классификациялауға мөмкинлек биргәнлектән, батшалыҡтарҙың һаны арта. Домен - сағыштырмаса яңыса бүлеү. 1977 йылда Карл Вуздың өс доменлы систем тәҡдим итә, әммә һуңыраҡ был система ҡабул ителмәй.<ref>{{Cite web|url=http://www.igb.illinois.edu/about/archaea|title=Carl Woese {{!}} Carl R. Woese Institute for Genomic Biology|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170428163950/http://www.igb.illinois.edu/about/archaea|archive-date=28 April 2017}}</ref> Өс доменлы ысулдың төп үҙенсәлеге булып [[Архейҙар|Архея]] һәм Бактерияларҙың бүленеү тора, улар элек бер генә Бактерия батшалығына (ҡайһы берҙә Монера тип аталған батшалыҡҡа) бергә төркөмләнгән була.<ref name="Kingdom classification">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|title=Kingdom Classification of Living Organism|date=2 December 2014|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073641/http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|archivedate=5 April 2017}}<cite class="citation news cs1" data-ve-ignore="true">[http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542 "Kingdom Classification of Living Organism"]. ''Biology Discussion''. 2 December 2014. [https://web.archive.org/web/20170405073641/http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542 Archived] from the original on 5 April 2017.</cite></ref> Бик аҙ һанлы ғалимдар алтынсы батшалыҡты, Археяны индерә, әммә домен ысулын ҡабул итмәй.<ref name="Kingdom classification" /> Протистарҙың классификацияһы тураһында күп мәҡәләләр баҫтырып сығарған Томас Кавальер-Смит күптән түгел неомура, Архея һәм [[Эукариоттар|Евхарияны]] бергә туплаусы клада, бактерияларҙан, анығыраҡ әйткәндә, Актиномицетотанан барлыҡҡа килгән, тип тәҡдим итә. 2004 йылда уның классификацияһы [[Архейҙар|археобактерияларҙы]] Бактериялар батшалығының бер өлөшө тип иҫәпләй, йәғни ул өс домен системаһын тулыһынса кире ҡаға. Стефан Лукета 2012 йылда биш "домион" системаһын тәҡдим итә, традицион өс доменға Прионобиота (күҙәнәкле һәм ядро кислотаһы булмаған) һәм [[Вирустар|Вирузобиота]] (ҡүҙәнәкле, әммә ядро кислоталы) өҫтәй.<ref name="Luketa2012">{{Cite journal|last=Luketa|first=S.|year=2012|title=New views on the megaclassification of life|url=http://protistology.ifmo.ru/num7_4/luketa_protistology_7-4.pdf|author=live|journal=Protistology|volume=7|issue=4|pages=218–237}}</ref><center>{{Biological systems}} </center>Организмдарҙың күп кенә айырым төркөмдәре өсөн өлөшләтә классификациялар бар һәм яңы мәғлүмәттәр барлыҡҡа килгән һайын ҡайтанан ҡарала һәм алмаштырыла; әммә тереклектең күпселек өлөшөн йә бөтәһен дә комплекслы, баҫтырып сығарған дауалау ысулдары һирәк осрай; 2012 һәм 2019 йылдарҙа эвкариоттарҙы протистарға баҫым яһап ҡына үҙ эсенә алған Адл һәм 2019 йыл миҫалдары: 2015 йыл, икеһе лә ҡаҙылма вәкилдәрҙе ситләтеп үтһә лә, евкариоттарҙы ла, прокариоттарҙы ла орден дәрәжәһенә тиклем үҙ эсенә ала.<ref name="Adl-et-al-2012">{{Cite journal|last=Adl|first=S.M.|title=The revised classification of eukaryotes|journal=Journal of Eukaryotic Microbiology|volume=59|issue=5|pages=429–493}}</ref><ref name="Adl-et-al-2019">{{Cite journal|last=Adl|first=S.M.|year=2019|title=Revisions to the classification, nomenclature, and diversity of eukaryotes|journal=Journal of Eukaryotic Microbiology|volume=66|issue=1|pages=4–119}}</ref><ref name="Ruggiero-et-al-2015">{{Cite journal|last=Ruggiero|first=M.A.|year=2015|title=A higher level classification of all living organisms|journal=PLOS ONE|volume=10|issue=4|pages=e0119248}}</ref><ref name="Ruggiero-et-al-2015" /> Айырым компиляция (Ruggiero, 2014) Ғаилә дәрәжәһенә тиклем һаҡланып ҡалған таксондарҙы үҙ эсенә ала.<ref>Ruggiero, Michael A. (2014). Families of All Living Organisms, Version 2.0.a.15, (4/26/14). Expert Solutions International, LLC, Reston, VA. 420 pp. Included data available for download via https://www.gbif.org/dataset/8067e0a2-a26d-4831-8a1e-21b9118a299c (doi: 10.15468/tfp6yv)</ref> Мәғлүмәттәр базаһына нигеҙләнгән таблицалар иҫәбенә Тормош энциклопедияһы, Биотөрлөлөк буйынса глобаль мәғлүмәт объекты, NCBI систематикаһы мәғлүмәт базаһы, Диңгеҙ һәм кейәүгә сыҡмаған Генераның ваҡытлы реестры, Тормоштоң асыҡ ағасы, Тормош каталогы инә. Палеобиология мәғлүмәт базаһы — ҡаҙылма ресурстар. == Ҡулланыу == Биологик систематика [[биология]] дисциплинаһы булып тора һәм биологтар тарафынан «системата» булараҡ билдәле, әммә яңы таксоналарҙы баҫтырып сығарыу менән натуралистар ҙа йыш шөғөлләнә. Таксономия [[тормош]]<nowiki/>то тасуирлауҙы һәм ойоштороуҙы маҡсат итеп ҡуйғанлыҡтан, биотөрлөлөктө һәм тәбиғәтте һаҡлау биологияһының барлыҡҡа килеүе таксономдар эше өсөн бик мөһим..<ref>{{Cite web|author=dead}}</ref><ref>{{Cite journal|last=McNeely|first=Jeffrey A.|title=The role of taxonomy in conserving biodiversity|url=https://pdfs.semanticscholar.org/7b06/e3d09692ef9f2b464fbfb7807ff32a35ce47.pdf|author=dead}}</ref> === Организмдарҙы классификациялау === Биологик классификация - таксономик процестың мөһим өлөшө. Һөҙөмтәлә, ул ҡулланыусыға таксондың туғандары ниндәй тип хәбәр итә. Биологик [[Класс (биология)|класс]]<nowiki/>ификация таксономик рәттәрҙе ҡуллана, шул иҫәптән башҡалар (иң инклюзивтан иң инклюзируемыйға тиклем): Домен, Короллек, [[Тип (биология)|Филум]], Класс, [[Отряд (биология)|Орден]], [[Ғаилә (биология)|Ғаилә]], Ген, [[Төр (биология)|Төрҙәр]] һәм Трен.<ref>{{Cite news|url=https://www.mnemonic-device.com/biology/taxonomy/domain-kingdom-phylum-class-order-family-genus-species/|title=Mnemonic taxonomy / biology: Kingdom Phylum Class Order...|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170606171902/https://www.mnemonic-device.com/biology/taxonomy/domain-kingdom-phylum-class-order-family-genus-species/|archivedate=6 June 2017}}</ref> === Таксономик тасуирламалар === [[Файл:Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg/170px-Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg|мини|''Nepenthes smilesii'', тропик питчер үҫемлеге]] Таксондың тасуирламаһы йәки диагнозы бергә ҡуйыла. Таксондарҙы билдәләүсе ҡағиҙәләр юҡ, әммә яңы таксондарҙы атау һәм баҫтырып сығарыу ҡағиҙәлар йыйылмаһы менән идара ителә.<ref name="Herbarium">{{Cite web|author=dead}}</ref> [[Зоология|Зоологияла]] киң ҡулланылған рәттәр өсөн номенклатура (суперғаиләләрҙең ярым төрҙәре) Халыҡ-ара Зоологик номенклаттура кодексы (''ICZN коды'') менән көйләнә. Фикология, [[микология]] һәм [[ботаника]] өлкәләрендә таксондарҙың атамаһы ылымыҡтар, бәшмәктәр һәм үҫемлектәр өсөн халыҡ-ара номенклатура кодексы (''ICN'') менән көйләнә.<ref>{{Cite web|author=live}}</ref> Таксондың тәүге тасуирламаһы биш төп талапты берләштерә:<ref>{{Cite web|title=How can I describe new species?|url=http://iczn.org/content/how-can-i-describe-new-species|publisher=[[International Commission on Zoological Nomenclature]]|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20120306133052/http://iczn.org/content/how-can-i-describe-new-species|archive-date=6 March 2012|access-date=21 May 2020}}</ref> # Таксонға латин алфавитының 26 хәрефенә нигеҙләнеп исем бирергә кәрәк (яңы төрҙәр өсөн биномиал, йәки башҡа рәттәр өсөн униномиал). # Исеме берҙән-бер булырға тейеш (йәғни омоним түгел). # Тасуирлама кәм тигәндә бер исем йөрөткән типтағы экземплярға нигеҙләнергә тейеш. # Ул таксонды тасуирлау (билдәләү) йәки уны башҡа таксондарҙан айырыу өсөн (диагноз, ''ICZN коды'', 13.1.1 статья, ''ICN'', 38-се статья) тейешле атрибуттар тураһында белдереүҙәрҙе үҙ эсенә алырға тейеш. Ике код та таксондың йөкмәткеһен (уның округтарын) билдәләүҙе уның исемен билдәләүҙән аңлы рәүештә айыра. # Был тәүге дүрт талап даими фәнни яҙма булараҡ күп һанлы бер үк күсермәләрҙә баҫтырылырға тейеш. Әммә йыш ҡына, таксондың географик диапазоны, экологик иҫкәрмәләр, химия, тәртип һ. б. кеүек, күберәк мәғлүмәт индерелә. Тикшеренеүселәрҙең таксаға килеү ысулы төрлөсә: булған мәғлүмәттәргә һәм ресурстарға ҡарап, ысулдар сағыу үҙенсәлектәрҙе ябай һан йә сифатлы сағыштырыуҙан, ДНК эҙмә-эҙлелеге буйынса ҙур күләмдәге мәғлүмәттәрҙе компьютер анализдарын ентекләп тасуирлауға тиклем үҙгәрә.. === Авторҙың цитатаһы === "Автор" фәнни исемдән һуң урынлаштырыла ала.<ref name="AJE">{{Cite web|url=http://www.aje.com/en/arc/editing-tip-scientific-names-species/|title=Editing Tip: Scientific Names of Species {{!}} AJE {{!}} American Journal Experts|website=www.aje.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170409021714/http://www.aje.com/en/arc/editing-tip-scientific-names-species/|archive-date=9 April 2017}}</ref> Автор - беренсе тапҡыр был исемде дөрөҫ баҫтырып сығарған ғалимдың исеме.<ref name="AJE" /> Мәҫәлән, 1758 йылда Линней Азия филенә Elephas maximus тигән фәнни исем бирә, шуға күрә был исем ҡайһы берҙә "Elephas maximas Linnaeus, 1758" тип яҙыла.<ref>{{Cite web|url=http://study.com/academy/lesson/carolus-linnaeus-classification-taxonomy-contributions-to-biology.html|title=Carolus Linnaeus: Classification, Taxonomy & Contributions to Biology – Video & Lesson Transcript {{!}} Study.com|website=Study.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170409021600/http://study.com/academy/lesson/carolus-linnaeus-classification-taxonomy-contributions-to-biology.html|archive-date=9 April 2017}}</ref> Авторҙарҙың исемдәре йыш ҡына ҡыҫҡартыла: L., ''Линней'' өсөн, киң ҡулланыла. Ботаникала, ысынында, стандарт ҡыҫҡартыуҙарҙың көйләнгән исемлеге бар (авторҙың ҡыҫҡартмаһы буйынса ботаниктар исемлеген ҡарағыҙ).<ref>{{Cite web|url=http://www.biocyclopedia.com/index/biological_classification.php|title=Biological Classification|website=biocyclopedia.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170514164313/http://www.biocyclopedia.com/index/biological_classification.php|archive-date=14 May 2017}}</ref> Ботаника һәм зоология араһында властарҙы бүлеү системаһы бер аҙ айырыла.<ref name="Herbarium">{{Cite web|title=Nomenclature, Names, and Taxonomy|url=http://herbarium.usu.edu:80/teaching/4420/botnom.htm|website=Intermountain Herbarium – USU|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20161123030604/http://herbarium.usu.edu/teaching/4420/botnom.htm|archive-date=23 November 2016}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20161123030604/http://herbarium.usu.edu/teaching/4420/botnom.htm "Nomenclature, Names, and Taxonomy"]. ''Intermountain Herbarium – USU''. 2005. Archived from [http://herbarium.usu.edu:80/teaching/4420/botnom.htm the original] on 23 November 2016.</cite></ref> Әммә, ғәҙәти күренеш, әгәр төрҙөң заты төп тасуирламанан һуң үҙгәрһә, төп авторлыҡтың исеме ҡумталарҙа урынлаштырыла.<ref>{{Cite web|url=http://www.annelida.net/zootax-tutor.html|title=Zoological nomenclature: a basic guide for non-taxonomist authors|website=Annelida.net|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170316112709/http://www.annelida.net/zootax-tutor.html|archive-date=16 March 2017}}</ref> == Фенетика == [[Файл:Phylogenetics.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/Phylogenetics.svg/300px-Phylogenetics.svg.png|мини|300x300пкс|Филогенетик һәм фенетик (характерға нигеҙләнгән) төшөнсәләрҙе сағыштырыу]] Фенетикала шулай уҡ таксиметрияһы, йәки һан таксономияһы булараҡ билдәле организмдар, филогенияһы йә эволюцион мөнәсәбәттәренә ҡарамай, дөйөм оҡшашлыҡҡа ҡарап классификациялана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Такса араһында гипергеометрик «алыҫлыҡ» үлсәменә килтерә. Фенетик ысулдар хәҙерге заманда сағыштырмаса һирәк осрай, сөнки фенетик ысулдар уртаҡ ата-баба (йәки плесиоморф) һыҙаттарҙы уртаҡ алынған (йәки апоморф) һыҙаттарҙан айырып тормай. .<ref>{{Cite web|title=Classification|url=https://projects.ncsu.edu/project/evoresources/Evolutionary%20medicine/classification/classification16.htm|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170414163250/https://projects.ncsu.edu/project/evoresources/Evolutionary%20medicine/classification/classification16.htm|archive-date=14 April 2017}}</ref> Әммә ҡайһы бер фенетик ысулдар, мәҫәлән, күршеләр ҡушылыу, мөнәсәбәттәрҙе тиҙ баһалаусы булараҡ, артабанғы ысулдар (мәҫәлән, Байес һығымтаһы) иҫәпләү буйынса бик баһала булғанда, һаҡланып ҡалған.<ref>{{Cite web|title=Molecular Marker Glossary|url=http://www.uwyo.edu/dbmcd/molmark/mcdgloss.html|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20070610123503/http://www.uwyo.edu/dbmcd/molmark/McDGloss.html|archive-date=10 June 2007}}</ref> == Мәғлүмәт базалары == Хәҙерге заман таксономияһы каталогтар классификацияһын һәм уларҙың документацияһын эҙләү һәм каталоглаштырыу өсөн мәғлүмәттәр базаһы технологияларын ҡуллана.. Йыш ҡулланылған мәғлүмәттәр базаһы булмаһа ла, һәр документлаштырылған төрҙө һанап сығырға тырышҡан «Тормош каталогы» кеүек комплекслы мәғлүмәттәр базаһы бар. Каталогта 2016 йылдың апреленә бөтә короллектәр өсөн 1,64 миллион төр күрһәтелгән, улар хәҙерге фәнгә билдәле тип иҫәпләнгән төрҙәрҙең дүрттән өс өлөшөнән ашыуын тәшкил итә.<ref name="About the Catalogue of Life">{{Cite web|author=live}}</ref> == Шулай уҡ ҡарағыҙ ==  {{NoteFoot}} == References == {{Иҫкәрмәләр}} == Bibliography ==   [[Категория:Биологик систематика]] [[Категория:Тәржемәһе тикшерелмәгән биттәр]] 1k8w2qm9kdq9u7mve9z0jr630itv4bu 1147594 1147591 2022-07-29T18:58:01Z ZUFAr 191 wikitext text/x-wiki   [[Биология|Биологияла]] '''таксономия''' ( (таксис) "аранжировка" һәм (-nomia) "ысул") — биологик организмдарҙың төркөмдәрен атау, билдәләү классификациялауҙы [[Фән|фәнни]] өйрәнеү. Организмдар таксондарға (сингл: таксон) төркөмләнә, һәм был төркөмдәргә таксономик дәрәжә бирелә; бирелгән дәрәжәле төркөмдәр юғары дәрәжәле инклюзив төркөмгә әйләндерелә ала, шулай итеп, таксономия иерархияһы барлыҡҡа килә. Хәҙерге ваҡытта ҡулланылған төп рәттәр - [[Домен (биология)|домен]], [[Батшалыҡ (биология)|батшалыҡ]], фило (ботаникала ҡайһы берҙә [[Тип (биология)|филология]] урынына бүлеү ҡулланыла), [[Класс (биология)|класс]], тәртип, [[Ғаилә (биология)|ғаилә]], ырыу һәм [[Төр (биология)|төрҙәр]]. Швед ботанигы [[Карл Линней]] хәҙерге таксономия системаһына нигеҙ һалыусы тип һанала, сөнки ул организмдарҙы классификациялау өсөн Линней таксономы һәм организмдарҙы атау өсөн биномиаль номенклатура тип аталған системаны эшләй. Биологик систематика теорияһы, мәғлүмәттәре һәм аналитик технологияһы ҡаҙаныштары менән Линней системаһы организмдар араһында тере һәм юҡҡа сыҡҡан [[Эволюция|эволюцион]] мөнәсәбәттәрҙе сағылдырыу өсөн тәғәйенләнгән хәҙерге биологик классификация системаһына әүерелә. == Билдәләмәләр == Таксономияның аныҡ билдәләмәһе сығанаҡтан сығанаҡҡа үҙгәрә, әммә дисциплинаның үҙәге ҡала: организмдар төркөмдәренең концепцияһы, атамаһы һәм классификацияһы.<ref name="Wilkins2011">{{Cite web|url=http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|title=What is systematics and what is taxonomy?|last=Wilkins|first=J.S.|date=5 February 2011|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|archive-date=27 August 2016|access-date=21 August 2016}}</ref> Һуңғы ваҡытта таксономия билдәләмәләре түбәндәгесә бирелә: # Айырым төрҙәре төркөмләү, төрҙәрҙе ҙурыраҡ төркөмдәргә бүлеү һәм шул төркөмдәргә исем биреү теорияһы һәм практикаһы, шулай итеп, классификация барлыҡҡа килтерә.<ref name="Judd2">{{Cite book|title=Plant Systematics: A Phylogenetic Approach|last1=Judd|first1=W.S.|last2=Campbell|first2=C.S.|last3=Kellogg|first3=E.A.|last4=Stevens|first4=P.F.|last5=Donoghue|first5=M.J.|date=2007|publisher=Sinauer Associates|edition=3rd|location=Sunderland|chapter=Taxonomy}}</ref> # Фән өлкәһе тасуирламаны, идентификациялауҙы, номенклатураны, классификацияны үҙ эсенә алға (һәм системалы системаларҙың төп компоненты).<ref name="Simpson2">{{Cite book|title=Plant Systematics|last=Simpson|first=Michael G.|date=2010|publisher=Academic Press|isbn=978-0-12-374380-0|edition=2nd|chapter=Chapter 1 Plant Systematics: an Overview}}</ref> # Биологияла организмдарҙың классификацияла урыны тураһында фән.<ref>Kirk, P.M., Cannon, P.F., Minter, D.W., Stalpers, J.A. eds. (2008) "Taxonomy". In ''Dictionary of the Fungi'', 10th edition. CABI, Netherlands.</ref> # «Тере организмдарға ҡарата ҡулланылған классификация тураһындағы , шул иҫәптән төрҙәрҙең формалашыу сараларын өйрәнеүсе фән».<ref>{{Cite book|title=The Wordsworth Dictionary of Science and Technology|date=1988|publisher=W.R. Chambers Ltd. and Cambridge University Press|editor-last=Walker|editor-first=P.M.B.}}</ref> # «Классификациялау маҡсатында организм үҙенсәлектәрен анализлау».<ref name="Henderson2">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=-PLgy6DWe0wC|title=Henderson's Dictionary Of Biology|last=Lawrence|first=E.|date=2005|publisher=Pearson/Prentice Hall|isbn=978-0-13-127384-9}}</ref> # «Классификациялауға һәм атамалар бирергә мөмкинлек биргән өлгө табыу өсөн филогенезды өйрәнә» (кәрәкле, әммә ғәҙәти булмаған билдәләмә булараҡ күрһәтелгән)<ref>{{Cite book|title=Taxonomy for the twenty-first century|last=Wheeler|first=Quentin D.|date=2004|work=[[Philosophical Transactions of the Royal Society]]|editor-last=H.C.J. Godfray & S. Knapp|volume=359|pages=571–583|chapter=Taxonomic triage and the poverty of phylogeny|doi=10.1098/rstb.2003.1452|pmc=1693342|pmid=15253345|author-link=Quentin D. Wheeler|issue=1444}}</ref>. Төрлө билдәләмәләр йә системалылыҡтың (2-се билдәләмәнең) ярҙамсы өлкәһе итеп системалылыҡтың ярҙамсы өлкәһе итеп урынлаштыра, был мөнәсәбәттәрҙе кире ҡаға (6-сы билдәләмә), йә ике терминды синоним тип һанай. Биологик номенклатура систематиканың бер өлөшө (1-се һәм 2-се билдәләмәләр), йәки системалы системаларҙың бер өлөшө булып һаналамы, тигән аңлашылмаусанлыҡтар бар. Мәҫәлән, 6-сы билдәләмә номенклатураны таксономиянан ситкә урынлаштырыусы системаларҙың түбәндәге билдәләмәһе менән парлаша: * ''Систематика'': "Организмдарҙың идентификацияһын, таксономияһын һәм номенклатураһын өйрәнеү, шул иҫәптән тере йәнлектәрҙең уларҙың тәбиғи мөнәсәбәттәренә ҡарата классификацияһын һәм таксондарҙың үҙгәрештәрен һәм эволюцияһын өйрәнеү". 1970 йылда Миченер ''et al''. бер-береһенә ҡарата "систематик биология" һәм "таксономия" (йыш ҡына буталған һәм алмашлап ҡулланылған терминдар) түбәндәгесә билдәләй:<ref>Michener, Charles D., John O. Corliss, Richard S. Cowan, Peter H. Raven, Curtis W. Sabrosky, Donald S. Squires, and G. W. Wharton (1970). ''Systematics In Support of Biological Research''. Division of Biology and Agriculture, National Research Council. Washington, D.C. 25 pp.</ref><blockquote> Систематик биология ( системаматика тип атала) - организмдарға фәнни исемдәр бирә, (б) уларҙы тасуирлай, (с) уларҙың коллекцияларын һаҡлай, (д) организмдарға классификация, уларҙы идентификациялау асҡыстары һәм уларҙың таралыуы тураһында мәғлүмәттәр биргән өлкә, (е) уларҙың эволюцион тарихын тикшерә, һәм (ф) уларҙың тирә-яҡ мөхиткә яраҡлашыуын иҫәпләй. Оҙон тарихлы был өлкә һуңғы йылдарҙа һиҙелерлек яңырыу кисерҙе. Теоретик материалдың бер өлөшө эволюцион өлкәләргә ҡағыла (үрҙәге e һәм f темалары), ҡалғандары айырыуса классификация проблемаһына ҡағыла. Таксономия - системалылыҡтың (а) - (d) темаларының өлөшө. </blockquote>Таксономия, системалы биология, систематика, биосистематика, фәнни классификация, биологик классификация һәм филогенетика кеүек терминдарҙың йыйылмаһы ҡайһы берҙә бер үк, ҡайһы берҙә аҙ айырылып торған, әммә һәр ваҡыт бәйләнгән һәм киҫешкән мәғәнәләргә эйә.<ref name="Wilkins2011">{{Cite web|url=http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|title=What is systematics and what is taxonomy?|last=Wilkins|first=J.S.|date=5 February 2011|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|archive-date=27 August 2016|access-date=21 August 2016}}</ref><ref name="Small1989">{{Cite journal|last=Small|first=Ernest|title=Systematics of Biological Systematics (Or, Taxonomy of Taxonomy)}}</ref> "Таксономия" һүҙенең иң киң мәғәнәһе бында ҡулланыла. Термин 1813 йылда де Кандоль үҙенең Théorie élémentaire de la botanique тигән хеҙмәтендә ҡулланған.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=In_Lv8iMt24C&pg=PA20|title=Plant systematics: An integrated approach|last=Singh|first=Gurcharan}}</ref> Джон Линдли 1830 йылда системалылыҡҡа тәүге билдәләмә бирә, әммә "систематика" терминын ҡулланмайынса, "систематик ботаника" тураһында яҙа.<ref>Wilkins, J. S. ''[http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/ What is systematics and what is taxonomy?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|date=27 August 2016}}''. Available on http://evolvingthoughts.net</ref> Европалылар биологик төрлөлөктө өйрәнеү өсөн "систематика" һәм "биосистематика", ә Төньяҡ Американдар "таксономия"ны йышыраҡ ҡуллана.<ref>Brusca, R. C., & Brusca, G. J. (2003). Invertebrates (2nd ed.). Sunderland, Mass. : Sinauer Associates, p. 27</ref> Әммә таксономия, һәм, атап әйткәндә, альфа таксонологияһы, организмдарҙы идентификациялау, тасуирлау һәм атау (йәғни номенклатура), ә "классификация" организмдарҙы башҡа организмдар менән бәйләнештәрен күрһәткән иерархик төркөмдәргә урынлаштыра.<ref name="Fortey">{{Citation|last=Fortey|first=Richard|url=Richard Fortey|title=Dry Store Room No. 1: The Secret Life of the Natural History Museum}}</ref> === Монография һәм таксономик тикшереү === Таксономик ревизия йәки таксономик тикшереү — билдәле бер таксонда вариация законлылыҡтарын яңыса анализлау. Был анализ морфологик, анатомик, палинологик, биохимик һәм генетик персонаждарҙың ниндәй ҙә булһа ҡушылыуы нигеҙендә башҡарылырға мөмкин. Монография йәки тулы ревизия — теге йәки был ваҡытта бирелгән мәғлүмәт өсөн һәм бөтә донъя өсөн таксон өсөн комплекслы ревизия. Башҡа (өлөшләтә) ревизиялар, булған характерҙар йыйылмаларының ҡайһы берҙәрен генә ҡуллана йәки арауыҡ даирәһе сикләнгән тигән мәғәнәлә сикләнергә мөмкин. Ревизия был субтаксаның классификацияһын үҙгәртеүгә, яңы субтаксаны асыҡлауға йәки элекке субтаксаның ҡушылыуына килтереүе мөмкин..<ref>{{Cite journal|last=Maxted|first=Nigel|year=1992|title=Towards Defining a Taxonomic Revision Methodology|journal=Taxon|volume=41|issue=4|pages=653–660|DOI=10.2307/1222391}}</ref> === Таксономик характерҙар === Таксономик характерҙар - таксономик атрибуттар, улар таксондар араһындағы мөнәсәбәттәрҙе (филогенезды) иҫбатлау өсөн ҡулланыла.<ref>Mayr, Ernst (1991). Principles of Systematic Zoology. New York: McGraw-Hill, p. 159.</ref> Таксономик характерҙарҙың төрҙәре:<ref>Mayr, Ernst (1991), p. 162.</ref>{{Col-begin}} {{Col-break}} * Morphological characters ** General external morphology ** Special structures (e.g. genitalia) ** Internal morphology (anatomy) ** Embryology ** Karyology and other cytological factors * Physiological characters ** Metabolic factors ** Body secretions ** Genic sterility factors * Molecular characters ** Immunological distance ** Electrophoretic differences ** Amino acid sequences of proteins ** DNA hybridization ** DNA and RNA sequences ** Restriction endonuclease analyses ** Other molecular differences {{Col-break}} * Behavioral characters ** Courtship and other ethological isolating mechanisms ** Other behavior patterns * Ecological characters ** Habit and habitats ** Food ** Seasonal variations ** Parasites and hosts * Geographic characters ** General biogeographic distribution patterns ** Sympatric-allopatric relationship of populations {{Столбцы/конец}} === Альфа һәм бета таксономияһы === "'''Альфа таксономияһы'''" термины бөгөн башлыса таксондарҙы, айырыуса төрҙәрҙе, табыу, тасуирлау һәм атау дисциплинаһына ҡарата ҡулланыла.<ref name="BiologyDiscussion">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|title=Taxonomy: Meaning, Levels, Periods and Role|date=27 May 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073645/http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|archivedate=5 April 2017}}</ref> Боронғо әҙәбиәттә был терминдың икенсе мәғәнәһе була, ул морфологик таксономияға һәм XIX быуат аҙағына тиклемге тикшеренеүҙәр һөҙөмтәләренә ҡарай.<ref>{{Cite journal|last=Rosselló-Mora|first=Ramon|title=The species concept for prokaryotes|journal=FEMS Microbiology Reviews|volume=25|issue=1|pages=39–67|DOI=10.1111/j.1574-6976.2001.tb00571.x}}</ref> Уильям Бертрам Туррилл "альфа таксономияһы" терминын 1935 һәм 1937 йылдарҙа баҫылған мәҡәләләр серияһында индерә, унда ул таксонология дисциплинаһының фәлсәфәһе һәм киләсәк йүнәлештәрен тикшерә[1]<blockquote> ... таксономистар араһында үҙҙәренең проблемаларын киң ҡараштан ҡарарға, уларҙың цитологик, экологик һәм генетик коллегалары менән яҡынданыраҡ хеҙмәттәшлек итеү мөмкинлектәрен тикшерергә һәм уларҙың маҡсаттарын һәм ысулдарын, бәлки, ҡырҡа үҙгәртеү йәки киңәйтеүҙе танырға теләк арта бара... Туррилл (1935) фекеренсә, структураһына нигеҙләнгән һәм уңайлы итеп "альфа" тип аталған боронғо баһалап бөткөһөҙ таксономияны ҡабул иткәндә, мөмкин тиклем киң морфологик һәм физиологик факттар нигеҙендә төҙөлгән алыҫ таксономияны күҙ алдына килтерергә мөмкин, һәм унда "төрлөләрҙең конституцияһына, бүленешенә, килеп сығышына һәм тәртибенә ҡағылышлы бөтә күҙәтеү һәм эксперименталь мәғлүмәттәр табыла". Идеалдар, әйтерһең дә, бер ҡасан да тулыһынса тормошҡа ашырылмай. Әммә улар даими стимуляторҙар сифатында эш итеүҙең ҙур ҡиммәте бар, һәм әгәр беҙҙә "омега" таксономияһының идеалы булһаҡ, беҙ грек алфавитынан бер аҙ алға бара алабыҙ. Беҙҙең ҡайһы берҙәребеҙ үҙебеҙҙе ҡәнәғәтләндерәбеҙ, беҙ хәҙер "бета" таксономияһына күҙ һалабыҙ, тип уйлайбыҙ.{{Sfn|Turrill|1938}}</blockquote>Шулай итеп, Туррилл альфа таксономияһынан асыҡтан-асыҡ экология, физиология, генетика һәм цитология кеүек төрлө тикшеренеүҙәр өлкәһен индерә. Ул шулай уҡ филогенетик реконструкцияны альфа таксономияһынан индермәй.{{Sfn|Turrill|1938}} Һуңыраҡ авторҙар был терминды икенсе мәғәнәлә ҡуллана, был термин төрҙәрҙең (башҡа рәттәрҙең ярым төрҙәре йәки таксондары түгел) сикләүен аңлата, ниндәй ҙә булһа тикшеренеү алымдарын ҡуллана, шул иҫәптән ҡатмарлы иҫәпләү йәки лаборатория техникаһын да ҡуллана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Шулай итеп, Эрнст Майр 1968 йылда "бета таксономия"ны төрҙәргә ҡарағанда юғарыраҡ дәрәжәләрҙең классификацияһы тип билдәләй.<ref>{{Citation|url=Ernst Mayr}}</ref><blockquote>Вариацияның биологик мәғәнәһен һәм оҡшаш төрҙәр төркөмдәренең эволюцион килеп сығышын аңлау таксономик эшмәкәрлектең икенсе этабы өсөн тағы ла мөһимерәк, төрҙәрҙе туғандар төркөмдәренә ("taxa") бүлеү һәм уларҙың юғары категориялар иерархияһында урынлашыуы. Был эшмәкәрлек классификация термины менән аңлатыла; ул шулай уҡ "бета таксономия" тип тә атала.</blockquote> === Микротаксономия һәм макротаксосономия === Организмдарҙың айырым төркөмөндә төрҙәрҙе бүлеү зарурлығы практик һәм теоретик проблемаларға килтерә, улар төр проблемаһы тип атала. Төрҙәрҙе нисек билдәләүҙе билдәләү буйынса фәнни эш микротаксономия тип атала.<ref>{{Cite book|title=The Growth of Biological Thought: Diversity, Evolution, and Inheritance}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.biological-concepts.com/views/search.php?term=1508|title=Result of Your Query|work=biological-concepts.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170405170414/http://www.biological-concepts.com/views/search.php?term=1508|archive-date=5 April 2017}}</ref><ref name="BiologyDiscussion" />Макротаксономия - юғары таксономик дәрәжәләге төркөмдәрҙе өйрәнеү.<ref name="BiologyDiscussion" /> == Тарихы == Таксономик тарихтың ҡайһы бер тасуирламалары боронғо цивилизациялар менән таксономияны даталарға тырышһа ла, ысын мәғәнәһендә организмдарҙы классификациялау буйынса фәнни ынтылыш XVIII быуатҡа тиклем булмай. Элегерәк башҡарылған эштәре тәү сиратта дескриптив булған һәм ауыл хужалығында йәки медицинала файҙалы булған үҫемлектәргә йүнәлтелгән булған. Был фәнни фекерләүҙең бер нисә этабы бар. Иртә таксономия үҙ аллы критерийҙарға, «яһалма системаларға» нигеҙләнә, шул иҫәптән Линнейҙың үҫемлектәр өсөн енси классификация системаһы (Линнейҙың 1735 йылда хайуандарҙы классификациялауы «Systema Naturae» («Тәбиғәт системаһы») тип атала, ул, кәм тигәндә, «яһалма система» тип иҫәпләй. Һуңыраҡ «тәбиғи системалар» тип йөрөтөлгән такса үҙенсәлектәрен тулыраҡ ҡарау нигеҙендә системалар барлыҡҡа килә, мәҫәлән, де Жусьё. Һуңыраҡ «тәбиғи системалар» тип аталған такса үҙенсәлектәрен тулыраҡ ҡарау нигеҙендә системалар барлыҡҡа килә, мәҫәлән, де Жюсьё (1789), де Кандоль (1813) һәм Бентем һәм Хукер (1862—1863). Был классификациялар эмпирик ҡалыптарҙы тасуирлай һәм фекерләүҙә эволюцияға тиклем булған. Чарльз Дарвиндың «Төрҙәрҙең килеп сығышы тураһында» (1859) баҫылып сығыуы эволюцион мөнәсәбәттәргә нигеҙләнгән классификацияларға яңы аңлатма бирә. Был 1883 йылдан башлап филетик системалар төшөнсәһе була. Бындай ҡарашты Эйхлер (1883) һәм Энглер (1886—1892) тип билдәләй. 1970-се йылдарҙа кладистик методологияның барлыҡҡа килеүе берҙән-бер монофилия критерийҙары нигеҙендә синапоморфиялар булыуы менән раҫланған классификацияларға килтерә. Шул ваҡыттан алып молекуляр генетика мәғлүмәттәре менән дәлилләү нигеҙе киңәйтелә, улар күпселек осраҡта традицион морфологияны тулыландыра.{{Sfn|Datta|1988}} === Линнийға тиклемге осор === ==== Тәүге таксономистар ==== Кеше тирә-яғын атау һәм классификациялау, моғайын, тел башланыу менән башланғандыр. Ағыулы үҫемлектәрҙе ашарға яраҡлы үҫемлектәрҙән айырыу кешелек йәмғиәтенең йәшәүе өсөн мөһим. Дарыу үҫемлектәре һүрәттәре Мысырҙың стена һүрәттәрендә б.э.т. 1500 йылда күренә, был төрлө төрҙәрҙең ҡулланылышын аңлауҙы һәм төп таксономияның урынлашыуын күрһәтә. ==== Антик осор ==== [[Файл:Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg/370px-Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg|мини|''Һирәк осрай торған хайуандарҙың''<nowiki> һүрәтләнеше (写生珍禽图), Сун династияһы рәссамы Хуан Цюань (903[[965)</nowiki>]] Организмдар беренсе тапҡыр [[Аристотель]] ([[Греция]], 384 Tian322 б.э.) тарафынан Лесбос утрауында булған сағында классификациялана.<ref>Mayr, E. (1982) ''The Growth of Biological Thought''. Belknap P. of Harvard U.P., Cambridge (Mass.)</ref><ref name="Palaeos" /><ref name="Britannica – Taxonomy">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy|title=taxonomy {{!}} biology}}</ref> Ул йән эйәләрен уларҙың өлөштәренә, йәки хәҙерге заман сифаттарына, мәҫәлән, тере бала тыуыу, дүрт аяҡ, йомортҡа һалыу, ҡан һалыу йәки йылы тәнле булыуҙы классификациялай.<ref name="Roanoke">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|website=cbs.dtu.dk|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref> Ул бөтә тереклекте ике төркөмгә бүлә: үҫемлектәр һәм хайуандар.<ref name="Palaeos" /> Уның ҡайһы бер хайуандар төркөмө, мәҫәлән, ''Анхайма'' (ҡанһыҙ хайуандар, тәржемәһе - умыртҡаһыҙ) һәм ''Энхайма'' (ҡаны булған хайуандар), шулай уҡ [[Акула|акулалар]] һәм киттар кеүек төркөмдәр бөгөн дә киң ҡулланыла.<ref>{{Cite book|title=The Lagoon: How Aristotle Invented Science|url=Armand Marie Leroi}}</ref> Уның уҡыусыһы Теофраст (Греция, б.э.т. 370X) был традицияны дауам итә, 500-гә яҡын үҫемлек һәм уларҙың ҡулланылышы тураһында үҙенең Historia Plantarum китабында телгә ала. Тағы ла бер нисә үҫемлек төркөмө, мәҫәлән, ''[[Ҡыҙылтал|Корнус]]'', ''Крокус'' һәм ''Нарцисс'', Теофрастҡа барып тоташа.<ref name="Palaeos">{{Cite web |url=http://palaeos.com/taxonomy/history.html |title=Palaeos : Taxonomy |website=palaeos.com |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html |archive-date=31 March 2017}}</ref> ==== Урта быуаттар ==== [[Урта быуаттар]]<nowiki/>ҙағы таксономия, йән эйәләренең фәлсәфәүи һәм экзистенциаль тәртибенә ҡағылышлы өҫтәмәләр менән, аристотель системаһына нигеҙләнә.<ref name="Roanoke2">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|date=23 March 1998|website=cbs.dtu.dk|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref> Был көнбайыш схоластик <ref name="Roanoke3">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|date=23 March 1998|website=cbs.dtu.dk|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref>традицияларында булыуҙың, ахыр сиктә Аристотельдән алынған ҙур сылбыр кеүек төшөнсәләрҙе үҙ эсенә ала. Аристотел системаһы ул ваҡытта микроскоптар булмау сәбәпле үҫемлектәрҙе лә, бәшмәктәрҙе лә классификацияламай, сөнки уның идеялары, скала натураһына (Тәбиғи баҫҡыс)<ref name="Britannica – Taxonomy2">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy|title=taxonomy {{!}} biology|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170405075451/https://www.britannica.com/science/taxonomy|archive-date=5 April 2017|encyclopedia=Encyclopedia Britannica}}</ref> ярашлы, тулы донъяны берҙәм континуумда урынлаштырыуға нигеҙләнгән. Был да оло зат сылбырында ла иғтибарға алынды. Прокопий, Ғәззә тимотеостары, Деметриос Пепагоменос,<ref name="Palaeos2">{{Cite web|url=http://palaeos.com/taxonomy/history.html|title=Palaeos : Taxonomy|website=palaeos.com|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html|archive-date=31 March 2017}}</ref> Томас Аквинас кеүек ғалимдар алға китеш яһай. Урта быуат аҡыл эйәләре прагматик таксономияға ҡарағанда абстракт фәлсәфәгә нығыраҡ яраҡлашҡан абстракт фәлсәфәүи һәм логик категориялауҙарҙы ҡулланған.<ref name="Palaeos" /> ==== Ренессанс һәм иртә хәҙерге заман ==== [[Яңырыу|Ренессанс]] һәм [[Мәғрифәтселек дәүере|Мәғрифәтселек]] дәүерендә организмдарҙы категориялаштырыу киң тарала, һәм таксономик эштәр боронғо текстарҙы алмаштырыу өсөн етерлек кимәлдә башҡарыла.<ref name="Palaeos" /> Был ҡайһы берҙә ҡатмарлы оптик линзаларҙың үҫеше менән бәйле, был организмдарҙың морфологияһын күпкә ентекләберәк өйрәнергә мөмкинлек бирә. Был технологик алымдан файҙаланған иң тәүге авторҙарҙың береһе - итальян табибы Андреа Чезальпино (1519—1603), ул "беренсе таксономист" тип атала.<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Andrea-Cesalpino|title=Andrea Cesalpino {{!}} Italian physician, philosopher, and botanist}}</ref> Уның magnum opus De Plantis 1583 йылда баҫылып сыға, унда 1500-ҙән ашыу үҫемлек төрө һүрәтләнә.<ref>{{Cite book|url=https://archive.org/details/deplantislibrixv00cesa|title=De plantis libri XVI}}</ref><ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Andrea-Cesalpino#ref130098|title=Andrea Cesalpino {{!}} Italian physician, philosopher, and botanist}}</ref> Ул беренсе тапҡыр таныған ике ҙур үҫемлек ғаиләһе бөгөн дә ҡулланыла: Asteraceae һәм [[Кәбеҫтә һымаҡтар|Brassicaceae]].<ref>{{Cite book|title=International Edition Vegetables I: Asteraceae, Brassicaceae, Chenopodicaceae, and Cucurbitaceae (Handbook of Plant Breeding)}}</ref> Һуңынан XVII быуатта Джон Рэй ([[Англия]], 16271705) бик күп мөһим таксономик хеҙмәттәр яҙа.<ref name="Britannica – Taxonomy" /> Уның иң ҙур ҡаҙанышы ''Methodus Plantarum Nova'' (1682) була, унда ул 18 меңдән ашыу үҫемлек төрөн баҫтырып сығара.<ref>{{Cite book|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/84226#page/7/mode/1up|title=Methodus plantarum nova|author=live}}</ref> Ул ваҡытта уның классификациялары, бәлки, иң ҡатмарлыһы булғандыр, сөнки ул үҙенең таксондарын күп кенә ҡатнаш символдарға нигеҙләгән. Киләһе ҙур таксономик хеҙмәттәрҙе Джозеф Питон де Турнефор (Франция, 1656,1708) яҙа.<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Joseph-Pitton-de-Tournefort|title=Joseph Pitton de Tournefort {{!}} French botanist and physician}}</ref> 1700 йылдан алып уның Institutiones Rei Herbariae хеҙмәттәрендә 698 ырыуға ҡараған 9000-дән ашыу төр бар, был туранан-тура Линнейға йоғонто яһай. === Линней дәүере === [[Файл:Linné-Systema_Naturae_1735.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/54/Linn%C3%A9-Systema_Naturae_1735.jpg/170px-Linn%C3%A9-Systema_Naturae_1735.jpg|мини|Systema ''Naturae'', Лейден, 1735]] Швед ботаник [[Карл Линней]] (17071778) таксономияның яңы дәүерен башлай.<ref name="Roanoke" /> 1735 йылда Systema Naturae 1st Edition, 1753 йылда Species ''Plantarum'' һәм Systema ''NaturaE'' 10th Edition тигән хеҙмәттәре менән ул хәҙерге таксономияны революциялай.<ref>Linnaeus, C. (1735) ''Systema naturae, sive regna tria naturae systematice proposita per classes, ordines, genera, & species''. Haak, Leiden</ref><ref>Linnaeus, C. (1753) ''Species Plantarum''. Stockholm, Sweden.</ref><ref>Linnaeus, C. (1758) ''Systema naturae, sive regna tria naturae systematice proposita per classes, ordines, genera, & species'', 10th Edition. Haak, Leiden</ref> Уның эштәре хайуандар һәм үҫемлектәр төрҙәренә стандартлаштырылған биномиаль атама биреү системаһын ғәмәлгә ашыра, был хаослы һәм тарҡау таксономик әҙәбиәткә элегант хәл булып сыға.<ref name="Britannica – Linnaean">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy/The-Linnaean-system|title=taxonomy – The Linnaean system {{!}} biology}}</ref> Ул класс, тәртип, ырыу һәм төрҙәр стандартын ғына индермәй, шулай уҡ сәскәнең бәләкәйерәк өлөштәрен ҡулланып, үҙенең китабынан үҫемлектәрҙе һәм хайуандарҙы билдәләргә мөмкинлек бирә.<ref name="Britannica – Linnaean" /> Шулай итеп, Линней системаһы барлыҡҡа килә һәм бөгөнгө көндә лә XVIII быуаттағы кеүек ҡулланыла.<ref name="Britannica – Linnaean" /> Әлеге ваҡытта үҫемлектәр һәм хайуандар таксономиктары Линнейҙың эшен дөрөҫ исемдәр өсөн "башланғыс нөктә" тип иҫәпләй (1753 һәм 1758 йылдарҙа).<ref>{{Cite journal|title=Typification and later starting-points|url=http://www.iapt-taxon.org/historic/Congress/IBC_1959/Prop018-019.pdf|author=live}}</ref> Был даталарға тиклем баҫылған исемдәр "Линнейға тиклемге" тип атала, һәм ғәмәлдә түгел тип һанала (''Svenska Spindlar''<ref>{{Cite book|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/209583#page/7/mode/1up|title=Svenska spindlar|author=live}}</ref> баҫмаһында баҫылған үрмәкселәрҙән башҡа). Хатта был ваҡытҡа тиклем Линней үҙе баҫтырып сығарған таксономик исемдәр ҙә Линнейға тиклемге тип һанала. == Хәҙерге классификация системаһы == [[Файл:Spindle_diagram.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/76/Spindle_diagram.jpg/280px-Spindle_diagram.jpg|мини|Умыртҡалыларҙың класс кимәлендә эволюцияһы, спиндл киңлеге ғаиләләр һанын күрһәтә . Спиндле схемалар эволюцион таксономияға хас]] [[Файл:Cladogram_vertebrata.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/70/Cladogram_vertebrata.jpg/280px-Cladogram_vertebrata.jpg|мини|Шул уҡ бәйләнеш, кладистика өсөн типик кладограмма булараҡ күрһәтелә]] Төркөмдәр эсендәге төркөмдәр паттерны Линнейҙың үҫемлектәр һәм хайуандар классификацияһы менән билдәләнә, һәм был паттерндар XVIII быуат аҙағында, Чарльз Дарвиндың "Тәбиғәттәрҙең килеп сығышы" китабы баҫылып сыҡҡанға тиклем, хайуандар һәм үҫемлектәр батшалыҡтарының дендрограммалары итеп күрһәтелә башлай. "Тәбиғи система"ның паттерны эволюция кеүек генерациялау процесын аңлатмай, әммә, бәлки, уны күҙ уңында тотҡандыр, иртә трансмутационистик аҡыл эйәләрен илһамландырғандыр. Төрҙәрҙең трансмутацияһы идеяһын өйрәнеүсе тәүге хеҙмәттәр араһында Эразм Дарвиндың (Чарльз Дарвиндың олатаһының) 1796 Zoönomia һәм Жан-Батист Ламарктың 1809 йылда Philosophie Zoologique бар.<ref name="BiologyDiscussion" /> Был идея инглиз телле донъяла Роберт Чемберс тарафынан 1844 йылда аноним рәүештә баҫылған Vestiges of the Natural History of Creation китабында киң тарала.<ref>{{Cite book|url=James A. Secord|author=dead}}</ref> Дарвин теорияһына яраҡлы уртаҡ нәҫел китабы тигән төшөнсә барлыҡҡа килә. Йәшәү ағасы һүрәттәре фәнни хеҙмәттәрҙә популяр булып китә, билдәле ҡаҙылма төркөмдәр индерелә. ''Археоптерикс'' һәм Хесперорнистың яңы ғына табылған ҡаҙылма ҡалдыҡтарын ҡулланып, Томас Генри Хаксли уларҙың динозаврҙарҙан барлыҡҡа килеүен белдерә, был төркөм 1842 йылда Ричард Оуэн тарафынан рәсми рәүештә таныла.<ref>{{Cite news|url=https://phys.org/news/2015-05-fossil-world-earliest-modern-bird.html|title=Fossil of world's earliest modern bird could help us understand the extinction of dinosaurs|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405170159/https://phys.org/news/2015-05-fossil-world-earliest-modern-bird.html|archivedate=5 April 2017}}</ref> Һөҙөмтәлә динозаврҙарҙың "ҡоштарҙың ата-бабалары" булыуы эволюцион таксономик фекерләүҙең төп билдәһе булып тора. XIX быуат аҙағында һәм XX быуат башында ҡаҙылма төркөмдәр табыла һәм , [[Палеонтология|палеонтологтар]], билдәле төркөмдәрҙе берләштерә, хайуандарҙың тарихын аңларға тырыша. 1940-сы йылдар башында хәҙерге эволюцион синтез менән, төп төркөмдәрҙең эволюцияһын хәҙерге заманса аңлау барлыҡҡа килә. Эволюцион таксономия Линней таксономик дәрәжәһенә нигеҙләнгәнлектән, был ике термин хәҙерге ҡулланылышта ҡулланыла. Кладистик ысул 1960-сы йылдарҙан барлыҡҡа килә.<ref name="Britannica – since Linnaeus">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus|title=taxonomy – Classification since Linnaeus {{!}} biology}}<cite class="citation encyclopaedia cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus "taxonomy – Classification since Linnaeus | biology"]. ''Encyclopedia Britannica''. [https://web.archive.org/web/20170405075916/https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus Archived] from the original on 5 April 2017.</cite></ref> 1958 йылда Джулиан Хаксли ''клада'' терминын ҡуллана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Һуңыраҡ, 1960 йылда, Кейн һәм Харрисон ''кладистик'' терминын индерә.<ref name="BiologyDiscussion" /> Иң күренекле үҙенсәлеге булып иерархик эволюция ағасында таксондарҙы урынлаштырыу тора, был осраҡта бөтә таксондар монофилетик.<ref name="Britannica – since Linnaeus" /> Таксон, ата-баба формаһының бөтә тоҡомдарын үҙ эсенә алһа, монофилетик тип атала.<ref name="Mike Taylor">{{Cite web |url=http://www.miketaylor.org.uk/dino/faq/s-class/phyletic/ |title=What do terms like monophyletic, paraphyletic and polyphyletic mean? |last=Taylor |first=Mike |website=miketaylor.org.uk |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20100801072310/http://www.miketaylor.org.uk/dino/faq/s-class/phyletic/ |archive-date=1 August 2010}}</ref><ref name="NCSE">{{Cite web |url=https://ncse.com/book/export/html/2206 |title=Polyphyletic vs. Monophyletic |website=ncse.com |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170405170039/https://ncse.com/book/export/html/2206 |archive-date=5 April 2017}}</ref> Уларҙан алынған төркөмдәр парафилетик тип атала, ә тормош ағасынан бер тармаҡтан артыҡ булған төркөмдәр полифилетик булып тора.<ref name="Mike Taylor" /><ref name="Mike Taylor" /><ref name="NCSE">{{Cite web |url=https://ncse.com/book/export/html/2206 |title=Polyphyletic vs. Monophyletic |website=ncse.com |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170405170039/https://ncse.com/book/export/html/2206 |archive-date=5 April 2017}}</ref> Монофилетик төркөмдәр синапоморфиялар нигеҙендә таныла һәм диагноз ҡуйыла.<ref>Brower, Andrew V. Z. and Randall T. Schuh. 2021. ''Biological Systematics: Principles and Applications'' (3rd edn.) Cornell University Press, Ithaca, New York., p. 13</ref> Кладистик классификациялар традицион Линней таксономияһы һәм Зоологик һәм ботаник номенклатура кодтары менән тап килә.<ref>Schuh, Randall T. "The Linnaean system and its 250-year persistence." The Botanical Review 69, no. 1 (2003): 59.</ref> Номенклатураның альтернатив системаһы, Халыҡ-ара ''филогенетик'' номенклатура кодексы йәки ''PhyloCode'' тәҡдим ителгән, уның маҡсаты - кладтарҙың формаль атамаһын көйләнә.<ref>{{Cite web |url=https://www.ohio.edu/phylocode/ |title=The PhyloCode |last=Queiroz |first=Philip D. Cantino, Kevin de |website=ohio.edu |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20160510200022/https://www.ohio.edu/phylocode/ |archive-date=10 May 2016}}</ref><ref name="Phylocode">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/angiosperm/taxonomy-angiosperm/phylocode-concept-history-and-advantages-taxonomy/34706|title=PhyloCode: Concept, History and Advantages {{!}} Taxonomy|date=12 July 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073643/http://www.biologydiscussion.com/angiosperm/taxonomy-angiosperm/phylocode-concept-history-and-advantages-taxonomy/34706|archivedate=5 April 2017}}</ref>Линней рангтары ''PhyloCode'' буйынса факультатив буласаҡ, ул хәҙерге, ранг нигеҙендәге кодтар менән бергә йәшәү өсөн тәғәйенләнә.<ref name="Phylocode" /> Систематик берләшмә PhyloCode-ты ҡабул итерме-юҡмы, әллә уны 250 йылдан ашыу ҡулланылған (кәрәк булғанда үҙгәртелгән) хәҙерге номенклатура системалары файҙаһына ҡалырмы, тип билдәләнә. === Батшалыҡтар һәм домендар === [[Файл:Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a5/Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg/170px-Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg.png|мини|Хәҙерге классификацияның төп схемаһы. Башҡа бик күп кимәлдәр ҡулланыла ала; домен, тормоштағы иң юғары яңы һәм бәхәсле кимәл.]] Линней, үҫемлектәрҙе һәм хайуандарҙы айырым батшалыҡ тип һаналған. <ref name="Kingdom classification">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|title=Kingdom Classification of Living Organism|date=2 December 2014|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073641/http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|archivedate=5 April 2017}}</ref>Линней, физик донъяны йәшелсә, хайуандар һәм файҙалы ҡаҙылмалар батшалығына бүлеп, быны юғары звание сифатында ҡулланған. Микроскопия ҡаҙаныштары микроорганизмдарҙы классификациялауға мөмкинлек биргәнлектән, батшалыҡтарҙың һаны арта. Домен - сағыштырмаса яңыса бүлеү. 1977 йылда Карл Вуздың өс доменлы систем тәҡдим итә, әммә һуңыраҡ был система ҡабул ителмәй.<ref>{{Cite web|url=http://www.igb.illinois.edu/about/archaea|title=Carl Woese {{!}} Carl R. Woese Institute for Genomic Biology|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170428163950/http://www.igb.illinois.edu/about/archaea|archive-date=28 April 2017}}</ref> Өс доменлы ысулдың төп үҙенсәлеге булып [[Архейҙар|Архея]] һәм Бактерияларҙың бүленеү тора, улар элек бер генә Бактерия батшалығына (ҡайһы берҙә Монера тип аталған батшалыҡҡа) бергә төркөмләнгән була.<ref name="Kingdom classification" /> Протистарҙың классификацияһы тураһында күп мәҡәләләр баҫтырып сығарған Томас Кавальер-Смит күптән түгел неомура, Архея һәм [[Эукариоттар|Евхарияны]] бергә туплаусы клада, бактерияларҙан, анығыраҡ әйткәндә, Актиномицетотанан барлыҡҡа килгән, тип тәҡдим итә. 2004 йылда уның классификацияһы [[Архейҙар|археобактерияларҙы]] Бактериялар батшалығының бер өлөшө тип иҫәпләй, йәғни ул өс домен системаһын тулыһынса кире ҡаға. Стефан Лукета 2012 йылда биш "домион" системаһын тәҡдим итә, традицион өс доменға Прионобиота (күҙәнәкле һәм ядро кислотаһы булмаған) һәм [[Вирустар|Вирузобиота]] (ҡүҙәнәкле, әммә ядро кислоталы) өҫтәй.<ref name="Luketa2012">{{Cite journal|last=Luketa|first=S.|year=2012|title=New views on the megaclassification of life|url=http://protistology.ifmo.ru/num7_4/luketa_protistology_7-4.pdf|author=live|journal=Protistology|volume=7|issue=4|pages=218–237}}</ref><center>{{Biological systems}} </center>Организмдарҙың күп кенә айырым төркөмдәре өсөн өлөшләтә классификациялар бар һәм яңы мәғлүмәттәр барлыҡҡа килгән һайын ҡайтанан ҡарала һәм алмаштырыла; әммә тереклектең күпселек өлөшөн йә бөтәһен дә комплекслы, баҫтырып сығарған дауалау ысулдары һирәк осрай; 2012 һәм 2019 йылдарҙа эвкариоттарҙы протистарға баҫым яһап ҡына үҙ эсенә алған Адл һәм 2019 йыл миҫалдары: 2015 йыл, икеһе лә ҡаҙылма вәкилдәрҙе ситләтеп үтһә лә, евкариоттарҙы ла, прокариоттарҙы ла орден дәрәжәһенә тиклем үҙ эсенә ала.<ref name="Adl-et-al-2012">{{Cite journal|last=Adl|first=S.M.|title=The revised classification of eukaryotes|journal=Journal of Eukaryotic Microbiology|volume=59|issue=5|pages=429–493}}</ref><ref name="Adl-et-al-2019">{{Cite journal|last=Adl|first=S.M.|year=2019|title=Revisions to the classification, nomenclature, and diversity of eukaryotes|journal=Journal of Eukaryotic Microbiology|volume=66|issue=1|pages=4–119}}</ref><ref name="Ruggiero-et-al-2015">{{Cite journal|last=Ruggiero|first=M.A.|year=2015|title=A higher level classification of all living organisms|journal=PLOS ONE|volume=10|issue=4|pages=e0119248}}</ref><ref name="Ruggiero-et-al-2015" /> Айырым компиляция (Ruggiero, 2014) Ғаилә дәрәжәһенә тиклем һаҡланып ҡалған таксондарҙы үҙ эсенә ала.<ref>Ruggiero, Michael A. (2014). Families of All Living Organisms, Version 2.0.a.15, (4/26/14). Expert Solutions International, LLC, Reston, VA. 420 pp. Included data available for download via https://www.gbif.org/dataset/8067e0a2-a26d-4831-8a1e-21b9118a299c (doi: 10.15468/tfp6yv)</ref> Мәғлүмәттәр базаһына нигеҙләнгән таблицалар иҫәбенә Тормош энциклопедияһы, Биотөрлөлөк буйынса глобаль мәғлүмәт объекты, NCBI систематикаһы мәғлүмәт базаһы, Диңгеҙ һәм кейәүгә сыҡмаған Генераның ваҡытлы реестры, Тормоштоң асыҡ ағасы, Тормош каталогы инә. Палеобиология мәғлүмәт базаһы — ҡаҙылма ресурстар. == Ҡулланыу == Биологик систематика [[биология]] дисциплинаһы булып тора һәм биологтар тарафынан «системата» булараҡ билдәле, әммә яңы таксоналарҙы баҫтырып сығарыу менән натуралистар ҙа йыш шөғөлләнә. Таксономия [[тормош]]<nowiki/>то тасуирлауҙы һәм ойоштороуҙы маҡсат итеп ҡуйғанлыҡтан, биотөрлөлөктө һәм тәбиғәтте һаҡлау биологияһының барлыҡҡа килеүе таксономдар эше өсөн бик мөһим..<ref>{{Cite web|author=dead}}</ref><ref>{{Cite journal|last=McNeely|first=Jeffrey A.|title=The role of taxonomy in conserving biodiversity|url=https://pdfs.semanticscholar.org/7b06/e3d09692ef9f2b464fbfb7807ff32a35ce47.pdf|author=dead}}</ref> === Организмдарҙы классификациялау === Биологик классификация - таксономик процестың мөһим өлөшө. Һөҙөмтәлә, ул ҡулланыусыға таксондың туғандары ниндәй тип хәбәр итә. Биологик [[Класс (биология)|класс]]<nowiki/>ификация таксономик рәттәрҙе ҡуллана, шул иҫәптән башҡалар (иң инклюзивтан иң инклюзируемыйға тиклем): Домен, Короллек, [[Тип (биология)|Филум]], Класс, [[Отряд (биология)|Орден]], [[Ғаилә (биология)|Ғаилә]], Ген, [[Төр (биология)|Төрҙәр]] һәм Трен.<ref>{{Cite news|url=https://www.mnemonic-device.com/biology/taxonomy/domain-kingdom-phylum-class-order-family-genus-species/|title=Mnemonic taxonomy / biology: Kingdom Phylum Class Order...|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170606171902/https://www.mnemonic-device.com/biology/taxonomy/domain-kingdom-phylum-class-order-family-genus-species/|archivedate=6 June 2017}}</ref> === Таксономик тасуирламалар === [[Файл:Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg/170px-Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg|мини|''Nepenthes smilesii'', тропик питчер үҫемлеге]] Таксондың тасуирламаһы йәки диагнозы бергә ҡуйыла. Таксондарҙы билдәләүсе ҡағиҙәләр юҡ, әммә яңы таксондарҙы атау һәм баҫтырып сығарыу ҡағиҙәлар йыйылмаһы менән идара ителә.<ref name="Herbarium">{{Cite web|author=dead}}</ref> [[Зоология|Зоологияла]] киң ҡулланылған рәттәр өсөн номенклатура (суперғаиләләрҙең ярым төрҙәре) Халыҡ-ара Зоологик номенклаттура кодексы (''ICZN коды'') менән көйләнә. Фикология, [[микология]] һәм [[ботаника]] өлкәләрендә таксондарҙың атамаһы ылымыҡтар, бәшмәктәр һәм үҫемлектәр өсөн халыҡ-ара номенклатура кодексы (''ICN'') менән көйләнә.<ref>{{Cite web|author=live}}</ref> Таксондың тәүге тасуирламаһы биш төп талапты берләштерә:<ref>{{Cite web|title=How can I describe new species?|url=http://iczn.org/content/how-can-i-describe-new-species|publisher=[[International Commission on Zoological Nomenclature]]|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20120306133052/http://iczn.org/content/how-can-i-describe-new-species|archive-date=6 March 2012|access-date=21 May 2020}}</ref> # Таксонға латин алфавитының 26 хәрефенә нигеҙләнеп исем бирергә кәрәк (яңы төрҙәр өсөн биномиал, йәки башҡа рәттәр өсөн униномиал). # Исеме берҙән-бер булырға тейеш (йәғни омоним түгел). # Тасуирлама кәм тигәндә бер исем йөрөткән типтағы экземплярға нигеҙләнергә тейеш. # Ул таксонды тасуирлау (билдәләү) йәки уны башҡа таксондарҙан айырыу өсөн (диагноз, ''ICZN коды'', 13.1.1 статья, ''ICN'', 38-се статья) тейешле атрибуттар тураһында белдереүҙәрҙе үҙ эсенә алырға тейеш. Ике код та таксондың йөкмәткеһен (уның округтарын) билдәләүҙе уның исемен билдәләүҙән аңлы рәүештә айыра. # Был тәүге дүрт талап даими фәнни яҙма булараҡ күп һанлы бер үк күсермәләрҙә баҫтырылырға тейеш. Әммә йыш ҡына, таксондың географик диапазоны, экологик иҫкәрмәләр, химия, тәртип һ. б. кеүек, күберәк мәғлүмәт индерелә. Тикшеренеүселәрҙең таксаға килеү ысулы төрлөсә: булған мәғлүмәттәргә һәм ресурстарға ҡарап, ысулдар сағыу үҙенсәлектәрҙе ябай һан йә сифатлы сағыштырыуҙан, ДНК эҙмә-эҙлелеге буйынса ҙур күләмдәге мәғлүмәттәрҙе компьютер анализдарын ентекләп тасуирлауға тиклем үҙгәрә.. === Авторҙың цитатаһы === "Автор" фәнни исемдән һуң урынлаштырыла ала.<ref name="AJE">{{Cite web|url=http://www.aje.com/en/arc/editing-tip-scientific-names-species/|title=Editing Tip: Scientific Names of Species {{!}} AJE {{!}} American Journal Experts|website=www.aje.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170409021714/http://www.aje.com/en/arc/editing-tip-scientific-names-species/|archive-date=9 April 2017}}</ref> Автор - беренсе тапҡыр был исемде дөрөҫ баҫтырып сығарған ғалимдың исеме.<ref name="AJE" /> Мәҫәлән, 1758 йылда Линней Азия филенә Elephas maximus тигән фәнни исем бирә, шуға күрә был исем ҡайһы берҙә "Elephas maximas Linnaeus, 1758" тип яҙыла.<ref>{{Cite web|url=http://study.com/academy/lesson/carolus-linnaeus-classification-taxonomy-contributions-to-biology.html|title=Carolus Linnaeus: Classification, Taxonomy & Contributions to Biology – Video & Lesson Transcript {{!}} Study.com|website=Study.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170409021600/http://study.com/academy/lesson/carolus-linnaeus-classification-taxonomy-contributions-to-biology.html|archive-date=9 April 2017}}</ref> Авторҙарҙың исемдәре йыш ҡына ҡыҫҡартыла: L., ''Линней'' өсөн, киң ҡулланыла. Ботаникала, ысынында, стандарт ҡыҫҡартыуҙарҙың көйләнгән исемлеге бар (авторҙың ҡыҫҡартмаһы буйынса ботаниктар исемлеген ҡарағыҙ).<ref>{{Cite web|url=http://www.biocyclopedia.com/index/biological_classification.php|title=Biological Classification|website=biocyclopedia.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170514164313/http://www.biocyclopedia.com/index/biological_classification.php|archive-date=14 May 2017}}</ref> Ботаника һәм зоология араһында властарҙы бүлеү системаһы бер аҙ айырыла.<ref name="Herbarium">{{Cite web|title=Nomenclature, Names, and Taxonomy|url=http://herbarium.usu.edu:80/teaching/4420/botnom.htm|website=Intermountain Herbarium – USU|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20161123030604/http://herbarium.usu.edu/teaching/4420/botnom.htm|archive-date=23 November 2016}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20161123030604/http://herbarium.usu.edu/teaching/4420/botnom.htm "Nomenclature, Names, and Taxonomy"]. ''Intermountain Herbarium – USU''. 2005. Archived from [http://herbarium.usu.edu:80/teaching/4420/botnom.htm the original] on 23 November 2016.</cite></ref> Әммә, ғәҙәти күренеш, әгәр төрҙөң заты төп тасуирламанан һуң үҙгәрһә, төп авторлыҡтың исеме ҡумталарҙа урынлаштырыла.<ref>{{Cite web|url=http://www.annelida.net/zootax-tutor.html|title=Zoological nomenclature: a basic guide for non-taxonomist authors|website=Annelida.net|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170316112709/http://www.annelida.net/zootax-tutor.html|archive-date=16 March 2017}}</ref> == Фенетика == [[Файл:Phylogenetics.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/Phylogenetics.svg/300px-Phylogenetics.svg.png|мини|300x300пкс|Филогенетик һәм фенетик (характерға нигеҙләнгән) төшөнсәләрҙе сағыштырыу]] Фенетикала шулай уҡ таксиметрияһы, йәки һан таксономияһы булараҡ билдәле организмдар, филогенияһы йә эволюцион мөнәсәбәттәренә ҡарамай, дөйөм оҡшашлыҡҡа ҡарап классификациялана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Такса араһында гипергеометрик «алыҫлыҡ» үлсәменә килтерә. Фенетик ысулдар хәҙерге заманда сағыштырмаса һирәк осрай, сөнки фенетик ысулдар уртаҡ ата-баба (йәки плесиоморф) һыҙаттарҙы уртаҡ алынған (йәки апоморф) һыҙаттарҙан айырып тормай. .<ref>{{Cite web|title=Classification|url=https://projects.ncsu.edu/project/evoresources/Evolutionary%20medicine/classification/classification16.htm|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170414163250/https://projects.ncsu.edu/project/evoresources/Evolutionary%20medicine/classification/classification16.htm|archive-date=14 April 2017}}</ref> Әммә ҡайһы бер фенетик ысулдар, мәҫәлән, күршеләр ҡушылыу, мөнәсәбәттәрҙе тиҙ баһалаусы булараҡ, артабанғы ысулдар (мәҫәлән, Байес һығымтаһы) иҫәпләү буйынса бик баһала булғанда, һаҡланып ҡалған.<ref>{{Cite web|title=Molecular Marker Glossary|url=http://www.uwyo.edu/dbmcd/molmark/mcdgloss.html|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20070610123503/http://www.uwyo.edu/dbmcd/molmark/McDGloss.html|archive-date=10 June 2007}}</ref> == Мәғлүмәт базалары == Хәҙерге заман таксономияһы каталогтар классификацияһын һәм уларҙың документацияһын эҙләү һәм каталоглаштырыу өсөн мәғлүмәттәр базаһы технологияларын ҡуллана.. Йыш ҡулланылған мәғлүмәттәр базаһы булмаһа ла, һәр документлаштырылған төрҙө һанап сығырға тырышҡан «Тормош каталогы» кеүек комплекслы мәғлүмәттәр базаһы бар. Каталогта 2016 йылдың апреленә бөтә короллектәр өсөн 1,64 миллион төр күрһәтелгән, улар хәҙерге фәнгә билдәле тип иҫәпләнгән төрҙәрҙең дүрттән өс өлөшөнән ашыуын тәшкил итә.<ref name="About the Catalogue of Life">{{Cite web|author=live}}</ref> == Шулай уҡ ҡарағыҙ ==  {{NoteFoot}} == References == {{Иҫкәрмәләр}} == Bibliography ==   [[Категория:Биологик систематика]] [[Категория:Тәржемәһе тикшерелмәгән биттәр]] ek0pb0eruuofbq4yy7rmg6a3k5upnup 1147596 1147594 2022-07-29T18:59:17Z ZUFAr 191 /* Ҡулланыу */ wikitext text/x-wiki   [[Биология|Биологияла]] '''таксономия''' ( (таксис) "аранжировка" һәм (-nomia) "ысул") — биологик организмдарҙың төркөмдәрен атау, билдәләү классификациялауҙы [[Фән|фәнни]] өйрәнеү. Организмдар таксондарға (сингл: таксон) төркөмләнә, һәм был төркөмдәргә таксономик дәрәжә бирелә; бирелгән дәрәжәле төркөмдәр юғары дәрәжәле инклюзив төркөмгә әйләндерелә ала, шулай итеп, таксономия иерархияһы барлыҡҡа килә. Хәҙерге ваҡытта ҡулланылған төп рәттәр - [[Домен (биология)|домен]], [[Батшалыҡ (биология)|батшалыҡ]], фило (ботаникала ҡайһы берҙә [[Тип (биология)|филология]] урынына бүлеү ҡулланыла), [[Класс (биология)|класс]], тәртип, [[Ғаилә (биология)|ғаилә]], ырыу һәм [[Төр (биология)|төрҙәр]]. Швед ботанигы [[Карл Линней]] хәҙерге таксономия системаһына нигеҙ һалыусы тип һанала, сөнки ул организмдарҙы классификациялау өсөн Линней таксономы һәм организмдарҙы атау өсөн биномиаль номенклатура тип аталған системаны эшләй. Биологик систематика теорияһы, мәғлүмәттәре һәм аналитик технологияһы ҡаҙаныштары менән Линней системаһы организмдар араһында тере һәм юҡҡа сыҡҡан [[Эволюция|эволюцион]] мөнәсәбәттәрҙе сағылдырыу өсөн тәғәйенләнгән хәҙерге биологик классификация системаһына әүерелә. == Билдәләмәләр == Таксономияның аныҡ билдәләмәһе сығанаҡтан сығанаҡҡа үҙгәрә, әммә дисциплинаның үҙәге ҡала: организмдар төркөмдәренең концепцияһы, атамаһы һәм классификацияһы.<ref name="Wilkins2011">{{Cite web|url=http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|title=What is systematics and what is taxonomy?|last=Wilkins|first=J.S.|date=5 February 2011|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|archive-date=27 August 2016|access-date=21 August 2016}}</ref> Һуңғы ваҡытта таксономия билдәләмәләре түбәндәгесә бирелә: # Айырым төрҙәре төркөмләү, төрҙәрҙе ҙурыраҡ төркөмдәргә бүлеү һәм шул төркөмдәргә исем биреү теорияһы һәм практикаһы, шулай итеп, классификация барлыҡҡа килтерә.<ref name="Judd2">{{Cite book|title=Plant Systematics: A Phylogenetic Approach|last1=Judd|first1=W.S.|last2=Campbell|first2=C.S.|last3=Kellogg|first3=E.A.|last4=Stevens|first4=P.F.|last5=Donoghue|first5=M.J.|date=2007|publisher=Sinauer Associates|edition=3rd|location=Sunderland|chapter=Taxonomy}}</ref> # Фән өлкәһе тасуирламаны, идентификациялауҙы, номенклатураны, классификацияны үҙ эсенә алға (һәм системалы системаларҙың төп компоненты).<ref name="Simpson2">{{Cite book|title=Plant Systematics|last=Simpson|first=Michael G.|date=2010|publisher=Academic Press|isbn=978-0-12-374380-0|edition=2nd|chapter=Chapter 1 Plant Systematics: an Overview}}</ref> # Биологияла организмдарҙың классификацияла урыны тураһында фән.<ref>Kirk, P.M., Cannon, P.F., Minter, D.W., Stalpers, J.A. eds. (2008) "Taxonomy". In ''Dictionary of the Fungi'', 10th edition. CABI, Netherlands.</ref> # «Тере организмдарға ҡарата ҡулланылған классификация тураһындағы , шул иҫәптән төрҙәрҙең формалашыу сараларын өйрәнеүсе фән».<ref>{{Cite book|title=The Wordsworth Dictionary of Science and Technology|date=1988|publisher=W.R. Chambers Ltd. and Cambridge University Press|editor-last=Walker|editor-first=P.M.B.}}</ref> # «Классификациялау маҡсатында организм үҙенсәлектәрен анализлау».<ref name="Henderson2">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=-PLgy6DWe0wC|title=Henderson's Dictionary Of Biology|last=Lawrence|first=E.|date=2005|publisher=Pearson/Prentice Hall|isbn=978-0-13-127384-9}}</ref> # «Классификациялауға һәм атамалар бирергә мөмкинлек биргән өлгө табыу өсөн филогенезды өйрәнә» (кәрәкле, әммә ғәҙәти булмаған билдәләмә булараҡ күрһәтелгән)<ref>{{Cite book|title=Taxonomy for the twenty-first century|last=Wheeler|first=Quentin D.|date=2004|work=[[Philosophical Transactions of the Royal Society]]|editor-last=H.C.J. Godfray & S. Knapp|volume=359|pages=571–583|chapter=Taxonomic triage and the poverty of phylogeny|doi=10.1098/rstb.2003.1452|pmc=1693342|pmid=15253345|author-link=Quentin D. Wheeler|issue=1444}}</ref>. Төрлө билдәләмәләр йә системалылыҡтың (2-се билдәләмәнең) ярҙамсы өлкәһе итеп системалылыҡтың ярҙамсы өлкәһе итеп урынлаштыра, был мөнәсәбәттәрҙе кире ҡаға (6-сы билдәләмә), йә ике терминды синоним тип һанай. Биологик номенклатура систематиканың бер өлөшө (1-се һәм 2-се билдәләмәләр), йәки системалы системаларҙың бер өлөшө булып һаналамы, тигән аңлашылмаусанлыҡтар бар. Мәҫәлән, 6-сы билдәләмә номенклатураны таксономиянан ситкә урынлаштырыусы системаларҙың түбәндәге билдәләмәһе менән парлаша: * ''Систематика'': "Организмдарҙың идентификацияһын, таксономияһын һәм номенклатураһын өйрәнеү, шул иҫәптән тере йәнлектәрҙең уларҙың тәбиғи мөнәсәбәттәренә ҡарата классификацияһын һәм таксондарҙың үҙгәрештәрен һәм эволюцияһын өйрәнеү". 1970 йылда Миченер ''et al''. бер-береһенә ҡарата "систематик биология" һәм "таксономия" (йыш ҡына буталған һәм алмашлап ҡулланылған терминдар) түбәндәгесә билдәләй:<ref>Michener, Charles D., John O. Corliss, Richard S. Cowan, Peter H. Raven, Curtis W. Sabrosky, Donald S. Squires, and G. W. Wharton (1970). ''Systematics In Support of Biological Research''. Division of Biology and Agriculture, National Research Council. Washington, D.C. 25 pp.</ref><blockquote> Систематик биология ( системаматика тип атала) - организмдарға фәнни исемдәр бирә, (б) уларҙы тасуирлай, (с) уларҙың коллекцияларын һаҡлай, (д) организмдарға классификация, уларҙы идентификациялау асҡыстары һәм уларҙың таралыуы тураһында мәғлүмәттәр биргән өлкә, (е) уларҙың эволюцион тарихын тикшерә, һәм (ф) уларҙың тирә-яҡ мөхиткә яраҡлашыуын иҫәпләй. Оҙон тарихлы был өлкә һуңғы йылдарҙа һиҙелерлек яңырыу кисерҙе. Теоретик материалдың бер өлөшө эволюцион өлкәләргә ҡағыла (үрҙәге e һәм f темалары), ҡалғандары айырыуса классификация проблемаһына ҡағыла. Таксономия - системалылыҡтың (а) - (d) темаларының өлөшө. </blockquote>Таксономия, системалы биология, систематика, биосистематика, фәнни классификация, биологик классификация һәм филогенетика кеүек терминдарҙың йыйылмаһы ҡайһы берҙә бер үк, ҡайһы берҙә аҙ айырылып торған, әммә һәр ваҡыт бәйләнгән һәм киҫешкән мәғәнәләргә эйә.<ref name="Wilkins2011">{{Cite web|url=http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|title=What is systematics and what is taxonomy?|last=Wilkins|first=J.S.|date=5 February 2011|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|archive-date=27 August 2016|access-date=21 August 2016}}</ref><ref name="Small1989">{{Cite journal|last=Small|first=Ernest|title=Systematics of Biological Systematics (Or, Taxonomy of Taxonomy)}}</ref> "Таксономия" һүҙенең иң киң мәғәнәһе бында ҡулланыла. Термин 1813 йылда де Кандоль үҙенең Théorie élémentaire de la botanique тигән хеҙмәтендә ҡулланған.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=In_Lv8iMt24C&pg=PA20|title=Plant systematics: An integrated approach|last=Singh|first=Gurcharan}}</ref> Джон Линдли 1830 йылда системалылыҡҡа тәүге билдәләмә бирә, әммә "систематика" терминын ҡулланмайынса, "систематик ботаника" тураһында яҙа.<ref>Wilkins, J. S. ''[http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/ What is systematics and what is taxonomy?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|date=27 August 2016}}''. Available on http://evolvingthoughts.net</ref> Европалылар биологик төрлөлөктө өйрәнеү өсөн "систематика" һәм "биосистематика", ә Төньяҡ Американдар "таксономия"ны йышыраҡ ҡуллана.<ref>Brusca, R. C., & Brusca, G. J. (2003). Invertebrates (2nd ed.). Sunderland, Mass. : Sinauer Associates, p. 27</ref> Әммә таксономия, һәм, атап әйткәндә, альфа таксонологияһы, организмдарҙы идентификациялау, тасуирлау һәм атау (йәғни номенклатура), ә "классификация" организмдарҙы башҡа организмдар менән бәйләнештәрен күрһәткән иерархик төркөмдәргә урынлаштыра.<ref name="Fortey">{{Citation|last=Fortey|first=Richard|url=Richard Fortey|title=Dry Store Room No. 1: The Secret Life of the Natural History Museum}}</ref> === Монография һәм таксономик тикшереү === Таксономик ревизия йәки таксономик тикшереү — билдәле бер таксонда вариация законлылыҡтарын яңыса анализлау. Был анализ морфологик, анатомик, палинологик, биохимик һәм генетик персонаждарҙың ниндәй ҙә булһа ҡушылыуы нигеҙендә башҡарылырға мөмкин. Монография йәки тулы ревизия — теге йәки был ваҡытта бирелгән мәғлүмәт өсөн һәм бөтә донъя өсөн таксон өсөн комплекслы ревизия. Башҡа (өлөшләтә) ревизиялар, булған характерҙар йыйылмаларының ҡайһы берҙәрен генә ҡуллана йәки арауыҡ даирәһе сикләнгән тигән мәғәнәлә сикләнергә мөмкин. Ревизия был субтаксаның классификацияһын үҙгәртеүгә, яңы субтаксаны асыҡлауға йәки элекке субтаксаның ҡушылыуына килтереүе мөмкин..<ref>{{Cite journal|last=Maxted|first=Nigel|year=1992|title=Towards Defining a Taxonomic Revision Methodology|journal=Taxon|volume=41|issue=4|pages=653–660|DOI=10.2307/1222391}}</ref> === Таксономик характерҙар === Таксономик характерҙар - таксономик атрибуттар, улар таксондар араһындағы мөнәсәбәттәрҙе (филогенезды) иҫбатлау өсөн ҡулланыла.<ref>Mayr, Ernst (1991). Principles of Systematic Zoology. New York: McGraw-Hill, p. 159.</ref> Таксономик характерҙарҙың төрҙәре:<ref>Mayr, Ernst (1991), p. 162.</ref>{{Col-begin}} {{Col-break}} * Morphological characters ** General external morphology ** Special structures (e.g. genitalia) ** Internal morphology (anatomy) ** Embryology ** Karyology and other cytological factors * Physiological characters ** Metabolic factors ** Body secretions ** Genic sterility factors * Molecular characters ** Immunological distance ** Electrophoretic differences ** Amino acid sequences of proteins ** DNA hybridization ** DNA and RNA sequences ** Restriction endonuclease analyses ** Other molecular differences {{Col-break}} * Behavioral characters ** Courtship and other ethological isolating mechanisms ** Other behavior patterns * Ecological characters ** Habit and habitats ** Food ** Seasonal variations ** Parasites and hosts * Geographic characters ** General biogeographic distribution patterns ** Sympatric-allopatric relationship of populations {{Столбцы/конец}} === Альфа һәм бета таксономияһы === "'''Альфа таксономияһы'''" термины бөгөн башлыса таксондарҙы, айырыуса төрҙәрҙе, табыу, тасуирлау һәм атау дисциплинаһына ҡарата ҡулланыла.<ref name="BiologyDiscussion">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|title=Taxonomy: Meaning, Levels, Periods and Role|date=27 May 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073645/http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|archivedate=5 April 2017}}</ref> Боронғо әҙәбиәттә был терминдың икенсе мәғәнәһе була, ул морфологик таксономияға һәм XIX быуат аҙағына тиклемге тикшеренеүҙәр һөҙөмтәләренә ҡарай.<ref>{{Cite journal|last=Rosselló-Mora|first=Ramon|title=The species concept for prokaryotes|journal=FEMS Microbiology Reviews|volume=25|issue=1|pages=39–67|DOI=10.1111/j.1574-6976.2001.tb00571.x}}</ref> Уильям Бертрам Туррилл "альфа таксономияһы" терминын 1935 һәм 1937 йылдарҙа баҫылған мәҡәләләр серияһында индерә, унда ул таксонология дисциплинаһының фәлсәфәһе һәм киләсәк йүнәлештәрен тикшерә[1]<blockquote> ... таксономистар араһында үҙҙәренең проблемаларын киң ҡараштан ҡарарға, уларҙың цитологик, экологик һәм генетик коллегалары менән яҡынданыраҡ хеҙмәттәшлек итеү мөмкинлектәрен тикшерергә һәм уларҙың маҡсаттарын һәм ысулдарын, бәлки, ҡырҡа үҙгәртеү йәки киңәйтеүҙе танырға теләк арта бара... Туррилл (1935) фекеренсә, структураһына нигеҙләнгән һәм уңайлы итеп "альфа" тип аталған боронғо баһалап бөткөһөҙ таксономияны ҡабул иткәндә, мөмкин тиклем киң морфологик һәм физиологик факттар нигеҙендә төҙөлгән алыҫ таксономияны күҙ алдына килтерергә мөмкин, һәм унда "төрлөләрҙең конституцияһына, бүленешенә, килеп сығышына һәм тәртибенә ҡағылышлы бөтә күҙәтеү һәм эксперименталь мәғлүмәттәр табыла". Идеалдар, әйтерһең дә, бер ҡасан да тулыһынса тормошҡа ашырылмай. Әммә улар даими стимуляторҙар сифатында эш итеүҙең ҙур ҡиммәте бар, һәм әгәр беҙҙә "омега" таксономияһының идеалы булһаҡ, беҙ грек алфавитынан бер аҙ алға бара алабыҙ. Беҙҙең ҡайһы берҙәребеҙ үҙебеҙҙе ҡәнәғәтләндерәбеҙ, беҙ хәҙер "бета" таксономияһына күҙ һалабыҙ, тип уйлайбыҙ.{{Sfn|Turrill|1938}}</blockquote>Шулай итеп, Туррилл альфа таксономияһынан асыҡтан-асыҡ экология, физиология, генетика һәм цитология кеүек төрлө тикшеренеүҙәр өлкәһен индерә. Ул шулай уҡ филогенетик реконструкцияны альфа таксономияһынан индермәй.{{Sfn|Turrill|1938}} Һуңыраҡ авторҙар был терминды икенсе мәғәнәлә ҡуллана, был термин төрҙәрҙең (башҡа рәттәрҙең ярым төрҙәре йәки таксондары түгел) сикләүен аңлата, ниндәй ҙә булһа тикшеренеү алымдарын ҡуллана, шул иҫәптән ҡатмарлы иҫәпләү йәки лаборатория техникаһын да ҡуллана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Шулай итеп, Эрнст Майр 1968 йылда "бета таксономия"ны төрҙәргә ҡарағанда юғарыраҡ дәрәжәләрҙең классификацияһы тип билдәләй.<ref>{{Citation|url=Ernst Mayr}}</ref><blockquote>Вариацияның биологик мәғәнәһен һәм оҡшаш төрҙәр төркөмдәренең эволюцион килеп сығышын аңлау таксономик эшмәкәрлектең икенсе этабы өсөн тағы ла мөһимерәк, төрҙәрҙе туғандар төркөмдәренә ("taxa") бүлеү һәм уларҙың юғары категориялар иерархияһында урынлашыуы. Был эшмәкәрлек классификация термины менән аңлатыла; ул шулай уҡ "бета таксономия" тип тә атала.</blockquote> === Микротаксономия һәм макротаксосономия === Организмдарҙың айырым төркөмөндә төрҙәрҙе бүлеү зарурлығы практик һәм теоретик проблемаларға килтерә, улар төр проблемаһы тип атала. Төрҙәрҙе нисек билдәләүҙе билдәләү буйынса фәнни эш микротаксономия тип атала.<ref>{{Cite book|title=The Growth of Biological Thought: Diversity, Evolution, and Inheritance}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.biological-concepts.com/views/search.php?term=1508|title=Result of Your Query|work=biological-concepts.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170405170414/http://www.biological-concepts.com/views/search.php?term=1508|archive-date=5 April 2017}}</ref><ref name="BiologyDiscussion" />Макротаксономия - юғары таксономик дәрәжәләге төркөмдәрҙе өйрәнеү.<ref name="BiologyDiscussion" /> == Тарихы == Таксономик тарихтың ҡайһы бер тасуирламалары боронғо цивилизациялар менән таксономияны даталарға тырышһа ла, ысын мәғәнәһендә организмдарҙы классификациялау буйынса фәнни ынтылыш XVIII быуатҡа тиклем булмай. Элегерәк башҡарылған эштәре тәү сиратта дескриптив булған һәм ауыл хужалығында йәки медицинала файҙалы булған үҫемлектәргә йүнәлтелгән булған. Был фәнни фекерләүҙең бер нисә этабы бар. Иртә таксономия үҙ аллы критерийҙарға, «яһалма системаларға» нигеҙләнә, шул иҫәптән Линнейҙың үҫемлектәр өсөн енси классификация системаһы (Линнейҙың 1735 йылда хайуандарҙы классификациялауы «Systema Naturae» («Тәбиғәт системаһы») тип атала, ул, кәм тигәндә, «яһалма система» тип иҫәпләй. Һуңыраҡ «тәбиғи системалар» тип йөрөтөлгән такса үҙенсәлектәрен тулыраҡ ҡарау нигеҙендә системалар барлыҡҡа килә, мәҫәлән, де Жусьё. Һуңыраҡ «тәбиғи системалар» тип аталған такса үҙенсәлектәрен тулыраҡ ҡарау нигеҙендә системалар барлыҡҡа килә, мәҫәлән, де Жюсьё (1789), де Кандоль (1813) һәм Бентем һәм Хукер (1862—1863). Был классификациялар эмпирик ҡалыптарҙы тасуирлай һәм фекерләүҙә эволюцияға тиклем булған. Чарльз Дарвиндың «Төрҙәрҙең килеп сығышы тураһында» (1859) баҫылып сығыуы эволюцион мөнәсәбәттәргә нигеҙләнгән классификацияларға яңы аңлатма бирә. Был 1883 йылдан башлап филетик системалар төшөнсәһе була. Бындай ҡарашты Эйхлер (1883) һәм Энглер (1886—1892) тип билдәләй. 1970-се йылдарҙа кладистик методологияның барлыҡҡа килеүе берҙән-бер монофилия критерийҙары нигеҙендә синапоморфиялар булыуы менән раҫланған классификацияларға килтерә. Шул ваҡыттан алып молекуляр генетика мәғлүмәттәре менән дәлилләү нигеҙе киңәйтелә, улар күпселек осраҡта традицион морфологияны тулыландыра.{{Sfn|Datta|1988}} === Линнийға тиклемге осор === ==== Тәүге таксономистар ==== Кеше тирә-яғын атау һәм классификациялау, моғайын, тел башланыу менән башланғандыр. Ағыулы үҫемлектәрҙе ашарға яраҡлы үҫемлектәрҙән айырыу кешелек йәмғиәтенең йәшәүе өсөн мөһим. Дарыу үҫемлектәре һүрәттәре Мысырҙың стена һүрәттәрендә б.э.т. 1500 йылда күренә, был төрлө төрҙәрҙең ҡулланылышын аңлауҙы һәм төп таксономияның урынлашыуын күрһәтә. ==== Антик осор ==== [[Файл:Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg/370px-Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg|мини|''Һирәк осрай торған хайуандарҙың''<nowiki> һүрәтләнеше (写生珍禽图), Сун династияһы рәссамы Хуан Цюань (903[[965)</nowiki>]] Организмдар беренсе тапҡыр [[Аристотель]] ([[Греция]], 384 Tian322 б.э.) тарафынан Лесбос утрауында булған сағында классификациялана.<ref>Mayr, E. (1982) ''The Growth of Biological Thought''. Belknap P. of Harvard U.P., Cambridge (Mass.)</ref><ref name="Palaeos" /><ref name="Britannica – Taxonomy">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy|title=taxonomy {{!}} biology}}</ref> Ул йән эйәләрен уларҙың өлөштәренә, йәки хәҙерге заман сифаттарына, мәҫәлән, тере бала тыуыу, дүрт аяҡ, йомортҡа һалыу, ҡан һалыу йәки йылы тәнле булыуҙы классификациялай.<ref name="Roanoke">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|website=cbs.dtu.dk|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref> Ул бөтә тереклекте ике төркөмгә бүлә: үҫемлектәр һәм хайуандар.<ref name="Palaeos" /> Уның ҡайһы бер хайуандар төркөмө, мәҫәлән, ''Анхайма'' (ҡанһыҙ хайуандар, тәржемәһе - умыртҡаһыҙ) һәм ''Энхайма'' (ҡаны булған хайуандар), шулай уҡ [[Акула|акулалар]] һәм киттар кеүек төркөмдәр бөгөн дә киң ҡулланыла.<ref>{{Cite book|title=The Lagoon: How Aristotle Invented Science|url=Armand Marie Leroi}}</ref> Уның уҡыусыһы Теофраст (Греция, б.э.т. 370X) был традицияны дауам итә, 500-гә яҡын үҫемлек һәм уларҙың ҡулланылышы тураһында үҙенең Historia Plantarum китабында телгә ала. Тағы ла бер нисә үҫемлек төркөмө, мәҫәлән, ''[[Ҡыҙылтал|Корнус]]'', ''Крокус'' һәм ''Нарцисс'', Теофрастҡа барып тоташа.<ref name="Palaeos">{{Cite web |url=http://palaeos.com/taxonomy/history.html |title=Palaeos : Taxonomy |website=palaeos.com |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html |archive-date=31 March 2017}}</ref> ==== Урта быуаттар ==== [[Урта быуаттар]]<nowiki/>ҙағы таксономия, йән эйәләренең фәлсәфәүи һәм экзистенциаль тәртибенә ҡағылышлы өҫтәмәләр менән, аристотель системаһына нигеҙләнә.<ref name="Roanoke2">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|date=23 March 1998|website=cbs.dtu.dk|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref> Был көнбайыш схоластик <ref name="Roanoke3">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|date=23 March 1998|website=cbs.dtu.dk|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref>традицияларында булыуҙың, ахыр сиктә Аристотельдән алынған ҙур сылбыр кеүек төшөнсәләрҙе үҙ эсенә ала. Аристотел системаһы ул ваҡытта микроскоптар булмау сәбәпле үҫемлектәрҙе лә, бәшмәктәрҙе лә классификацияламай, сөнки уның идеялары, скала натураһына (Тәбиғи баҫҡыс)<ref name="Britannica – Taxonomy2">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy|title=taxonomy {{!}} biology|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170405075451/https://www.britannica.com/science/taxonomy|archive-date=5 April 2017|encyclopedia=Encyclopedia Britannica}}</ref> ярашлы, тулы донъяны берҙәм континуумда урынлаштырыуға нигеҙләнгән. Был да оло зат сылбырында ла иғтибарға алынды. Прокопий, Ғәззә тимотеостары, Деметриос Пепагоменос,<ref name="Palaeos2">{{Cite web|url=http://palaeos.com/taxonomy/history.html|title=Palaeos : Taxonomy|website=palaeos.com|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html|archive-date=31 March 2017}}</ref> Томас Аквинас кеүек ғалимдар алға китеш яһай. Урта быуат аҡыл эйәләре прагматик таксономияға ҡарағанда абстракт фәлсәфәгә нығыраҡ яраҡлашҡан абстракт фәлсәфәүи һәм логик категориялауҙарҙы ҡулланған.<ref name="Palaeos" /> ==== Ренессанс һәм иртә хәҙерге заман ==== [[Яңырыу|Ренессанс]] һәм [[Мәғрифәтселек дәүере|Мәғрифәтселек]] дәүерендә организмдарҙы категориялаштырыу киң тарала, һәм таксономик эштәр боронғо текстарҙы алмаштырыу өсөн етерлек кимәлдә башҡарыла.<ref name="Palaeos" /> Был ҡайһы берҙә ҡатмарлы оптик линзаларҙың үҫеше менән бәйле, был организмдарҙың морфологияһын күпкә ентекләберәк өйрәнергә мөмкинлек бирә. Был технологик алымдан файҙаланған иң тәүге авторҙарҙың береһе - итальян табибы Андреа Чезальпино (1519—1603), ул "беренсе таксономист" тип атала.<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Andrea-Cesalpino|title=Andrea Cesalpino {{!}} Italian physician, philosopher, and botanist}}</ref> Уның magnum opus De Plantis 1583 йылда баҫылып сыға, унда 1500-ҙән ашыу үҫемлек төрө һүрәтләнә.<ref>{{Cite book|url=https://archive.org/details/deplantislibrixv00cesa|title=De plantis libri XVI}}</ref><ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Andrea-Cesalpino#ref130098|title=Andrea Cesalpino {{!}} Italian physician, philosopher, and botanist}}</ref> Ул беренсе тапҡыр таныған ике ҙур үҫемлек ғаиләһе бөгөн дә ҡулланыла: Asteraceae һәм [[Кәбеҫтә һымаҡтар|Brassicaceae]].<ref>{{Cite book|title=International Edition Vegetables I: Asteraceae, Brassicaceae, Chenopodicaceae, and Cucurbitaceae (Handbook of Plant Breeding)}}</ref> Һуңынан XVII быуатта Джон Рэй ([[Англия]], 16271705) бик күп мөһим таксономик хеҙмәттәр яҙа.<ref name="Britannica – Taxonomy" /> Уның иң ҙур ҡаҙанышы ''Methodus Plantarum Nova'' (1682) була, унда ул 18 меңдән ашыу үҫемлек төрөн баҫтырып сығара.<ref>{{Cite book|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/84226#page/7/mode/1up|title=Methodus plantarum nova|author=live}}</ref> Ул ваҡытта уның классификациялары, бәлки, иң ҡатмарлыһы булғандыр, сөнки ул үҙенең таксондарын күп кенә ҡатнаш символдарға нигеҙләгән. Киләһе ҙур таксономик хеҙмәттәрҙе Джозеф Питон де Турнефор (Франция, 1656,1708) яҙа.<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Joseph-Pitton-de-Tournefort|title=Joseph Pitton de Tournefort {{!}} French botanist and physician}}</ref> 1700 йылдан алып уның Institutiones Rei Herbariae хеҙмәттәрендә 698 ырыуға ҡараған 9000-дән ашыу төр бар, был туранан-тура Линнейға йоғонто яһай. === Линней дәүере === [[Файл:Linné-Systema_Naturae_1735.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/54/Linn%C3%A9-Systema_Naturae_1735.jpg/170px-Linn%C3%A9-Systema_Naturae_1735.jpg|мини|Systema ''Naturae'', Лейден, 1735]] Швед ботаник [[Карл Линней]] (17071778) таксономияның яңы дәүерен башлай.<ref name="Roanoke" /> 1735 йылда Systema Naturae 1st Edition, 1753 йылда Species ''Plantarum'' һәм Systema ''NaturaE'' 10th Edition тигән хеҙмәттәре менән ул хәҙерге таксономияны революциялай.<ref>Linnaeus, C. (1735) ''Systema naturae, sive regna tria naturae systematice proposita per classes, ordines, genera, & species''. Haak, Leiden</ref><ref>Linnaeus, C. (1753) ''Species Plantarum''. Stockholm, Sweden.</ref><ref>Linnaeus, C. (1758) ''Systema naturae, sive regna tria naturae systematice proposita per classes, ordines, genera, & species'', 10th Edition. Haak, Leiden</ref> Уның эштәре хайуандар һәм үҫемлектәр төрҙәренә стандартлаштырылған биномиаль атама биреү системаһын ғәмәлгә ашыра, был хаослы һәм тарҡау таксономик әҙәбиәткә элегант хәл булып сыға.<ref name="Britannica – Linnaean">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy/The-Linnaean-system|title=taxonomy – The Linnaean system {{!}} biology}}</ref> Ул класс, тәртип, ырыу һәм төрҙәр стандартын ғына индермәй, шулай уҡ сәскәнең бәләкәйерәк өлөштәрен ҡулланып, үҙенең китабынан үҫемлектәрҙе һәм хайуандарҙы билдәләргә мөмкинлек бирә.<ref name="Britannica – Linnaean" /> Шулай итеп, Линней системаһы барлыҡҡа килә һәм бөгөнгө көндә лә XVIII быуаттағы кеүек ҡулланыла.<ref name="Britannica – Linnaean" /> Әлеге ваҡытта үҫемлектәр һәм хайуандар таксономиктары Линнейҙың эшен дөрөҫ исемдәр өсөн "башланғыс нөктә" тип иҫәпләй (1753 һәм 1758 йылдарҙа).<ref>{{Cite journal|title=Typification and later starting-points|url=http://www.iapt-taxon.org/historic/Congress/IBC_1959/Prop018-019.pdf|author=live}}</ref> Был даталарға тиклем баҫылған исемдәр "Линнейға тиклемге" тип атала, һәм ғәмәлдә түгел тип һанала (''Svenska Spindlar''<ref>{{Cite book|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/209583#page/7/mode/1up|title=Svenska spindlar|author=live}}</ref> баҫмаһында баҫылған үрмәкселәрҙән башҡа). Хатта был ваҡытҡа тиклем Линней үҙе баҫтырып сығарған таксономик исемдәр ҙә Линнейға тиклемге тип һанала. == Хәҙерге классификация системаһы == [[Файл:Spindle_diagram.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/76/Spindle_diagram.jpg/280px-Spindle_diagram.jpg|мини|Умыртҡалыларҙың класс кимәлендә эволюцияһы, спиндл киңлеге ғаиләләр һанын күрһәтә . Спиндле схемалар эволюцион таксономияға хас]] [[Файл:Cladogram_vertebrata.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/70/Cladogram_vertebrata.jpg/280px-Cladogram_vertebrata.jpg|мини|Шул уҡ бәйләнеш, кладистика өсөн типик кладограмма булараҡ күрһәтелә]] Төркөмдәр эсендәге төркөмдәр паттерны Линнейҙың үҫемлектәр һәм хайуандар классификацияһы менән билдәләнә, һәм был паттерндар XVIII быуат аҙағында, Чарльз Дарвиндың "Тәбиғәттәрҙең килеп сығышы" китабы баҫылып сыҡҡанға тиклем, хайуандар һәм үҫемлектәр батшалыҡтарының дендрограммалары итеп күрһәтелә башлай. "Тәбиғи система"ның паттерны эволюция кеүек генерациялау процесын аңлатмай, әммә, бәлки, уны күҙ уңында тотҡандыр, иртә трансмутационистик аҡыл эйәләрен илһамландырғандыр. Төрҙәрҙең трансмутацияһы идеяһын өйрәнеүсе тәүге хеҙмәттәр араһында Эразм Дарвиндың (Чарльз Дарвиндың олатаһының) 1796 Zoönomia һәм Жан-Батист Ламарктың 1809 йылда Philosophie Zoologique бар.<ref name="BiologyDiscussion" /> Был идея инглиз телле донъяла Роберт Чемберс тарафынан 1844 йылда аноним рәүештә баҫылған Vestiges of the Natural History of Creation китабында киң тарала.<ref>{{Cite book|url=James A. Secord|author=dead}}</ref> Дарвин теорияһына яраҡлы уртаҡ нәҫел китабы тигән төшөнсә барлыҡҡа килә. Йәшәү ағасы һүрәттәре фәнни хеҙмәттәрҙә популяр булып китә, билдәле ҡаҙылма төркөмдәр индерелә. ''Археоптерикс'' һәм Хесперорнистың яңы ғына табылған ҡаҙылма ҡалдыҡтарын ҡулланып, Томас Генри Хаксли уларҙың динозаврҙарҙан барлыҡҡа килеүен белдерә, был төркөм 1842 йылда Ричард Оуэн тарафынан рәсми рәүештә таныла.<ref>{{Cite news|url=https://phys.org/news/2015-05-fossil-world-earliest-modern-bird.html|title=Fossil of world's earliest modern bird could help us understand the extinction of dinosaurs|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405170159/https://phys.org/news/2015-05-fossil-world-earliest-modern-bird.html|archivedate=5 April 2017}}</ref> Һөҙөмтәлә динозаврҙарҙың "ҡоштарҙың ата-бабалары" булыуы эволюцион таксономик фекерләүҙең төп билдәһе булып тора. XIX быуат аҙағында һәм XX быуат башында ҡаҙылма төркөмдәр табыла һәм , [[Палеонтология|палеонтологтар]], билдәле төркөмдәрҙе берләштерә, хайуандарҙың тарихын аңларға тырыша. 1940-сы йылдар башында хәҙерге эволюцион синтез менән, төп төркөмдәрҙең эволюцияһын хәҙерге заманса аңлау барлыҡҡа килә. Эволюцион таксономия Линней таксономик дәрәжәһенә нигеҙләнгәнлектән, был ике термин хәҙерге ҡулланылышта ҡулланыла. Кладистик ысул 1960-сы йылдарҙан барлыҡҡа килә.<ref name="Britannica – since Linnaeus">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus|title=taxonomy – Classification since Linnaeus {{!}} biology}}<cite class="citation encyclopaedia cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus "taxonomy – Classification since Linnaeus | biology"]. ''Encyclopedia Britannica''. [https://web.archive.org/web/20170405075916/https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus Archived] from the original on 5 April 2017.</cite></ref> 1958 йылда Джулиан Хаксли ''клада'' терминын ҡуллана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Һуңыраҡ, 1960 йылда, Кейн һәм Харрисон ''кладистик'' терминын индерә.<ref name="BiologyDiscussion" /> Иң күренекле үҙенсәлеге булып иерархик эволюция ағасында таксондарҙы урынлаштырыу тора, был осраҡта бөтә таксондар монофилетик.<ref name="Britannica – since Linnaeus" /> Таксон, ата-баба формаһының бөтә тоҡомдарын үҙ эсенә алһа, монофилетик тип атала.<ref name="Mike Taylor">{{Cite web |url=http://www.miketaylor.org.uk/dino/faq/s-class/phyletic/ |title=What do terms like monophyletic, paraphyletic and polyphyletic mean? |last=Taylor |first=Mike |website=miketaylor.org.uk |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20100801072310/http://www.miketaylor.org.uk/dino/faq/s-class/phyletic/ |archive-date=1 August 2010}}</ref><ref name="NCSE">{{Cite web |url=https://ncse.com/book/export/html/2206 |title=Polyphyletic vs. Monophyletic |website=ncse.com |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170405170039/https://ncse.com/book/export/html/2206 |archive-date=5 April 2017}}</ref> Уларҙан алынған төркөмдәр парафилетик тип атала, ә тормош ағасынан бер тармаҡтан артыҡ булған төркөмдәр полифилетик булып тора.<ref name="Mike Taylor" /><ref name="Mike Taylor" /><ref name="NCSE">{{Cite web |url=https://ncse.com/book/export/html/2206 |title=Polyphyletic vs. Monophyletic |website=ncse.com |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170405170039/https://ncse.com/book/export/html/2206 |archive-date=5 April 2017}}</ref> Монофилетик төркөмдәр синапоморфиялар нигеҙендә таныла һәм диагноз ҡуйыла.<ref>Brower, Andrew V. Z. and Randall T. Schuh. 2021. ''Biological Systematics: Principles and Applications'' (3rd edn.) Cornell University Press, Ithaca, New York., p. 13</ref> Кладистик классификациялар традицион Линней таксономияһы һәм Зоологик һәм ботаник номенклатура кодтары менән тап килә.<ref>Schuh, Randall T. "The Linnaean system and its 250-year persistence." The Botanical Review 69, no. 1 (2003): 59.</ref> Номенклатураның альтернатив системаһы, Халыҡ-ара ''филогенетик'' номенклатура кодексы йәки ''PhyloCode'' тәҡдим ителгән, уның маҡсаты - кладтарҙың формаль атамаһын көйләнә.<ref>{{Cite web |url=https://www.ohio.edu/phylocode/ |title=The PhyloCode |last=Queiroz |first=Philip D. Cantino, Kevin de |website=ohio.edu |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20160510200022/https://www.ohio.edu/phylocode/ |archive-date=10 May 2016}}</ref><ref name="Phylocode">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/angiosperm/taxonomy-angiosperm/phylocode-concept-history-and-advantages-taxonomy/34706|title=PhyloCode: Concept, History and Advantages {{!}} Taxonomy|date=12 July 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073643/http://www.biologydiscussion.com/angiosperm/taxonomy-angiosperm/phylocode-concept-history-and-advantages-taxonomy/34706|archivedate=5 April 2017}}</ref>Линней рангтары ''PhyloCode'' буйынса факультатив буласаҡ, ул хәҙерге, ранг нигеҙендәге кодтар менән бергә йәшәү өсөн тәғәйенләнә.<ref name="Phylocode" /> Систематик берләшмә PhyloCode-ты ҡабул итерме-юҡмы, әллә уны 250 йылдан ашыу ҡулланылған (кәрәк булғанда үҙгәртелгән) хәҙерге номенклатура системалары файҙаһына ҡалырмы, тип билдәләнә. === Батшалыҡтар һәм домендар === [[Файл:Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a5/Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg/170px-Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg.png|мини|Хәҙерге классификацияның төп схемаһы. Башҡа бик күп кимәлдәр ҡулланыла ала; домен, тормоштағы иң юғары яңы һәм бәхәсле кимәл.]] Линней, үҫемлектәрҙе һәм хайуандарҙы айырым батшалыҡ тип һаналған. <ref name="Kingdom classification">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|title=Kingdom Classification of Living Organism|date=2 December 2014|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073641/http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|archivedate=5 April 2017}}</ref>Линней, физик донъяны йәшелсә, хайуандар һәм файҙалы ҡаҙылмалар батшалығына бүлеп, быны юғары звание сифатында ҡулланған. Микроскопия ҡаҙаныштары микроорганизмдарҙы классификациялауға мөмкинлек биргәнлектән, батшалыҡтарҙың һаны арта. Домен - сағыштырмаса яңыса бүлеү. 1977 йылда Карл Вуздың өс доменлы систем тәҡдим итә, әммә һуңыраҡ был система ҡабул ителмәй.<ref>{{Cite web|url=http://www.igb.illinois.edu/about/archaea|title=Carl Woese {{!}} Carl R. Woese Institute for Genomic Biology|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170428163950/http://www.igb.illinois.edu/about/archaea|archive-date=28 April 2017}}</ref> Өс доменлы ысулдың төп үҙенсәлеге булып [[Архейҙар|Архея]] һәм Бактерияларҙың бүленеү тора, улар элек бер генә Бактерия батшалығына (ҡайһы берҙә Монера тип аталған батшалыҡҡа) бергә төркөмләнгән була.<ref name="Kingdom classification" /> Протистарҙың классификацияһы тураһында күп мәҡәләләр баҫтырып сығарған Томас Кавальер-Смит күптән түгел неомура, Архея һәм [[Эукариоттар|Евхарияны]] бергә туплаусы клада, бактерияларҙан, анығыраҡ әйткәндә, Актиномицетотанан барлыҡҡа килгән, тип тәҡдим итә. 2004 йылда уның классификацияһы [[Архейҙар|археобактерияларҙы]] Бактериялар батшалығының бер өлөшө тип иҫәпләй, йәғни ул өс домен системаһын тулыһынса кире ҡаға. Стефан Лукета 2012 йылда биш "домион" системаһын тәҡдим итә, традицион өс доменға Прионобиота (күҙәнәкле һәм ядро кислотаһы булмаған) һәм [[Вирустар|Вирузобиота]] (ҡүҙәнәкле, әммә ядро кислоталы) өҫтәй.<ref name="Luketa2012">{{Cite journal|last=Luketa|first=S.|year=2012|title=New views on the megaclassification of life|url=http://protistology.ifmo.ru/num7_4/luketa_protistology_7-4.pdf|author=live|journal=Protistology|volume=7|issue=4|pages=218–237}}</ref><center>{{Biological systems}} </center>Организмдарҙың күп кенә айырым төркөмдәре өсөн өлөшләтә классификациялар бар һәм яңы мәғлүмәттәр барлыҡҡа килгән һайын ҡайтанан ҡарала һәм алмаштырыла; әммә тереклектең күпселек өлөшөн йә бөтәһен дә комплекслы, баҫтырып сығарған дауалау ысулдары һирәк осрай; 2012 һәм 2019 йылдарҙа эвкариоттарҙы протистарға баҫым яһап ҡына үҙ эсенә алған Адл һәм 2019 йыл миҫалдары: 2015 йыл, икеһе лә ҡаҙылма вәкилдәрҙе ситләтеп үтһә лә, евкариоттарҙы ла, прокариоттарҙы ла орден дәрәжәһенә тиклем үҙ эсенә ала.<ref name="Adl-et-al-2012">{{Cite journal|last=Adl|first=S.M.|title=The revised classification of eukaryotes|journal=Journal of Eukaryotic Microbiology|volume=59|issue=5|pages=429–493}}</ref><ref name="Adl-et-al-2019">{{Cite journal|last=Adl|first=S.M.|year=2019|title=Revisions to the classification, nomenclature, and diversity of eukaryotes|journal=Journal of Eukaryotic Microbiology|volume=66|issue=1|pages=4–119}}</ref><ref name="Ruggiero-et-al-2015">{{Cite journal|last=Ruggiero|first=M.A.|year=2015|title=A higher level classification of all living organisms|journal=PLOS ONE|volume=10|issue=4|pages=e0119248}}</ref><ref name="Ruggiero-et-al-2015" /> Айырым компиляция (Ruggiero, 2014) Ғаилә дәрәжәһенә тиклем һаҡланып ҡалған таксондарҙы үҙ эсенә ала.<ref>Ruggiero, Michael A. (2014). Families of All Living Organisms, Version 2.0.a.15, (4/26/14). Expert Solutions International, LLC, Reston, VA. 420 pp. Included data available for download via https://www.gbif.org/dataset/8067e0a2-a26d-4831-8a1e-21b9118a299c (doi: 10.15468/tfp6yv)</ref> Мәғлүмәттәр базаһына нигеҙләнгән таблицалар иҫәбенә Тормош энциклопедияһы, Биотөрлөлөк буйынса глобаль мәғлүмәт объекты, NCBI систематикаһы мәғлүмәт базаһы, Диңгеҙ һәм кейәүгә сыҡмаған Генераның ваҡытлы реестры, Тормоштоң асыҡ ағасы, Тормош каталогы инә. Палеобиология мәғлүмәт базаһы — ҡаҙылма ресурстар. == Ҡулланыу == Биологик систематика [[биология]] дисциплинаһы булып тора һәм биологтар тарафынан «системата» булараҡ билдәле, әммә яңы таксоналарҙы баҫтырып сығарыу менән натуралистар ҙа йыш шөғөлләнә. Таксономия [[тормош]]<nowiki/>то тасуирлауҙы һәм ойоштороуҙы маҡсат итеп ҡуйғанлыҡтан, биотөрлөлөктө һәм тәбиғәтте һаҡлау биологияһының барлыҡҡа килеүе таксономдар эше өсөн бик мөһим..<ref>{{Cite web |url=http://www.nhm.ac.uk/nature-online/science-of-natural-history/taxonomy-systematics/what-is-taxonomy/index.html |title=What is taxonomy? |publisher=Natural History Museum |location=London |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20131001152618/http://www.nhm.ac.uk/nature-online/science-of-natural-history/taxonomy-systematics/what-is-taxonomy/index.html |archive-date=1 October 2013 |access-date=23 December 2017}}</ref><ref>{{Cite journal |last=McNeely |first=Jeffrey A. |year=2002 |title=The role of taxonomy in conserving biodiversity |url=https://pdfs.semanticscholar.org/7b06/e3d09692ef9f2b464fbfb7807ff32a35ce47.pdf |url-status=dead |journal=J. Nat. Conserv. |volume=10 |issue=3 |pages=145–153 |doi=10.1078/1617-1381-00015 |s2cid=16953722 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171224155349/https://pdfs.semanticscholar.org/7b06/e3d09692ef9f2b464fbfb7807ff32a35ce47.pdf |archive-date=24 December 2017 |via=Semantic Scholar}}</ref> === Организмдарҙы классификациялау === Биологик классификация - таксономик процестың мөһим өлөшө. Һөҙөмтәлә, ул ҡулланыусыға таксондың туғандары ниндәй тип хәбәр итә. Биологик [[Класс (биология)|класс]]<nowiki/>ификация таксономик рәттәрҙе ҡуллана, шул иҫәптән башҡалар (иң инклюзивтан иң инклюзируемыйға тиклем): Домен, Короллек, [[Тип (биология)|Филум]], Класс, [[Отряд (биология)|Орден]], [[Ғаилә (биология)|Ғаилә]], Ген, [[Төр (биология)|Төрҙәр]] һәм Трен.<ref>{{Cite news|url=https://www.mnemonic-device.com/biology/taxonomy/domain-kingdom-phylum-class-order-family-genus-species/|title=Mnemonic taxonomy / biology: Kingdom Phylum Class Order...|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170606171902/https://www.mnemonic-device.com/biology/taxonomy/domain-kingdom-phylum-class-order-family-genus-species/|archivedate=6 June 2017}}</ref> === Таксономик тасуирламалар === [[Файл:Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg/170px-Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg|мини|''Nepenthes smilesii'', тропик питчер үҫемлеге]] Таксондың тасуирламаһы йәки диагнозы бергә ҡуйыла. Таксондарҙы билдәләүсе ҡағиҙәләр юҡ, әммә яңы таксондарҙы атау һәм баҫтырып сығарыу ҡағиҙәлар йыйылмаһы менән идара ителә.<ref name="Herbarium">{{Cite web|author=dead}}</ref> [[Зоология|Зоологияла]] киң ҡулланылған рәттәр өсөн номенклатура (суперғаиләләрҙең ярым төрҙәре) Халыҡ-ара Зоологик номенклаттура кодексы (''ICZN коды'') менән көйләнә. Фикология, [[микология]] һәм [[ботаника]] өлкәләрендә таксондарҙың атамаһы ылымыҡтар, бәшмәктәр һәм үҫемлектәр өсөн халыҡ-ара номенклатура кодексы (''ICN'') менән көйләнә.<ref>{{Cite web|author=live}}</ref> Таксондың тәүге тасуирламаһы биш төп талапты берләштерә:<ref>{{Cite web|title=How can I describe new species?|url=http://iczn.org/content/how-can-i-describe-new-species|publisher=[[International Commission on Zoological Nomenclature]]|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20120306133052/http://iczn.org/content/how-can-i-describe-new-species|archive-date=6 March 2012|access-date=21 May 2020}}</ref> # Таксонға латин алфавитының 26 хәрефенә нигеҙләнеп исем бирергә кәрәк (яңы төрҙәр өсөн биномиал, йәки башҡа рәттәр өсөн униномиал). # Исеме берҙән-бер булырға тейеш (йәғни омоним түгел). # Тасуирлама кәм тигәндә бер исем йөрөткән типтағы экземплярға нигеҙләнергә тейеш. # Ул таксонды тасуирлау (билдәләү) йәки уны башҡа таксондарҙан айырыу өсөн (диагноз, ''ICZN коды'', 13.1.1 статья, ''ICN'', 38-се статья) тейешле атрибуттар тураһында белдереүҙәрҙе үҙ эсенә алырға тейеш. Ике код та таксондың йөкмәткеһен (уның округтарын) билдәләүҙе уның исемен билдәләүҙән аңлы рәүештә айыра. # Был тәүге дүрт талап даими фәнни яҙма булараҡ күп һанлы бер үк күсермәләрҙә баҫтырылырға тейеш. Әммә йыш ҡына, таксондың географик диапазоны, экологик иҫкәрмәләр, химия, тәртип һ. б. кеүек, күберәк мәғлүмәт индерелә. Тикшеренеүселәрҙең таксаға килеү ысулы төрлөсә: булған мәғлүмәттәргә һәм ресурстарға ҡарап, ысулдар сағыу үҙенсәлектәрҙе ябай һан йә сифатлы сағыштырыуҙан, ДНК эҙмә-эҙлелеге буйынса ҙур күләмдәге мәғлүмәттәрҙе компьютер анализдарын ентекләп тасуирлауға тиклем үҙгәрә.. === Авторҙың цитатаһы === "Автор" фәнни исемдән һуң урынлаштырыла ала.<ref name="AJE">{{Cite web|url=http://www.aje.com/en/arc/editing-tip-scientific-names-species/|title=Editing Tip: Scientific Names of Species {{!}} AJE {{!}} American Journal Experts|website=www.aje.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170409021714/http://www.aje.com/en/arc/editing-tip-scientific-names-species/|archive-date=9 April 2017}}</ref> Автор - беренсе тапҡыр был исемде дөрөҫ баҫтырып сығарған ғалимдың исеме.<ref name="AJE" /> Мәҫәлән, 1758 йылда Линней Азия филенә Elephas maximus тигән фәнни исем бирә, шуға күрә был исем ҡайһы берҙә "Elephas maximas Linnaeus, 1758" тип яҙыла.<ref>{{Cite web|url=http://study.com/academy/lesson/carolus-linnaeus-classification-taxonomy-contributions-to-biology.html|title=Carolus Linnaeus: Classification, Taxonomy & Contributions to Biology – Video & Lesson Transcript {{!}} Study.com|website=Study.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170409021600/http://study.com/academy/lesson/carolus-linnaeus-classification-taxonomy-contributions-to-biology.html|archive-date=9 April 2017}}</ref> Авторҙарҙың исемдәре йыш ҡына ҡыҫҡартыла: L., ''Линней'' өсөн, киң ҡулланыла. Ботаникала, ысынында, стандарт ҡыҫҡартыуҙарҙың көйләнгән исемлеге бар (авторҙың ҡыҫҡартмаһы буйынса ботаниктар исемлеген ҡарағыҙ).<ref>{{Cite web|url=http://www.biocyclopedia.com/index/biological_classification.php|title=Biological Classification|website=biocyclopedia.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170514164313/http://www.biocyclopedia.com/index/biological_classification.php|archive-date=14 May 2017}}</ref> Ботаника һәм зоология араһында властарҙы бүлеү системаһы бер аҙ айырыла.<ref name="Herbarium">{{Cite web|title=Nomenclature, Names, and Taxonomy|url=http://herbarium.usu.edu:80/teaching/4420/botnom.htm|website=Intermountain Herbarium – USU|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20161123030604/http://herbarium.usu.edu/teaching/4420/botnom.htm|archive-date=23 November 2016}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20161123030604/http://herbarium.usu.edu/teaching/4420/botnom.htm "Nomenclature, Names, and Taxonomy"]. ''Intermountain Herbarium – USU''. 2005. Archived from [http://herbarium.usu.edu:80/teaching/4420/botnom.htm the original] on 23 November 2016.</cite></ref> Әммә, ғәҙәти күренеш, әгәр төрҙөң заты төп тасуирламанан һуң үҙгәрһә, төп авторлыҡтың исеме ҡумталарҙа урынлаштырыла.<ref>{{Cite web|url=http://www.annelida.net/zootax-tutor.html|title=Zoological nomenclature: a basic guide for non-taxonomist authors|website=Annelida.net|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170316112709/http://www.annelida.net/zootax-tutor.html|archive-date=16 March 2017}}</ref> == Фенетика == [[Файл:Phylogenetics.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/Phylogenetics.svg/300px-Phylogenetics.svg.png|мини|300x300пкс|Филогенетик һәм фенетик (характерға нигеҙләнгән) төшөнсәләрҙе сағыштырыу]] Фенетикала шулай уҡ таксиметрияһы, йәки һан таксономияһы булараҡ билдәле организмдар, филогенияһы йә эволюцион мөнәсәбәттәренә ҡарамай, дөйөм оҡшашлыҡҡа ҡарап классификациялана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Такса араһында гипергеометрик «алыҫлыҡ» үлсәменә килтерә. Фенетик ысулдар хәҙерге заманда сағыштырмаса һирәк осрай, сөнки фенетик ысулдар уртаҡ ата-баба (йәки плесиоморф) һыҙаттарҙы уртаҡ алынған (йәки апоморф) һыҙаттарҙан айырып тормай. .<ref>{{Cite web|title=Classification|url=https://projects.ncsu.edu/project/evoresources/Evolutionary%20medicine/classification/classification16.htm|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170414163250/https://projects.ncsu.edu/project/evoresources/Evolutionary%20medicine/classification/classification16.htm|archive-date=14 April 2017}}</ref> Әммә ҡайһы бер фенетик ысулдар, мәҫәлән, күршеләр ҡушылыу, мөнәсәбәттәрҙе тиҙ баһалаусы булараҡ, артабанғы ысулдар (мәҫәлән, Байес һығымтаһы) иҫәпләү буйынса бик баһала булғанда, һаҡланып ҡалған.<ref>{{Cite web|title=Molecular Marker Glossary|url=http://www.uwyo.edu/dbmcd/molmark/mcdgloss.html|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20070610123503/http://www.uwyo.edu/dbmcd/molmark/McDGloss.html|archive-date=10 June 2007}}</ref> == Мәғлүмәт базалары == Хәҙерге заман таксономияһы каталогтар классификацияһын һәм уларҙың документацияһын эҙләү һәм каталоглаштырыу өсөн мәғлүмәттәр базаһы технологияларын ҡуллана.. Йыш ҡулланылған мәғлүмәттәр базаһы булмаһа ла, һәр документлаштырылған төрҙө һанап сығырға тырышҡан «Тормош каталогы» кеүек комплекслы мәғлүмәттәр базаһы бар. Каталогта 2016 йылдың апреленә бөтә короллектәр өсөн 1,64 миллион төр күрһәтелгән, улар хәҙерге фәнгә билдәле тип иҫәпләнгән төрҙәрҙең дүрттән өс өлөшөнән ашыуын тәшкил итә.<ref name="About the Catalogue of Life">{{Cite web|author=live}}</ref> == Шулай уҡ ҡарағыҙ ==  {{NoteFoot}} == References == {{Иҫкәрмәләр}} == Bibliography ==   [[Категория:Биологик систематика]] [[Категория:Тәржемәһе тикшерелмәгән биттәр]] isr1p1ke6hwir9h9pkxwamqfwf27ljk 1147599 1147596 2022-07-29T19:00:56Z ZUFAr 191 /* Таксономик тасуирламалар */ wikitext text/x-wiki   [[Биология|Биологияла]] '''таксономия''' ( (таксис) "аранжировка" һәм (-nomia) "ысул") — биологик организмдарҙың төркөмдәрен атау, билдәләү классификациялауҙы [[Фән|фәнни]] өйрәнеү. Организмдар таксондарға (сингл: таксон) төркөмләнә, һәм был төркөмдәргә таксономик дәрәжә бирелә; бирелгән дәрәжәле төркөмдәр юғары дәрәжәле инклюзив төркөмгә әйләндерелә ала, шулай итеп, таксономия иерархияһы барлыҡҡа килә. Хәҙерге ваҡытта ҡулланылған төп рәттәр - [[Домен (биология)|домен]], [[Батшалыҡ (биология)|батшалыҡ]], фило (ботаникала ҡайһы берҙә [[Тип (биология)|филология]] урынына бүлеү ҡулланыла), [[Класс (биология)|класс]], тәртип, [[Ғаилә (биология)|ғаилә]], ырыу һәм [[Төр (биология)|төрҙәр]]. Швед ботанигы [[Карл Линней]] хәҙерге таксономия системаһына нигеҙ һалыусы тип һанала, сөнки ул организмдарҙы классификациялау өсөн Линней таксономы һәм организмдарҙы атау өсөн биномиаль номенклатура тип аталған системаны эшләй. Биологик систематика теорияһы, мәғлүмәттәре һәм аналитик технологияһы ҡаҙаныштары менән Линней системаһы организмдар араһында тере һәм юҡҡа сыҡҡан [[Эволюция|эволюцион]] мөнәсәбәттәрҙе сағылдырыу өсөн тәғәйенләнгән хәҙерге биологик классификация системаһына әүерелә. == Билдәләмәләр == Таксономияның аныҡ билдәләмәһе сығанаҡтан сығанаҡҡа үҙгәрә, әммә дисциплинаның үҙәге ҡала: организмдар төркөмдәренең концепцияһы, атамаһы һәм классификацияһы.<ref name="Wilkins2011">{{Cite web|url=http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|title=What is systematics and what is taxonomy?|last=Wilkins|first=J.S.|date=5 February 2011|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|archive-date=27 August 2016|access-date=21 August 2016}}</ref> Һуңғы ваҡытта таксономия билдәләмәләре түбәндәгесә бирелә: # Айырым төрҙәре төркөмләү, төрҙәрҙе ҙурыраҡ төркөмдәргә бүлеү һәм шул төркөмдәргә исем биреү теорияһы һәм практикаһы, шулай итеп, классификация барлыҡҡа килтерә.<ref name="Judd2">{{Cite book|title=Plant Systematics: A Phylogenetic Approach|last1=Judd|first1=W.S.|last2=Campbell|first2=C.S.|last3=Kellogg|first3=E.A.|last4=Stevens|first4=P.F.|last5=Donoghue|first5=M.J.|date=2007|publisher=Sinauer Associates|edition=3rd|location=Sunderland|chapter=Taxonomy}}</ref> # Фән өлкәһе тасуирламаны, идентификациялауҙы, номенклатураны, классификацияны үҙ эсенә алға (һәм системалы системаларҙың төп компоненты).<ref name="Simpson2">{{Cite book|title=Plant Systematics|last=Simpson|first=Michael G.|date=2010|publisher=Academic Press|isbn=978-0-12-374380-0|edition=2nd|chapter=Chapter 1 Plant Systematics: an Overview}}</ref> # Биологияла организмдарҙың классификацияла урыны тураһында фән.<ref>Kirk, P.M., Cannon, P.F., Minter, D.W., Stalpers, J.A. eds. (2008) "Taxonomy". In ''Dictionary of the Fungi'', 10th edition. CABI, Netherlands.</ref> # «Тере организмдарға ҡарата ҡулланылған классификация тураһындағы , шул иҫәптән төрҙәрҙең формалашыу сараларын өйрәнеүсе фән».<ref>{{Cite book|title=The Wordsworth Dictionary of Science and Technology|date=1988|publisher=W.R. Chambers Ltd. and Cambridge University Press|editor-last=Walker|editor-first=P.M.B.}}</ref> # «Классификациялау маҡсатында организм үҙенсәлектәрен анализлау».<ref name="Henderson2">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=-PLgy6DWe0wC|title=Henderson's Dictionary Of Biology|last=Lawrence|first=E.|date=2005|publisher=Pearson/Prentice Hall|isbn=978-0-13-127384-9}}</ref> # «Классификациялауға һәм атамалар бирергә мөмкинлек биргән өлгө табыу өсөн филогенезды өйрәнә» (кәрәкле, әммә ғәҙәти булмаған билдәләмә булараҡ күрһәтелгән)<ref>{{Cite book|title=Taxonomy for the twenty-first century|last=Wheeler|first=Quentin D.|date=2004|work=[[Philosophical Transactions of the Royal Society]]|editor-last=H.C.J. Godfray & S. Knapp|volume=359|pages=571–583|chapter=Taxonomic triage and the poverty of phylogeny|doi=10.1098/rstb.2003.1452|pmc=1693342|pmid=15253345|author-link=Quentin D. Wheeler|issue=1444}}</ref>. Төрлө билдәләмәләр йә системалылыҡтың (2-се билдәләмәнең) ярҙамсы өлкәһе итеп системалылыҡтың ярҙамсы өлкәһе итеп урынлаштыра, был мөнәсәбәттәрҙе кире ҡаға (6-сы билдәләмә), йә ике терминды синоним тип һанай. Биологик номенклатура систематиканың бер өлөшө (1-се һәм 2-се билдәләмәләр), йәки системалы системаларҙың бер өлөшө булып һаналамы, тигән аңлашылмаусанлыҡтар бар. Мәҫәлән, 6-сы билдәләмә номенклатураны таксономиянан ситкә урынлаштырыусы системаларҙың түбәндәге билдәләмәһе менән парлаша: * ''Систематика'': "Организмдарҙың идентификацияһын, таксономияһын һәм номенклатураһын өйрәнеү, шул иҫәптән тере йәнлектәрҙең уларҙың тәбиғи мөнәсәбәттәренә ҡарата классификацияһын һәм таксондарҙың үҙгәрештәрен һәм эволюцияһын өйрәнеү". 1970 йылда Миченер ''et al''. бер-береһенә ҡарата "систематик биология" һәм "таксономия" (йыш ҡына буталған һәм алмашлап ҡулланылған терминдар) түбәндәгесә билдәләй:<ref>Michener, Charles D., John O. Corliss, Richard S. Cowan, Peter H. Raven, Curtis W. Sabrosky, Donald S. Squires, and G. W. Wharton (1970). ''Systematics In Support of Biological Research''. Division of Biology and Agriculture, National Research Council. Washington, D.C. 25 pp.</ref><blockquote> Систематик биология ( системаматика тип атала) - организмдарға фәнни исемдәр бирә, (б) уларҙы тасуирлай, (с) уларҙың коллекцияларын һаҡлай, (д) организмдарға классификация, уларҙы идентификациялау асҡыстары һәм уларҙың таралыуы тураһында мәғлүмәттәр биргән өлкә, (е) уларҙың эволюцион тарихын тикшерә, һәм (ф) уларҙың тирә-яҡ мөхиткә яраҡлашыуын иҫәпләй. Оҙон тарихлы был өлкә һуңғы йылдарҙа һиҙелерлек яңырыу кисерҙе. Теоретик материалдың бер өлөшө эволюцион өлкәләргә ҡағыла (үрҙәге e һәм f темалары), ҡалғандары айырыуса классификация проблемаһына ҡағыла. Таксономия - системалылыҡтың (а) - (d) темаларының өлөшө. </blockquote>Таксономия, системалы биология, систематика, биосистематика, фәнни классификация, биологик классификация һәм филогенетика кеүек терминдарҙың йыйылмаһы ҡайһы берҙә бер үк, ҡайһы берҙә аҙ айырылып торған, әммә һәр ваҡыт бәйләнгән һәм киҫешкән мәғәнәләргә эйә.<ref name="Wilkins2011">{{Cite web|url=http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|title=What is systematics and what is taxonomy?|last=Wilkins|first=J.S.|date=5 February 2011|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|archive-date=27 August 2016|access-date=21 August 2016}}</ref><ref name="Small1989">{{Cite journal|last=Small|first=Ernest|title=Systematics of Biological Systematics (Or, Taxonomy of Taxonomy)}}</ref> "Таксономия" һүҙенең иң киң мәғәнәһе бында ҡулланыла. Термин 1813 йылда де Кандоль үҙенең Théorie élémentaire de la botanique тигән хеҙмәтендә ҡулланған.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=In_Lv8iMt24C&pg=PA20|title=Plant systematics: An integrated approach|last=Singh|first=Gurcharan}}</ref> Джон Линдли 1830 йылда системалылыҡҡа тәүге билдәләмә бирә, әммә "систематика" терминын ҡулланмайынса, "систематик ботаника" тураһында яҙа.<ref>Wilkins, J. S. ''[http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/ What is systematics and what is taxonomy?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|date=27 August 2016}}''. Available on http://evolvingthoughts.net</ref> Европалылар биологик төрлөлөктө өйрәнеү өсөн "систематика" һәм "биосистематика", ә Төньяҡ Американдар "таксономия"ны йышыраҡ ҡуллана.<ref>Brusca, R. C., & Brusca, G. J. (2003). Invertebrates (2nd ed.). Sunderland, Mass. : Sinauer Associates, p. 27</ref> Әммә таксономия, һәм, атап әйткәндә, альфа таксонологияһы, организмдарҙы идентификациялау, тасуирлау һәм атау (йәғни номенклатура), ә "классификация" организмдарҙы башҡа организмдар менән бәйләнештәрен күрһәткән иерархик төркөмдәргә урынлаштыра.<ref name="Fortey">{{Citation|last=Fortey|first=Richard|url=Richard Fortey|title=Dry Store Room No. 1: The Secret Life of the Natural History Museum}}</ref> === Монография һәм таксономик тикшереү === Таксономик ревизия йәки таксономик тикшереү — билдәле бер таксонда вариация законлылыҡтарын яңыса анализлау. Был анализ морфологик, анатомик, палинологик, биохимик һәм генетик персонаждарҙың ниндәй ҙә булһа ҡушылыуы нигеҙендә башҡарылырға мөмкин. Монография йәки тулы ревизия — теге йәки был ваҡытта бирелгән мәғлүмәт өсөн һәм бөтә донъя өсөн таксон өсөн комплекслы ревизия. Башҡа (өлөшләтә) ревизиялар, булған характерҙар йыйылмаларының ҡайһы берҙәрен генә ҡуллана йәки арауыҡ даирәһе сикләнгән тигән мәғәнәлә сикләнергә мөмкин. Ревизия был субтаксаның классификацияһын үҙгәртеүгә, яңы субтаксаны асыҡлауға йәки элекке субтаксаның ҡушылыуына килтереүе мөмкин..<ref>{{Cite journal|last=Maxted|first=Nigel|year=1992|title=Towards Defining a Taxonomic Revision Methodology|journal=Taxon|volume=41|issue=4|pages=653–660|DOI=10.2307/1222391}}</ref> === Таксономик характерҙар === Таксономик характерҙар - таксономик атрибуттар, улар таксондар араһындағы мөнәсәбәттәрҙе (филогенезды) иҫбатлау өсөн ҡулланыла.<ref>Mayr, Ernst (1991). Principles of Systematic Zoology. New York: McGraw-Hill, p. 159.</ref> Таксономик характерҙарҙың төрҙәре:<ref>Mayr, Ernst (1991), p. 162.</ref>{{Col-begin}} {{Col-break}} * Morphological characters ** General external morphology ** Special structures (e.g. genitalia) ** Internal morphology (anatomy) ** Embryology ** Karyology and other cytological factors * Physiological characters ** Metabolic factors ** Body secretions ** Genic sterility factors * Molecular characters ** Immunological distance ** Electrophoretic differences ** Amino acid sequences of proteins ** DNA hybridization ** DNA and RNA sequences ** Restriction endonuclease analyses ** Other molecular differences {{Col-break}} * Behavioral characters ** Courtship and other ethological isolating mechanisms ** Other behavior patterns * Ecological characters ** Habit and habitats ** Food ** Seasonal variations ** Parasites and hosts * Geographic characters ** General biogeographic distribution patterns ** Sympatric-allopatric relationship of populations {{Столбцы/конец}} === Альфа һәм бета таксономияһы === "'''Альфа таксономияһы'''" термины бөгөн башлыса таксондарҙы, айырыуса төрҙәрҙе, табыу, тасуирлау һәм атау дисциплинаһына ҡарата ҡулланыла.<ref name="BiologyDiscussion">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|title=Taxonomy: Meaning, Levels, Periods and Role|date=27 May 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073645/http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|archivedate=5 April 2017}}</ref> Боронғо әҙәбиәттә был терминдың икенсе мәғәнәһе була, ул морфологик таксономияға һәм XIX быуат аҙағына тиклемге тикшеренеүҙәр һөҙөмтәләренә ҡарай.<ref>{{Cite journal|last=Rosselló-Mora|first=Ramon|title=The species concept for prokaryotes|journal=FEMS Microbiology Reviews|volume=25|issue=1|pages=39–67|DOI=10.1111/j.1574-6976.2001.tb00571.x}}</ref> Уильям Бертрам Туррилл "альфа таксономияһы" терминын 1935 һәм 1937 йылдарҙа баҫылған мәҡәләләр серияһында индерә, унда ул таксонология дисциплинаһының фәлсәфәһе һәм киләсәк йүнәлештәрен тикшерә[1]<blockquote> ... таксономистар араһында үҙҙәренең проблемаларын киң ҡараштан ҡарарға, уларҙың цитологик, экологик һәм генетик коллегалары менән яҡынданыраҡ хеҙмәттәшлек итеү мөмкинлектәрен тикшерергә һәм уларҙың маҡсаттарын һәм ысулдарын, бәлки, ҡырҡа үҙгәртеү йәки киңәйтеүҙе танырға теләк арта бара... Туррилл (1935) фекеренсә, структураһына нигеҙләнгән һәм уңайлы итеп "альфа" тип аталған боронғо баһалап бөткөһөҙ таксономияны ҡабул иткәндә, мөмкин тиклем киң морфологик һәм физиологик факттар нигеҙендә төҙөлгән алыҫ таксономияны күҙ алдына килтерергә мөмкин, һәм унда "төрлөләрҙең конституцияһына, бүленешенә, килеп сығышына һәм тәртибенә ҡағылышлы бөтә күҙәтеү һәм эксперименталь мәғлүмәттәр табыла". Идеалдар, әйтерһең дә, бер ҡасан да тулыһынса тормошҡа ашырылмай. Әммә улар даими стимуляторҙар сифатында эш итеүҙең ҙур ҡиммәте бар, һәм әгәр беҙҙә "омега" таксономияһының идеалы булһаҡ, беҙ грек алфавитынан бер аҙ алға бара алабыҙ. Беҙҙең ҡайһы берҙәребеҙ үҙебеҙҙе ҡәнәғәтләндерәбеҙ, беҙ хәҙер "бета" таксономияһына күҙ һалабыҙ, тип уйлайбыҙ.{{Sfn|Turrill|1938}}</blockquote>Шулай итеп, Туррилл альфа таксономияһынан асыҡтан-асыҡ экология, физиология, генетика һәм цитология кеүек төрлө тикшеренеүҙәр өлкәһен индерә. Ул шулай уҡ филогенетик реконструкцияны альфа таксономияһынан индермәй.{{Sfn|Turrill|1938}} Һуңыраҡ авторҙар был терминды икенсе мәғәнәлә ҡуллана, был термин төрҙәрҙең (башҡа рәттәрҙең ярым төрҙәре йәки таксондары түгел) сикләүен аңлата, ниндәй ҙә булһа тикшеренеү алымдарын ҡуллана, шул иҫәптән ҡатмарлы иҫәпләү йәки лаборатория техникаһын да ҡуллана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Шулай итеп, Эрнст Майр 1968 йылда "бета таксономия"ны төрҙәргә ҡарағанда юғарыраҡ дәрәжәләрҙең классификацияһы тип билдәләй.<ref>{{Citation|url=Ernst Mayr}}</ref><blockquote>Вариацияның биологик мәғәнәһен һәм оҡшаш төрҙәр төркөмдәренең эволюцион килеп сығышын аңлау таксономик эшмәкәрлектең икенсе этабы өсөн тағы ла мөһимерәк, төрҙәрҙе туғандар төркөмдәренә ("taxa") бүлеү һәм уларҙың юғары категориялар иерархияһында урынлашыуы. Был эшмәкәрлек классификация термины менән аңлатыла; ул шулай уҡ "бета таксономия" тип тә атала.</blockquote> === Микротаксономия һәм макротаксосономия === Организмдарҙың айырым төркөмөндә төрҙәрҙе бүлеү зарурлығы практик һәм теоретик проблемаларға килтерә, улар төр проблемаһы тип атала. Төрҙәрҙе нисек билдәләүҙе билдәләү буйынса фәнни эш микротаксономия тип атала.<ref>{{Cite book|title=The Growth of Biological Thought: Diversity, Evolution, and Inheritance}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.biological-concepts.com/views/search.php?term=1508|title=Result of Your Query|work=biological-concepts.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170405170414/http://www.biological-concepts.com/views/search.php?term=1508|archive-date=5 April 2017}}</ref><ref name="BiologyDiscussion" />Макротаксономия - юғары таксономик дәрәжәләге төркөмдәрҙе өйрәнеү.<ref name="BiologyDiscussion" /> == Тарихы == Таксономик тарихтың ҡайһы бер тасуирламалары боронғо цивилизациялар менән таксономияны даталарға тырышһа ла, ысын мәғәнәһендә организмдарҙы классификациялау буйынса фәнни ынтылыш XVIII быуатҡа тиклем булмай. Элегерәк башҡарылған эштәре тәү сиратта дескриптив булған һәм ауыл хужалығында йәки медицинала файҙалы булған үҫемлектәргә йүнәлтелгән булған. Был фәнни фекерләүҙең бер нисә этабы бар. Иртә таксономия үҙ аллы критерийҙарға, «яһалма системаларға» нигеҙләнә, шул иҫәптән Линнейҙың үҫемлектәр өсөн енси классификация системаһы (Линнейҙың 1735 йылда хайуандарҙы классификациялауы «Systema Naturae» («Тәбиғәт системаһы») тип атала, ул, кәм тигәндә, «яһалма система» тип иҫәпләй. Һуңыраҡ «тәбиғи системалар» тип йөрөтөлгән такса үҙенсәлектәрен тулыраҡ ҡарау нигеҙендә системалар барлыҡҡа килә, мәҫәлән, де Жусьё. Һуңыраҡ «тәбиғи системалар» тип аталған такса үҙенсәлектәрен тулыраҡ ҡарау нигеҙендә системалар барлыҡҡа килә, мәҫәлән, де Жюсьё (1789), де Кандоль (1813) һәм Бентем һәм Хукер (1862—1863). Был классификациялар эмпирик ҡалыптарҙы тасуирлай һәм фекерләүҙә эволюцияға тиклем булған. Чарльз Дарвиндың «Төрҙәрҙең килеп сығышы тураһында» (1859) баҫылып сығыуы эволюцион мөнәсәбәттәргә нигеҙләнгән классификацияларға яңы аңлатма бирә. Был 1883 йылдан башлап филетик системалар төшөнсәһе була. Бындай ҡарашты Эйхлер (1883) һәм Энглер (1886—1892) тип билдәләй. 1970-се йылдарҙа кладистик методологияның барлыҡҡа килеүе берҙән-бер монофилия критерийҙары нигеҙендә синапоморфиялар булыуы менән раҫланған классификацияларға килтерә. Шул ваҡыттан алып молекуляр генетика мәғлүмәттәре менән дәлилләү нигеҙе киңәйтелә, улар күпселек осраҡта традицион морфологияны тулыландыра.{{Sfn|Datta|1988}} === Линнийға тиклемге осор === ==== Тәүге таксономистар ==== Кеше тирә-яғын атау һәм классификациялау, моғайын, тел башланыу менән башланғандыр. Ағыулы үҫемлектәрҙе ашарға яраҡлы үҫемлектәрҙән айырыу кешелек йәмғиәтенең йәшәүе өсөн мөһим. Дарыу үҫемлектәре һүрәттәре Мысырҙың стена һүрәттәрендә б.э.т. 1500 йылда күренә, был төрлө төрҙәрҙең ҡулланылышын аңлауҙы һәм төп таксономияның урынлашыуын күрһәтә. ==== Антик осор ==== [[Файл:Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg/370px-Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg|мини|''Һирәк осрай торған хайуандарҙың''<nowiki> һүрәтләнеше (写生珍禽图), Сун династияһы рәссамы Хуан Цюань (903[[965)</nowiki>]] Организмдар беренсе тапҡыр [[Аристотель]] ([[Греция]], 384 Tian322 б.э.) тарафынан Лесбос утрауында булған сағында классификациялана.<ref>Mayr, E. (1982) ''The Growth of Biological Thought''. Belknap P. of Harvard U.P., Cambridge (Mass.)</ref><ref name="Palaeos" /><ref name="Britannica – Taxonomy">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy|title=taxonomy {{!}} biology}}</ref> Ул йән эйәләрен уларҙың өлөштәренә, йәки хәҙерге заман сифаттарына, мәҫәлән, тере бала тыуыу, дүрт аяҡ, йомортҡа һалыу, ҡан һалыу йәки йылы тәнле булыуҙы классификациялай.<ref name="Roanoke">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|website=cbs.dtu.dk|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref> Ул бөтә тереклекте ике төркөмгә бүлә: үҫемлектәр һәм хайуандар.<ref name="Palaeos" /> Уның ҡайһы бер хайуандар төркөмө, мәҫәлән, ''Анхайма'' (ҡанһыҙ хайуандар, тәржемәһе - умыртҡаһыҙ) һәм ''Энхайма'' (ҡаны булған хайуандар), шулай уҡ [[Акула|акулалар]] һәм киттар кеүек төркөмдәр бөгөн дә киң ҡулланыла.<ref>{{Cite book|title=The Lagoon: How Aristotle Invented Science|url=Armand Marie Leroi}}</ref> Уның уҡыусыһы Теофраст (Греция, б.э.т. 370X) был традицияны дауам итә, 500-гә яҡын үҫемлек һәм уларҙың ҡулланылышы тураһында үҙенең Historia Plantarum китабында телгә ала. Тағы ла бер нисә үҫемлек төркөмө, мәҫәлән, ''[[Ҡыҙылтал|Корнус]]'', ''Крокус'' һәм ''Нарцисс'', Теофрастҡа барып тоташа.<ref name="Palaeos">{{Cite web |url=http://palaeos.com/taxonomy/history.html |title=Palaeos : Taxonomy |website=palaeos.com |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html |archive-date=31 March 2017}}</ref> ==== Урта быуаттар ==== [[Урта быуаттар]]<nowiki/>ҙағы таксономия, йән эйәләренең фәлсәфәүи һәм экзистенциаль тәртибенә ҡағылышлы өҫтәмәләр менән, аристотель системаһына нигеҙләнә.<ref name="Roanoke2">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|date=23 March 1998|website=cbs.dtu.dk|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref> Был көнбайыш схоластик <ref name="Roanoke3">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|date=23 March 1998|website=cbs.dtu.dk|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref>традицияларында булыуҙың, ахыр сиктә Аристотельдән алынған ҙур сылбыр кеүек төшөнсәләрҙе үҙ эсенә ала. Аристотел системаһы ул ваҡытта микроскоптар булмау сәбәпле үҫемлектәрҙе лә, бәшмәктәрҙе лә классификацияламай, сөнки уның идеялары, скала натураһына (Тәбиғи баҫҡыс)<ref name="Britannica – Taxonomy2">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy|title=taxonomy {{!}} biology|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170405075451/https://www.britannica.com/science/taxonomy|archive-date=5 April 2017|encyclopedia=Encyclopedia Britannica}}</ref> ярашлы, тулы донъяны берҙәм континуумда урынлаштырыуға нигеҙләнгән. Был да оло зат сылбырында ла иғтибарға алынды. Прокопий, Ғәззә тимотеостары, Деметриос Пепагоменос,<ref name="Palaeos2">{{Cite web|url=http://palaeos.com/taxonomy/history.html|title=Palaeos : Taxonomy|website=palaeos.com|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html|archive-date=31 March 2017}}</ref> Томас Аквинас кеүек ғалимдар алға китеш яһай. Урта быуат аҡыл эйәләре прагматик таксономияға ҡарағанда абстракт фәлсәфәгә нығыраҡ яраҡлашҡан абстракт фәлсәфәүи һәм логик категориялауҙарҙы ҡулланған.<ref name="Palaeos" /> ==== Ренессанс һәм иртә хәҙерге заман ==== [[Яңырыу|Ренессанс]] һәм [[Мәғрифәтселек дәүере|Мәғрифәтселек]] дәүерендә организмдарҙы категориялаштырыу киң тарала, һәм таксономик эштәр боронғо текстарҙы алмаштырыу өсөн етерлек кимәлдә башҡарыла.<ref name="Palaeos" /> Был ҡайһы берҙә ҡатмарлы оптик линзаларҙың үҫеше менән бәйле, был организмдарҙың морфологияһын күпкә ентекләберәк өйрәнергә мөмкинлек бирә. Был технологик алымдан файҙаланған иң тәүге авторҙарҙың береһе - итальян табибы Андреа Чезальпино (1519—1603), ул "беренсе таксономист" тип атала.<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Andrea-Cesalpino|title=Andrea Cesalpino {{!}} Italian physician, philosopher, and botanist}}</ref> Уның magnum opus De Plantis 1583 йылда баҫылып сыға, унда 1500-ҙән ашыу үҫемлек төрө һүрәтләнә.<ref>{{Cite book|url=https://archive.org/details/deplantislibrixv00cesa|title=De plantis libri XVI}}</ref><ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Andrea-Cesalpino#ref130098|title=Andrea Cesalpino {{!}} Italian physician, philosopher, and botanist}}</ref> Ул беренсе тапҡыр таныған ике ҙур үҫемлек ғаиләһе бөгөн дә ҡулланыла: Asteraceae һәм [[Кәбеҫтә һымаҡтар|Brassicaceae]].<ref>{{Cite book|title=International Edition Vegetables I: Asteraceae, Brassicaceae, Chenopodicaceae, and Cucurbitaceae (Handbook of Plant Breeding)}}</ref> Һуңынан XVII быуатта Джон Рэй ([[Англия]], 16271705) бик күп мөһим таксономик хеҙмәттәр яҙа.<ref name="Britannica – Taxonomy" /> Уның иң ҙур ҡаҙанышы ''Methodus Plantarum Nova'' (1682) була, унда ул 18 меңдән ашыу үҫемлек төрөн баҫтырып сығара.<ref>{{Cite book|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/84226#page/7/mode/1up|title=Methodus plantarum nova|author=live}}</ref> Ул ваҡытта уның классификациялары, бәлки, иң ҡатмарлыһы булғандыр, сөнки ул үҙенең таксондарын күп кенә ҡатнаш символдарға нигеҙләгән. Киләһе ҙур таксономик хеҙмәттәрҙе Джозеф Питон де Турнефор (Франция, 1656,1708) яҙа.<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Joseph-Pitton-de-Tournefort|title=Joseph Pitton de Tournefort {{!}} French botanist and physician}}</ref> 1700 йылдан алып уның Institutiones Rei Herbariae хеҙмәттәрендә 698 ырыуға ҡараған 9000-дән ашыу төр бар, был туранан-тура Линнейға йоғонто яһай. === Линней дәүере === [[Файл:Linné-Systema_Naturae_1735.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/54/Linn%C3%A9-Systema_Naturae_1735.jpg/170px-Linn%C3%A9-Systema_Naturae_1735.jpg|мини|Systema ''Naturae'', Лейден, 1735]] Швед ботаник [[Карл Линней]] (17071778) таксономияның яңы дәүерен башлай.<ref name="Roanoke" /> 1735 йылда Systema Naturae 1st Edition, 1753 йылда Species ''Plantarum'' һәм Systema ''NaturaE'' 10th Edition тигән хеҙмәттәре менән ул хәҙерге таксономияны революциялай.<ref>Linnaeus, C. (1735) ''Systema naturae, sive regna tria naturae systematice proposita per classes, ordines, genera, & species''. Haak, Leiden</ref><ref>Linnaeus, C. (1753) ''Species Plantarum''. Stockholm, Sweden.</ref><ref>Linnaeus, C. (1758) ''Systema naturae, sive regna tria naturae systematice proposita per classes, ordines, genera, & species'', 10th Edition. Haak, Leiden</ref> Уның эштәре хайуандар һәм үҫемлектәр төрҙәренә стандартлаштырылған биномиаль атама биреү системаһын ғәмәлгә ашыра, был хаослы һәм тарҡау таксономик әҙәбиәткә элегант хәл булып сыға.<ref name="Britannica – Linnaean">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy/The-Linnaean-system|title=taxonomy – The Linnaean system {{!}} biology}}</ref> Ул класс, тәртип, ырыу һәм төрҙәр стандартын ғына индермәй, шулай уҡ сәскәнең бәләкәйерәк өлөштәрен ҡулланып, үҙенең китабынан үҫемлектәрҙе һәм хайуандарҙы билдәләргә мөмкинлек бирә.<ref name="Britannica – Linnaean" /> Шулай итеп, Линней системаһы барлыҡҡа килә һәм бөгөнгө көндә лә XVIII быуаттағы кеүек ҡулланыла.<ref name="Britannica – Linnaean" /> Әлеге ваҡытта үҫемлектәр һәм хайуандар таксономиктары Линнейҙың эшен дөрөҫ исемдәр өсөн "башланғыс нөктә" тип иҫәпләй (1753 һәм 1758 йылдарҙа).<ref>{{Cite journal|title=Typification and later starting-points|url=http://www.iapt-taxon.org/historic/Congress/IBC_1959/Prop018-019.pdf|author=live}}</ref> Был даталарға тиклем баҫылған исемдәр "Линнейға тиклемге" тип атала, һәм ғәмәлдә түгел тип һанала (''Svenska Spindlar''<ref>{{Cite book|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/209583#page/7/mode/1up|title=Svenska spindlar|author=live}}</ref> баҫмаһында баҫылған үрмәкселәрҙән башҡа). Хатта был ваҡытҡа тиклем Линней үҙе баҫтырып сығарған таксономик исемдәр ҙә Линнейға тиклемге тип һанала. == Хәҙерге классификация системаһы == [[Файл:Spindle_diagram.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/76/Spindle_diagram.jpg/280px-Spindle_diagram.jpg|мини|Умыртҡалыларҙың класс кимәлендә эволюцияһы, спиндл киңлеге ғаиләләр һанын күрһәтә . Спиндле схемалар эволюцион таксономияға хас]] [[Файл:Cladogram_vertebrata.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/70/Cladogram_vertebrata.jpg/280px-Cladogram_vertebrata.jpg|мини|Шул уҡ бәйләнеш, кладистика өсөн типик кладограмма булараҡ күрһәтелә]] Төркөмдәр эсендәге төркөмдәр паттерны Линнейҙың үҫемлектәр һәм хайуандар классификацияһы менән билдәләнә, һәм был паттерндар XVIII быуат аҙағында, Чарльз Дарвиндың "Тәбиғәттәрҙең килеп сығышы" китабы баҫылып сыҡҡанға тиклем, хайуандар һәм үҫемлектәр батшалыҡтарының дендрограммалары итеп күрһәтелә башлай. "Тәбиғи система"ның паттерны эволюция кеүек генерациялау процесын аңлатмай, әммә, бәлки, уны күҙ уңында тотҡандыр, иртә трансмутационистик аҡыл эйәләрен илһамландырғандыр. Төрҙәрҙең трансмутацияһы идеяһын өйрәнеүсе тәүге хеҙмәттәр араһында Эразм Дарвиндың (Чарльз Дарвиндың олатаһының) 1796 Zoönomia һәм Жан-Батист Ламарктың 1809 йылда Philosophie Zoologique бар.<ref name="BiologyDiscussion" /> Был идея инглиз телле донъяла Роберт Чемберс тарафынан 1844 йылда аноним рәүештә баҫылған Vestiges of the Natural History of Creation китабында киң тарала.<ref>{{Cite book|url=James A. Secord|author=dead}}</ref> Дарвин теорияһына яраҡлы уртаҡ нәҫел китабы тигән төшөнсә барлыҡҡа килә. Йәшәү ағасы һүрәттәре фәнни хеҙмәттәрҙә популяр булып китә, билдәле ҡаҙылма төркөмдәр индерелә. ''Археоптерикс'' һәм Хесперорнистың яңы ғына табылған ҡаҙылма ҡалдыҡтарын ҡулланып, Томас Генри Хаксли уларҙың динозаврҙарҙан барлыҡҡа килеүен белдерә, был төркөм 1842 йылда Ричард Оуэн тарафынан рәсми рәүештә таныла.<ref>{{Cite news|url=https://phys.org/news/2015-05-fossil-world-earliest-modern-bird.html|title=Fossil of world's earliest modern bird could help us understand the extinction of dinosaurs|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405170159/https://phys.org/news/2015-05-fossil-world-earliest-modern-bird.html|archivedate=5 April 2017}}</ref> Һөҙөмтәлә динозаврҙарҙың "ҡоштарҙың ата-бабалары" булыуы эволюцион таксономик фекерләүҙең төп билдәһе булып тора. XIX быуат аҙағында һәм XX быуат башында ҡаҙылма төркөмдәр табыла һәм , [[Палеонтология|палеонтологтар]], билдәле төркөмдәрҙе берләштерә, хайуандарҙың тарихын аңларға тырыша. 1940-сы йылдар башында хәҙерге эволюцион синтез менән, төп төркөмдәрҙең эволюцияһын хәҙерге заманса аңлау барлыҡҡа килә. Эволюцион таксономия Линней таксономик дәрәжәһенә нигеҙләнгәнлектән, был ике термин хәҙерге ҡулланылышта ҡулланыла. Кладистик ысул 1960-сы йылдарҙан барлыҡҡа килә.<ref name="Britannica – since Linnaeus">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus|title=taxonomy – Classification since Linnaeus {{!}} biology}}<cite class="citation encyclopaedia cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus "taxonomy – Classification since Linnaeus | biology"]. ''Encyclopedia Britannica''. [https://web.archive.org/web/20170405075916/https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus Archived] from the original on 5 April 2017.</cite></ref> 1958 йылда Джулиан Хаксли ''клада'' терминын ҡуллана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Һуңыраҡ, 1960 йылда, Кейн һәм Харрисон ''кладистик'' терминын индерә.<ref name="BiologyDiscussion" /> Иң күренекле үҙенсәлеге булып иерархик эволюция ағасында таксондарҙы урынлаштырыу тора, был осраҡта бөтә таксондар монофилетик.<ref name="Britannica – since Linnaeus" /> Таксон, ата-баба формаһының бөтә тоҡомдарын үҙ эсенә алһа, монофилетик тип атала.<ref name="Mike Taylor">{{Cite web |url=http://www.miketaylor.org.uk/dino/faq/s-class/phyletic/ |title=What do terms like monophyletic, paraphyletic and polyphyletic mean? |last=Taylor |first=Mike |website=miketaylor.org.uk |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20100801072310/http://www.miketaylor.org.uk/dino/faq/s-class/phyletic/ |archive-date=1 August 2010}}</ref><ref name="NCSE">{{Cite web |url=https://ncse.com/book/export/html/2206 |title=Polyphyletic vs. Monophyletic |website=ncse.com |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170405170039/https://ncse.com/book/export/html/2206 |archive-date=5 April 2017}}</ref> Уларҙан алынған төркөмдәр парафилетик тип атала, ә тормош ағасынан бер тармаҡтан артыҡ булған төркөмдәр полифилетик булып тора.<ref name="Mike Taylor" /><ref name="Mike Taylor" /><ref name="NCSE">{{Cite web |url=https://ncse.com/book/export/html/2206 |title=Polyphyletic vs. Monophyletic |website=ncse.com |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170405170039/https://ncse.com/book/export/html/2206 |archive-date=5 April 2017}}</ref> Монофилетик төркөмдәр синапоморфиялар нигеҙендә таныла һәм диагноз ҡуйыла.<ref>Brower, Andrew V. Z. and Randall T. Schuh. 2021. ''Biological Systematics: Principles and Applications'' (3rd edn.) Cornell University Press, Ithaca, New York., p. 13</ref> Кладистик классификациялар традицион Линней таксономияһы һәм Зоологик һәм ботаник номенклатура кодтары менән тап килә.<ref>Schuh, Randall T. "The Linnaean system and its 250-year persistence." The Botanical Review 69, no. 1 (2003): 59.</ref> Номенклатураның альтернатив системаһы, Халыҡ-ара ''филогенетик'' номенклатура кодексы йәки ''PhyloCode'' тәҡдим ителгән, уның маҡсаты - кладтарҙың формаль атамаһын көйләнә.<ref>{{Cite web |url=https://www.ohio.edu/phylocode/ |title=The PhyloCode |last=Queiroz |first=Philip D. Cantino, Kevin de |website=ohio.edu |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20160510200022/https://www.ohio.edu/phylocode/ |archive-date=10 May 2016}}</ref><ref name="Phylocode">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/angiosperm/taxonomy-angiosperm/phylocode-concept-history-and-advantages-taxonomy/34706|title=PhyloCode: Concept, History and Advantages {{!}} Taxonomy|date=12 July 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073643/http://www.biologydiscussion.com/angiosperm/taxonomy-angiosperm/phylocode-concept-history-and-advantages-taxonomy/34706|archivedate=5 April 2017}}</ref>Линней рангтары ''PhyloCode'' буйынса факультатив буласаҡ, ул хәҙерге, ранг нигеҙендәге кодтар менән бергә йәшәү өсөн тәғәйенләнә.<ref name="Phylocode" /> Систематик берләшмә PhyloCode-ты ҡабул итерме-юҡмы, әллә уны 250 йылдан ашыу ҡулланылған (кәрәк булғанда үҙгәртелгән) хәҙерге номенклатура системалары файҙаһына ҡалырмы, тип билдәләнә. === Батшалыҡтар һәм домендар === [[Файл:Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a5/Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg/170px-Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg.png|мини|Хәҙерге классификацияның төп схемаһы. Башҡа бик күп кимәлдәр ҡулланыла ала; домен, тормоштағы иң юғары яңы һәм бәхәсле кимәл.]] Линней, үҫемлектәрҙе һәм хайуандарҙы айырым батшалыҡ тип һаналған. <ref name="Kingdom classification">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|title=Kingdom Classification of Living Organism|date=2 December 2014|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073641/http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|archivedate=5 April 2017}}</ref>Линней, физик донъяны йәшелсә, хайуандар һәм файҙалы ҡаҙылмалар батшалығына бүлеп, быны юғары звание сифатында ҡулланған. Микроскопия ҡаҙаныштары микроорганизмдарҙы классификациялауға мөмкинлек биргәнлектән, батшалыҡтарҙың һаны арта. Домен - сағыштырмаса яңыса бүлеү. 1977 йылда Карл Вуздың өс доменлы систем тәҡдим итә, әммә һуңыраҡ был система ҡабул ителмәй.<ref>{{Cite web|url=http://www.igb.illinois.edu/about/archaea|title=Carl Woese {{!}} Carl R. Woese Institute for Genomic Biology|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170428163950/http://www.igb.illinois.edu/about/archaea|archive-date=28 April 2017}}</ref> Өс доменлы ысулдың төп үҙенсәлеге булып [[Архейҙар|Архея]] һәм Бактерияларҙың бүленеү тора, улар элек бер генә Бактерия батшалығына (ҡайһы берҙә Монера тип аталған батшалыҡҡа) бергә төркөмләнгән була.<ref name="Kingdom classification" /> Протистарҙың классификацияһы тураһында күп мәҡәләләр баҫтырып сығарған Томас Кавальер-Смит күптән түгел неомура, Архея һәм [[Эукариоттар|Евхарияны]] бергә туплаусы клада, бактерияларҙан, анығыраҡ әйткәндә, Актиномицетотанан барлыҡҡа килгән, тип тәҡдим итә. 2004 йылда уның классификацияһы [[Архейҙар|археобактерияларҙы]] Бактериялар батшалығының бер өлөшө тип иҫәпләй, йәғни ул өс домен системаһын тулыһынса кире ҡаға. Стефан Лукета 2012 йылда биш "домион" системаһын тәҡдим итә, традицион өс доменға Прионобиота (күҙәнәкле һәм ядро кислотаһы булмаған) һәм [[Вирустар|Вирузобиота]] (ҡүҙәнәкле, әммә ядро кислоталы) өҫтәй.<ref name="Luketa2012">{{Cite journal|last=Luketa|first=S.|year=2012|title=New views on the megaclassification of life|url=http://protistology.ifmo.ru/num7_4/luketa_protistology_7-4.pdf|author=live|journal=Protistology|volume=7|issue=4|pages=218–237}}</ref><center>{{Biological systems}} </center>Организмдарҙың күп кенә айырым төркөмдәре өсөн өлөшләтә классификациялар бар һәм яңы мәғлүмәттәр барлыҡҡа килгән һайын ҡайтанан ҡарала һәм алмаштырыла; әммә тереклектең күпселек өлөшөн йә бөтәһен дә комплекслы, баҫтырып сығарған дауалау ысулдары һирәк осрай; 2012 һәм 2019 йылдарҙа эвкариоттарҙы протистарға баҫым яһап ҡына үҙ эсенә алған Адл һәм 2019 йыл миҫалдары: 2015 йыл, икеһе лә ҡаҙылма вәкилдәрҙе ситләтеп үтһә лә, евкариоттарҙы ла, прокариоттарҙы ла орден дәрәжәһенә тиклем үҙ эсенә ала.<ref name="Adl-et-al-2012">{{Cite journal|last=Adl|first=S.M.|title=The revised classification of eukaryotes|journal=Journal of Eukaryotic Microbiology|volume=59|issue=5|pages=429–493}}</ref><ref name="Adl-et-al-2019">{{Cite journal|last=Adl|first=S.M.|year=2019|title=Revisions to the classification, nomenclature, and diversity of eukaryotes|journal=Journal of Eukaryotic Microbiology|volume=66|issue=1|pages=4–119}}</ref><ref name="Ruggiero-et-al-2015">{{Cite journal|last=Ruggiero|first=M.A.|year=2015|title=A higher level classification of all living organisms|journal=PLOS ONE|volume=10|issue=4|pages=e0119248}}</ref><ref name="Ruggiero-et-al-2015" /> Айырым компиляция (Ruggiero, 2014) Ғаилә дәрәжәһенә тиклем һаҡланып ҡалған таксондарҙы үҙ эсенә ала.<ref>Ruggiero, Michael A. (2014). Families of All Living Organisms, Version 2.0.a.15, (4/26/14). Expert Solutions International, LLC, Reston, VA. 420 pp. Included data available for download via https://www.gbif.org/dataset/8067e0a2-a26d-4831-8a1e-21b9118a299c (doi: 10.15468/tfp6yv)</ref> Мәғлүмәттәр базаһына нигеҙләнгән таблицалар иҫәбенә Тормош энциклопедияһы, Биотөрлөлөк буйынса глобаль мәғлүмәт объекты, NCBI систематикаһы мәғлүмәт базаһы, Диңгеҙ һәм кейәүгә сыҡмаған Генераның ваҡытлы реестры, Тормоштоң асыҡ ағасы, Тормош каталогы инә. Палеобиология мәғлүмәт базаһы — ҡаҙылма ресурстар. == Ҡулланыу == Биологик систематика [[биология]] дисциплинаһы булып тора һәм биологтар тарафынан «системата» булараҡ билдәле, әммә яңы таксоналарҙы баҫтырып сығарыу менән натуралистар ҙа йыш шөғөлләнә. Таксономия [[тормош]]<nowiki/>то тасуирлауҙы һәм ойоштороуҙы маҡсат итеп ҡуйғанлыҡтан, биотөрлөлөктө һәм тәбиғәтте һаҡлау биологияһының барлыҡҡа килеүе таксономдар эше өсөн бик мөһим..<ref>{{Cite web |url=http://www.nhm.ac.uk/nature-online/science-of-natural-history/taxonomy-systematics/what-is-taxonomy/index.html |title=What is taxonomy? |publisher=Natural History Museum |location=London |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20131001152618/http://www.nhm.ac.uk/nature-online/science-of-natural-history/taxonomy-systematics/what-is-taxonomy/index.html |archive-date=1 October 2013 |access-date=23 December 2017}}</ref><ref>{{Cite journal |last=McNeely |first=Jeffrey A. |year=2002 |title=The role of taxonomy in conserving biodiversity |url=https://pdfs.semanticscholar.org/7b06/e3d09692ef9f2b464fbfb7807ff32a35ce47.pdf |url-status=dead |journal=J. Nat. Conserv. |volume=10 |issue=3 |pages=145–153 |doi=10.1078/1617-1381-00015 |s2cid=16953722 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171224155349/https://pdfs.semanticscholar.org/7b06/e3d09692ef9f2b464fbfb7807ff32a35ce47.pdf |archive-date=24 December 2017 |via=Semantic Scholar}}</ref> === Организмдарҙы классификациялау === Биологик классификация - таксономик процестың мөһим өлөшө. Һөҙөмтәлә, ул ҡулланыусыға таксондың туғандары ниндәй тип хәбәр итә. Биологик [[Класс (биология)|класс]]<nowiki/>ификация таксономик рәттәрҙе ҡуллана, шул иҫәптән башҡалар (иң инклюзивтан иң инклюзируемыйға тиклем): Домен, Короллек, [[Тип (биология)|Филум]], Класс, [[Отряд (биология)|Орден]], [[Ғаилә (биология)|Ғаилә]], Ген, [[Төр (биология)|Төрҙәр]] һәм Трен.<ref>{{Cite news|url=https://www.mnemonic-device.com/biology/taxonomy/domain-kingdom-phylum-class-order-family-genus-species/|title=Mnemonic taxonomy / biology: Kingdom Phylum Class Order...|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170606171902/https://www.mnemonic-device.com/biology/taxonomy/domain-kingdom-phylum-class-order-family-genus-species/|archivedate=6 June 2017}}</ref> === Таксономик тасуирламалар === [[Файл:Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg/170px-Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg|мини|''Nepenthes smilesii'', тропик питчер үҫемлеге]] Таксондың тасуирламаһы йәки диагнозы бергә ҡуйыла. Таксондарҙы билдәләүсе ҡағиҙәләр юҡ, әммә яңы таксондарҙы атау һәм баҫтырып сығарыу ҡағиҙәлар йыйылмаһы менән идара ителә.<ref name="Herbarium">{{Cite web|title=Nomenclature, Names, and Taxonomy|url=http://herbarium.usu.edu:80/teaching/4420/botnom.htm|year=2005|website=Intermountain Herbarium – USU|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20161123030604/http://herbarium.usu.edu/teaching/4420/botnom.htm|archive-date=23 November 2016}}</ref> [[Зоология|Зоологияла]] киң ҡулланылған рәттәр өсөн номенклатура (суперғаиләләрҙең ярым төрҙәре) Халыҡ-ара Зоологик номенклаттура кодексы (''ICZN коды'') менән көйләнә. Фикология, [[микология]] һәм [[ботаника]] өлкәләрендә таксондарҙың атамаһы ылымыҡтар, бәшмәктәр һәм үҫемлектәр өсөн халыҡ-ара номенклатура кодексы (''ICN'') менән көйләнә.<ref>{{Cite web|author=live}}</ref> Таксондың тәүге тасуирламаһы биш төп талапты берләштерә:<ref>{{Cite web|title=How can I describe new species?|url=http://iczn.org/content/how-can-i-describe-new-species|publisher=[[International Commission on Zoological Nomenclature]]|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20120306133052/http://iczn.org/content/how-can-i-describe-new-species|archive-date=6 March 2012|access-date=21 May 2020}}</ref> # Таксонға латин алфавитының 26 хәрефенә нигеҙләнеп исем бирергә кәрәк (яңы төрҙәр өсөн биномиал, йәки башҡа рәттәр өсөн униномиал). # Исеме берҙән-бер булырға тейеш (йәғни омоним түгел). # Тасуирлама кәм тигәндә бер исем йөрөткән типтағы экземплярға нигеҙләнергә тейеш. # Ул таксонды тасуирлау (билдәләү) йәки уны башҡа таксондарҙан айырыу өсөн (диагноз, ''ICZN коды'', 13.1.1 статья, ''ICN'', 38-се статья) тейешле атрибуттар тураһында белдереүҙәрҙе үҙ эсенә алырға тейеш. Ике код та таксондың йөкмәткеһен (уның округтарын) билдәләүҙе уның исемен билдәләүҙән аңлы рәүештә айыра. # Был тәүге дүрт талап даими фәнни яҙма булараҡ күп һанлы бер үк күсермәләрҙә баҫтырылырға тейеш. Әммә йыш ҡына, таксондың географик диапазоны, экологик иҫкәрмәләр, химия, тәртип һ. б. кеүек, күберәк мәғлүмәт индерелә. Тикшеренеүселәрҙең таксаға килеү ысулы төрлөсә: булған мәғлүмәттәргә һәм ресурстарға ҡарап, ысулдар сағыу үҙенсәлектәрҙе ябай һан йә сифатлы сағыштырыуҙан, ДНК эҙмә-эҙлелеге буйынса ҙур күләмдәге мәғлүмәттәрҙе компьютер анализдарын ентекләп тасуирлауға тиклем үҙгәрә.. === Авторҙың цитатаһы === "Автор" фәнни исемдән һуң урынлаштырыла ала.<ref name="AJE">{{Cite web|url=http://www.aje.com/en/arc/editing-tip-scientific-names-species/|title=Editing Tip: Scientific Names of Species {{!}} AJE {{!}} American Journal Experts|website=www.aje.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170409021714/http://www.aje.com/en/arc/editing-tip-scientific-names-species/|archive-date=9 April 2017}}</ref> Автор - беренсе тапҡыр был исемде дөрөҫ баҫтырып сығарған ғалимдың исеме.<ref name="AJE" /> Мәҫәлән, 1758 йылда Линней Азия филенә Elephas maximus тигән фәнни исем бирә, шуға күрә был исем ҡайһы берҙә "Elephas maximas Linnaeus, 1758" тип яҙыла.<ref>{{Cite web|url=http://study.com/academy/lesson/carolus-linnaeus-classification-taxonomy-contributions-to-biology.html|title=Carolus Linnaeus: Classification, Taxonomy & Contributions to Biology – Video & Lesson Transcript {{!}} Study.com|website=Study.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170409021600/http://study.com/academy/lesson/carolus-linnaeus-classification-taxonomy-contributions-to-biology.html|archive-date=9 April 2017}}</ref> Авторҙарҙың исемдәре йыш ҡына ҡыҫҡартыла: L., ''Линней'' өсөн, киң ҡулланыла. Ботаникала, ысынында, стандарт ҡыҫҡартыуҙарҙың көйләнгән исемлеге бар (авторҙың ҡыҫҡартмаһы буйынса ботаниктар исемлеген ҡарағыҙ).<ref>{{Cite web|url=http://www.biocyclopedia.com/index/biological_classification.php|title=Biological Classification|website=biocyclopedia.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170514164313/http://www.biocyclopedia.com/index/biological_classification.php|archive-date=14 May 2017}}</ref> Ботаника һәм зоология араһында властарҙы бүлеү системаһы бер аҙ айырыла.<ref name="Herbarium">{{Cite web|title=Nomenclature, Names, and Taxonomy|url=http://herbarium.usu.edu:80/teaching/4420/botnom.htm|website=Intermountain Herbarium – USU|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20161123030604/http://herbarium.usu.edu/teaching/4420/botnom.htm|archive-date=23 November 2016}}<cite class="citation web cs1" data-ve-ignore="true">[https://web.archive.org/web/20161123030604/http://herbarium.usu.edu/teaching/4420/botnom.htm "Nomenclature, Names, and Taxonomy"]. ''Intermountain Herbarium – USU''. 2005. Archived from [http://herbarium.usu.edu:80/teaching/4420/botnom.htm the original] on 23 November 2016.</cite></ref> Әммә, ғәҙәти күренеш, әгәр төрҙөң заты төп тасуирламанан һуң үҙгәрһә, төп авторлыҡтың исеме ҡумталарҙа урынлаштырыла.<ref>{{Cite web|url=http://www.annelida.net/zootax-tutor.html|title=Zoological nomenclature: a basic guide for non-taxonomist authors|website=Annelida.net|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170316112709/http://www.annelida.net/zootax-tutor.html|archive-date=16 March 2017}}</ref> == Фенетика == [[Файл:Phylogenetics.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/Phylogenetics.svg/300px-Phylogenetics.svg.png|мини|300x300пкс|Филогенетик һәм фенетик (характерға нигеҙләнгән) төшөнсәләрҙе сағыштырыу]] Фенетикала шулай уҡ таксиметрияһы, йәки һан таксономияһы булараҡ билдәле организмдар, филогенияһы йә эволюцион мөнәсәбәттәренә ҡарамай, дөйөм оҡшашлыҡҡа ҡарап классификациялана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Такса араһында гипергеометрик «алыҫлыҡ» үлсәменә килтерә. Фенетик ысулдар хәҙерге заманда сағыштырмаса һирәк осрай, сөнки фенетик ысулдар уртаҡ ата-баба (йәки плесиоморф) һыҙаттарҙы уртаҡ алынған (йәки апоморф) һыҙаттарҙан айырып тормай. .<ref>{{Cite web|title=Classification|url=https://projects.ncsu.edu/project/evoresources/Evolutionary%20medicine/classification/classification16.htm|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170414163250/https://projects.ncsu.edu/project/evoresources/Evolutionary%20medicine/classification/classification16.htm|archive-date=14 April 2017}}</ref> Әммә ҡайһы бер фенетик ысулдар, мәҫәлән, күршеләр ҡушылыу, мөнәсәбәттәрҙе тиҙ баһалаусы булараҡ, артабанғы ысулдар (мәҫәлән, Байес һығымтаһы) иҫәпләү буйынса бик баһала булғанда, һаҡланып ҡалған.<ref>{{Cite web|title=Molecular Marker Glossary|url=http://www.uwyo.edu/dbmcd/molmark/mcdgloss.html|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20070610123503/http://www.uwyo.edu/dbmcd/molmark/McDGloss.html|archive-date=10 June 2007}}</ref> == Мәғлүмәт базалары == Хәҙерге заман таксономияһы каталогтар классификацияһын һәм уларҙың документацияһын эҙләү һәм каталоглаштырыу өсөн мәғлүмәттәр базаһы технологияларын ҡуллана.. Йыш ҡулланылған мәғлүмәттәр базаһы булмаһа ла, һәр документлаштырылған төрҙө һанап сығырға тырышҡан «Тормош каталогы» кеүек комплекслы мәғлүмәттәр базаһы бар. Каталогта 2016 йылдың апреленә бөтә короллектәр өсөн 1,64 миллион төр күрһәтелгән, улар хәҙерге фәнгә билдәле тип иҫәпләнгән төрҙәрҙең дүрттән өс өлөшөнән ашыуын тәшкил итә.<ref name="About the Catalogue of Life">{{Cite web|author=live}}</ref> == Шулай уҡ ҡарағыҙ ==  {{NoteFoot}} == References == {{Иҫкәрмәләр}} == Bibliography ==   [[Категория:Биологик систематика]] [[Категория:Тәржемәһе тикшерелмәгән биттәр]] 7vvutuwylso3mxusqka41eawpjncuyu 1147600 1147599 2022-07-29T19:03:03Z ZUFAr 191 wikitext text/x-wiki   [[Биология|Биологияла]] '''таксономия''' ( (таксис) "аранжировка" һәм (-nomia) "ысул") — биологик организмдарҙың төркөмдәрен атау, билдәләү классификациялауҙы [[Фән|фәнни]] өйрәнеү. Организмдар таксондарға (сингл: таксон) төркөмләнә, һәм был төркөмдәргә таксономик дәрәжә бирелә; бирелгән дәрәжәле төркөмдәр юғары дәрәжәле инклюзив төркөмгә әйләндерелә ала, шулай итеп, таксономия иерархияһы барлыҡҡа килә. Хәҙерге ваҡытта ҡулланылған төп рәттәр - [[Домен (биология)|домен]], [[Батшалыҡ (биология)|батшалыҡ]], фило (ботаникала ҡайһы берҙә [[Тип (биология)|филология]] урынына бүлеү ҡулланыла), [[Класс (биология)|класс]], тәртип, [[Ғаилә (биология)|ғаилә]], ырыу һәм [[Төр (биология)|төрҙәр]]. Швед ботанигы [[Карл Линней]] хәҙерге таксономия системаһына нигеҙ һалыусы тип һанала, сөнки ул организмдарҙы классификациялау өсөн Линней таксономы һәм организмдарҙы атау өсөн биномиаль номенклатура тип аталған системаны эшләй. Биологик систематика теорияһы, мәғлүмәттәре һәм аналитик технологияһы ҡаҙаныштары менән Линней системаһы организмдар араһында тере һәм юҡҡа сыҡҡан [[Эволюция|эволюцион]] мөнәсәбәттәрҙе сағылдырыу өсөн тәғәйенләнгән хәҙерге биологик классификация системаһына әүерелә. == Билдәләмәләр == Таксономияның аныҡ билдәләмәһе сығанаҡтан сығанаҡҡа үҙгәрә, әммә дисциплинаның үҙәге ҡала: организмдар төркөмдәренең концепцияһы, атамаһы һәм классификацияһы.<ref name="Wilkins2011">{{Cite web|url=http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|title=What is systematics and what is taxonomy?|last=Wilkins|first=J.S.|date=5 February 2011|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|archive-date=27 August 2016|access-date=21 August 2016}}</ref> Һуңғы ваҡытта таксономия билдәләмәләре түбәндәгесә бирелә: # Айырым төрҙәре төркөмләү, төрҙәрҙе ҙурыраҡ төркөмдәргә бүлеү һәм шул төркөмдәргә исем биреү теорияһы һәм практикаһы, шулай итеп, классификация барлыҡҡа килтерә.<ref name="Judd2">{{Cite book|title=Plant Systematics: A Phylogenetic Approach|last1=Judd|first1=W.S.|last2=Campbell|first2=C.S.|last3=Kellogg|first3=E.A.|last4=Stevens|first4=P.F.|last5=Donoghue|first5=M.J.|date=2007|publisher=Sinauer Associates|edition=3rd|location=Sunderland|chapter=Taxonomy}}</ref> # Фән өлкәһе тасуирламаны, идентификациялауҙы, номенклатураны, классификацияны үҙ эсенә алға (һәм системалы системаларҙың төп компоненты).<ref name="Simpson2">{{Cite book|title=Plant Systematics|last=Simpson|first=Michael G.|date=2010|publisher=Academic Press|isbn=978-0-12-374380-0|edition=2nd|chapter=Chapter 1 Plant Systematics: an Overview}}</ref> # Биологияла организмдарҙың классификацияла урыны тураһында фән.<ref>Kirk, P.M., Cannon, P.F., Minter, D.W., Stalpers, J.A. eds. (2008) "Taxonomy". In ''Dictionary of the Fungi'', 10th edition. CABI, Netherlands.</ref> # «Тере организмдарға ҡарата ҡулланылған классификация тураһындағы , шул иҫәптән төрҙәрҙең формалашыу сараларын өйрәнеүсе фән».<ref>{{Cite book|title=The Wordsworth Dictionary of Science and Technology|date=1988|publisher=W.R. Chambers Ltd. and Cambridge University Press|editor-last=Walker|editor-first=P.M.B.}}</ref> # «Классификациялау маҡсатында организм үҙенсәлектәрен анализлау».<ref name="Henderson2">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=-PLgy6DWe0wC|title=Henderson's Dictionary Of Biology|last=Lawrence|first=E.|date=2005|publisher=Pearson/Prentice Hall|isbn=978-0-13-127384-9}}</ref> # «Классификациялауға һәм атамалар бирергә мөмкинлек биргән өлгө табыу өсөн филогенезды өйрәнә» (кәрәкле, әммә ғәҙәти булмаған билдәләмә булараҡ күрһәтелгән)<ref>{{Cite book|title=Taxonomy for the twenty-first century|last=Wheeler|first=Quentin D.|date=2004|work=[[Philosophical Transactions of the Royal Society]]|editor-last=H.C.J. Godfray & S. Knapp|volume=359|pages=571–583|chapter=Taxonomic triage and the poverty of phylogeny|doi=10.1098/rstb.2003.1452|pmc=1693342|pmid=15253345|author-link=Quentin D. Wheeler|issue=1444}}</ref>. Төрлө билдәләмәләр йә системалылыҡтың (2-се билдәләмәнең) ярҙамсы өлкәһе итеп системалылыҡтың ярҙамсы өлкәһе итеп урынлаштыра, был мөнәсәбәттәрҙе кире ҡаға (6-сы билдәләмә), йә ике терминды синоним тип һанай. Биологик номенклатура систематиканың бер өлөшө (1-се һәм 2-се билдәләмәләр), йәки системалы системаларҙың бер өлөшө булып һаналамы, тигән аңлашылмаусанлыҡтар бар. Мәҫәлән, 6-сы билдәләмә номенклатураны таксономиянан ситкә урынлаштырыусы системаларҙың түбәндәге билдәләмәһе менән парлаша: * ''Систематика'': "Организмдарҙың идентификацияһын, таксономияһын һәм номенклатураһын өйрәнеү, шул иҫәптән тере йәнлектәрҙең уларҙың тәбиғи мөнәсәбәттәренә ҡарата классификацияһын һәм таксондарҙың үҙгәрештәрен һәм эволюцияһын өйрәнеү". 1970 йылда Миченер ''et al''. бер-береһенә ҡарата "систематик биология" һәм "таксономия" (йыш ҡына буталған һәм алмашлап ҡулланылған терминдар) түбәндәгесә билдәләй:<ref>Michener, Charles D., John O. Corliss, Richard S. Cowan, Peter H. Raven, Curtis W. Sabrosky, Donald S. Squires, and G. W. Wharton (1970). ''Systematics In Support of Biological Research''. Division of Biology and Agriculture, National Research Council. Washington, D.C. 25 pp.</ref><blockquote> Систематик биология ( системаматика тип атала) - организмдарға фәнни исемдәр бирә, (б) уларҙы тасуирлай, (с) уларҙың коллекцияларын һаҡлай, (д) организмдарға классификация, уларҙы идентификациялау асҡыстары һәм уларҙың таралыуы тураһында мәғлүмәттәр биргән өлкә, (е) уларҙың эволюцион тарихын тикшерә, һәм (ф) уларҙың тирә-яҡ мөхиткә яраҡлашыуын иҫәпләй. Оҙон тарихлы был өлкә һуңғы йылдарҙа һиҙелерлек яңырыу кисерҙе. Теоретик материалдың бер өлөшө эволюцион өлкәләргә ҡағыла (үрҙәге e һәм f темалары), ҡалғандары айырыуса классификация проблемаһына ҡағыла. Таксономия - системалылыҡтың (а) - (d) темаларының өлөшө. </blockquote>Таксономия, системалы биология, систематика, биосистематика, фәнни классификация, биологик классификация һәм филогенетика кеүек терминдарҙың йыйылмаһы ҡайһы берҙә бер үк, ҡайһы берҙә аҙ айырылып торған, әммә һәр ваҡыт бәйләнгән һәм киҫешкән мәғәнәләргә эйә.<ref name="Wilkins2011">{{Cite web|url=http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|title=What is systematics and what is taxonomy?|last=Wilkins|first=J.S.|date=5 February 2011|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|archive-date=27 August 2016|access-date=21 August 2016}}</ref><ref name="Small1989">{{Cite journal|last=Small|first=Ernest|title=Systematics of Biological Systematics (Or, Taxonomy of Taxonomy)}}</ref> "Таксономия" һүҙенең иң киң мәғәнәһе бында ҡулланыла. Термин 1813 йылда де Кандоль үҙенең Théorie élémentaire de la botanique тигән хеҙмәтендә ҡулланған.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=In_Lv8iMt24C&pg=PA20|title=Plant systematics: An integrated approach|last=Singh|first=Gurcharan}}</ref> Джон Линдли 1830 йылда системалылыҡҡа тәүге билдәләмә бирә, әммә "систематика" терминын ҡулланмайынса, "систематик ботаника" тураһында яҙа.<ref>Wilkins, J. S. ''[http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/ What is systematics and what is taxonomy?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|date=27 August 2016}}''. Available on http://evolvingthoughts.net</ref> Европалылар биологик төрлөлөктө өйрәнеү өсөн "систематика" һәм "биосистематика", ә Төньяҡ Американдар "таксономия"ны йышыраҡ ҡуллана.<ref>Brusca, R. C., & Brusca, G. J. (2003). Invertebrates (2nd ed.). Sunderland, Mass. : Sinauer Associates, p. 27</ref> Әммә таксономия, һәм, атап әйткәндә, альфа таксонологияһы, организмдарҙы идентификациялау, тасуирлау һәм атау (йәғни номенклатура), ә "классификация" организмдарҙы башҡа организмдар менән бәйләнештәрен күрһәткән иерархик төркөмдәргә урынлаштыра.<ref name="Fortey">{{Citation|last=Fortey|first=Richard|url=Richard Fortey|title=Dry Store Room No. 1: The Secret Life of the Natural History Museum}}</ref> === Монография һәм таксономик тикшереү === Таксономик ревизия йәки таксономик тикшереү — билдәле бер таксонда вариация законлылыҡтарын яңыса анализлау. Был анализ морфологик, анатомик, палинологик, биохимик һәм генетик персонаждарҙың ниндәй ҙә булһа ҡушылыуы нигеҙендә башҡарылырға мөмкин. Монография йәки тулы ревизия — теге йәки был ваҡытта бирелгән мәғлүмәт өсөн һәм бөтә донъя өсөн таксон өсөн комплекслы ревизия. Башҡа (өлөшләтә) ревизиялар, булған характерҙар йыйылмаларының ҡайһы берҙәрен генә ҡуллана йәки арауыҡ даирәһе сикләнгән тигән мәғәнәлә сикләнергә мөмкин. Ревизия был субтаксаның классификацияһын үҙгәртеүгә, яңы субтаксаны асыҡлауға йәки элекке субтаксаның ҡушылыуына килтереүе мөмкин..<ref>{{Cite journal|last=Maxted|first=Nigel|year=1992|title=Towards Defining a Taxonomic Revision Methodology|journal=Taxon|volume=41|issue=4|pages=653–660|DOI=10.2307/1222391}}</ref> === Таксономик характерҙар === Таксономик характерҙар - таксономик атрибуттар, улар таксондар араһындағы мөнәсәбәттәрҙе (филогенезды) иҫбатлау өсөн ҡулланыла.<ref>Mayr, Ernst (1991). Principles of Systematic Zoology. New York: McGraw-Hill, p. 159.</ref> Таксономик характерҙарҙың төрҙәре:<ref>Mayr, Ernst (1991), p. 162.</ref>{{Col-begin}} {{Col-break}} * Morphological characters ** General external morphology ** Special structures (e.g. genitalia) ** Internal morphology (anatomy) ** Embryology ** Karyology and other cytological factors * Physiological characters ** Metabolic factors ** Body secretions ** Genic sterility factors * Molecular characters ** Immunological distance ** Electrophoretic differences ** Amino acid sequences of proteins ** DNA hybridization ** DNA and RNA sequences ** Restriction endonuclease analyses ** Other molecular differences {{Col-break}} * Behavioral characters ** Courtship and other ethological isolating mechanisms ** Other behavior patterns * Ecological characters ** Habit and habitats ** Food ** Seasonal variations ** Parasites and hosts * Geographic characters ** General biogeographic distribution patterns ** Sympatric-allopatric relationship of populations {{Столбцы/конец}} === Альфа һәм бета таксономияһы === "'''Альфа таксономияһы'''" термины бөгөн башлыса таксондарҙы, айырыуса төрҙәрҙе, табыу, тасуирлау һәм атау дисциплинаһына ҡарата ҡулланыла.<ref name="BiologyDiscussion">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|title=Taxonomy: Meaning, Levels, Periods and Role|date=27 May 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073645/http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|archivedate=5 April 2017}}</ref> Боронғо әҙәбиәттә был терминдың икенсе мәғәнәһе була, ул морфологик таксономияға һәм XIX быуат аҙағына тиклемге тикшеренеүҙәр һөҙөмтәләренә ҡарай.<ref>{{Cite journal|last=Rosselló-Mora|first=Ramon|title=The species concept for prokaryotes|journal=FEMS Microbiology Reviews|volume=25|issue=1|pages=39–67|DOI=10.1111/j.1574-6976.2001.tb00571.x}}</ref> Уильям Бертрам Туррилл "альфа таксономияһы" терминын 1935 һәм 1937 йылдарҙа баҫылған мәҡәләләр серияһында индерә, унда ул таксонология дисциплинаһының фәлсәфәһе һәм киләсәк йүнәлештәрен тикшерә[1]<blockquote> ... таксономистар араһында үҙҙәренең проблемаларын киң ҡараштан ҡарарға, уларҙың цитологик, экологик һәм генетик коллегалары менән яҡынданыраҡ хеҙмәттәшлек итеү мөмкинлектәрен тикшерергә һәм уларҙың маҡсаттарын һәм ысулдарын, бәлки, ҡырҡа үҙгәртеү йәки киңәйтеүҙе танырға теләк арта бара... Туррилл (1935) фекеренсә, структураһына нигеҙләнгән һәм уңайлы итеп "альфа" тип аталған боронғо баһалап бөткөһөҙ таксономияны ҡабул иткәндә, мөмкин тиклем киң морфологик һәм физиологик факттар нигеҙендә төҙөлгән алыҫ таксономияны күҙ алдына килтерергә мөмкин, һәм унда "төрлөләрҙең конституцияһына, бүленешенә, килеп сығышына һәм тәртибенә ҡағылышлы бөтә күҙәтеү һәм эксперименталь мәғлүмәттәр табыла". Идеалдар, әйтерһең дә, бер ҡасан да тулыһынса тормошҡа ашырылмай. Әммә улар даими стимуляторҙар сифатында эш итеүҙең ҙур ҡиммәте бар, һәм әгәр беҙҙә "омега" таксономияһының идеалы булһаҡ, беҙ грек алфавитынан бер аҙ алға бара алабыҙ. Беҙҙең ҡайһы берҙәребеҙ үҙебеҙҙе ҡәнәғәтләндерәбеҙ, беҙ хәҙер "бета" таксономияһына күҙ һалабыҙ, тип уйлайбыҙ.{{Sfn|Turrill|1938}}</blockquote>Шулай итеп, Туррилл альфа таксономияһынан асыҡтан-асыҡ экология, физиология, генетика һәм цитология кеүек төрлө тикшеренеүҙәр өлкәһен индерә. Ул шулай уҡ филогенетик реконструкцияны альфа таксономияһынан индермәй.{{Sfn|Turrill|1938}} Һуңыраҡ авторҙар был терминды икенсе мәғәнәлә ҡуллана, был термин төрҙәрҙең (башҡа рәттәрҙең ярым төрҙәре йәки таксондары түгел) сикләүен аңлата, ниндәй ҙә булһа тикшеренеү алымдарын ҡуллана, шул иҫәптән ҡатмарлы иҫәпләү йәки лаборатория техникаһын да ҡуллана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Шулай итеп, Эрнст Майр 1968 йылда "бета таксономия"ны төрҙәргә ҡарағанда юғарыраҡ дәрәжәләрҙең классификацияһы тип билдәләй.<ref>{{Citation|url=Ernst Mayr}}</ref><blockquote>Вариацияның биологик мәғәнәһен һәм оҡшаш төрҙәр төркөмдәренең эволюцион килеп сығышын аңлау таксономик эшмәкәрлектең икенсе этабы өсөн тағы ла мөһимерәк, төрҙәрҙе туғандар төркөмдәренә ("taxa") бүлеү һәм уларҙың юғары категориялар иерархияһында урынлашыуы. Был эшмәкәрлек классификация термины менән аңлатыла; ул шулай уҡ "бета таксономия" тип тә атала.</blockquote> === Микротаксономия һәм макротаксосономия === Организмдарҙың айырым төркөмөндә төрҙәрҙе бүлеү зарурлығы практик һәм теоретик проблемаларға килтерә, улар төр проблемаһы тип атала. Төрҙәрҙе нисек билдәләүҙе билдәләү буйынса фәнни эш микротаксономия тип атала.<ref>{{Cite book|title=The Growth of Biological Thought: Diversity, Evolution, and Inheritance}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.biological-concepts.com/views/search.php?term=1508|title=Result of Your Query|work=biological-concepts.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170405170414/http://www.biological-concepts.com/views/search.php?term=1508|archive-date=5 April 2017}}</ref><ref name="BiologyDiscussion" />Макротаксономия - юғары таксономик дәрәжәләге төркөмдәрҙе өйрәнеү.<ref name="BiologyDiscussion" /> == Тарихы == Таксономик тарихтың ҡайһы бер тасуирламалары боронғо цивилизациялар менән таксономияны даталарға тырышһа ла, ысын мәғәнәһендә организмдарҙы классификациялау буйынса фәнни ынтылыш XVIII быуатҡа тиклем булмай. Элегерәк башҡарылған эштәре тәү сиратта дескриптив булған һәм ауыл хужалығында йәки медицинала файҙалы булған үҫемлектәргә йүнәлтелгән булған. Был фәнни фекерләүҙең бер нисә этабы бар. Иртә таксономия үҙ аллы критерийҙарға, «яһалма системаларға» нигеҙләнә, шул иҫәптән Линнейҙың үҫемлектәр өсөн енси классификация системаһы (Линнейҙың 1735 йылда хайуандарҙы классификациялауы «Systema Naturae» («Тәбиғәт системаһы») тип атала, ул, кәм тигәндә, «яһалма система» тип иҫәпләй. Һуңыраҡ «тәбиғи системалар» тип йөрөтөлгән такса үҙенсәлектәрен тулыраҡ ҡарау нигеҙендә системалар барлыҡҡа килә, мәҫәлән, де Жусьё. Һуңыраҡ «тәбиғи системалар» тип аталған такса үҙенсәлектәрен тулыраҡ ҡарау нигеҙендә системалар барлыҡҡа килә, мәҫәлән, де Жюсьё (1789), де Кандоль (1813) һәм Бентем һәм Хукер (1862—1863). Был классификациялар эмпирик ҡалыптарҙы тасуирлай һәм фекерләүҙә эволюцияға тиклем булған. Чарльз Дарвиндың «Төрҙәрҙең килеп сығышы тураһында» (1859) баҫылып сығыуы эволюцион мөнәсәбәттәргә нигеҙләнгән классификацияларға яңы аңлатма бирә. Был 1883 йылдан башлап филетик системалар төшөнсәһе була. Бындай ҡарашты Эйхлер (1883) һәм Энглер (1886—1892) тип билдәләй. 1970-се йылдарҙа кладистик методологияның барлыҡҡа килеүе берҙән-бер монофилия критерийҙары нигеҙендә синапоморфиялар булыуы менән раҫланған классификацияларға килтерә. Шул ваҡыттан алып молекуляр генетика мәғлүмәттәре менән дәлилләү нигеҙе киңәйтелә, улар күпселек осраҡта традицион морфологияны тулыландыра.{{Sfn|Datta|1988}} === Линнийға тиклемге осор === ==== Тәүге таксономистар ==== Кеше тирә-яғын атау һәм классификациялау, моғайын, тел башланыу менән башланғандыр. Ағыулы үҫемлектәрҙе ашарға яраҡлы үҫемлектәрҙән айырыу кешелек йәмғиәтенең йәшәүе өсөн мөһим. Дарыу үҫемлектәре һүрәттәре Мысырҙың стена һүрәттәрендә б.э.т. 1500 йылда күренә, был төрлө төрҙәрҙең ҡулланылышын аңлауҙы һәм төп таксономияның урынлашыуын күрһәтә. ==== Антик осор ==== [[Файл:Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg/370px-Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg|мини|''Һирәк осрай торған хайуандарҙың''<nowiki> һүрәтләнеше (写生珍禽图), Сун династияһы рәссамы Хуан Цюань (903[[965)</nowiki>]] Организмдар беренсе тапҡыр [[Аристотель]] ([[Греция]], 384 Tian322 б.э.) тарафынан Лесбос утрауында булған сағында классификациялана.<ref>Mayr, E. (1982) ''The Growth of Biological Thought''. Belknap P. of Harvard U.P., Cambridge (Mass.)</ref><ref name="Palaeos" /><ref name="Britannica – Taxonomy">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy|title=taxonomy {{!}} biology}}</ref> Ул йән эйәләрен уларҙың өлөштәренә, йәки хәҙерге заман сифаттарына, мәҫәлән, тере бала тыуыу, дүрт аяҡ, йомортҡа һалыу, ҡан һалыу йәки йылы тәнле булыуҙы классификациялай.<ref name="Roanoke">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|website=cbs.dtu.dk|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref> Ул бөтә тереклекте ике төркөмгә бүлә: үҫемлектәр һәм хайуандар.<ref name="Palaeos" /> Уның ҡайһы бер хайуандар төркөмө, мәҫәлән, ''Анхайма'' (ҡанһыҙ хайуандар, тәржемәһе - умыртҡаһыҙ) һәм ''Энхайма'' (ҡаны булған хайуандар), шулай уҡ [[Акула|акулалар]] һәм киттар кеүек төркөмдәр бөгөн дә киң ҡулланыла.<ref>{{Cite book|title=The Lagoon: How Aristotle Invented Science|url=Armand Marie Leroi}}</ref> Уның уҡыусыһы Теофраст (Греция, б.э.т. 370X) был традицияны дауам итә, 500-гә яҡын үҫемлек һәм уларҙың ҡулланылышы тураһында үҙенең Historia Plantarum китабында телгә ала. Тағы ла бер нисә үҫемлек төркөмө, мәҫәлән, ''[[Ҡыҙылтал|Корнус]]'', ''Крокус'' һәм ''Нарцисс'', Теофрастҡа барып тоташа.<ref name="Palaeos">{{Cite web |url=http://palaeos.com/taxonomy/history.html |title=Palaeos : Taxonomy |website=palaeos.com |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html |archive-date=31 March 2017}}</ref> ==== Урта быуаттар ==== [[Урта быуаттар]]<nowiki/>ҙағы таксономия, йән эйәләренең фәлсәфәүи һәм экзистенциаль тәртибенә ҡағылышлы өҫтәмәләр менән, аристотель системаһына нигеҙләнә.<ref name="Roanoke2">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|date=23 March 1998|website=cbs.dtu.dk|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref> Был көнбайыш схоластик <ref name="Roanoke3">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|date=23 March 1998|website=cbs.dtu.dk|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref>традицияларында булыуҙың, ахыр сиктә Аристотельдән алынған ҙур сылбыр кеүек төшөнсәләрҙе үҙ эсенә ала. Аристотел системаһы ул ваҡытта микроскоптар булмау сәбәпле үҫемлектәрҙе лә, бәшмәктәрҙе лә классификацияламай, сөнки уның идеялары, скала натураһына (Тәбиғи баҫҡыс)<ref name="Britannica – Taxonomy2">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy|title=taxonomy {{!}} biology|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170405075451/https://www.britannica.com/science/taxonomy|archive-date=5 April 2017|encyclopedia=Encyclopedia Britannica}}</ref> ярашлы, тулы донъяны берҙәм континуумда урынлаштырыуға нигеҙләнгән. Был да оло зат сылбырында ла иғтибарға алынды. Прокопий, Ғәззә тимотеостары, Деметриос Пепагоменос,<ref name="Palaeos2">{{Cite web|url=http://palaeos.com/taxonomy/history.html|title=Palaeos : Taxonomy|website=palaeos.com|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html|archive-date=31 March 2017}}</ref> Томас Аквинас кеүек ғалимдар алға китеш яһай. Урта быуат аҡыл эйәләре прагматик таксономияға ҡарағанда абстракт фәлсәфәгә нығыраҡ яраҡлашҡан абстракт фәлсәфәүи һәм логик категориялауҙарҙы ҡулланған.<ref name="Palaeos" /> ==== Ренессанс һәм иртә хәҙерге заман ==== [[Яңырыу|Ренессанс]] һәм [[Мәғрифәтселек дәүере|Мәғрифәтселек]] дәүерендә организмдарҙы категориялаштырыу киң тарала, һәм таксономик эштәр боронғо текстарҙы алмаштырыу өсөн етерлек кимәлдә башҡарыла.<ref name="Palaeos" /> Был ҡайһы берҙә ҡатмарлы оптик линзаларҙың үҫеше менән бәйле, был организмдарҙың морфологияһын күпкә ентекләберәк өйрәнергә мөмкинлек бирә. Был технологик алымдан файҙаланған иң тәүге авторҙарҙың береһе - итальян табибы Андреа Чезальпино (1519—1603), ул "беренсе таксономист" тип атала.<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Andrea-Cesalpino|title=Andrea Cesalpino {{!}} Italian physician, philosopher, and botanist}}</ref> Уның magnum opus De Plantis 1583 йылда баҫылып сыға, унда 1500-ҙән ашыу үҫемлек төрө һүрәтләнә.<ref>{{Cite book|url=https://archive.org/details/deplantislibrixv00cesa|title=De plantis libri XVI}}</ref><ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Andrea-Cesalpino#ref130098|title=Andrea Cesalpino {{!}} Italian physician, philosopher, and botanist}}</ref> Ул беренсе тапҡыр таныған ике ҙур үҫемлек ғаиләһе бөгөн дә ҡулланыла: Asteraceae һәм [[Кәбеҫтә һымаҡтар|Brassicaceae]].<ref>{{Cite book|title=International Edition Vegetables I: Asteraceae, Brassicaceae, Chenopodicaceae, and Cucurbitaceae (Handbook of Plant Breeding)}}</ref> Һуңынан XVII быуатта Джон Рэй ([[Англия]], 16271705) бик күп мөһим таксономик хеҙмәттәр яҙа.<ref name="Britannica – Taxonomy" /> Уның иң ҙур ҡаҙанышы ''Methodus Plantarum Nova'' (1682) була, унда ул 18 меңдән ашыу үҫемлек төрөн баҫтырып сығара.<ref>{{Cite book|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/84226#page/7/mode/1up|title=Methodus plantarum nova|author=live}}</ref> Ул ваҡытта уның классификациялары, бәлки, иң ҡатмарлыһы булғандыр, сөнки ул үҙенең таксондарын күп кенә ҡатнаш символдарға нигеҙләгән. Киләһе ҙур таксономик хеҙмәттәрҙе Джозеф Питон де Турнефор (Франция, 1656,1708) яҙа.<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Joseph-Pitton-de-Tournefort|title=Joseph Pitton de Tournefort {{!}} French botanist and physician}}</ref> 1700 йылдан алып уның Institutiones Rei Herbariae хеҙмәттәрендә 698 ырыуға ҡараған 9000-дән ашыу төр бар, был туранан-тура Линнейға йоғонто яһай. === Линней дәүере === [[Файл:Linné-Systema_Naturae_1735.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/54/Linn%C3%A9-Systema_Naturae_1735.jpg/170px-Linn%C3%A9-Systema_Naturae_1735.jpg|мини|Systema ''Naturae'', Лейден, 1735]] Швед ботаник [[Карл Линней]] (17071778) таксономияның яңы дәүерен башлай.<ref name="Roanoke" /> 1735 йылда Systema Naturae 1st Edition, 1753 йылда Species ''Plantarum'' һәм Systema ''NaturaE'' 10th Edition тигән хеҙмәттәре менән ул хәҙерге таксономияны революциялай.<ref>Linnaeus, C. (1735) ''Systema naturae, sive regna tria naturae systematice proposita per classes, ordines, genera, & species''. Haak, Leiden</ref><ref>Linnaeus, C. (1753) ''Species Plantarum''. Stockholm, Sweden.</ref><ref>Linnaeus, C. (1758) ''Systema naturae, sive regna tria naturae systematice proposita per classes, ordines, genera, & species'', 10th Edition. Haak, Leiden</ref> Уның эштәре хайуандар һәм үҫемлектәр төрҙәренә стандартлаштырылған биномиаль атама биреү системаһын ғәмәлгә ашыра, был хаослы һәм тарҡау таксономик әҙәбиәткә элегант хәл булып сыға.<ref name="Britannica – Linnaean">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy/The-Linnaean-system|title=taxonomy – The Linnaean system {{!}} biology}}</ref> Ул класс, тәртип, ырыу һәм төрҙәр стандартын ғына индермәй, шулай уҡ сәскәнең бәләкәйерәк өлөштәрен ҡулланып, үҙенең китабынан үҫемлектәрҙе һәм хайуандарҙы билдәләргә мөмкинлек бирә.<ref name="Britannica – Linnaean" /> Шулай итеп, Линней системаһы барлыҡҡа килә һәм бөгөнгө көндә лә XVIII быуаттағы кеүек ҡулланыла.<ref name="Britannica – Linnaean" /> Әлеге ваҡытта үҫемлектәр һәм хайуандар таксономиктары Линнейҙың эшен дөрөҫ исемдәр өсөн "башланғыс нөктә" тип иҫәпләй (1753 һәм 1758 йылдарҙа).<ref>{{Cite journal|title=Typification and later starting-points|url=http://www.iapt-taxon.org/historic/Congress/IBC_1959/Prop018-019.pdf|author=live}}</ref> Был даталарға тиклем баҫылған исемдәр "Линнейға тиклемге" тип атала, һәм ғәмәлдә түгел тип һанала (''Svenska Spindlar''<ref>{{Cite book|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/209583#page/7/mode/1up|title=Svenska spindlar|author=live}}</ref> баҫмаһында баҫылған үрмәкселәрҙән башҡа). Хатта был ваҡытҡа тиклем Линней үҙе баҫтырып сығарған таксономик исемдәр ҙә Линнейға тиклемге тип һанала. == Хәҙерге классификация системаһы == [[Файл:Spindle_diagram.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/76/Spindle_diagram.jpg/280px-Spindle_diagram.jpg|мини|Умыртҡалыларҙың класс кимәлендә эволюцияһы, спиндл киңлеге ғаиләләр һанын күрһәтә . Спиндле схемалар эволюцион таксономияға хас]] [[Файл:Cladogram_vertebrata.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/70/Cladogram_vertebrata.jpg/280px-Cladogram_vertebrata.jpg|мини|Шул уҡ бәйләнеш, кладистика өсөн типик кладограмма булараҡ күрһәтелә]] Төркөмдәр эсендәге төркөмдәр паттерны Линнейҙың үҫемлектәр һәм хайуандар классификацияһы менән билдәләнә, һәм был паттерндар XVIII быуат аҙағында, Чарльз Дарвиндың "Тәбиғәттәрҙең килеп сығышы" китабы баҫылып сыҡҡанға тиклем, хайуандар һәм үҫемлектәр батшалыҡтарының дендрограммалары итеп күрһәтелә башлай. "Тәбиғи система"ның паттерны эволюция кеүек генерациялау процесын аңлатмай, әммә, бәлки, уны күҙ уңында тотҡандыр, иртә трансмутационистик аҡыл эйәләрен илһамландырғандыр. Төрҙәрҙең трансмутацияһы идеяһын өйрәнеүсе тәүге хеҙмәттәр араһында Эразм Дарвиндың (Чарльз Дарвиндың олатаһының) 1796 Zoönomia һәм Жан-Батист Ламарктың 1809 йылда Philosophie Zoologique бар.<ref name="BiologyDiscussion" /> Был идея инглиз телле донъяла Роберт Чемберс тарафынан 1844 йылда аноним рәүештә баҫылған Vestiges of the Natural History of Creation китабында киң тарала.<ref>{{Cite book|url=James A. Secord|author=dead}}</ref> Дарвин теорияһына яраҡлы уртаҡ нәҫел китабы тигән төшөнсә барлыҡҡа килә. Йәшәү ағасы һүрәттәре фәнни хеҙмәттәрҙә популяр булып китә, билдәле ҡаҙылма төркөмдәр индерелә. ''Археоптерикс'' һәм Хесперорнистың яңы ғына табылған ҡаҙылма ҡалдыҡтарын ҡулланып, Томас Генри Хаксли уларҙың динозаврҙарҙан барлыҡҡа килеүен белдерә, был төркөм 1842 йылда Ричард Оуэн тарафынан рәсми рәүештә таныла.<ref>{{Cite news|url=https://phys.org/news/2015-05-fossil-world-earliest-modern-bird.html|title=Fossil of world's earliest modern bird could help us understand the extinction of dinosaurs|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405170159/https://phys.org/news/2015-05-fossil-world-earliest-modern-bird.html|archivedate=5 April 2017}}</ref> Һөҙөмтәлә динозаврҙарҙың "ҡоштарҙың ата-бабалары" булыуы эволюцион таксономик фекерләүҙең төп билдәһе булып тора. XIX быуат аҙағында һәм XX быуат башында ҡаҙылма төркөмдәр табыла һәм , [[Палеонтология|палеонтологтар]], билдәле төркөмдәрҙе берләштерә, хайуандарҙың тарихын аңларға тырыша. 1940-сы йылдар башында хәҙерге эволюцион синтез менән, төп төркөмдәрҙең эволюцияһын хәҙерге заманса аңлау барлыҡҡа килә. Эволюцион таксономия Линней таксономик дәрәжәһенә нигеҙләнгәнлектән, был ике термин хәҙерге ҡулланылышта ҡулланыла. Кладистик ысул 1960-сы йылдарҙан барлыҡҡа килә.<ref name="Britannica – since Linnaeus">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus|title=taxonomy – Classification since Linnaeus {{!}} biology}}<cite class="citation encyclopaedia cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus "taxonomy – Classification since Linnaeus | biology"]. ''Encyclopedia Britannica''. [https://web.archive.org/web/20170405075916/https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus Archived] from the original on 5 April 2017.</cite></ref> 1958 йылда Джулиан Хаксли ''клада'' терминын ҡуллана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Һуңыраҡ, 1960 йылда, Кейн һәм Харрисон ''кладистик'' терминын индерә.<ref name="BiologyDiscussion" /> Иң күренекле үҙенсәлеге булып иерархик эволюция ағасында таксондарҙы урынлаштырыу тора, был осраҡта бөтә таксондар монофилетик.<ref name="Britannica – since Linnaeus" /> Таксон, ата-баба формаһының бөтә тоҡомдарын үҙ эсенә алһа, монофилетик тип атала.<ref name="Mike Taylor">{{Cite web |url=http://www.miketaylor.org.uk/dino/faq/s-class/phyletic/ |title=What do terms like monophyletic, paraphyletic and polyphyletic mean? |last=Taylor |first=Mike |website=miketaylor.org.uk |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20100801072310/http://www.miketaylor.org.uk/dino/faq/s-class/phyletic/ |archive-date=1 August 2010}}</ref><ref name="NCSE">{{Cite web |url=https://ncse.com/book/export/html/2206 |title=Polyphyletic vs. Monophyletic |website=ncse.com |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170405170039/https://ncse.com/book/export/html/2206 |archive-date=5 April 2017}}</ref> Уларҙан алынған төркөмдәр парафилетик тип атала, ә тормош ағасынан бер тармаҡтан артыҡ булған төркөмдәр полифилетик булып тора.<ref name="Mike Taylor" /><ref name="Mike Taylor" /><ref name="NCSE">{{Cite web |url=https://ncse.com/book/export/html/2206 |title=Polyphyletic vs. Monophyletic |website=ncse.com |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170405170039/https://ncse.com/book/export/html/2206 |archive-date=5 April 2017}}</ref> Монофилетик төркөмдәр синапоморфиялар нигеҙендә таныла һәм диагноз ҡуйыла.<ref>Brower, Andrew V. Z. and Randall T. Schuh. 2021. ''Biological Systematics: Principles and Applications'' (3rd edn.) Cornell University Press, Ithaca, New York., p. 13</ref> Кладистик классификациялар традицион Линней таксономияһы һәм Зоологик һәм ботаник номенклатура кодтары менән тап килә.<ref>Schuh, Randall T. "The Linnaean system and its 250-year persistence." The Botanical Review 69, no. 1 (2003): 59.</ref> Номенклатураның альтернатив системаһы, Халыҡ-ара ''филогенетик'' номенклатура кодексы йәки ''PhyloCode'' тәҡдим ителгән, уның маҡсаты - кладтарҙың формаль атамаһын көйләнә.<ref>{{Cite web |url=https://www.ohio.edu/phylocode/ |title=The PhyloCode |last=Queiroz |first=Philip D. Cantino, Kevin de |website=ohio.edu |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20160510200022/https://www.ohio.edu/phylocode/ |archive-date=10 May 2016}}</ref><ref name="Phylocode">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/angiosperm/taxonomy-angiosperm/phylocode-concept-history-and-advantages-taxonomy/34706|title=PhyloCode: Concept, History and Advantages {{!}} Taxonomy|date=12 July 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073643/http://www.biologydiscussion.com/angiosperm/taxonomy-angiosperm/phylocode-concept-history-and-advantages-taxonomy/34706|archivedate=5 April 2017}}</ref>Линней рангтары ''PhyloCode'' буйынса факультатив буласаҡ, ул хәҙерге, ранг нигеҙендәге кодтар менән бергә йәшәү өсөн тәғәйенләнә.<ref name="Phylocode" /> Систематик берләшмә PhyloCode-ты ҡабул итерме-юҡмы, әллә уны 250 йылдан ашыу ҡулланылған (кәрәк булғанда үҙгәртелгән) хәҙерге номенклатура системалары файҙаһына ҡалырмы, тип билдәләнә. === Батшалыҡтар һәм домендар === [[Файл:Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a5/Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg/170px-Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg.png|мини|Хәҙерге классификацияның төп схемаһы. Башҡа бик күп кимәлдәр ҡулланыла ала; домен, тормоштағы иң юғары яңы һәм бәхәсле кимәл.]] Линней, үҫемлектәрҙе һәм хайуандарҙы айырым батшалыҡ тип һаналған. <ref name="Kingdom classification">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|title=Kingdom Classification of Living Organism|date=2 December 2014|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073641/http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|archivedate=5 April 2017}}</ref>Линней, физик донъяны йәшелсә, хайуандар һәм файҙалы ҡаҙылмалар батшалығына бүлеп, быны юғары звание сифатында ҡулланған. Микроскопия ҡаҙаныштары микроорганизмдарҙы классификациялауға мөмкинлек биргәнлектән, батшалыҡтарҙың һаны арта. Домен - сағыштырмаса яңыса бүлеү. 1977 йылда Карл Вуздың өс доменлы систем тәҡдим итә, әммә һуңыраҡ был система ҡабул ителмәй.<ref>{{Cite web|url=http://www.igb.illinois.edu/about/archaea|title=Carl Woese {{!}} Carl R. Woese Institute for Genomic Biology|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170428163950/http://www.igb.illinois.edu/about/archaea|archive-date=28 April 2017}}</ref> Өс доменлы ысулдың төп үҙенсәлеге булып [[Архейҙар|Архея]] һәм Бактерияларҙың бүленеү тора, улар элек бер генә Бактерия батшалығына (ҡайһы берҙә Монера тип аталған батшалыҡҡа) бергә төркөмләнгән була.<ref name="Kingdom classification" /> Протистарҙың классификацияһы тураһында күп мәҡәләләр баҫтырып сығарған Томас Кавальер-Смит күптән түгел неомура, Архея һәм [[Эукариоттар|Евхарияны]] бергә туплаусы клада, бактерияларҙан, анығыраҡ әйткәндә, Актиномицетотанан барлыҡҡа килгән, тип тәҡдим итә. 2004 йылда уның классификацияһы [[Архейҙар|археобактерияларҙы]] Бактериялар батшалығының бер өлөшө тип иҫәпләй, йәғни ул өс домен системаһын тулыһынса кире ҡаға. Стефан Лукета 2012 йылда биш "домион" системаһын тәҡдим итә, традицион өс доменға Прионобиота (күҙәнәкле һәм ядро кислотаһы булмаған) һәм [[Вирустар|Вирузобиота]] (ҡүҙәнәкле, әммә ядро кислоталы) өҫтәй.<ref name="Luketa2012">{{Cite journal|last=Luketa|first=S.|year=2012|title=New views on the megaclassification of life|url=http://protistology.ifmo.ru/num7_4/luketa_protistology_7-4.pdf|author=live|journal=Protistology|volume=7|issue=4|pages=218–237}}</ref><center>{{Biological systems}} </center>Организмдарҙың күп кенә айырым төркөмдәре өсөн өлөшләтә классификациялар бар һәм яңы мәғлүмәттәр барлыҡҡа килгән һайын ҡайтанан ҡарала һәм алмаштырыла; әммә тереклектең күпселек өлөшөн йә бөтәһен дә комплекслы, баҫтырып сығарған дауалау ысулдары һирәк осрай; 2012 һәм 2019 йылдарҙа эвкариоттарҙы протистарға баҫым яһап ҡына үҙ эсенә алған Адл һәм 2019 йыл миҫалдары: 2015 йыл, икеһе лә ҡаҙылма вәкилдәрҙе ситләтеп үтһә лә, евкариоттарҙы ла, прокариоттарҙы ла орден дәрәжәһенә тиклем үҙ эсенә ала.<ref name="Adl-et-al-2012">{{Cite journal|last=Adl|first=S.M.|title=The revised classification of eukaryotes|journal=Journal of Eukaryotic Microbiology|volume=59|issue=5|pages=429–493}}</ref><ref name="Adl-et-al-2019">{{Cite journal|last=Adl|first=S.M.|year=2019|title=Revisions to the classification, nomenclature, and diversity of eukaryotes|journal=Journal of Eukaryotic Microbiology|volume=66|issue=1|pages=4–119}}</ref><ref name="Ruggiero-et-al-2015">{{Cite journal|last=Ruggiero|first=M.A.|year=2015|title=A higher level classification of all living organisms|journal=PLOS ONE|volume=10|issue=4|pages=e0119248}}</ref><ref name="Ruggiero-et-al-2015" /> Айырым компиляция (Ruggiero, 2014) Ғаилә дәрәжәһенә тиклем һаҡланып ҡалған таксондарҙы үҙ эсенә ала.<ref>Ruggiero, Michael A. (2014). Families of All Living Organisms, Version 2.0.a.15, (4/26/14). Expert Solutions International, LLC, Reston, VA. 420 pp. Included data available for download via https://www.gbif.org/dataset/8067e0a2-a26d-4831-8a1e-21b9118a299c (doi: 10.15468/tfp6yv)</ref> Мәғлүмәттәр базаһына нигеҙләнгән таблицалар иҫәбенә Тормош энциклопедияһы, Биотөрлөлөк буйынса глобаль мәғлүмәт объекты, NCBI систематикаһы мәғлүмәт базаһы, Диңгеҙ һәм кейәүгә сыҡмаған Генераның ваҡытлы реестры, Тормоштоң асыҡ ағасы, Тормош каталогы инә. Палеобиология мәғлүмәт базаһы — ҡаҙылма ресурстар. == Ҡулланыу == Биологик систематика [[биология]] дисциплинаһы булып тора һәм биологтар тарафынан «системата» булараҡ билдәле, әммә яңы таксоналарҙы баҫтырып сығарыу менән натуралистар ҙа йыш шөғөлләнә. Таксономия [[тормош]]<nowiki/>то тасуирлауҙы һәм ойоштороуҙы маҡсат итеп ҡуйғанлыҡтан, биотөрлөлөктө һәм тәбиғәтте һаҡлау биологияһының барлыҡҡа килеүе таксономдар эше өсөн бик мөһим..<ref>{{Cite web |url=http://www.nhm.ac.uk/nature-online/science-of-natural-history/taxonomy-systematics/what-is-taxonomy/index.html |title=What is taxonomy? |publisher=Natural History Museum |location=London |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20131001152618/http://www.nhm.ac.uk/nature-online/science-of-natural-history/taxonomy-systematics/what-is-taxonomy/index.html |archive-date=1 October 2013 |access-date=23 December 2017}}</ref><ref>{{Cite journal |last=McNeely |first=Jeffrey A. |year=2002 |title=The role of taxonomy in conserving biodiversity |url=https://pdfs.semanticscholar.org/7b06/e3d09692ef9f2b464fbfb7807ff32a35ce47.pdf |url-status=dead |journal=J. Nat. Conserv. |volume=10 |issue=3 |pages=145–153 |doi=10.1078/1617-1381-00015 |s2cid=16953722 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171224155349/https://pdfs.semanticscholar.org/7b06/e3d09692ef9f2b464fbfb7807ff32a35ce47.pdf |archive-date=24 December 2017 |via=Semantic Scholar}}</ref> === Организмдарҙы классификациялау === Биологик классификация - таксономик процестың мөһим өлөшө. Һөҙөмтәлә, ул ҡулланыусыға таксондың туғандары ниндәй тип хәбәр итә. Биологик [[Класс (биология)|класс]]<nowiki/>ификация таксономик рәттәрҙе ҡуллана, шул иҫәптән башҡалар (иң инклюзивтан иң инклюзируемыйға тиклем): Домен, Короллек, [[Тип (биология)|Филум]], Класс, [[Отряд (биология)|Орден]], [[Ғаилә (биология)|Ғаилә]], Ген, [[Төр (биология)|Төрҙәр]] һәм Трен.<ref>{{Cite news|url=https://www.mnemonic-device.com/biology/taxonomy/domain-kingdom-phylum-class-order-family-genus-species/|title=Mnemonic taxonomy / biology: Kingdom Phylum Class Order...|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170606171902/https://www.mnemonic-device.com/biology/taxonomy/domain-kingdom-phylum-class-order-family-genus-species/|archivedate=6 June 2017}}</ref> === Таксономик тасуирламалар === [[Файл:Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg/170px-Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg|мини|''Nepenthes smilesii'', тропик питчер үҫемлеге]] Таксондың тасуирламаһы йәки диагнозы бергә ҡуйыла. Таксондарҙы билдәләүсе ҡағиҙәләр юҡ, әммә яңы таксондарҙы атау һәм баҫтырып сығарыу ҡағиҙәлар йыйылмаһы менән идара ителә.<ref name="Herbarium">{{Cite web|title=Nomenclature, Names, and Taxonomy|url=http://herbarium.usu.edu:80/teaching/4420/botnom.htm|year=2005|website=Intermountain Herbarium – USU|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20161123030604/http://herbarium.usu.edu/teaching/4420/botnom.htm|archive-date=23 November 2016}}</ref> [[Зоология|Зоологияла]] киң ҡулланылған рәттәр өсөн номенклатура (суперғаиләләрҙең ярым төрҙәре) Халыҡ-ара Зоологик номенклаттура кодексы (''ICZN коды'') менән көйләнә. Фикология, [[микология]] һәм [[ботаника]] өлкәләрендә таксондарҙың атамаһы ылымыҡтар, бәшмәктәр һәм үҫемлектәр өсөн халыҡ-ара номенклатура кодексы (''ICN'') менән көйләнә.<ref>{{Cite web|author=live}}</ref> Таксондың тәүге тасуирламаһы биш төп талапты берләштерә:<ref>{{Cite web|title=How can I describe new species?|url=http://iczn.org/content/how-can-i-describe-new-species|publisher=[[International Commission on Zoological Nomenclature]]|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20120306133052/http://iczn.org/content/how-can-i-describe-new-species|archive-date=6 March 2012|access-date=21 May 2020}}</ref> # Таксонға латин алфавитының 26 хәрефенә нигеҙләнеп исем бирергә кәрәк (яңы төрҙәр өсөн биномиал, йәки башҡа рәттәр өсөн униномиал). # Исеме берҙән-бер булырға тейеш (йәғни омоним түгел). # Тасуирлама кәм тигәндә бер исем йөрөткән типтағы экземплярға нигеҙләнергә тейеш. # Ул таксонды тасуирлау (билдәләү) йәки уны башҡа таксондарҙан айырыу өсөн (диагноз, ''ICZN коды'', 13.1.1 статья, ''ICN'', 38-се статья) тейешле атрибуттар тураһында белдереүҙәрҙе үҙ эсенә алырға тейеш. Ике код та таксондың йөкмәткеһен (уның округтарын) билдәләүҙе уның исемен билдәләүҙән аңлы рәүештә айыра. # Был тәүге дүрт талап даими фәнни яҙма булараҡ күп һанлы бер үк күсермәләрҙә баҫтырылырға тейеш. Әммә йыш ҡына, таксондың географик диапазоны, экологик иҫкәрмәләр, химия, тәртип һ. б. кеүек, күберәк мәғлүмәт индерелә. Тикшеренеүселәрҙең таксаға килеү ысулы төрлөсә: булған мәғлүмәттәргә һәм ресурстарға ҡарап, ысулдар сағыу үҙенсәлектәрҙе ябай һан йә сифатлы сағыштырыуҙан, ДНК эҙмә-эҙлелеге буйынса ҙур күләмдәге мәғлүмәттәрҙе компьютер анализдарын ентекләп тасуирлауға тиклем үҙгәрә.. === Авторҙың цитатаһы === "Автор" фәнни исемдән һуң урынлаштырыла ала.<ref name="AJE">{{Cite web|url=http://www.aje.com/en/arc/editing-tip-scientific-names-species/|title=Editing Tip: Scientific Names of Species {{!}} AJE {{!}} American Journal Experts|website=www.aje.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170409021714/http://www.aje.com/en/arc/editing-tip-scientific-names-species/|archive-date=9 April 2017}}</ref> Автор - беренсе тапҡыр был исемде дөрөҫ баҫтырып сығарған ғалимдың исеме.<ref name="AJE" /> Мәҫәлән, 1758 йылда Линней Азия филенә Elephas maximus тигән фәнни исем бирә, шуға күрә был исем ҡайһы берҙә "Elephas maximas Linnaeus, 1758" тип яҙыла.<ref>{{Cite web|url=http://study.com/academy/lesson/carolus-linnaeus-classification-taxonomy-contributions-to-biology.html|title=Carolus Linnaeus: Classification, Taxonomy & Contributions to Biology – Video & Lesson Transcript {{!}} Study.com|website=Study.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170409021600/http://study.com/academy/lesson/carolus-linnaeus-classification-taxonomy-contributions-to-biology.html|archive-date=9 April 2017}}</ref> Авторҙарҙың исемдәре йыш ҡына ҡыҫҡартыла: L., ''Линней'' өсөн, киң ҡулланыла. Ботаникала, ысынында, стандарт ҡыҫҡартыуҙарҙың көйләнгән исемлеге бар (авторҙың ҡыҫҡартмаһы буйынса ботаниктар исемлеген ҡарағыҙ).<ref>{{Cite web|url=http://www.biocyclopedia.com/index/biological_classification.php|title=Biological Classification|website=biocyclopedia.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170514164313/http://www.biocyclopedia.com/index/biological_classification.php|archive-date=14 May 2017}}</ref> Ботаника һәм зоология араһында властарҙы бүлеү системаһы бер аҙ айырыла.<ref name="Herbarium" /> Әммә, ғәҙәти күренеш, әгәр төрҙөң заты төп тасуирламанан һуң үҙгәрһә, төп авторлыҡтың исеме ҡумталарҙа урынлаштырыла.<ref>{{Cite web|url=http://www.annelida.net/zootax-tutor.html|title=Zoological nomenclature: a basic guide for non-taxonomist authors|website=Annelida.net|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170316112709/http://www.annelida.net/zootax-tutor.html|archive-date=16 March 2017}}</ref> == Фенетика == [[Файл:Phylogenetics.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/Phylogenetics.svg/300px-Phylogenetics.svg.png|мини|300x300пкс|Филогенетик һәм фенетик (характерға нигеҙләнгән) төшөнсәләрҙе сағыштырыу]] Фенетикала шулай уҡ таксиметрияһы, йәки һан таксономияһы булараҡ билдәле организмдар, филогенияһы йә эволюцион мөнәсәбәттәренә ҡарамай, дөйөм оҡшашлыҡҡа ҡарап классификациялана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Такса араһында гипергеометрик «алыҫлыҡ» үлсәменә килтерә. Фенетик ысулдар хәҙерге заманда сағыштырмаса һирәк осрай, сөнки фенетик ысулдар уртаҡ ата-баба (йәки плесиоморф) һыҙаттарҙы уртаҡ алынған (йәки апоморф) һыҙаттарҙан айырып тормай. .<ref>{{Cite web|title=Classification|url=https://projects.ncsu.edu/project/evoresources/Evolutionary%20medicine/classification/classification16.htm|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170414163250/https://projects.ncsu.edu/project/evoresources/Evolutionary%20medicine/classification/classification16.htm|archive-date=14 April 2017}}</ref> Әммә ҡайһы бер фенетик ысулдар, мәҫәлән, күршеләр ҡушылыу, мөнәсәбәттәрҙе тиҙ баһалаусы булараҡ, артабанғы ысулдар (мәҫәлән, Байес һығымтаһы) иҫәпләү буйынса бик баһала булғанда, һаҡланып ҡалған.<ref>{{Cite web|title=Molecular Marker Glossary|url=http://www.uwyo.edu/dbmcd/molmark/mcdgloss.html|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20070610123503/http://www.uwyo.edu/dbmcd/molmark/McDGloss.html|archive-date=10 June 2007}}</ref> == Мәғлүмәт базалары == Хәҙерге заман таксономияһы каталогтар классификацияһын һәм уларҙың документацияһын эҙләү һәм каталоглаштырыу өсөн мәғлүмәттәр базаһы технологияларын ҡуллана.. Йыш ҡулланылған мәғлүмәттәр базаһы булмаһа ла, һәр документлаштырылған төрҙө һанап сығырға тырышҡан «Тормош каталогы» кеүек комплекслы мәғлүмәттәр базаһы бар. Каталогта 2016 йылдың апреленә бөтә короллектәр өсөн 1,64 миллион төр күрһәтелгән, улар хәҙерге фәнгә билдәле тип иҫәпләнгән төрҙәрҙең дүрттән өс өлөшөнән ашыуын тәшкил итә.<ref name="About the Catalogue of Life">{{Cite web|author=live}}</ref> == Шулай уҡ ҡарағыҙ ==  {{NoteFoot}} == References == {{Иҫкәрмәләр}} == Bibliography ==   [[Категория:Биологик систематика]] [[Категория:Тәржемәһе тикшерелмәгән биттәр]] 3hltk61ad7f0cp24gg06r3s40omdeed 1147602 1147600 2022-07-29T19:03:41Z ZUFAr 191 /* Таксономик тасуирламалар */ wikitext text/x-wiki   [[Биология|Биологияла]] '''таксономия''' ( (таксис) "аранжировка" һәм (-nomia) "ысул") — биологик организмдарҙың төркөмдәрен атау, билдәләү классификациялауҙы [[Фән|фәнни]] өйрәнеү. Организмдар таксондарға (сингл: таксон) төркөмләнә, һәм был төркөмдәргә таксономик дәрәжә бирелә; бирелгән дәрәжәле төркөмдәр юғары дәрәжәле инклюзив төркөмгә әйләндерелә ала, шулай итеп, таксономия иерархияһы барлыҡҡа килә. Хәҙерге ваҡытта ҡулланылған төп рәттәр - [[Домен (биология)|домен]], [[Батшалыҡ (биология)|батшалыҡ]], фило (ботаникала ҡайһы берҙә [[Тип (биология)|филология]] урынына бүлеү ҡулланыла), [[Класс (биология)|класс]], тәртип, [[Ғаилә (биология)|ғаилә]], ырыу һәм [[Төр (биология)|төрҙәр]]. Швед ботанигы [[Карл Линней]] хәҙерге таксономия системаһына нигеҙ һалыусы тип һанала, сөнки ул организмдарҙы классификациялау өсөн Линней таксономы һәм организмдарҙы атау өсөн биномиаль номенклатура тип аталған системаны эшләй. Биологик систематика теорияһы, мәғлүмәттәре һәм аналитик технологияһы ҡаҙаныштары менән Линней системаһы организмдар араһында тере һәм юҡҡа сыҡҡан [[Эволюция|эволюцион]] мөнәсәбәттәрҙе сағылдырыу өсөн тәғәйенләнгән хәҙерге биологик классификация системаһына әүерелә. == Билдәләмәләр == Таксономияның аныҡ билдәләмәһе сығанаҡтан сығанаҡҡа үҙгәрә, әммә дисциплинаның үҙәге ҡала: организмдар төркөмдәренең концепцияһы, атамаһы һәм классификацияһы.<ref name="Wilkins2011">{{Cite web|url=http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|title=What is systematics and what is taxonomy?|last=Wilkins|first=J.S.|date=5 February 2011|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|archive-date=27 August 2016|access-date=21 August 2016}}</ref> Һуңғы ваҡытта таксономия билдәләмәләре түбәндәгесә бирелә: # Айырым төрҙәре төркөмләү, төрҙәрҙе ҙурыраҡ төркөмдәргә бүлеү һәм шул төркөмдәргә исем биреү теорияһы һәм практикаһы, шулай итеп, классификация барлыҡҡа килтерә.<ref name="Judd2">{{Cite book|title=Plant Systematics: A Phylogenetic Approach|last1=Judd|first1=W.S.|last2=Campbell|first2=C.S.|last3=Kellogg|first3=E.A.|last4=Stevens|first4=P.F.|last5=Donoghue|first5=M.J.|date=2007|publisher=Sinauer Associates|edition=3rd|location=Sunderland|chapter=Taxonomy}}</ref> # Фән өлкәһе тасуирламаны, идентификациялауҙы, номенклатураны, классификацияны үҙ эсенә алға (һәм системалы системаларҙың төп компоненты).<ref name="Simpson2">{{Cite book|title=Plant Systematics|last=Simpson|first=Michael G.|date=2010|publisher=Academic Press|isbn=978-0-12-374380-0|edition=2nd|chapter=Chapter 1 Plant Systematics: an Overview}}</ref> # Биологияла организмдарҙың классификацияла урыны тураһында фән.<ref>Kirk, P.M., Cannon, P.F., Minter, D.W., Stalpers, J.A. eds. (2008) "Taxonomy". In ''Dictionary of the Fungi'', 10th edition. CABI, Netherlands.</ref> # «Тере организмдарға ҡарата ҡулланылған классификация тураһындағы , шул иҫәптән төрҙәрҙең формалашыу сараларын өйрәнеүсе фән».<ref>{{Cite book|title=The Wordsworth Dictionary of Science and Technology|date=1988|publisher=W.R. Chambers Ltd. and Cambridge University Press|editor-last=Walker|editor-first=P.M.B.}}</ref> # «Классификациялау маҡсатында организм үҙенсәлектәрен анализлау».<ref name="Henderson2">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=-PLgy6DWe0wC|title=Henderson's Dictionary Of Biology|last=Lawrence|first=E.|date=2005|publisher=Pearson/Prentice Hall|isbn=978-0-13-127384-9}}</ref> # «Классификациялауға һәм атамалар бирергә мөмкинлек биргән өлгө табыу өсөн филогенезды өйрәнә» (кәрәкле, әммә ғәҙәти булмаған билдәләмә булараҡ күрһәтелгән)<ref>{{Cite book|title=Taxonomy for the twenty-first century|last=Wheeler|first=Quentin D.|date=2004|work=[[Philosophical Transactions of the Royal Society]]|editor-last=H.C.J. Godfray & S. Knapp|volume=359|pages=571–583|chapter=Taxonomic triage and the poverty of phylogeny|doi=10.1098/rstb.2003.1452|pmc=1693342|pmid=15253345|author-link=Quentin D. Wheeler|issue=1444}}</ref>. Төрлө билдәләмәләр йә системалылыҡтың (2-се билдәләмәнең) ярҙамсы өлкәһе итеп системалылыҡтың ярҙамсы өлкәһе итеп урынлаштыра, был мөнәсәбәттәрҙе кире ҡаға (6-сы билдәләмә), йә ике терминды синоним тип һанай. Биологик номенклатура систематиканың бер өлөшө (1-се һәм 2-се билдәләмәләр), йәки системалы системаларҙың бер өлөшө булып һаналамы, тигән аңлашылмаусанлыҡтар бар. Мәҫәлән, 6-сы билдәләмә номенклатураны таксономиянан ситкә урынлаштырыусы системаларҙың түбәндәге билдәләмәһе менән парлаша: * ''Систематика'': "Организмдарҙың идентификацияһын, таксономияһын һәм номенклатураһын өйрәнеү, шул иҫәптән тере йәнлектәрҙең уларҙың тәбиғи мөнәсәбәттәренә ҡарата классификацияһын һәм таксондарҙың үҙгәрештәрен һәм эволюцияһын өйрәнеү". 1970 йылда Миченер ''et al''. бер-береһенә ҡарата "систематик биология" һәм "таксономия" (йыш ҡына буталған һәм алмашлап ҡулланылған терминдар) түбәндәгесә билдәләй:<ref>Michener, Charles D., John O. Corliss, Richard S. Cowan, Peter H. Raven, Curtis W. Sabrosky, Donald S. Squires, and G. W. Wharton (1970). ''Systematics In Support of Biological Research''. Division of Biology and Agriculture, National Research Council. Washington, D.C. 25 pp.</ref><blockquote> Систематик биология ( системаматика тип атала) - организмдарға фәнни исемдәр бирә, (б) уларҙы тасуирлай, (с) уларҙың коллекцияларын һаҡлай, (д) организмдарға классификация, уларҙы идентификациялау асҡыстары һәм уларҙың таралыуы тураһында мәғлүмәттәр биргән өлкә, (е) уларҙың эволюцион тарихын тикшерә, һәм (ф) уларҙың тирә-яҡ мөхиткә яраҡлашыуын иҫәпләй. Оҙон тарихлы был өлкә һуңғы йылдарҙа һиҙелерлек яңырыу кисерҙе. Теоретик материалдың бер өлөшө эволюцион өлкәләргә ҡағыла (үрҙәге e һәм f темалары), ҡалғандары айырыуса классификация проблемаһына ҡағыла. Таксономия - системалылыҡтың (а) - (d) темаларының өлөшө. </blockquote>Таксономия, системалы биология, систематика, биосистематика, фәнни классификация, биологик классификация һәм филогенетика кеүек терминдарҙың йыйылмаһы ҡайһы берҙә бер үк, ҡайһы берҙә аҙ айырылып торған, әммә һәр ваҡыт бәйләнгән һәм киҫешкән мәғәнәләргә эйә.<ref name="Wilkins2011">{{Cite web|url=http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|title=What is systematics and what is taxonomy?|last=Wilkins|first=J.S.|date=5 February 2011|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|archive-date=27 August 2016|access-date=21 August 2016}}</ref><ref name="Small1989">{{Cite journal|last=Small|first=Ernest|title=Systematics of Biological Systematics (Or, Taxonomy of Taxonomy)}}</ref> "Таксономия" һүҙенең иң киң мәғәнәһе бында ҡулланыла. Термин 1813 йылда де Кандоль үҙенең Théorie élémentaire de la botanique тигән хеҙмәтендә ҡулланған.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=In_Lv8iMt24C&pg=PA20|title=Plant systematics: An integrated approach|last=Singh|first=Gurcharan}}</ref> Джон Линдли 1830 йылда системалылыҡҡа тәүге билдәләмә бирә, әммә "систематика" терминын ҡулланмайынса, "систематик ботаника" тураһында яҙа.<ref>Wilkins, J. S. ''[http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/ What is systematics and what is taxonomy?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|date=27 August 2016}}''. Available on http://evolvingthoughts.net</ref> Европалылар биологик төрлөлөктө өйрәнеү өсөн "систематика" һәм "биосистематика", ә Төньяҡ Американдар "таксономия"ны йышыраҡ ҡуллана.<ref>Brusca, R. C., & Brusca, G. J. (2003). Invertebrates (2nd ed.). Sunderland, Mass. : Sinauer Associates, p. 27</ref> Әммә таксономия, һәм, атап әйткәндә, альфа таксонологияһы, организмдарҙы идентификациялау, тасуирлау һәм атау (йәғни номенклатура), ә "классификация" организмдарҙы башҡа организмдар менән бәйләнештәрен күрһәткән иерархик төркөмдәргә урынлаштыра.<ref name="Fortey">{{Citation|last=Fortey|first=Richard|url=Richard Fortey|title=Dry Store Room No. 1: The Secret Life of the Natural History Museum}}</ref> === Монография һәм таксономик тикшереү === Таксономик ревизия йәки таксономик тикшереү — билдәле бер таксонда вариация законлылыҡтарын яңыса анализлау. Был анализ морфологик, анатомик, палинологик, биохимик һәм генетик персонаждарҙың ниндәй ҙә булһа ҡушылыуы нигеҙендә башҡарылырға мөмкин. Монография йәки тулы ревизия — теге йәки был ваҡытта бирелгән мәғлүмәт өсөн һәм бөтә донъя өсөн таксон өсөн комплекслы ревизия. Башҡа (өлөшләтә) ревизиялар, булған характерҙар йыйылмаларының ҡайһы берҙәрен генә ҡуллана йәки арауыҡ даирәһе сикләнгән тигән мәғәнәлә сикләнергә мөмкин. Ревизия был субтаксаның классификацияһын үҙгәртеүгә, яңы субтаксаны асыҡлауға йәки элекке субтаксаның ҡушылыуына килтереүе мөмкин..<ref>{{Cite journal|last=Maxted|first=Nigel|year=1992|title=Towards Defining a Taxonomic Revision Methodology|journal=Taxon|volume=41|issue=4|pages=653–660|DOI=10.2307/1222391}}</ref> === Таксономик характерҙар === Таксономик характерҙар - таксономик атрибуттар, улар таксондар араһындағы мөнәсәбәттәрҙе (филогенезды) иҫбатлау өсөн ҡулланыла.<ref>Mayr, Ernst (1991). Principles of Systematic Zoology. New York: McGraw-Hill, p. 159.</ref> Таксономик характерҙарҙың төрҙәре:<ref>Mayr, Ernst (1991), p. 162.</ref>{{Col-begin}} {{Col-break}} * Morphological characters ** General external morphology ** Special structures (e.g. genitalia) ** Internal morphology (anatomy) ** Embryology ** Karyology and other cytological factors * Physiological characters ** Metabolic factors ** Body secretions ** Genic sterility factors * Molecular characters ** Immunological distance ** Electrophoretic differences ** Amino acid sequences of proteins ** DNA hybridization ** DNA and RNA sequences ** Restriction endonuclease analyses ** Other molecular differences {{Col-break}} * Behavioral characters ** Courtship and other ethological isolating mechanisms ** Other behavior patterns * Ecological characters ** Habit and habitats ** Food ** Seasonal variations ** Parasites and hosts * Geographic characters ** General biogeographic distribution patterns ** Sympatric-allopatric relationship of populations {{Столбцы/конец}} === Альфа һәм бета таксономияһы === "'''Альфа таксономияһы'''" термины бөгөн башлыса таксондарҙы, айырыуса төрҙәрҙе, табыу, тасуирлау һәм атау дисциплинаһына ҡарата ҡулланыла.<ref name="BiologyDiscussion">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|title=Taxonomy: Meaning, Levels, Periods and Role|date=27 May 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073645/http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|archivedate=5 April 2017}}</ref> Боронғо әҙәбиәттә был терминдың икенсе мәғәнәһе була, ул морфологик таксономияға һәм XIX быуат аҙағына тиклемге тикшеренеүҙәр һөҙөмтәләренә ҡарай.<ref>{{Cite journal|last=Rosselló-Mora|first=Ramon|title=The species concept for prokaryotes|journal=FEMS Microbiology Reviews|volume=25|issue=1|pages=39–67|DOI=10.1111/j.1574-6976.2001.tb00571.x}}</ref> Уильям Бертрам Туррилл "альфа таксономияһы" терминын 1935 һәм 1937 йылдарҙа баҫылған мәҡәләләр серияһында индерә, унда ул таксонология дисциплинаһының фәлсәфәһе һәм киләсәк йүнәлештәрен тикшерә[1]<blockquote> ... таксономистар араһында үҙҙәренең проблемаларын киң ҡараштан ҡарарға, уларҙың цитологик, экологик һәм генетик коллегалары менән яҡынданыраҡ хеҙмәттәшлек итеү мөмкинлектәрен тикшерергә һәм уларҙың маҡсаттарын һәм ысулдарын, бәлки, ҡырҡа үҙгәртеү йәки киңәйтеүҙе танырға теләк арта бара... Туррилл (1935) фекеренсә, структураһына нигеҙләнгән һәм уңайлы итеп "альфа" тип аталған боронғо баһалап бөткөһөҙ таксономияны ҡабул иткәндә, мөмкин тиклем киң морфологик һәм физиологик факттар нигеҙендә төҙөлгән алыҫ таксономияны күҙ алдына килтерергә мөмкин, һәм унда "төрлөләрҙең конституцияһына, бүленешенә, килеп сығышына һәм тәртибенә ҡағылышлы бөтә күҙәтеү һәм эксперименталь мәғлүмәттәр табыла". Идеалдар, әйтерһең дә, бер ҡасан да тулыһынса тормошҡа ашырылмай. Әммә улар даими стимуляторҙар сифатында эш итеүҙең ҙур ҡиммәте бар, һәм әгәр беҙҙә "омега" таксономияһының идеалы булһаҡ, беҙ грек алфавитынан бер аҙ алға бара алабыҙ. Беҙҙең ҡайһы берҙәребеҙ үҙебеҙҙе ҡәнәғәтләндерәбеҙ, беҙ хәҙер "бета" таксономияһына күҙ һалабыҙ, тип уйлайбыҙ.{{Sfn|Turrill|1938}}</blockquote>Шулай итеп, Туррилл альфа таксономияһынан асыҡтан-асыҡ экология, физиология, генетика һәм цитология кеүек төрлө тикшеренеүҙәр өлкәһен индерә. Ул шулай уҡ филогенетик реконструкцияны альфа таксономияһынан индермәй.{{Sfn|Turrill|1938}} Һуңыраҡ авторҙар был терминды икенсе мәғәнәлә ҡуллана, был термин төрҙәрҙең (башҡа рәттәрҙең ярым төрҙәре йәки таксондары түгел) сикләүен аңлата, ниндәй ҙә булһа тикшеренеү алымдарын ҡуллана, шул иҫәптән ҡатмарлы иҫәпләү йәки лаборатория техникаһын да ҡуллана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Шулай итеп, Эрнст Майр 1968 йылда "бета таксономия"ны төрҙәргә ҡарағанда юғарыраҡ дәрәжәләрҙең классификацияһы тип билдәләй.<ref>{{Citation|url=Ernst Mayr}}</ref><blockquote>Вариацияның биологик мәғәнәһен һәм оҡшаш төрҙәр төркөмдәренең эволюцион килеп сығышын аңлау таксономик эшмәкәрлектең икенсе этабы өсөн тағы ла мөһимерәк, төрҙәрҙе туғандар төркөмдәренә ("taxa") бүлеү һәм уларҙың юғары категориялар иерархияһында урынлашыуы. Был эшмәкәрлек классификация термины менән аңлатыла; ул шулай уҡ "бета таксономия" тип тә атала.</blockquote> === Микротаксономия һәм макротаксосономия === Организмдарҙың айырым төркөмөндә төрҙәрҙе бүлеү зарурлығы практик һәм теоретик проблемаларға килтерә, улар төр проблемаһы тип атала. Төрҙәрҙе нисек билдәләүҙе билдәләү буйынса фәнни эш микротаксономия тип атала.<ref>{{Cite book|title=The Growth of Biological Thought: Diversity, Evolution, and Inheritance}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.biological-concepts.com/views/search.php?term=1508|title=Result of Your Query|work=biological-concepts.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170405170414/http://www.biological-concepts.com/views/search.php?term=1508|archive-date=5 April 2017}}</ref><ref name="BiologyDiscussion" />Макротаксономия - юғары таксономик дәрәжәләге төркөмдәрҙе өйрәнеү.<ref name="BiologyDiscussion" /> == Тарихы == Таксономик тарихтың ҡайһы бер тасуирламалары боронғо цивилизациялар менән таксономияны даталарға тырышһа ла, ысын мәғәнәһендә организмдарҙы классификациялау буйынса фәнни ынтылыш XVIII быуатҡа тиклем булмай. Элегерәк башҡарылған эштәре тәү сиратта дескриптив булған һәм ауыл хужалығында йәки медицинала файҙалы булған үҫемлектәргә йүнәлтелгән булған. Был фәнни фекерләүҙең бер нисә этабы бар. Иртә таксономия үҙ аллы критерийҙарға, «яһалма системаларға» нигеҙләнә, шул иҫәптән Линнейҙың үҫемлектәр өсөн енси классификация системаһы (Линнейҙың 1735 йылда хайуандарҙы классификациялауы «Systema Naturae» («Тәбиғәт системаһы») тип атала, ул, кәм тигәндә, «яһалма система» тип иҫәпләй. Һуңыраҡ «тәбиғи системалар» тип йөрөтөлгән такса үҙенсәлектәрен тулыраҡ ҡарау нигеҙендә системалар барлыҡҡа килә, мәҫәлән, де Жусьё. Һуңыраҡ «тәбиғи системалар» тип аталған такса үҙенсәлектәрен тулыраҡ ҡарау нигеҙендә системалар барлыҡҡа килә, мәҫәлән, де Жюсьё (1789), де Кандоль (1813) һәм Бентем һәм Хукер (1862—1863). Был классификациялар эмпирик ҡалыптарҙы тасуирлай һәм фекерләүҙә эволюцияға тиклем булған. Чарльз Дарвиндың «Төрҙәрҙең килеп сығышы тураһында» (1859) баҫылып сығыуы эволюцион мөнәсәбәттәргә нигеҙләнгән классификацияларға яңы аңлатма бирә. Был 1883 йылдан башлап филетик системалар төшөнсәһе була. Бындай ҡарашты Эйхлер (1883) һәм Энглер (1886—1892) тип билдәләй. 1970-се йылдарҙа кладистик методологияның барлыҡҡа килеүе берҙән-бер монофилия критерийҙары нигеҙендә синапоморфиялар булыуы менән раҫланған классификацияларға килтерә. Шул ваҡыттан алып молекуляр генетика мәғлүмәттәре менән дәлилләү нигеҙе киңәйтелә, улар күпселек осраҡта традицион морфологияны тулыландыра.{{Sfn|Datta|1988}} === Линнийға тиклемге осор === ==== Тәүге таксономистар ==== Кеше тирә-яғын атау һәм классификациялау, моғайын, тел башланыу менән башланғандыр. Ағыулы үҫемлектәрҙе ашарға яраҡлы үҫемлектәрҙән айырыу кешелек йәмғиәтенең йәшәүе өсөн мөһим. Дарыу үҫемлектәре һүрәттәре Мысырҙың стена һүрәттәрендә б.э.т. 1500 йылда күренә, был төрлө төрҙәрҙең ҡулланылышын аңлауҙы һәм төп таксономияның урынлашыуын күрһәтә. ==== Антик осор ==== [[Файл:Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg/370px-Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg|мини|''Һирәк осрай торған хайуандарҙың''<nowiki> һүрәтләнеше (写生珍禽图), Сун династияһы рәссамы Хуан Цюань (903[[965)</nowiki>]] Организмдар беренсе тапҡыр [[Аристотель]] ([[Греция]], 384 Tian322 б.э.) тарафынан Лесбос утрауында булған сағында классификациялана.<ref>Mayr, E. (1982) ''The Growth of Biological Thought''. Belknap P. of Harvard U.P., Cambridge (Mass.)</ref><ref name="Palaeos" /><ref name="Britannica – Taxonomy">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy|title=taxonomy {{!}} biology}}</ref> Ул йән эйәләрен уларҙың өлөштәренә, йәки хәҙерге заман сифаттарына, мәҫәлән, тере бала тыуыу, дүрт аяҡ, йомортҡа һалыу, ҡан һалыу йәки йылы тәнле булыуҙы классификациялай.<ref name="Roanoke">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|website=cbs.dtu.dk|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref> Ул бөтә тереклекте ике төркөмгә бүлә: үҫемлектәр һәм хайуандар.<ref name="Palaeos" /> Уның ҡайһы бер хайуандар төркөмө, мәҫәлән, ''Анхайма'' (ҡанһыҙ хайуандар, тәржемәһе - умыртҡаһыҙ) һәм ''Энхайма'' (ҡаны булған хайуандар), шулай уҡ [[Акула|акулалар]] һәм киттар кеүек төркөмдәр бөгөн дә киң ҡулланыла.<ref>{{Cite book|title=The Lagoon: How Aristotle Invented Science|url=Armand Marie Leroi}}</ref> Уның уҡыусыһы Теофраст (Греция, б.э.т. 370X) был традицияны дауам итә, 500-гә яҡын үҫемлек һәм уларҙың ҡулланылышы тураһында үҙенең Historia Plantarum китабында телгә ала. Тағы ла бер нисә үҫемлек төркөмө, мәҫәлән, ''[[Ҡыҙылтал|Корнус]]'', ''Крокус'' һәм ''Нарцисс'', Теофрастҡа барып тоташа.<ref name="Palaeos">{{Cite web |url=http://palaeos.com/taxonomy/history.html |title=Palaeos : Taxonomy |website=palaeos.com |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html |archive-date=31 March 2017}}</ref> ==== Урта быуаттар ==== [[Урта быуаттар]]<nowiki/>ҙағы таксономия, йән эйәләренең фәлсәфәүи һәм экзистенциаль тәртибенә ҡағылышлы өҫтәмәләр менән, аристотель системаһына нигеҙләнә.<ref name="Roanoke2">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|date=23 March 1998|website=cbs.dtu.dk|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref> Был көнбайыш схоластик <ref name="Roanoke3">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|date=23 March 1998|website=cbs.dtu.dk|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref>традицияларында булыуҙың, ахыр сиктә Аристотельдән алынған ҙур сылбыр кеүек төшөнсәләрҙе үҙ эсенә ала. Аристотел системаһы ул ваҡытта микроскоптар булмау сәбәпле үҫемлектәрҙе лә, бәшмәктәрҙе лә классификацияламай, сөнки уның идеялары, скала натураһына (Тәбиғи баҫҡыс)<ref name="Britannica – Taxonomy2">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy|title=taxonomy {{!}} biology|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170405075451/https://www.britannica.com/science/taxonomy|archive-date=5 April 2017|encyclopedia=Encyclopedia Britannica}}</ref> ярашлы, тулы донъяны берҙәм континуумда урынлаштырыуға нигеҙләнгән. Был да оло зат сылбырында ла иғтибарға алынды. Прокопий, Ғәззә тимотеостары, Деметриос Пепагоменос,<ref name="Palaeos2">{{Cite web|url=http://palaeos.com/taxonomy/history.html|title=Palaeos : Taxonomy|website=palaeos.com|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html|archive-date=31 March 2017}}</ref> Томас Аквинас кеүек ғалимдар алға китеш яһай. Урта быуат аҡыл эйәләре прагматик таксономияға ҡарағанда абстракт фәлсәфәгә нығыраҡ яраҡлашҡан абстракт фәлсәфәүи һәм логик категориялауҙарҙы ҡулланған.<ref name="Palaeos" /> ==== Ренессанс һәм иртә хәҙерге заман ==== [[Яңырыу|Ренессанс]] һәм [[Мәғрифәтселек дәүере|Мәғрифәтселек]] дәүерендә организмдарҙы категориялаштырыу киң тарала, һәм таксономик эштәр боронғо текстарҙы алмаштырыу өсөн етерлек кимәлдә башҡарыла.<ref name="Palaeos" /> Был ҡайһы берҙә ҡатмарлы оптик линзаларҙың үҫеше менән бәйле, был организмдарҙың морфологияһын күпкә ентекләберәк өйрәнергә мөмкинлек бирә. Был технологик алымдан файҙаланған иң тәүге авторҙарҙың береһе - итальян табибы Андреа Чезальпино (1519—1603), ул "беренсе таксономист" тип атала.<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Andrea-Cesalpino|title=Andrea Cesalpino {{!}} Italian physician, philosopher, and botanist}}</ref> Уның magnum opus De Plantis 1583 йылда баҫылып сыға, унда 1500-ҙән ашыу үҫемлек төрө һүрәтләнә.<ref>{{Cite book|url=https://archive.org/details/deplantislibrixv00cesa|title=De plantis libri XVI}}</ref><ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Andrea-Cesalpino#ref130098|title=Andrea Cesalpino {{!}} Italian physician, philosopher, and botanist}}</ref> Ул беренсе тапҡыр таныған ике ҙур үҫемлек ғаиләһе бөгөн дә ҡулланыла: Asteraceae һәм [[Кәбеҫтә һымаҡтар|Brassicaceae]].<ref>{{Cite book|title=International Edition Vegetables I: Asteraceae, Brassicaceae, Chenopodicaceae, and Cucurbitaceae (Handbook of Plant Breeding)}}</ref> Һуңынан XVII быуатта Джон Рэй ([[Англия]], 16271705) бик күп мөһим таксономик хеҙмәттәр яҙа.<ref name="Britannica – Taxonomy" /> Уның иң ҙур ҡаҙанышы ''Methodus Plantarum Nova'' (1682) була, унда ул 18 меңдән ашыу үҫемлек төрөн баҫтырып сығара.<ref>{{Cite book|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/84226#page/7/mode/1up|title=Methodus plantarum nova|author=live}}</ref> Ул ваҡытта уның классификациялары, бәлки, иң ҡатмарлыһы булғандыр, сөнки ул үҙенең таксондарын күп кенә ҡатнаш символдарға нигеҙләгән. Киләһе ҙур таксономик хеҙмәттәрҙе Джозеф Питон де Турнефор (Франция, 1656,1708) яҙа.<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Joseph-Pitton-de-Tournefort|title=Joseph Pitton de Tournefort {{!}} French botanist and physician}}</ref> 1700 йылдан алып уның Institutiones Rei Herbariae хеҙмәттәрендә 698 ырыуға ҡараған 9000-дән ашыу төр бар, был туранан-тура Линнейға йоғонто яһай. === Линней дәүере === [[Файл:Linné-Systema_Naturae_1735.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/54/Linn%C3%A9-Systema_Naturae_1735.jpg/170px-Linn%C3%A9-Systema_Naturae_1735.jpg|мини|Systema ''Naturae'', Лейден, 1735]] Швед ботаник [[Карл Линней]] (17071778) таксономияның яңы дәүерен башлай.<ref name="Roanoke" /> 1735 йылда Systema Naturae 1st Edition, 1753 йылда Species ''Plantarum'' һәм Systema ''NaturaE'' 10th Edition тигән хеҙмәттәре менән ул хәҙерге таксономияны революциялай.<ref>Linnaeus, C. (1735) ''Systema naturae, sive regna tria naturae systematice proposita per classes, ordines, genera, & species''. Haak, Leiden</ref><ref>Linnaeus, C. (1753) ''Species Plantarum''. Stockholm, Sweden.</ref><ref>Linnaeus, C. (1758) ''Systema naturae, sive regna tria naturae systematice proposita per classes, ordines, genera, & species'', 10th Edition. Haak, Leiden</ref> Уның эштәре хайуандар һәм үҫемлектәр төрҙәренә стандартлаштырылған биномиаль атама биреү системаһын ғәмәлгә ашыра, был хаослы һәм тарҡау таксономик әҙәбиәткә элегант хәл булып сыға.<ref name="Britannica – Linnaean">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy/The-Linnaean-system|title=taxonomy – The Linnaean system {{!}} biology}}</ref> Ул класс, тәртип, ырыу һәм төрҙәр стандартын ғына индермәй, шулай уҡ сәскәнең бәләкәйерәк өлөштәрен ҡулланып, үҙенең китабынан үҫемлектәрҙе һәм хайуандарҙы билдәләргә мөмкинлек бирә.<ref name="Britannica – Linnaean" /> Шулай итеп, Линней системаһы барлыҡҡа килә һәм бөгөнгө көндә лә XVIII быуаттағы кеүек ҡулланыла.<ref name="Britannica – Linnaean" /> Әлеге ваҡытта үҫемлектәр һәм хайуандар таксономиктары Линнейҙың эшен дөрөҫ исемдәр өсөн "башланғыс нөктә" тип иҫәпләй (1753 һәм 1758 йылдарҙа).<ref>{{Cite journal|title=Typification and later starting-points|url=http://www.iapt-taxon.org/historic/Congress/IBC_1959/Prop018-019.pdf|author=live}}</ref> Был даталарға тиклем баҫылған исемдәр "Линнейға тиклемге" тип атала, һәм ғәмәлдә түгел тип һанала (''Svenska Spindlar''<ref>{{Cite book|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/209583#page/7/mode/1up|title=Svenska spindlar|author=live}}</ref> баҫмаһында баҫылған үрмәкселәрҙән башҡа). Хатта был ваҡытҡа тиклем Линней үҙе баҫтырып сығарған таксономик исемдәр ҙә Линнейға тиклемге тип һанала. == Хәҙерге классификация системаһы == [[Файл:Spindle_diagram.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/76/Spindle_diagram.jpg/280px-Spindle_diagram.jpg|мини|Умыртҡалыларҙың класс кимәлендә эволюцияһы, спиндл киңлеге ғаиләләр һанын күрһәтә . Спиндле схемалар эволюцион таксономияға хас]] [[Файл:Cladogram_vertebrata.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/70/Cladogram_vertebrata.jpg/280px-Cladogram_vertebrata.jpg|мини|Шул уҡ бәйләнеш, кладистика өсөн типик кладограмма булараҡ күрһәтелә]] Төркөмдәр эсендәге төркөмдәр паттерны Линнейҙың үҫемлектәр һәм хайуандар классификацияһы менән билдәләнә, һәм был паттерндар XVIII быуат аҙағында, Чарльз Дарвиндың "Тәбиғәттәрҙең килеп сығышы" китабы баҫылып сыҡҡанға тиклем, хайуандар һәм үҫемлектәр батшалыҡтарының дендрограммалары итеп күрһәтелә башлай. "Тәбиғи система"ның паттерны эволюция кеүек генерациялау процесын аңлатмай, әммә, бәлки, уны күҙ уңында тотҡандыр, иртә трансмутационистик аҡыл эйәләрен илһамландырғандыр. Төрҙәрҙең трансмутацияһы идеяһын өйрәнеүсе тәүге хеҙмәттәр араһында Эразм Дарвиндың (Чарльз Дарвиндың олатаһының) 1796 Zoönomia һәм Жан-Батист Ламарктың 1809 йылда Philosophie Zoologique бар.<ref name="BiologyDiscussion" /> Был идея инглиз телле донъяла Роберт Чемберс тарафынан 1844 йылда аноним рәүештә баҫылған Vestiges of the Natural History of Creation китабында киң тарала.<ref>{{Cite book|url=James A. Secord|author=dead}}</ref> Дарвин теорияһына яраҡлы уртаҡ нәҫел китабы тигән төшөнсә барлыҡҡа килә. Йәшәү ағасы һүрәттәре фәнни хеҙмәттәрҙә популяр булып китә, билдәле ҡаҙылма төркөмдәр индерелә. ''Археоптерикс'' һәм Хесперорнистың яңы ғына табылған ҡаҙылма ҡалдыҡтарын ҡулланып, Томас Генри Хаксли уларҙың динозаврҙарҙан барлыҡҡа килеүен белдерә, был төркөм 1842 йылда Ричард Оуэн тарафынан рәсми рәүештә таныла.<ref>{{Cite news|url=https://phys.org/news/2015-05-fossil-world-earliest-modern-bird.html|title=Fossil of world's earliest modern bird could help us understand the extinction of dinosaurs|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405170159/https://phys.org/news/2015-05-fossil-world-earliest-modern-bird.html|archivedate=5 April 2017}}</ref> Һөҙөмтәлә динозаврҙарҙың "ҡоштарҙың ата-бабалары" булыуы эволюцион таксономик фекерләүҙең төп билдәһе булып тора. XIX быуат аҙағында һәм XX быуат башында ҡаҙылма төркөмдәр табыла һәм , [[Палеонтология|палеонтологтар]], билдәле төркөмдәрҙе берләштерә, хайуандарҙың тарихын аңларға тырыша. 1940-сы йылдар башында хәҙерге эволюцион синтез менән, төп төркөмдәрҙең эволюцияһын хәҙерге заманса аңлау барлыҡҡа килә. Эволюцион таксономия Линней таксономик дәрәжәһенә нигеҙләнгәнлектән, был ике термин хәҙерге ҡулланылышта ҡулланыла. Кладистик ысул 1960-сы йылдарҙан барлыҡҡа килә.<ref name="Britannica – since Linnaeus">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus|title=taxonomy – Classification since Linnaeus {{!}} biology}}<cite class="citation encyclopaedia cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus "taxonomy – Classification since Linnaeus | biology"]. ''Encyclopedia Britannica''. [https://web.archive.org/web/20170405075916/https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus Archived] from the original on 5 April 2017.</cite></ref> 1958 йылда Джулиан Хаксли ''клада'' терминын ҡуллана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Һуңыраҡ, 1960 йылда, Кейн һәм Харрисон ''кладистик'' терминын индерә.<ref name="BiologyDiscussion" /> Иң күренекле үҙенсәлеге булып иерархик эволюция ағасында таксондарҙы урынлаштырыу тора, был осраҡта бөтә таксондар монофилетик.<ref name="Britannica – since Linnaeus" /> Таксон, ата-баба формаһының бөтә тоҡомдарын үҙ эсенә алһа, монофилетик тип атала.<ref name="Mike Taylor">{{Cite web |url=http://www.miketaylor.org.uk/dino/faq/s-class/phyletic/ |title=What do terms like monophyletic, paraphyletic and polyphyletic mean? |last=Taylor |first=Mike |website=miketaylor.org.uk |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20100801072310/http://www.miketaylor.org.uk/dino/faq/s-class/phyletic/ |archive-date=1 August 2010}}</ref><ref name="NCSE">{{Cite web |url=https://ncse.com/book/export/html/2206 |title=Polyphyletic vs. Monophyletic |website=ncse.com |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170405170039/https://ncse.com/book/export/html/2206 |archive-date=5 April 2017}}</ref> Уларҙан алынған төркөмдәр парафилетик тип атала, ә тормош ағасынан бер тармаҡтан артыҡ булған төркөмдәр полифилетик булып тора.<ref name="Mike Taylor" /><ref name="Mike Taylor" /><ref name="NCSE">{{Cite web |url=https://ncse.com/book/export/html/2206 |title=Polyphyletic vs. Monophyletic |website=ncse.com |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170405170039/https://ncse.com/book/export/html/2206 |archive-date=5 April 2017}}</ref> Монофилетик төркөмдәр синапоморфиялар нигеҙендә таныла һәм диагноз ҡуйыла.<ref>Brower, Andrew V. Z. and Randall T. Schuh. 2021. ''Biological Systematics: Principles and Applications'' (3rd edn.) Cornell University Press, Ithaca, New York., p. 13</ref> Кладистик классификациялар традицион Линней таксономияһы һәм Зоологик һәм ботаник номенклатура кодтары менән тап килә.<ref>Schuh, Randall T. "The Linnaean system and its 250-year persistence." The Botanical Review 69, no. 1 (2003): 59.</ref> Номенклатураның альтернатив системаһы, Халыҡ-ара ''филогенетик'' номенклатура кодексы йәки ''PhyloCode'' тәҡдим ителгән, уның маҡсаты - кладтарҙың формаль атамаһын көйләнә.<ref>{{Cite web |url=https://www.ohio.edu/phylocode/ |title=The PhyloCode |last=Queiroz |first=Philip D. Cantino, Kevin de |website=ohio.edu |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20160510200022/https://www.ohio.edu/phylocode/ |archive-date=10 May 2016}}</ref><ref name="Phylocode">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/angiosperm/taxonomy-angiosperm/phylocode-concept-history-and-advantages-taxonomy/34706|title=PhyloCode: Concept, History and Advantages {{!}} Taxonomy|date=12 July 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073643/http://www.biologydiscussion.com/angiosperm/taxonomy-angiosperm/phylocode-concept-history-and-advantages-taxonomy/34706|archivedate=5 April 2017}}</ref>Линней рангтары ''PhyloCode'' буйынса факультатив буласаҡ, ул хәҙерге, ранг нигеҙендәге кодтар менән бергә йәшәү өсөн тәғәйенләнә.<ref name="Phylocode" /> Систематик берләшмә PhyloCode-ты ҡабул итерме-юҡмы, әллә уны 250 йылдан ашыу ҡулланылған (кәрәк булғанда үҙгәртелгән) хәҙерге номенклатура системалары файҙаһына ҡалырмы, тип билдәләнә. === Батшалыҡтар һәм домендар === [[Файл:Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a5/Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg/170px-Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg.png|мини|Хәҙерге классификацияның төп схемаһы. Башҡа бик күп кимәлдәр ҡулланыла ала; домен, тормоштағы иң юғары яңы һәм бәхәсле кимәл.]] Линней, үҫемлектәрҙе һәм хайуандарҙы айырым батшалыҡ тип һаналған. <ref name="Kingdom classification">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|title=Kingdom Classification of Living Organism|date=2 December 2014|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073641/http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|archivedate=5 April 2017}}</ref>Линней, физик донъяны йәшелсә, хайуандар һәм файҙалы ҡаҙылмалар батшалығына бүлеп, быны юғары звание сифатында ҡулланған. Микроскопия ҡаҙаныштары микроорганизмдарҙы классификациялауға мөмкинлек биргәнлектән, батшалыҡтарҙың һаны арта. Домен - сағыштырмаса яңыса бүлеү. 1977 йылда Карл Вуздың өс доменлы систем тәҡдим итә, әммә һуңыраҡ был система ҡабул ителмәй.<ref>{{Cite web|url=http://www.igb.illinois.edu/about/archaea|title=Carl Woese {{!}} Carl R. Woese Institute for Genomic Biology|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170428163950/http://www.igb.illinois.edu/about/archaea|archive-date=28 April 2017}}</ref> Өс доменлы ысулдың төп үҙенсәлеге булып [[Архейҙар|Архея]] һәм Бактерияларҙың бүленеү тора, улар элек бер генә Бактерия батшалығына (ҡайһы берҙә Монера тип аталған батшалыҡҡа) бергә төркөмләнгән була.<ref name="Kingdom classification" /> Протистарҙың классификацияһы тураһында күп мәҡәләләр баҫтырып сығарған Томас Кавальер-Смит күптән түгел неомура, Архея һәм [[Эукариоттар|Евхарияны]] бергә туплаусы клада, бактерияларҙан, анығыраҡ әйткәндә, Актиномицетотанан барлыҡҡа килгән, тип тәҡдим итә. 2004 йылда уның классификацияһы [[Архейҙар|археобактерияларҙы]] Бактериялар батшалығының бер өлөшө тип иҫәпләй, йәғни ул өс домен системаһын тулыһынса кире ҡаға. Стефан Лукета 2012 йылда биш "домион" системаһын тәҡдим итә, традицион өс доменға Прионобиота (күҙәнәкле һәм ядро кислотаһы булмаған) һәм [[Вирустар|Вирузобиота]] (ҡүҙәнәкле, әммә ядро кислоталы) өҫтәй.<ref name="Luketa2012">{{Cite journal|last=Luketa|first=S.|year=2012|title=New views on the megaclassification of life|url=http://protistology.ifmo.ru/num7_4/luketa_protistology_7-4.pdf|author=live|journal=Protistology|volume=7|issue=4|pages=218–237}}</ref><center>{{Biological systems}} </center>Организмдарҙың күп кенә айырым төркөмдәре өсөн өлөшләтә классификациялар бар һәм яңы мәғлүмәттәр барлыҡҡа килгән һайын ҡайтанан ҡарала һәм алмаштырыла; әммә тереклектең күпселек өлөшөн йә бөтәһен дә комплекслы, баҫтырып сығарған дауалау ысулдары һирәк осрай; 2012 һәм 2019 йылдарҙа эвкариоттарҙы протистарға баҫым яһап ҡына үҙ эсенә алған Адл һәм 2019 йыл миҫалдары: 2015 йыл, икеһе лә ҡаҙылма вәкилдәрҙе ситләтеп үтһә лә, евкариоттарҙы ла, прокариоттарҙы ла орден дәрәжәһенә тиклем үҙ эсенә ала.<ref name="Adl-et-al-2012">{{Cite journal|last=Adl|first=S.M.|title=The revised classification of eukaryotes|journal=Journal of Eukaryotic Microbiology|volume=59|issue=5|pages=429–493}}</ref><ref name="Adl-et-al-2019">{{Cite journal|last=Adl|first=S.M.|year=2019|title=Revisions to the classification, nomenclature, and diversity of eukaryotes|journal=Journal of Eukaryotic Microbiology|volume=66|issue=1|pages=4–119}}</ref><ref name="Ruggiero-et-al-2015">{{Cite journal|last=Ruggiero|first=M.A.|year=2015|title=A higher level classification of all living organisms|journal=PLOS ONE|volume=10|issue=4|pages=e0119248}}</ref><ref name="Ruggiero-et-al-2015" /> Айырым компиляция (Ruggiero, 2014) Ғаилә дәрәжәһенә тиклем һаҡланып ҡалған таксондарҙы үҙ эсенә ала.<ref>Ruggiero, Michael A. (2014). Families of All Living Organisms, Version 2.0.a.15, (4/26/14). Expert Solutions International, LLC, Reston, VA. 420 pp. Included data available for download via https://www.gbif.org/dataset/8067e0a2-a26d-4831-8a1e-21b9118a299c (doi: 10.15468/tfp6yv)</ref> Мәғлүмәттәр базаһына нигеҙләнгән таблицалар иҫәбенә Тормош энциклопедияһы, Биотөрлөлөк буйынса глобаль мәғлүмәт объекты, NCBI систематикаһы мәғлүмәт базаһы, Диңгеҙ һәм кейәүгә сыҡмаған Генераның ваҡытлы реестры, Тормоштоң асыҡ ағасы, Тормош каталогы инә. Палеобиология мәғлүмәт базаһы — ҡаҙылма ресурстар. == Ҡулланыу == Биологик систематика [[биология]] дисциплинаһы булып тора һәм биологтар тарафынан «системата» булараҡ билдәле, әммә яңы таксоналарҙы баҫтырып сығарыу менән натуралистар ҙа йыш шөғөлләнә. Таксономия [[тормош]]<nowiki/>то тасуирлауҙы һәм ойоштороуҙы маҡсат итеп ҡуйғанлыҡтан, биотөрлөлөктө һәм тәбиғәтте һаҡлау биологияһының барлыҡҡа килеүе таксономдар эше өсөн бик мөһим..<ref>{{Cite web |url=http://www.nhm.ac.uk/nature-online/science-of-natural-history/taxonomy-systematics/what-is-taxonomy/index.html |title=What is taxonomy? |publisher=Natural History Museum |location=London |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20131001152618/http://www.nhm.ac.uk/nature-online/science-of-natural-history/taxonomy-systematics/what-is-taxonomy/index.html |archive-date=1 October 2013 |access-date=23 December 2017}}</ref><ref>{{Cite journal |last=McNeely |first=Jeffrey A. |year=2002 |title=The role of taxonomy in conserving biodiversity |url=https://pdfs.semanticscholar.org/7b06/e3d09692ef9f2b464fbfb7807ff32a35ce47.pdf |url-status=dead |journal=J. Nat. Conserv. |volume=10 |issue=3 |pages=145–153 |doi=10.1078/1617-1381-00015 |s2cid=16953722 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171224155349/https://pdfs.semanticscholar.org/7b06/e3d09692ef9f2b464fbfb7807ff32a35ce47.pdf |archive-date=24 December 2017 |via=Semantic Scholar}}</ref> === Организмдарҙы классификациялау === Биологик классификация - таксономик процестың мөһим өлөшө. Һөҙөмтәлә, ул ҡулланыусыға таксондың туғандары ниндәй тип хәбәр итә. Биологик [[Класс (биология)|класс]]<nowiki/>ификация таксономик рәттәрҙе ҡуллана, шул иҫәптән башҡалар (иң инклюзивтан иң инклюзируемыйға тиклем): Домен, Короллек, [[Тип (биология)|Филум]], Класс, [[Отряд (биология)|Орден]], [[Ғаилә (биология)|Ғаилә]], Ген, [[Төр (биология)|Төрҙәр]] һәм Трен.<ref>{{Cite news|url=https://www.mnemonic-device.com/biology/taxonomy/domain-kingdom-phylum-class-order-family-genus-species/|title=Mnemonic taxonomy / biology: Kingdom Phylum Class Order...|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170606171902/https://www.mnemonic-device.com/biology/taxonomy/domain-kingdom-phylum-class-order-family-genus-species/|archivedate=6 June 2017}}</ref> === Таксономик тасуирламалар === [[Файл:Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg/170px-Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg|мини|''Nepenthes smilesii'', тропик питчер үҫемлеге]] Таксондың тасуирламаһы йәки диагнозы бергә ҡуйыла. Таксондарҙы билдәләүсе ҡағиҙәләр юҡ, әммә яңы таксондарҙы атау һәм баҫтырып сығарыу ҡағиҙәлар йыйылмаһы менән идара ителә.<ref name="Herbarium">{{Cite web|title=Nomenclature, Names, and Taxonomy|url=http://herbarium.usu.edu:80/teaching/4420/botnom.htm|year=2005|website=Intermountain Herbarium – USU|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20161123030604/http://herbarium.usu.edu/teaching/4420/botnom.htm|archive-date=23 November 2016}}</ref> [[Зоология|Зоологияла]] киң ҡулланылған рәттәр өсөн номенклатура (суперғаиләләрҙең ярым төрҙәре) Халыҡ-ара Зоологик номенклаттура кодексы (''ICZN коды'') менән көйләнә. Фикология, [[микология]] һәм [[ботаника]] өлкәләрендә таксондарҙың атамаһы ылымыҡтар, бәшмәктәр һәм үҫемлектәр өсөн халыҡ-ара номенклатура кодексы (''ICN'') менән көйләнә. Таксондың тәүге тасуирламаһы биш төп талапты берләштерә:<ref>{{Cite web|title=How can I describe new species?|url=http://iczn.org/content/how-can-i-describe-new-species|publisher=[[International Commission on Zoological Nomenclature]]|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20120306133052/http://iczn.org/content/how-can-i-describe-new-species|archive-date=6 March 2012|access-date=21 May 2020}}</ref> # Таксонға латин алфавитының 26 хәрефенә нигеҙләнеп исем бирергә кәрәк (яңы төрҙәр өсөн биномиал, йәки башҡа рәттәр өсөн униномиал). # Исеме берҙән-бер булырға тейеш (йәғни омоним түгел). # Тасуирлама кәм тигәндә бер исем йөрөткән типтағы экземплярға нигеҙләнергә тейеш. # Ул таксонды тасуирлау (билдәләү) йәки уны башҡа таксондарҙан айырыу өсөн (диагноз, ''ICZN коды'', 13.1.1 статья, ''ICN'', 38-се статья) тейешле атрибуттар тураһында белдереүҙәрҙе үҙ эсенә алырға тейеш. Ике код та таксондың йөкмәткеһен (уның округтарын) билдәләүҙе уның исемен билдәләүҙән аңлы рәүештә айыра. # Был тәүге дүрт талап даими фәнни яҙма булараҡ күп һанлы бер үк күсермәләрҙә баҫтырылырға тейеш. Әммә йыш ҡына, таксондың географик диапазоны, экологик иҫкәрмәләр, химия, тәртип һ. б. кеүек, күберәк мәғлүмәт индерелә. Тикшеренеүселәрҙең таксаға килеү ысулы төрлөсә: булған мәғлүмәттәргә һәм ресурстарға ҡарап, ысулдар сағыу үҙенсәлектәрҙе ябай һан йә сифатлы сағыштырыуҙан, ДНК эҙмә-эҙлелеге буйынса ҙур күләмдәге мәғлүмәттәрҙе компьютер анализдарын ентекләп тасуирлауға тиклем үҙгәрә.. === Авторҙың цитатаһы === "Автор" фәнни исемдән һуң урынлаштырыла ала.<ref name="AJE">{{Cite web|url=http://www.aje.com/en/arc/editing-tip-scientific-names-species/|title=Editing Tip: Scientific Names of Species {{!}} AJE {{!}} American Journal Experts|website=www.aje.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170409021714/http://www.aje.com/en/arc/editing-tip-scientific-names-species/|archive-date=9 April 2017}}</ref> Автор - беренсе тапҡыр был исемде дөрөҫ баҫтырып сығарған ғалимдың исеме.<ref name="AJE" /> Мәҫәлән, 1758 йылда Линней Азия филенә Elephas maximus тигән фәнни исем бирә, шуға күрә был исем ҡайһы берҙә "Elephas maximas Linnaeus, 1758" тип яҙыла.<ref>{{Cite web|url=http://study.com/academy/lesson/carolus-linnaeus-classification-taxonomy-contributions-to-biology.html|title=Carolus Linnaeus: Classification, Taxonomy & Contributions to Biology – Video & Lesson Transcript {{!}} Study.com|website=Study.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170409021600/http://study.com/academy/lesson/carolus-linnaeus-classification-taxonomy-contributions-to-biology.html|archive-date=9 April 2017}}</ref> Авторҙарҙың исемдәре йыш ҡына ҡыҫҡартыла: L., ''Линней'' өсөн, киң ҡулланыла. Ботаникала, ысынында, стандарт ҡыҫҡартыуҙарҙың көйләнгән исемлеге бар (авторҙың ҡыҫҡартмаһы буйынса ботаниктар исемлеген ҡарағыҙ).<ref>{{Cite web|url=http://www.biocyclopedia.com/index/biological_classification.php|title=Biological Classification|website=biocyclopedia.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170514164313/http://www.biocyclopedia.com/index/biological_classification.php|archive-date=14 May 2017}}</ref> Ботаника һәм зоология араһында властарҙы бүлеү системаһы бер аҙ айырыла.<ref name="Herbarium" /> Әммә, ғәҙәти күренеш, әгәр төрҙөң заты төп тасуирламанан һуң үҙгәрһә, төп авторлыҡтың исеме ҡумталарҙа урынлаштырыла.<ref>{{Cite web|url=http://www.annelida.net/zootax-tutor.html|title=Zoological nomenclature: a basic guide for non-taxonomist authors|website=Annelida.net|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170316112709/http://www.annelida.net/zootax-tutor.html|archive-date=16 March 2017}}</ref> == Фенетика == [[Файл:Phylogenetics.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/Phylogenetics.svg/300px-Phylogenetics.svg.png|мини|300x300пкс|Филогенетик һәм фенетик (характерға нигеҙләнгән) төшөнсәләрҙе сағыштырыу]] Фенетикала шулай уҡ таксиметрияһы, йәки һан таксономияһы булараҡ билдәле организмдар, филогенияһы йә эволюцион мөнәсәбәттәренә ҡарамай, дөйөм оҡшашлыҡҡа ҡарап классификациялана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Такса араһында гипергеометрик «алыҫлыҡ» үлсәменә килтерә. Фенетик ысулдар хәҙерге заманда сағыштырмаса һирәк осрай, сөнки фенетик ысулдар уртаҡ ата-баба (йәки плесиоморф) һыҙаттарҙы уртаҡ алынған (йәки апоморф) һыҙаттарҙан айырып тормай. .<ref>{{Cite web|title=Classification|url=https://projects.ncsu.edu/project/evoresources/Evolutionary%20medicine/classification/classification16.htm|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170414163250/https://projects.ncsu.edu/project/evoresources/Evolutionary%20medicine/classification/classification16.htm|archive-date=14 April 2017}}</ref> Әммә ҡайһы бер фенетик ысулдар, мәҫәлән, күршеләр ҡушылыу, мөнәсәбәттәрҙе тиҙ баһалаусы булараҡ, артабанғы ысулдар (мәҫәлән, Байес һығымтаһы) иҫәпләү буйынса бик баһала булғанда, һаҡланып ҡалған.<ref>{{Cite web|title=Molecular Marker Glossary|url=http://www.uwyo.edu/dbmcd/molmark/mcdgloss.html|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20070610123503/http://www.uwyo.edu/dbmcd/molmark/McDGloss.html|archive-date=10 June 2007}}</ref> == Мәғлүмәт базалары == Хәҙерге заман таксономияһы каталогтар классификацияһын һәм уларҙың документацияһын эҙләү һәм каталоглаштырыу өсөн мәғлүмәттәр базаһы технологияларын ҡуллана.. Йыш ҡулланылған мәғлүмәттәр базаһы булмаһа ла, һәр документлаштырылған төрҙө һанап сығырға тырышҡан «Тормош каталогы» кеүек комплекслы мәғлүмәттәр базаһы бар. Каталогта 2016 йылдың апреленә бөтә короллектәр өсөн 1,64 миллион төр күрһәтелгән, улар хәҙерге фәнгә билдәле тип иҫәпләнгән төрҙәрҙең дүрттән өс өлөшөнән ашыуын тәшкил итә.<ref name="About the Catalogue of Life">{{Cite web|author=live}}</ref> == Шулай уҡ ҡарағыҙ ==  {{NoteFoot}} == References == {{Иҫкәрмәләр}} == Bibliography ==   [[Категория:Биологик систематика]] [[Категория:Тәржемәһе тикшерелмәгән биттәр]] qnlv6y50xrpek6ot0xtvud6hcbbphlo 1147604 1147602 2022-07-29T19:04:34Z ZUFAr 191 /* Мәғлүмәт базалары */ wikitext text/x-wiki   [[Биология|Биологияла]] '''таксономия''' ( (таксис) "аранжировка" һәм (-nomia) "ысул") — биологик организмдарҙың төркөмдәрен атау, билдәләү классификациялауҙы [[Фән|фәнни]] өйрәнеү. Организмдар таксондарға (сингл: таксон) төркөмләнә, һәм был төркөмдәргә таксономик дәрәжә бирелә; бирелгән дәрәжәле төркөмдәр юғары дәрәжәле инклюзив төркөмгә әйләндерелә ала, шулай итеп, таксономия иерархияһы барлыҡҡа килә. Хәҙерге ваҡытта ҡулланылған төп рәттәр - [[Домен (биология)|домен]], [[Батшалыҡ (биология)|батшалыҡ]], фило (ботаникала ҡайһы берҙә [[Тип (биология)|филология]] урынына бүлеү ҡулланыла), [[Класс (биология)|класс]], тәртип, [[Ғаилә (биология)|ғаилә]], ырыу һәм [[Төр (биология)|төрҙәр]]. Швед ботанигы [[Карл Линней]] хәҙерге таксономия системаһына нигеҙ һалыусы тип һанала, сөнки ул организмдарҙы классификациялау өсөн Линней таксономы һәм организмдарҙы атау өсөн биномиаль номенклатура тип аталған системаны эшләй. Биологик систематика теорияһы, мәғлүмәттәре һәм аналитик технологияһы ҡаҙаныштары менән Линней системаһы организмдар араһында тере һәм юҡҡа сыҡҡан [[Эволюция|эволюцион]] мөнәсәбәттәрҙе сағылдырыу өсөн тәғәйенләнгән хәҙерге биологик классификация системаһына әүерелә. == Билдәләмәләр == Таксономияның аныҡ билдәләмәһе сығанаҡтан сығанаҡҡа үҙгәрә, әммә дисциплинаның үҙәге ҡала: организмдар төркөмдәренең концепцияһы, атамаһы һәм классификацияһы.<ref name="Wilkins2011">{{Cite web|url=http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|title=What is systematics and what is taxonomy?|last=Wilkins|first=J.S.|date=5 February 2011|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|archive-date=27 August 2016|access-date=21 August 2016}}</ref> Һуңғы ваҡытта таксономия билдәләмәләре түбәндәгесә бирелә: # Айырым төрҙәре төркөмләү, төрҙәрҙе ҙурыраҡ төркөмдәргә бүлеү һәм шул төркөмдәргә исем биреү теорияһы һәм практикаһы, шулай итеп, классификация барлыҡҡа килтерә.<ref name="Judd2">{{Cite book|title=Plant Systematics: A Phylogenetic Approach|last1=Judd|first1=W.S.|last2=Campbell|first2=C.S.|last3=Kellogg|first3=E.A.|last4=Stevens|first4=P.F.|last5=Donoghue|first5=M.J.|date=2007|publisher=Sinauer Associates|edition=3rd|location=Sunderland|chapter=Taxonomy}}</ref> # Фән өлкәһе тасуирламаны, идентификациялауҙы, номенклатураны, классификацияны үҙ эсенә алға (һәм системалы системаларҙың төп компоненты).<ref name="Simpson2">{{Cite book|title=Plant Systematics|last=Simpson|first=Michael G.|date=2010|publisher=Academic Press|isbn=978-0-12-374380-0|edition=2nd|chapter=Chapter 1 Plant Systematics: an Overview}}</ref> # Биологияла организмдарҙың классификацияла урыны тураһында фән.<ref>Kirk, P.M., Cannon, P.F., Minter, D.W., Stalpers, J.A. eds. (2008) "Taxonomy". In ''Dictionary of the Fungi'', 10th edition. CABI, Netherlands.</ref> # «Тере организмдарға ҡарата ҡулланылған классификация тураһындағы , шул иҫәптән төрҙәрҙең формалашыу сараларын өйрәнеүсе фән».<ref>{{Cite book|title=The Wordsworth Dictionary of Science and Technology|date=1988|publisher=W.R. Chambers Ltd. and Cambridge University Press|editor-last=Walker|editor-first=P.M.B.}}</ref> # «Классификациялау маҡсатында организм үҙенсәлектәрен анализлау».<ref name="Henderson2">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=-PLgy6DWe0wC|title=Henderson's Dictionary Of Biology|last=Lawrence|first=E.|date=2005|publisher=Pearson/Prentice Hall|isbn=978-0-13-127384-9}}</ref> # «Классификациялауға һәм атамалар бирергә мөмкинлек биргән өлгө табыу өсөн филогенезды өйрәнә» (кәрәкле, әммә ғәҙәти булмаған билдәләмә булараҡ күрһәтелгән)<ref>{{Cite book|title=Taxonomy for the twenty-first century|last=Wheeler|first=Quentin D.|date=2004|work=[[Philosophical Transactions of the Royal Society]]|editor-last=H.C.J. Godfray & S. Knapp|volume=359|pages=571–583|chapter=Taxonomic triage and the poverty of phylogeny|doi=10.1098/rstb.2003.1452|pmc=1693342|pmid=15253345|author-link=Quentin D. Wheeler|issue=1444}}</ref>. Төрлө билдәләмәләр йә системалылыҡтың (2-се билдәләмәнең) ярҙамсы өлкәһе итеп системалылыҡтың ярҙамсы өлкәһе итеп урынлаштыра, был мөнәсәбәттәрҙе кире ҡаға (6-сы билдәләмә), йә ике терминды синоним тип һанай. Биологик номенклатура систематиканың бер өлөшө (1-се һәм 2-се билдәләмәләр), йәки системалы системаларҙың бер өлөшө булып һаналамы, тигән аңлашылмаусанлыҡтар бар. Мәҫәлән, 6-сы билдәләмә номенклатураны таксономиянан ситкә урынлаштырыусы системаларҙың түбәндәге билдәләмәһе менән парлаша: * ''Систематика'': "Организмдарҙың идентификацияһын, таксономияһын һәм номенклатураһын өйрәнеү, шул иҫәптән тере йәнлектәрҙең уларҙың тәбиғи мөнәсәбәттәренә ҡарата классификацияһын һәм таксондарҙың үҙгәрештәрен һәм эволюцияһын өйрәнеү". 1970 йылда Миченер ''et al''. бер-береһенә ҡарата "систематик биология" һәм "таксономия" (йыш ҡына буталған һәм алмашлап ҡулланылған терминдар) түбәндәгесә билдәләй:<ref>Michener, Charles D., John O. Corliss, Richard S. Cowan, Peter H. Raven, Curtis W. Sabrosky, Donald S. Squires, and G. W. Wharton (1970). ''Systematics In Support of Biological Research''. Division of Biology and Agriculture, National Research Council. Washington, D.C. 25 pp.</ref><blockquote> Систематик биология ( системаматика тип атала) - организмдарға фәнни исемдәр бирә, (б) уларҙы тасуирлай, (с) уларҙың коллекцияларын һаҡлай, (д) организмдарға классификация, уларҙы идентификациялау асҡыстары һәм уларҙың таралыуы тураһында мәғлүмәттәр биргән өлкә, (е) уларҙың эволюцион тарихын тикшерә, һәм (ф) уларҙың тирә-яҡ мөхиткә яраҡлашыуын иҫәпләй. Оҙон тарихлы был өлкә һуңғы йылдарҙа һиҙелерлек яңырыу кисерҙе. Теоретик материалдың бер өлөшө эволюцион өлкәләргә ҡағыла (үрҙәге e һәм f темалары), ҡалғандары айырыуса классификация проблемаһына ҡағыла. Таксономия - системалылыҡтың (а) - (d) темаларының өлөшө. </blockquote>Таксономия, системалы биология, систематика, биосистематика, фәнни классификация, биологик классификация һәм филогенетика кеүек терминдарҙың йыйылмаһы ҡайһы берҙә бер үк, ҡайһы берҙә аҙ айырылып торған, әммә һәр ваҡыт бәйләнгән һәм киҫешкән мәғәнәләргә эйә.<ref name="Wilkins2011">{{Cite web|url=http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|title=What is systematics and what is taxonomy?|last=Wilkins|first=J.S.|date=5 February 2011|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|archive-date=27 August 2016|access-date=21 August 2016}}</ref><ref name="Small1989">{{Cite journal|last=Small|first=Ernest|title=Systematics of Biological Systematics (Or, Taxonomy of Taxonomy)}}</ref> "Таксономия" һүҙенең иң киң мәғәнәһе бында ҡулланыла. Термин 1813 йылда де Кандоль үҙенең Théorie élémentaire de la botanique тигән хеҙмәтендә ҡулланған.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=In_Lv8iMt24C&pg=PA20|title=Plant systematics: An integrated approach|last=Singh|first=Gurcharan}}</ref> Джон Линдли 1830 йылда системалылыҡҡа тәүге билдәләмә бирә, әммә "систематика" терминын ҡулланмайынса, "систематик ботаника" тураһында яҙа.<ref>Wilkins, J. S. ''[http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/ What is systematics and what is taxonomy?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|date=27 August 2016}}''. Available on http://evolvingthoughts.net</ref> Европалылар биологик төрлөлөктө өйрәнеү өсөн "систематика" һәм "биосистематика", ә Төньяҡ Американдар "таксономия"ны йышыраҡ ҡуллана.<ref>Brusca, R. C., & Brusca, G. J. (2003). Invertebrates (2nd ed.). Sunderland, Mass. : Sinauer Associates, p. 27</ref> Әммә таксономия, һәм, атап әйткәндә, альфа таксонологияһы, организмдарҙы идентификациялау, тасуирлау һәм атау (йәғни номенклатура), ә "классификация" организмдарҙы башҡа организмдар менән бәйләнештәрен күрһәткән иерархик төркөмдәргә урынлаштыра.<ref name="Fortey">{{Citation|last=Fortey|first=Richard|url=Richard Fortey|title=Dry Store Room No. 1: The Secret Life of the Natural History Museum}}</ref> === Монография һәм таксономик тикшереү === Таксономик ревизия йәки таксономик тикшереү — билдәле бер таксонда вариация законлылыҡтарын яңыса анализлау. Был анализ морфологик, анатомик, палинологик, биохимик һәм генетик персонаждарҙың ниндәй ҙә булһа ҡушылыуы нигеҙендә башҡарылырға мөмкин. Монография йәки тулы ревизия — теге йәки был ваҡытта бирелгән мәғлүмәт өсөн һәм бөтә донъя өсөн таксон өсөн комплекслы ревизия. Башҡа (өлөшләтә) ревизиялар, булған характерҙар йыйылмаларының ҡайһы берҙәрен генә ҡуллана йәки арауыҡ даирәһе сикләнгән тигән мәғәнәлә сикләнергә мөмкин. Ревизия был субтаксаның классификацияһын үҙгәртеүгә, яңы субтаксаны асыҡлауға йәки элекке субтаксаның ҡушылыуына килтереүе мөмкин..<ref>{{Cite journal|last=Maxted|first=Nigel|year=1992|title=Towards Defining a Taxonomic Revision Methodology|journal=Taxon|volume=41|issue=4|pages=653–660|DOI=10.2307/1222391}}</ref> === Таксономик характерҙар === Таксономик характерҙар - таксономик атрибуттар, улар таксондар араһындағы мөнәсәбәттәрҙе (филогенезды) иҫбатлау өсөн ҡулланыла.<ref>Mayr, Ernst (1991). Principles of Systematic Zoology. New York: McGraw-Hill, p. 159.</ref> Таксономик характерҙарҙың төрҙәре:<ref>Mayr, Ernst (1991), p. 162.</ref>{{Col-begin}} {{Col-break}} * Morphological characters ** General external morphology ** Special structures (e.g. genitalia) ** Internal morphology (anatomy) ** Embryology ** Karyology and other cytological factors * Physiological characters ** Metabolic factors ** Body secretions ** Genic sterility factors * Molecular characters ** Immunological distance ** Electrophoretic differences ** Amino acid sequences of proteins ** DNA hybridization ** DNA and RNA sequences ** Restriction endonuclease analyses ** Other molecular differences {{Col-break}} * Behavioral characters ** Courtship and other ethological isolating mechanisms ** Other behavior patterns * Ecological characters ** Habit and habitats ** Food ** Seasonal variations ** Parasites and hosts * Geographic characters ** General biogeographic distribution patterns ** Sympatric-allopatric relationship of populations {{Столбцы/конец}} === Альфа һәм бета таксономияһы === "'''Альфа таксономияһы'''" термины бөгөн башлыса таксондарҙы, айырыуса төрҙәрҙе, табыу, тасуирлау һәм атау дисциплинаһына ҡарата ҡулланыла.<ref name="BiologyDiscussion">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|title=Taxonomy: Meaning, Levels, Periods and Role|date=27 May 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073645/http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|archivedate=5 April 2017}}</ref> Боронғо әҙәбиәттә был терминдың икенсе мәғәнәһе була, ул морфологик таксономияға һәм XIX быуат аҙағына тиклемге тикшеренеүҙәр һөҙөмтәләренә ҡарай.<ref>{{Cite journal|last=Rosselló-Mora|first=Ramon|title=The species concept for prokaryotes|journal=FEMS Microbiology Reviews|volume=25|issue=1|pages=39–67|DOI=10.1111/j.1574-6976.2001.tb00571.x}}</ref> Уильям Бертрам Туррилл "альфа таксономияһы" терминын 1935 һәм 1937 йылдарҙа баҫылған мәҡәләләр серияһында индерә, унда ул таксонология дисциплинаһының фәлсәфәһе һәм киләсәк йүнәлештәрен тикшерә[1]<blockquote> ... таксономистар араһында үҙҙәренең проблемаларын киң ҡараштан ҡарарға, уларҙың цитологик, экологик һәм генетик коллегалары менән яҡынданыраҡ хеҙмәттәшлек итеү мөмкинлектәрен тикшерергә һәм уларҙың маҡсаттарын һәм ысулдарын, бәлки, ҡырҡа үҙгәртеү йәки киңәйтеүҙе танырға теләк арта бара... Туррилл (1935) фекеренсә, структураһына нигеҙләнгән һәм уңайлы итеп "альфа" тип аталған боронғо баһалап бөткөһөҙ таксономияны ҡабул иткәндә, мөмкин тиклем киң морфологик һәм физиологик факттар нигеҙендә төҙөлгән алыҫ таксономияны күҙ алдына килтерергә мөмкин, һәм унда "төрлөләрҙең конституцияһына, бүленешенә, килеп сығышына һәм тәртибенә ҡағылышлы бөтә күҙәтеү һәм эксперименталь мәғлүмәттәр табыла". Идеалдар, әйтерһең дә, бер ҡасан да тулыһынса тормошҡа ашырылмай. Әммә улар даими стимуляторҙар сифатында эш итеүҙең ҙур ҡиммәте бар, һәм әгәр беҙҙә "омега" таксономияһының идеалы булһаҡ, беҙ грек алфавитынан бер аҙ алға бара алабыҙ. Беҙҙең ҡайһы берҙәребеҙ үҙебеҙҙе ҡәнәғәтләндерәбеҙ, беҙ хәҙер "бета" таксономияһына күҙ һалабыҙ, тип уйлайбыҙ.{{Sfn|Turrill|1938}}</blockquote>Шулай итеп, Туррилл альфа таксономияһынан асыҡтан-асыҡ экология, физиология, генетика һәм цитология кеүек төрлө тикшеренеүҙәр өлкәһен индерә. Ул шулай уҡ филогенетик реконструкцияны альфа таксономияһынан индермәй.{{Sfn|Turrill|1938}} Һуңыраҡ авторҙар был терминды икенсе мәғәнәлә ҡуллана, был термин төрҙәрҙең (башҡа рәттәрҙең ярым төрҙәре йәки таксондары түгел) сикләүен аңлата, ниндәй ҙә булһа тикшеренеү алымдарын ҡуллана, шул иҫәптән ҡатмарлы иҫәпләү йәки лаборатория техникаһын да ҡуллана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Шулай итеп, Эрнст Майр 1968 йылда "бета таксономия"ны төрҙәргә ҡарағанда юғарыраҡ дәрәжәләрҙең классификацияһы тип билдәләй.<ref>{{Citation|url=Ernst Mayr}}</ref><blockquote>Вариацияның биологик мәғәнәһен һәм оҡшаш төрҙәр төркөмдәренең эволюцион килеп сығышын аңлау таксономик эшмәкәрлектең икенсе этабы өсөн тағы ла мөһимерәк, төрҙәрҙе туғандар төркөмдәренә ("taxa") бүлеү һәм уларҙың юғары категориялар иерархияһында урынлашыуы. Был эшмәкәрлек классификация термины менән аңлатыла; ул шулай уҡ "бета таксономия" тип тә атала.</blockquote> === Микротаксономия һәм макротаксосономия === Организмдарҙың айырым төркөмөндә төрҙәрҙе бүлеү зарурлығы практик һәм теоретик проблемаларға килтерә, улар төр проблемаһы тип атала. Төрҙәрҙе нисек билдәләүҙе билдәләү буйынса фәнни эш микротаксономия тип атала.<ref>{{Cite book|title=The Growth of Biological Thought: Diversity, Evolution, and Inheritance}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.biological-concepts.com/views/search.php?term=1508|title=Result of Your Query|work=biological-concepts.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170405170414/http://www.biological-concepts.com/views/search.php?term=1508|archive-date=5 April 2017}}</ref><ref name="BiologyDiscussion" />Макротаксономия - юғары таксономик дәрәжәләге төркөмдәрҙе өйрәнеү.<ref name="BiologyDiscussion" /> == Тарихы == Таксономик тарихтың ҡайһы бер тасуирламалары боронғо цивилизациялар менән таксономияны даталарға тырышһа ла, ысын мәғәнәһендә организмдарҙы классификациялау буйынса фәнни ынтылыш XVIII быуатҡа тиклем булмай. Элегерәк башҡарылған эштәре тәү сиратта дескриптив булған һәм ауыл хужалығында йәки медицинала файҙалы булған үҫемлектәргә йүнәлтелгән булған. Был фәнни фекерләүҙең бер нисә этабы бар. Иртә таксономия үҙ аллы критерийҙарға, «яһалма системаларға» нигеҙләнә, шул иҫәптән Линнейҙың үҫемлектәр өсөн енси классификация системаһы (Линнейҙың 1735 йылда хайуандарҙы классификациялауы «Systema Naturae» («Тәбиғәт системаһы») тип атала, ул, кәм тигәндә, «яһалма система» тип иҫәпләй. Һуңыраҡ «тәбиғи системалар» тип йөрөтөлгән такса үҙенсәлектәрен тулыраҡ ҡарау нигеҙендә системалар барлыҡҡа килә, мәҫәлән, де Жусьё. Һуңыраҡ «тәбиғи системалар» тип аталған такса үҙенсәлектәрен тулыраҡ ҡарау нигеҙендә системалар барлыҡҡа килә, мәҫәлән, де Жюсьё (1789), де Кандоль (1813) һәм Бентем һәм Хукер (1862—1863). Был классификациялар эмпирик ҡалыптарҙы тасуирлай һәм фекерләүҙә эволюцияға тиклем булған. Чарльз Дарвиндың «Төрҙәрҙең килеп сығышы тураһында» (1859) баҫылып сығыуы эволюцион мөнәсәбәттәргә нигеҙләнгән классификацияларға яңы аңлатма бирә. Был 1883 йылдан башлап филетик системалар төшөнсәһе була. Бындай ҡарашты Эйхлер (1883) һәм Энглер (1886—1892) тип билдәләй. 1970-се йылдарҙа кладистик методологияның барлыҡҡа килеүе берҙән-бер монофилия критерийҙары нигеҙендә синапоморфиялар булыуы менән раҫланған классификацияларға килтерә. Шул ваҡыттан алып молекуляр генетика мәғлүмәттәре менән дәлилләү нигеҙе киңәйтелә, улар күпселек осраҡта традицион морфологияны тулыландыра.{{Sfn|Datta|1988}} === Линнийға тиклемге осор === ==== Тәүге таксономистар ==== Кеше тирә-яғын атау һәм классификациялау, моғайын, тел башланыу менән башланғандыр. Ағыулы үҫемлектәрҙе ашарға яраҡлы үҫемлектәрҙән айырыу кешелек йәмғиәтенең йәшәүе өсөн мөһим. Дарыу үҫемлектәре һүрәттәре Мысырҙың стена һүрәттәрендә б.э.т. 1500 йылда күренә, был төрлө төрҙәрҙең ҡулланылышын аңлауҙы һәм төп таксономияның урынлашыуын күрһәтә. ==== Антик осор ==== [[Файл:Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg/370px-Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg|мини|''Һирәк осрай торған хайуандарҙың''<nowiki> һүрәтләнеше (写生珍禽图), Сун династияһы рәссамы Хуан Цюань (903[[965)</nowiki>]] Организмдар беренсе тапҡыр [[Аристотель]] ([[Греция]], 384 Tian322 б.э.) тарафынан Лесбос утрауында булған сағында классификациялана.<ref>Mayr, E. (1982) ''The Growth of Biological Thought''. Belknap P. of Harvard U.P., Cambridge (Mass.)</ref><ref name="Palaeos" /><ref name="Britannica – Taxonomy">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy|title=taxonomy {{!}} biology}}</ref> Ул йән эйәләрен уларҙың өлөштәренә, йәки хәҙерге заман сифаттарына, мәҫәлән, тере бала тыуыу, дүрт аяҡ, йомортҡа һалыу, ҡан һалыу йәки йылы тәнле булыуҙы классификациялай.<ref name="Roanoke">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|website=cbs.dtu.dk|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref> Ул бөтә тереклекте ике төркөмгә бүлә: үҫемлектәр һәм хайуандар.<ref name="Palaeos" /> Уның ҡайһы бер хайуандар төркөмө, мәҫәлән, ''Анхайма'' (ҡанһыҙ хайуандар, тәржемәһе - умыртҡаһыҙ) һәм ''Энхайма'' (ҡаны булған хайуандар), шулай уҡ [[Акула|акулалар]] һәм киттар кеүек төркөмдәр бөгөн дә киң ҡулланыла.<ref>{{Cite book|title=The Lagoon: How Aristotle Invented Science|url=Armand Marie Leroi}}</ref> Уның уҡыусыһы Теофраст (Греция, б.э.т. 370X) был традицияны дауам итә, 500-гә яҡын үҫемлек һәм уларҙың ҡулланылышы тураһында үҙенең Historia Plantarum китабында телгә ала. Тағы ла бер нисә үҫемлек төркөмө, мәҫәлән, ''[[Ҡыҙылтал|Корнус]]'', ''Крокус'' һәм ''Нарцисс'', Теофрастҡа барып тоташа.<ref name="Palaeos">{{Cite web |url=http://palaeos.com/taxonomy/history.html |title=Palaeos : Taxonomy |website=palaeos.com |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html |archive-date=31 March 2017}}</ref> ==== Урта быуаттар ==== [[Урта быуаттар]]<nowiki/>ҙағы таксономия, йән эйәләренең фәлсәфәүи һәм экзистенциаль тәртибенә ҡағылышлы өҫтәмәләр менән, аристотель системаһына нигеҙләнә.<ref name="Roanoke2">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|date=23 March 1998|website=cbs.dtu.dk|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref> Был көнбайыш схоластик <ref name="Roanoke3">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|date=23 March 1998|website=cbs.dtu.dk|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref>традицияларында булыуҙың, ахыр сиктә Аристотельдән алынған ҙур сылбыр кеүек төшөнсәләрҙе үҙ эсенә ала. Аристотел системаһы ул ваҡытта микроскоптар булмау сәбәпле үҫемлектәрҙе лә, бәшмәктәрҙе лә классификацияламай, сөнки уның идеялары, скала натураһына (Тәбиғи баҫҡыс)<ref name="Britannica – Taxonomy2">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy|title=taxonomy {{!}} biology|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170405075451/https://www.britannica.com/science/taxonomy|archive-date=5 April 2017|encyclopedia=Encyclopedia Britannica}}</ref> ярашлы, тулы донъяны берҙәм континуумда урынлаштырыуға нигеҙләнгән. Был да оло зат сылбырында ла иғтибарға алынды. Прокопий, Ғәззә тимотеостары, Деметриос Пепагоменос,<ref name="Palaeos2">{{Cite web|url=http://palaeos.com/taxonomy/history.html|title=Palaeos : Taxonomy|website=palaeos.com|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html|archive-date=31 March 2017}}</ref> Томас Аквинас кеүек ғалимдар алға китеш яһай. Урта быуат аҡыл эйәләре прагматик таксономияға ҡарағанда абстракт фәлсәфәгә нығыраҡ яраҡлашҡан абстракт фәлсәфәүи һәм логик категориялауҙарҙы ҡулланған.<ref name="Palaeos" /> ==== Ренессанс һәм иртә хәҙерге заман ==== [[Яңырыу|Ренессанс]] һәм [[Мәғрифәтселек дәүере|Мәғрифәтселек]] дәүерендә организмдарҙы категориялаштырыу киң тарала, һәм таксономик эштәр боронғо текстарҙы алмаштырыу өсөн етерлек кимәлдә башҡарыла.<ref name="Palaeos" /> Был ҡайһы берҙә ҡатмарлы оптик линзаларҙың үҫеше менән бәйле, был организмдарҙың морфологияһын күпкә ентекләберәк өйрәнергә мөмкинлек бирә. Был технологик алымдан файҙаланған иң тәүге авторҙарҙың береһе - итальян табибы Андреа Чезальпино (1519—1603), ул "беренсе таксономист" тип атала.<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Andrea-Cesalpino|title=Andrea Cesalpino {{!}} Italian physician, philosopher, and botanist}}</ref> Уның magnum opus De Plantis 1583 йылда баҫылып сыға, унда 1500-ҙән ашыу үҫемлек төрө һүрәтләнә.<ref>{{Cite book|url=https://archive.org/details/deplantislibrixv00cesa|title=De plantis libri XVI}}</ref><ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Andrea-Cesalpino#ref130098|title=Andrea Cesalpino {{!}} Italian physician, philosopher, and botanist}}</ref> Ул беренсе тапҡыр таныған ике ҙур үҫемлек ғаиләһе бөгөн дә ҡулланыла: Asteraceae һәм [[Кәбеҫтә һымаҡтар|Brassicaceae]].<ref>{{Cite book|title=International Edition Vegetables I: Asteraceae, Brassicaceae, Chenopodicaceae, and Cucurbitaceae (Handbook of Plant Breeding)}}</ref> Һуңынан XVII быуатта Джон Рэй ([[Англия]], 16271705) бик күп мөһим таксономик хеҙмәттәр яҙа.<ref name="Britannica – Taxonomy" /> Уның иң ҙур ҡаҙанышы ''Methodus Plantarum Nova'' (1682) була, унда ул 18 меңдән ашыу үҫемлек төрөн баҫтырып сығара.<ref>{{Cite book|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/84226#page/7/mode/1up|title=Methodus plantarum nova|author=live}}</ref> Ул ваҡытта уның классификациялары, бәлки, иң ҡатмарлыһы булғандыр, сөнки ул үҙенең таксондарын күп кенә ҡатнаш символдарға нигеҙләгән. Киләһе ҙур таксономик хеҙмәттәрҙе Джозеф Питон де Турнефор (Франция, 1656,1708) яҙа.<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Joseph-Pitton-de-Tournefort|title=Joseph Pitton de Tournefort {{!}} French botanist and physician}}</ref> 1700 йылдан алып уның Institutiones Rei Herbariae хеҙмәттәрендә 698 ырыуға ҡараған 9000-дән ашыу төр бар, был туранан-тура Линнейға йоғонто яһай. === Линней дәүере === [[Файл:Linné-Systema_Naturae_1735.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/54/Linn%C3%A9-Systema_Naturae_1735.jpg/170px-Linn%C3%A9-Systema_Naturae_1735.jpg|мини|Systema ''Naturae'', Лейден, 1735]] Швед ботаник [[Карл Линней]] (17071778) таксономияның яңы дәүерен башлай.<ref name="Roanoke" /> 1735 йылда Systema Naturae 1st Edition, 1753 йылда Species ''Plantarum'' һәм Systema ''NaturaE'' 10th Edition тигән хеҙмәттәре менән ул хәҙерге таксономияны революциялай.<ref>Linnaeus, C. (1735) ''Systema naturae, sive regna tria naturae systematice proposita per classes, ordines, genera, & species''. Haak, Leiden</ref><ref>Linnaeus, C. (1753) ''Species Plantarum''. Stockholm, Sweden.</ref><ref>Linnaeus, C. (1758) ''Systema naturae, sive regna tria naturae systematice proposita per classes, ordines, genera, & species'', 10th Edition. Haak, Leiden</ref> Уның эштәре хайуандар һәм үҫемлектәр төрҙәренә стандартлаштырылған биномиаль атама биреү системаһын ғәмәлгә ашыра, был хаослы һәм тарҡау таксономик әҙәбиәткә элегант хәл булып сыға.<ref name="Britannica – Linnaean">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy/The-Linnaean-system|title=taxonomy – The Linnaean system {{!}} biology}}</ref> Ул класс, тәртип, ырыу һәм төрҙәр стандартын ғына индермәй, шулай уҡ сәскәнең бәләкәйерәк өлөштәрен ҡулланып, үҙенең китабынан үҫемлектәрҙе һәм хайуандарҙы билдәләргә мөмкинлек бирә.<ref name="Britannica – Linnaean" /> Шулай итеп, Линней системаһы барлыҡҡа килә һәм бөгөнгө көндә лә XVIII быуаттағы кеүек ҡулланыла.<ref name="Britannica – Linnaean" /> Әлеге ваҡытта үҫемлектәр һәм хайуандар таксономиктары Линнейҙың эшен дөрөҫ исемдәр өсөн "башланғыс нөктә" тип иҫәпләй (1753 һәм 1758 йылдарҙа).<ref>{{Cite journal|title=Typification and later starting-points|url=http://www.iapt-taxon.org/historic/Congress/IBC_1959/Prop018-019.pdf|author=live}}</ref> Был даталарға тиклем баҫылған исемдәр "Линнейға тиклемге" тип атала, һәм ғәмәлдә түгел тип һанала (''Svenska Spindlar''<ref>{{Cite book|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/209583#page/7/mode/1up|title=Svenska spindlar|author=live}}</ref> баҫмаһында баҫылған үрмәкселәрҙән башҡа). Хатта был ваҡытҡа тиклем Линней үҙе баҫтырып сығарған таксономик исемдәр ҙә Линнейға тиклемге тип һанала. == Хәҙерге классификация системаһы == [[Файл:Spindle_diagram.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/76/Spindle_diagram.jpg/280px-Spindle_diagram.jpg|мини|Умыртҡалыларҙың класс кимәлендә эволюцияһы, спиндл киңлеге ғаиләләр һанын күрһәтә . Спиндле схемалар эволюцион таксономияға хас]] [[Файл:Cladogram_vertebrata.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/70/Cladogram_vertebrata.jpg/280px-Cladogram_vertebrata.jpg|мини|Шул уҡ бәйләнеш, кладистика өсөн типик кладограмма булараҡ күрһәтелә]] Төркөмдәр эсендәге төркөмдәр паттерны Линнейҙың үҫемлектәр һәм хайуандар классификацияһы менән билдәләнә, һәм был паттерндар XVIII быуат аҙағында, Чарльз Дарвиндың "Тәбиғәттәрҙең килеп сығышы" китабы баҫылып сыҡҡанға тиклем, хайуандар һәм үҫемлектәр батшалыҡтарының дендрограммалары итеп күрһәтелә башлай. "Тәбиғи система"ның паттерны эволюция кеүек генерациялау процесын аңлатмай, әммә, бәлки, уны күҙ уңында тотҡандыр, иртә трансмутационистик аҡыл эйәләрен илһамландырғандыр. Төрҙәрҙең трансмутацияһы идеяһын өйрәнеүсе тәүге хеҙмәттәр араһында Эразм Дарвиндың (Чарльз Дарвиндың олатаһының) 1796 Zoönomia һәм Жан-Батист Ламарктың 1809 йылда Philosophie Zoologique бар.<ref name="BiologyDiscussion" /> Был идея инглиз телле донъяла Роберт Чемберс тарафынан 1844 йылда аноним рәүештә баҫылған Vestiges of the Natural History of Creation китабында киң тарала.<ref>{{Cite book|url=James A. Secord|author=dead}}</ref> Дарвин теорияһына яраҡлы уртаҡ нәҫел китабы тигән төшөнсә барлыҡҡа килә. Йәшәү ағасы һүрәттәре фәнни хеҙмәттәрҙә популяр булып китә, билдәле ҡаҙылма төркөмдәр индерелә. ''Археоптерикс'' һәм Хесперорнистың яңы ғына табылған ҡаҙылма ҡалдыҡтарын ҡулланып, Томас Генри Хаксли уларҙың динозаврҙарҙан барлыҡҡа килеүен белдерә, был төркөм 1842 йылда Ричард Оуэн тарафынан рәсми рәүештә таныла.<ref>{{Cite news|url=https://phys.org/news/2015-05-fossil-world-earliest-modern-bird.html|title=Fossil of world's earliest modern bird could help us understand the extinction of dinosaurs|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405170159/https://phys.org/news/2015-05-fossil-world-earliest-modern-bird.html|archivedate=5 April 2017}}</ref> Һөҙөмтәлә динозаврҙарҙың "ҡоштарҙың ата-бабалары" булыуы эволюцион таксономик фекерләүҙең төп билдәһе булып тора. XIX быуат аҙағында һәм XX быуат башында ҡаҙылма төркөмдәр табыла һәм , [[Палеонтология|палеонтологтар]], билдәле төркөмдәрҙе берләштерә, хайуандарҙың тарихын аңларға тырыша. 1940-сы йылдар башында хәҙерге эволюцион синтез менән, төп төркөмдәрҙең эволюцияһын хәҙерге заманса аңлау барлыҡҡа килә. Эволюцион таксономия Линней таксономик дәрәжәһенә нигеҙләнгәнлектән, был ике термин хәҙерге ҡулланылышта ҡулланыла. Кладистик ысул 1960-сы йылдарҙан барлыҡҡа килә.<ref name="Britannica – since Linnaeus">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus|title=taxonomy – Classification since Linnaeus {{!}} biology}}<cite class="citation encyclopaedia cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus "taxonomy – Classification since Linnaeus | biology"]. ''Encyclopedia Britannica''. [https://web.archive.org/web/20170405075916/https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus Archived] from the original on 5 April 2017.</cite></ref> 1958 йылда Джулиан Хаксли ''клада'' терминын ҡуллана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Һуңыраҡ, 1960 йылда, Кейн һәм Харрисон ''кладистик'' терминын индерә.<ref name="BiologyDiscussion" /> Иң күренекле үҙенсәлеге булып иерархик эволюция ағасында таксондарҙы урынлаштырыу тора, был осраҡта бөтә таксондар монофилетик.<ref name="Britannica – since Linnaeus" /> Таксон, ата-баба формаһының бөтә тоҡомдарын үҙ эсенә алһа, монофилетик тип атала.<ref name="Mike Taylor">{{Cite web |url=http://www.miketaylor.org.uk/dino/faq/s-class/phyletic/ |title=What do terms like monophyletic, paraphyletic and polyphyletic mean? |last=Taylor |first=Mike |website=miketaylor.org.uk |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20100801072310/http://www.miketaylor.org.uk/dino/faq/s-class/phyletic/ |archive-date=1 August 2010}}</ref><ref name="NCSE">{{Cite web |url=https://ncse.com/book/export/html/2206 |title=Polyphyletic vs. Monophyletic |website=ncse.com |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170405170039/https://ncse.com/book/export/html/2206 |archive-date=5 April 2017}}</ref> Уларҙан алынған төркөмдәр парафилетик тип атала, ә тормош ағасынан бер тармаҡтан артыҡ булған төркөмдәр полифилетик булып тора.<ref name="Mike Taylor" /><ref name="Mike Taylor" /><ref name="NCSE">{{Cite web |url=https://ncse.com/book/export/html/2206 |title=Polyphyletic vs. Monophyletic |website=ncse.com |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170405170039/https://ncse.com/book/export/html/2206 |archive-date=5 April 2017}}</ref> Монофилетик төркөмдәр синапоморфиялар нигеҙендә таныла һәм диагноз ҡуйыла.<ref>Brower, Andrew V. Z. and Randall T. Schuh. 2021. ''Biological Systematics: Principles and Applications'' (3rd edn.) Cornell University Press, Ithaca, New York., p. 13</ref> Кладистик классификациялар традицион Линней таксономияһы һәм Зоологик һәм ботаник номенклатура кодтары менән тап килә.<ref>Schuh, Randall T. "The Linnaean system and its 250-year persistence." The Botanical Review 69, no. 1 (2003): 59.</ref> Номенклатураның альтернатив системаһы, Халыҡ-ара ''филогенетик'' номенклатура кодексы йәки ''PhyloCode'' тәҡдим ителгән, уның маҡсаты - кладтарҙың формаль атамаһын көйләнә.<ref>{{Cite web |url=https://www.ohio.edu/phylocode/ |title=The PhyloCode |last=Queiroz |first=Philip D. Cantino, Kevin de |website=ohio.edu |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20160510200022/https://www.ohio.edu/phylocode/ |archive-date=10 May 2016}}</ref><ref name="Phylocode">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/angiosperm/taxonomy-angiosperm/phylocode-concept-history-and-advantages-taxonomy/34706|title=PhyloCode: Concept, History and Advantages {{!}} Taxonomy|date=12 July 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073643/http://www.biologydiscussion.com/angiosperm/taxonomy-angiosperm/phylocode-concept-history-and-advantages-taxonomy/34706|archivedate=5 April 2017}}</ref>Линней рангтары ''PhyloCode'' буйынса факультатив буласаҡ, ул хәҙерге, ранг нигеҙендәге кодтар менән бергә йәшәү өсөн тәғәйенләнә.<ref name="Phylocode" /> Систематик берләшмә PhyloCode-ты ҡабул итерме-юҡмы, әллә уны 250 йылдан ашыу ҡулланылған (кәрәк булғанда үҙгәртелгән) хәҙерге номенклатура системалары файҙаһына ҡалырмы, тип билдәләнә. === Батшалыҡтар һәм домендар === [[Файл:Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a5/Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg/170px-Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg.png|мини|Хәҙерге классификацияның төп схемаһы. Башҡа бик күп кимәлдәр ҡулланыла ала; домен, тормоштағы иң юғары яңы һәм бәхәсле кимәл.]] Линней, үҫемлектәрҙе һәм хайуандарҙы айырым батшалыҡ тип һаналған. <ref name="Kingdom classification">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|title=Kingdom Classification of Living Organism|date=2 December 2014|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073641/http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|archivedate=5 April 2017}}</ref>Линней, физик донъяны йәшелсә, хайуандар һәм файҙалы ҡаҙылмалар батшалығына бүлеп, быны юғары звание сифатында ҡулланған. Микроскопия ҡаҙаныштары микроорганизмдарҙы классификациялауға мөмкинлек биргәнлектән, батшалыҡтарҙың һаны арта. Домен - сағыштырмаса яңыса бүлеү. 1977 йылда Карл Вуздың өс доменлы систем тәҡдим итә, әммә һуңыраҡ был система ҡабул ителмәй.<ref>{{Cite web|url=http://www.igb.illinois.edu/about/archaea|title=Carl Woese {{!}} Carl R. Woese Institute for Genomic Biology|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170428163950/http://www.igb.illinois.edu/about/archaea|archive-date=28 April 2017}}</ref> Өс доменлы ысулдың төп үҙенсәлеге булып [[Архейҙар|Архея]] һәм Бактерияларҙың бүленеү тора, улар элек бер генә Бактерия батшалығына (ҡайһы берҙә Монера тип аталған батшалыҡҡа) бергә төркөмләнгән була.<ref name="Kingdom classification" /> Протистарҙың классификацияһы тураһында күп мәҡәләләр баҫтырып сығарған Томас Кавальер-Смит күптән түгел неомура, Архея һәм [[Эукариоттар|Евхарияны]] бергә туплаусы клада, бактерияларҙан, анығыраҡ әйткәндә, Актиномицетотанан барлыҡҡа килгән, тип тәҡдим итә. 2004 йылда уның классификацияһы [[Архейҙар|археобактерияларҙы]] Бактериялар батшалығының бер өлөшө тип иҫәпләй, йәғни ул өс домен системаһын тулыһынса кире ҡаға. Стефан Лукета 2012 йылда биш "домион" системаһын тәҡдим итә, традицион өс доменға Прионобиота (күҙәнәкле һәм ядро кислотаһы булмаған) һәм [[Вирустар|Вирузобиота]] (ҡүҙәнәкле, әммә ядро кислоталы) өҫтәй.<ref name="Luketa2012">{{Cite journal|last=Luketa|first=S.|year=2012|title=New views on the megaclassification of life|url=http://protistology.ifmo.ru/num7_4/luketa_protistology_7-4.pdf|author=live|journal=Protistology|volume=7|issue=4|pages=218–237}}</ref><center>{{Biological systems}} </center>Организмдарҙың күп кенә айырым төркөмдәре өсөн өлөшләтә классификациялар бар һәм яңы мәғлүмәттәр барлыҡҡа килгән һайын ҡайтанан ҡарала һәм алмаштырыла; әммә тереклектең күпселек өлөшөн йә бөтәһен дә комплекслы, баҫтырып сығарған дауалау ысулдары һирәк осрай; 2012 һәм 2019 йылдарҙа эвкариоттарҙы протистарға баҫым яһап ҡына үҙ эсенә алған Адл һәм 2019 йыл миҫалдары: 2015 йыл, икеһе лә ҡаҙылма вәкилдәрҙе ситләтеп үтһә лә, евкариоттарҙы ла, прокариоттарҙы ла орден дәрәжәһенә тиклем үҙ эсенә ала.<ref name="Adl-et-al-2012">{{Cite journal|last=Adl|first=S.M.|title=The revised classification of eukaryotes|journal=Journal of Eukaryotic Microbiology|volume=59|issue=5|pages=429–493}}</ref><ref name="Adl-et-al-2019">{{Cite journal|last=Adl|first=S.M.|year=2019|title=Revisions to the classification, nomenclature, and diversity of eukaryotes|journal=Journal of Eukaryotic Microbiology|volume=66|issue=1|pages=4–119}}</ref><ref name="Ruggiero-et-al-2015">{{Cite journal|last=Ruggiero|first=M.A.|year=2015|title=A higher level classification of all living organisms|journal=PLOS ONE|volume=10|issue=4|pages=e0119248}}</ref><ref name="Ruggiero-et-al-2015" /> Айырым компиляция (Ruggiero, 2014) Ғаилә дәрәжәһенә тиклем һаҡланып ҡалған таксондарҙы үҙ эсенә ала.<ref>Ruggiero, Michael A. (2014). Families of All Living Organisms, Version 2.0.a.15, (4/26/14). Expert Solutions International, LLC, Reston, VA. 420 pp. Included data available for download via https://www.gbif.org/dataset/8067e0a2-a26d-4831-8a1e-21b9118a299c (doi: 10.15468/tfp6yv)</ref> Мәғлүмәттәр базаһына нигеҙләнгән таблицалар иҫәбенә Тормош энциклопедияһы, Биотөрлөлөк буйынса глобаль мәғлүмәт объекты, NCBI систематикаһы мәғлүмәт базаһы, Диңгеҙ һәм кейәүгә сыҡмаған Генераның ваҡытлы реестры, Тормоштоң асыҡ ағасы, Тормош каталогы инә. Палеобиология мәғлүмәт базаһы — ҡаҙылма ресурстар. == Ҡулланыу == Биологик систематика [[биология]] дисциплинаһы булып тора һәм биологтар тарафынан «системата» булараҡ билдәле, әммә яңы таксоналарҙы баҫтырып сығарыу менән натуралистар ҙа йыш шөғөлләнә. Таксономия [[тормош]]<nowiki/>то тасуирлауҙы һәм ойоштороуҙы маҡсат итеп ҡуйғанлыҡтан, биотөрлөлөктө һәм тәбиғәтте һаҡлау биологияһының барлыҡҡа килеүе таксономдар эше өсөн бик мөһим..<ref>{{Cite web |url=http://www.nhm.ac.uk/nature-online/science-of-natural-history/taxonomy-systematics/what-is-taxonomy/index.html |title=What is taxonomy? |publisher=Natural History Museum |location=London |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20131001152618/http://www.nhm.ac.uk/nature-online/science-of-natural-history/taxonomy-systematics/what-is-taxonomy/index.html |archive-date=1 October 2013 |access-date=23 December 2017}}</ref><ref>{{Cite journal |last=McNeely |first=Jeffrey A. |year=2002 |title=The role of taxonomy in conserving biodiversity |url=https://pdfs.semanticscholar.org/7b06/e3d09692ef9f2b464fbfb7807ff32a35ce47.pdf |url-status=dead |journal=J. Nat. Conserv. |volume=10 |issue=3 |pages=145–153 |doi=10.1078/1617-1381-00015 |s2cid=16953722 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171224155349/https://pdfs.semanticscholar.org/7b06/e3d09692ef9f2b464fbfb7807ff32a35ce47.pdf |archive-date=24 December 2017 |via=Semantic Scholar}}</ref> === Организмдарҙы классификациялау === Биологик классификация - таксономик процестың мөһим өлөшө. Һөҙөмтәлә, ул ҡулланыусыға таксондың туғандары ниндәй тип хәбәр итә. Биологик [[Класс (биология)|класс]]<nowiki/>ификация таксономик рәттәрҙе ҡуллана, шул иҫәптән башҡалар (иң инклюзивтан иң инклюзируемыйға тиклем): Домен, Короллек, [[Тип (биология)|Филум]], Класс, [[Отряд (биология)|Орден]], [[Ғаилә (биология)|Ғаилә]], Ген, [[Төр (биология)|Төрҙәр]] һәм Трен.<ref>{{Cite news|url=https://www.mnemonic-device.com/biology/taxonomy/domain-kingdom-phylum-class-order-family-genus-species/|title=Mnemonic taxonomy / biology: Kingdom Phylum Class Order...|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170606171902/https://www.mnemonic-device.com/biology/taxonomy/domain-kingdom-phylum-class-order-family-genus-species/|archivedate=6 June 2017}}</ref> === Таксономик тасуирламалар === [[Файл:Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg/170px-Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg|мини|''Nepenthes smilesii'', тропик питчер үҫемлеге]] Таксондың тасуирламаһы йәки диагнозы бергә ҡуйыла. Таксондарҙы билдәләүсе ҡағиҙәләр юҡ, әммә яңы таксондарҙы атау һәм баҫтырып сығарыу ҡағиҙәлар йыйылмаһы менән идара ителә.<ref name="Herbarium">{{Cite web|title=Nomenclature, Names, and Taxonomy|url=http://herbarium.usu.edu:80/teaching/4420/botnom.htm|year=2005|website=Intermountain Herbarium – USU|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20161123030604/http://herbarium.usu.edu/teaching/4420/botnom.htm|archive-date=23 November 2016}}</ref> [[Зоология|Зоологияла]] киң ҡулланылған рәттәр өсөн номенклатура (суперғаиләләрҙең ярым төрҙәре) Халыҡ-ара Зоологик номенклаттура кодексы (''ICZN коды'') менән көйләнә. Фикология, [[микология]] һәм [[ботаника]] өлкәләрендә таксондарҙың атамаһы ылымыҡтар, бәшмәктәр һәм үҫемлектәр өсөн халыҡ-ара номенклатура кодексы (''ICN'') менән көйләнә. Таксондың тәүге тасуирламаһы биш төп талапты берләштерә:<ref>{{Cite web|title=How can I describe new species?|url=http://iczn.org/content/how-can-i-describe-new-species|publisher=[[International Commission on Zoological Nomenclature]]|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20120306133052/http://iczn.org/content/how-can-i-describe-new-species|archive-date=6 March 2012|access-date=21 May 2020}}</ref> # Таксонға латин алфавитының 26 хәрефенә нигеҙләнеп исем бирергә кәрәк (яңы төрҙәр өсөн биномиал, йәки башҡа рәттәр өсөн униномиал). # Исеме берҙән-бер булырға тейеш (йәғни омоним түгел). # Тасуирлама кәм тигәндә бер исем йөрөткән типтағы экземплярға нигеҙләнергә тейеш. # Ул таксонды тасуирлау (билдәләү) йәки уны башҡа таксондарҙан айырыу өсөн (диагноз, ''ICZN коды'', 13.1.1 статья, ''ICN'', 38-се статья) тейешле атрибуттар тураһында белдереүҙәрҙе үҙ эсенә алырға тейеш. Ике код та таксондың йөкмәткеһен (уның округтарын) билдәләүҙе уның исемен билдәләүҙән аңлы рәүештә айыра. # Был тәүге дүрт талап даими фәнни яҙма булараҡ күп һанлы бер үк күсермәләрҙә баҫтырылырға тейеш. Әммә йыш ҡына, таксондың географик диапазоны, экологик иҫкәрмәләр, химия, тәртип һ. б. кеүек, күберәк мәғлүмәт индерелә. Тикшеренеүселәрҙең таксаға килеү ысулы төрлөсә: булған мәғлүмәттәргә һәм ресурстарға ҡарап, ысулдар сағыу үҙенсәлектәрҙе ябай һан йә сифатлы сағыштырыуҙан, ДНК эҙмә-эҙлелеге буйынса ҙур күләмдәге мәғлүмәттәрҙе компьютер анализдарын ентекләп тасуирлауға тиклем үҙгәрә.. === Авторҙың цитатаһы === "Автор" фәнни исемдән һуң урынлаштырыла ала.<ref name="AJE">{{Cite web|url=http://www.aje.com/en/arc/editing-tip-scientific-names-species/|title=Editing Tip: Scientific Names of Species {{!}} AJE {{!}} American Journal Experts|website=www.aje.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170409021714/http://www.aje.com/en/arc/editing-tip-scientific-names-species/|archive-date=9 April 2017}}</ref> Автор - беренсе тапҡыр был исемде дөрөҫ баҫтырып сығарған ғалимдың исеме.<ref name="AJE" /> Мәҫәлән, 1758 йылда Линней Азия филенә Elephas maximus тигән фәнни исем бирә, шуға күрә был исем ҡайһы берҙә "Elephas maximas Linnaeus, 1758" тип яҙыла.<ref>{{Cite web|url=http://study.com/academy/lesson/carolus-linnaeus-classification-taxonomy-contributions-to-biology.html|title=Carolus Linnaeus: Classification, Taxonomy & Contributions to Biology – Video & Lesson Transcript {{!}} Study.com|website=Study.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170409021600/http://study.com/academy/lesson/carolus-linnaeus-classification-taxonomy-contributions-to-biology.html|archive-date=9 April 2017}}</ref> Авторҙарҙың исемдәре йыш ҡына ҡыҫҡартыла: L., ''Линней'' өсөн, киң ҡулланыла. Ботаникала, ысынында, стандарт ҡыҫҡартыуҙарҙың көйләнгән исемлеге бар (авторҙың ҡыҫҡартмаһы буйынса ботаниктар исемлеген ҡарағыҙ).<ref>{{Cite web|url=http://www.biocyclopedia.com/index/biological_classification.php|title=Biological Classification|website=biocyclopedia.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170514164313/http://www.biocyclopedia.com/index/biological_classification.php|archive-date=14 May 2017}}</ref> Ботаника һәм зоология араһында властарҙы бүлеү системаһы бер аҙ айырыла.<ref name="Herbarium" /> Әммә, ғәҙәти күренеш, әгәр төрҙөң заты төп тасуирламанан һуң үҙгәрһә, төп авторлыҡтың исеме ҡумталарҙа урынлаштырыла.<ref>{{Cite web|url=http://www.annelida.net/zootax-tutor.html|title=Zoological nomenclature: a basic guide for non-taxonomist authors|website=Annelida.net|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170316112709/http://www.annelida.net/zootax-tutor.html|archive-date=16 March 2017}}</ref> == Фенетика == [[Файл:Phylogenetics.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/Phylogenetics.svg/300px-Phylogenetics.svg.png|мини|300x300пкс|Филогенетик һәм фенетик (характерға нигеҙләнгән) төшөнсәләрҙе сағыштырыу]] Фенетикала шулай уҡ таксиметрияһы, йәки һан таксономияһы булараҡ билдәле организмдар, филогенияһы йә эволюцион мөнәсәбәттәренә ҡарамай, дөйөм оҡшашлыҡҡа ҡарап классификациялана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Такса араһында гипергеометрик «алыҫлыҡ» үлсәменә килтерә. Фенетик ысулдар хәҙерге заманда сағыштырмаса һирәк осрай, сөнки фенетик ысулдар уртаҡ ата-баба (йәки плесиоморф) һыҙаттарҙы уртаҡ алынған (йәки апоморф) һыҙаттарҙан айырып тормай. .<ref>{{Cite web|title=Classification|url=https://projects.ncsu.edu/project/evoresources/Evolutionary%20medicine/classification/classification16.htm|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170414163250/https://projects.ncsu.edu/project/evoresources/Evolutionary%20medicine/classification/classification16.htm|archive-date=14 April 2017}}</ref> Әммә ҡайһы бер фенетик ысулдар, мәҫәлән, күршеләр ҡушылыу, мөнәсәбәттәрҙе тиҙ баһалаусы булараҡ, артабанғы ысулдар (мәҫәлән, Байес һығымтаһы) иҫәпләү буйынса бик баһала булғанда, һаҡланып ҡалған.<ref>{{Cite web|title=Molecular Marker Glossary|url=http://www.uwyo.edu/dbmcd/molmark/mcdgloss.html|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20070610123503/http://www.uwyo.edu/dbmcd/molmark/McDGloss.html|archive-date=10 June 2007}}</ref> == Мәғлүмәт базалары == Хәҙерге заман таксономияһы каталогтар классификацияһын һәм уларҙың документацияһын эҙләү һәм каталоглаштырыу өсөн мәғлүмәттәр базаһы технологияларын ҡуллана.. Йыш ҡулланылған мәғлүмәттәр базаһы булмаһа ла, һәр документлаштырылған төрҙө һанап сығырға тырышҡан «Тормош каталогы» кеүек комплекслы мәғлүмәттәр базаһы бар. Каталогта 2016 йылдың апреленә бөтә короллектәр өсөн 1,64 миллион төр күрһәтелгән, улар хәҙерге фәнгә билдәле тип иҫәпләнгән төрҙәрҙең дүрттән өс өлөшөнән ашыуын тәшкил итә.<ref name="About the Catalogue of Life">{{Cite web |url=http://www.catalogueoflife.org/annual-checklist/2016/info/about |title=About the Catalogue of Life: 2016 Annual Checklist |website=Catalogue of Life |publisher=[[Integrated Taxonomic Information System]] (ITIS) |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20160515032942/http://www.catalogueoflife.org/annual-checklist/2016/info/about |archive-date=15 May 2016 |access-date=22 May 2016}}</ref> == Шулай уҡ ҡарағыҙ ==  {{NoteFoot}} == References == {{Иҫкәрмәләр}} == Bibliography ==   [[Категория:Биологик систематика]] [[Категория:Тәржемәһе тикшерелмәгән биттәр]] 08qkgk3ycdo9unfll88ht29wxjwn3rx 1147605 1147604 2022-07-29T19:05:04Z ZUFAr 191 /* References */ wikitext text/x-wiki   [[Биология|Биологияла]] '''таксономия''' ( (таксис) "аранжировка" һәм (-nomia) "ысул") — биологик организмдарҙың төркөмдәрен атау, билдәләү классификациялауҙы [[Фән|фәнни]] өйрәнеү. Организмдар таксондарға (сингл: таксон) төркөмләнә, һәм был төркөмдәргә таксономик дәрәжә бирелә; бирелгән дәрәжәле төркөмдәр юғары дәрәжәле инклюзив төркөмгә әйләндерелә ала, шулай итеп, таксономия иерархияһы барлыҡҡа килә. Хәҙерге ваҡытта ҡулланылған төп рәттәр - [[Домен (биология)|домен]], [[Батшалыҡ (биология)|батшалыҡ]], фило (ботаникала ҡайһы берҙә [[Тип (биология)|филология]] урынына бүлеү ҡулланыла), [[Класс (биология)|класс]], тәртип, [[Ғаилә (биология)|ғаилә]], ырыу һәм [[Төр (биология)|төрҙәр]]. Швед ботанигы [[Карл Линней]] хәҙерге таксономия системаһына нигеҙ һалыусы тип һанала, сөнки ул организмдарҙы классификациялау өсөн Линней таксономы һәм организмдарҙы атау өсөн биномиаль номенклатура тип аталған системаны эшләй. Биологик систематика теорияһы, мәғлүмәттәре һәм аналитик технологияһы ҡаҙаныштары менән Линней системаһы организмдар араһында тере һәм юҡҡа сыҡҡан [[Эволюция|эволюцион]] мөнәсәбәттәрҙе сағылдырыу өсөн тәғәйенләнгән хәҙерге биологик классификация системаһына әүерелә. == Билдәләмәләр == Таксономияның аныҡ билдәләмәһе сығанаҡтан сығанаҡҡа үҙгәрә, әммә дисциплинаның үҙәге ҡала: организмдар төркөмдәренең концепцияһы, атамаһы һәм классификацияһы.<ref name="Wilkins2011">{{Cite web|url=http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|title=What is systematics and what is taxonomy?|last=Wilkins|first=J.S.|date=5 February 2011|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|archive-date=27 August 2016|access-date=21 August 2016}}</ref> Һуңғы ваҡытта таксономия билдәләмәләре түбәндәгесә бирелә: # Айырым төрҙәре төркөмләү, төрҙәрҙе ҙурыраҡ төркөмдәргә бүлеү һәм шул төркөмдәргә исем биреү теорияһы һәм практикаһы, шулай итеп, классификация барлыҡҡа килтерә.<ref name="Judd2">{{Cite book|title=Plant Systematics: A Phylogenetic Approach|last1=Judd|first1=W.S.|last2=Campbell|first2=C.S.|last3=Kellogg|first3=E.A.|last4=Stevens|first4=P.F.|last5=Donoghue|first5=M.J.|date=2007|publisher=Sinauer Associates|edition=3rd|location=Sunderland|chapter=Taxonomy}}</ref> # Фән өлкәһе тасуирламаны, идентификациялауҙы, номенклатураны, классификацияны үҙ эсенә алға (һәм системалы системаларҙың төп компоненты).<ref name="Simpson2">{{Cite book|title=Plant Systematics|last=Simpson|first=Michael G.|date=2010|publisher=Academic Press|isbn=978-0-12-374380-0|edition=2nd|chapter=Chapter 1 Plant Systematics: an Overview}}</ref> # Биологияла организмдарҙың классификацияла урыны тураһында фән.<ref>Kirk, P.M., Cannon, P.F., Minter, D.W., Stalpers, J.A. eds. (2008) "Taxonomy". In ''Dictionary of the Fungi'', 10th edition. CABI, Netherlands.</ref> # «Тере организмдарға ҡарата ҡулланылған классификация тураһындағы , шул иҫәптән төрҙәрҙең формалашыу сараларын өйрәнеүсе фән».<ref>{{Cite book|title=The Wordsworth Dictionary of Science and Technology|date=1988|publisher=W.R. Chambers Ltd. and Cambridge University Press|editor-last=Walker|editor-first=P.M.B.}}</ref> # «Классификациялау маҡсатында организм үҙенсәлектәрен анализлау».<ref name="Henderson2">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=-PLgy6DWe0wC|title=Henderson's Dictionary Of Biology|last=Lawrence|first=E.|date=2005|publisher=Pearson/Prentice Hall|isbn=978-0-13-127384-9}}</ref> # «Классификациялауға һәм атамалар бирергә мөмкинлек биргән өлгө табыу өсөн филогенезды өйрәнә» (кәрәкле, әммә ғәҙәти булмаған билдәләмә булараҡ күрһәтелгән)<ref>{{Cite book|title=Taxonomy for the twenty-first century|last=Wheeler|first=Quentin D.|date=2004|work=[[Philosophical Transactions of the Royal Society]]|editor-last=H.C.J. Godfray & S. Knapp|volume=359|pages=571–583|chapter=Taxonomic triage and the poverty of phylogeny|doi=10.1098/rstb.2003.1452|pmc=1693342|pmid=15253345|author-link=Quentin D. Wheeler|issue=1444}}</ref>. Төрлө билдәләмәләр йә системалылыҡтың (2-се билдәләмәнең) ярҙамсы өлкәһе итеп системалылыҡтың ярҙамсы өлкәһе итеп урынлаштыра, был мөнәсәбәттәрҙе кире ҡаға (6-сы билдәләмә), йә ике терминды синоним тип һанай. Биологик номенклатура систематиканың бер өлөшө (1-се һәм 2-се билдәләмәләр), йәки системалы системаларҙың бер өлөшө булып һаналамы, тигән аңлашылмаусанлыҡтар бар. Мәҫәлән, 6-сы билдәләмә номенклатураны таксономиянан ситкә урынлаштырыусы системаларҙың түбәндәге билдәләмәһе менән парлаша: * ''Систематика'': "Организмдарҙың идентификацияһын, таксономияһын һәм номенклатураһын өйрәнеү, шул иҫәптән тере йәнлектәрҙең уларҙың тәбиғи мөнәсәбәттәренә ҡарата классификацияһын һәм таксондарҙың үҙгәрештәрен һәм эволюцияһын өйрәнеү". 1970 йылда Миченер ''et al''. бер-береһенә ҡарата "систематик биология" һәм "таксономия" (йыш ҡына буталған һәм алмашлап ҡулланылған терминдар) түбәндәгесә билдәләй:<ref>Michener, Charles D., John O. Corliss, Richard S. Cowan, Peter H. Raven, Curtis W. Sabrosky, Donald S. Squires, and G. W. Wharton (1970). ''Systematics In Support of Biological Research''. Division of Biology and Agriculture, National Research Council. Washington, D.C. 25 pp.</ref><blockquote> Систематик биология ( системаматика тип атала) - организмдарға фәнни исемдәр бирә, (б) уларҙы тасуирлай, (с) уларҙың коллекцияларын һаҡлай, (д) организмдарға классификация, уларҙы идентификациялау асҡыстары һәм уларҙың таралыуы тураһында мәғлүмәттәр биргән өлкә, (е) уларҙың эволюцион тарихын тикшерә, һәм (ф) уларҙың тирә-яҡ мөхиткә яраҡлашыуын иҫәпләй. Оҙон тарихлы был өлкә һуңғы йылдарҙа һиҙелерлек яңырыу кисерҙе. Теоретик материалдың бер өлөшө эволюцион өлкәләргә ҡағыла (үрҙәге e һәм f темалары), ҡалғандары айырыуса классификация проблемаһына ҡағыла. Таксономия - системалылыҡтың (а) - (d) темаларының өлөшө. </blockquote>Таксономия, системалы биология, систематика, биосистематика, фәнни классификация, биологик классификация һәм филогенетика кеүек терминдарҙың йыйылмаһы ҡайһы берҙә бер үк, ҡайһы берҙә аҙ айырылып торған, әммә һәр ваҡыт бәйләнгән һәм киҫешкән мәғәнәләргә эйә.<ref name="Wilkins2011">{{Cite web|url=http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|title=What is systematics and what is taxonomy?|last=Wilkins|first=J.S.|date=5 February 2011|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|archive-date=27 August 2016|access-date=21 August 2016}}</ref><ref name="Small1989">{{Cite journal|last=Small|first=Ernest|title=Systematics of Biological Systematics (Or, Taxonomy of Taxonomy)}}</ref> "Таксономия" һүҙенең иң киң мәғәнәһе бында ҡулланыла. Термин 1813 йылда де Кандоль үҙенең Théorie élémentaire de la botanique тигән хеҙмәтендә ҡулланған.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=In_Lv8iMt24C&pg=PA20|title=Plant systematics: An integrated approach|last=Singh|first=Gurcharan}}</ref> Джон Линдли 1830 йылда системалылыҡҡа тәүге билдәләмә бирә, әммә "систематика" терминын ҡулланмайынса, "систематик ботаника" тураһында яҙа.<ref>Wilkins, J. S. ''[http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/ What is systematics and what is taxonomy?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|date=27 August 2016}}''. Available on http://evolvingthoughts.net</ref> Европалылар биологик төрлөлөктө өйрәнеү өсөн "систематика" һәм "биосистематика", ә Төньяҡ Американдар "таксономия"ны йышыраҡ ҡуллана.<ref>Brusca, R. C., & Brusca, G. J. (2003). Invertebrates (2nd ed.). Sunderland, Mass. : Sinauer Associates, p. 27</ref> Әммә таксономия, һәм, атап әйткәндә, альфа таксонологияһы, организмдарҙы идентификациялау, тасуирлау һәм атау (йәғни номенклатура), ә "классификация" организмдарҙы башҡа организмдар менән бәйләнештәрен күрһәткән иерархик төркөмдәргә урынлаштыра.<ref name="Fortey">{{Citation|last=Fortey|first=Richard|url=Richard Fortey|title=Dry Store Room No. 1: The Secret Life of the Natural History Museum}}</ref> === Монография һәм таксономик тикшереү === Таксономик ревизия йәки таксономик тикшереү — билдәле бер таксонда вариация законлылыҡтарын яңыса анализлау. Был анализ морфологик, анатомик, палинологик, биохимик һәм генетик персонаждарҙың ниндәй ҙә булһа ҡушылыуы нигеҙендә башҡарылырға мөмкин. Монография йәки тулы ревизия — теге йәки был ваҡытта бирелгән мәғлүмәт өсөн һәм бөтә донъя өсөн таксон өсөн комплекслы ревизия. Башҡа (өлөшләтә) ревизиялар, булған характерҙар йыйылмаларының ҡайһы берҙәрен генә ҡуллана йәки арауыҡ даирәһе сикләнгән тигән мәғәнәлә сикләнергә мөмкин. Ревизия был субтаксаның классификацияһын үҙгәртеүгә, яңы субтаксаны асыҡлауға йәки элекке субтаксаның ҡушылыуына килтереүе мөмкин..<ref>{{Cite journal|last=Maxted|first=Nigel|year=1992|title=Towards Defining a Taxonomic Revision Methodology|journal=Taxon|volume=41|issue=4|pages=653–660|DOI=10.2307/1222391}}</ref> === Таксономик характерҙар === Таксономик характерҙар - таксономик атрибуттар, улар таксондар араһындағы мөнәсәбәттәрҙе (филогенезды) иҫбатлау өсөн ҡулланыла.<ref>Mayr, Ernst (1991). Principles of Systematic Zoology. New York: McGraw-Hill, p. 159.</ref> Таксономик характерҙарҙың төрҙәре:<ref>Mayr, Ernst (1991), p. 162.</ref>{{Col-begin}} {{Col-break}} * Morphological characters ** General external morphology ** Special structures (e.g. genitalia) ** Internal morphology (anatomy) ** Embryology ** Karyology and other cytological factors * Physiological characters ** Metabolic factors ** Body secretions ** Genic sterility factors * Molecular characters ** Immunological distance ** Electrophoretic differences ** Amino acid sequences of proteins ** DNA hybridization ** DNA and RNA sequences ** Restriction endonuclease analyses ** Other molecular differences {{Col-break}} * Behavioral characters ** Courtship and other ethological isolating mechanisms ** Other behavior patterns * Ecological characters ** Habit and habitats ** Food ** Seasonal variations ** Parasites and hosts * Geographic characters ** General biogeographic distribution patterns ** Sympatric-allopatric relationship of populations {{Столбцы/конец}} === Альфа һәм бета таксономияһы === "'''Альфа таксономияһы'''" термины бөгөн башлыса таксондарҙы, айырыуса төрҙәрҙе, табыу, тасуирлау һәм атау дисциплинаһына ҡарата ҡулланыла.<ref name="BiologyDiscussion">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|title=Taxonomy: Meaning, Levels, Periods and Role|date=27 May 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073645/http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|archivedate=5 April 2017}}</ref> Боронғо әҙәбиәттә был терминдың икенсе мәғәнәһе була, ул морфологик таксономияға һәм XIX быуат аҙағына тиклемге тикшеренеүҙәр һөҙөмтәләренә ҡарай.<ref>{{Cite journal|last=Rosselló-Mora|first=Ramon|title=The species concept for prokaryotes|journal=FEMS Microbiology Reviews|volume=25|issue=1|pages=39–67|DOI=10.1111/j.1574-6976.2001.tb00571.x}}</ref> Уильям Бертрам Туррилл "альфа таксономияһы" терминын 1935 һәм 1937 йылдарҙа баҫылған мәҡәләләр серияһында индерә, унда ул таксонология дисциплинаһының фәлсәфәһе һәм киләсәк йүнәлештәрен тикшерә[1]<blockquote> ... таксономистар араһында үҙҙәренең проблемаларын киң ҡараштан ҡарарға, уларҙың цитологик, экологик һәм генетик коллегалары менән яҡынданыраҡ хеҙмәттәшлек итеү мөмкинлектәрен тикшерергә һәм уларҙың маҡсаттарын һәм ысулдарын, бәлки, ҡырҡа үҙгәртеү йәки киңәйтеүҙе танырға теләк арта бара... Туррилл (1935) фекеренсә, структураһына нигеҙләнгән һәм уңайлы итеп "альфа" тип аталған боронғо баһалап бөткөһөҙ таксономияны ҡабул иткәндә, мөмкин тиклем киң морфологик һәм физиологик факттар нигеҙендә төҙөлгән алыҫ таксономияны күҙ алдына килтерергә мөмкин, һәм унда "төрлөләрҙең конституцияһына, бүленешенә, килеп сығышына һәм тәртибенә ҡағылышлы бөтә күҙәтеү һәм эксперименталь мәғлүмәттәр табыла". Идеалдар, әйтерһең дә, бер ҡасан да тулыһынса тормошҡа ашырылмай. Әммә улар даими стимуляторҙар сифатында эш итеүҙең ҙур ҡиммәте бар, һәм әгәр беҙҙә "омега" таксономияһының идеалы булһаҡ, беҙ грек алфавитынан бер аҙ алға бара алабыҙ. Беҙҙең ҡайһы берҙәребеҙ үҙебеҙҙе ҡәнәғәтләндерәбеҙ, беҙ хәҙер "бета" таксономияһына күҙ һалабыҙ, тип уйлайбыҙ.{{Sfn|Turrill|1938}}</blockquote>Шулай итеп, Туррилл альфа таксономияһынан асыҡтан-асыҡ экология, физиология, генетика һәм цитология кеүек төрлө тикшеренеүҙәр өлкәһен индерә. Ул шулай уҡ филогенетик реконструкцияны альфа таксономияһынан индермәй.{{Sfn|Turrill|1938}} Һуңыраҡ авторҙар был терминды икенсе мәғәнәлә ҡуллана, был термин төрҙәрҙең (башҡа рәттәрҙең ярым төрҙәре йәки таксондары түгел) сикләүен аңлата, ниндәй ҙә булһа тикшеренеү алымдарын ҡуллана, шул иҫәптән ҡатмарлы иҫәпләү йәки лаборатория техникаһын да ҡуллана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Шулай итеп, Эрнст Майр 1968 йылда "бета таксономия"ны төрҙәргә ҡарағанда юғарыраҡ дәрәжәләрҙең классификацияһы тип билдәләй.<ref>{{Citation|url=Ernst Mayr}}</ref><blockquote>Вариацияның биологик мәғәнәһен һәм оҡшаш төрҙәр төркөмдәренең эволюцион килеп сығышын аңлау таксономик эшмәкәрлектең икенсе этабы өсөн тағы ла мөһимерәк, төрҙәрҙе туғандар төркөмдәренә ("taxa") бүлеү һәм уларҙың юғары категориялар иерархияһында урынлашыуы. Был эшмәкәрлек классификация термины менән аңлатыла; ул шулай уҡ "бета таксономия" тип тә атала.</blockquote> === Микротаксономия һәм макротаксосономия === Организмдарҙың айырым төркөмөндә төрҙәрҙе бүлеү зарурлығы практик һәм теоретик проблемаларға килтерә, улар төр проблемаһы тип атала. Төрҙәрҙе нисек билдәләүҙе билдәләү буйынса фәнни эш микротаксономия тип атала.<ref>{{Cite book|title=The Growth of Biological Thought: Diversity, Evolution, and Inheritance}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.biological-concepts.com/views/search.php?term=1508|title=Result of Your Query|work=biological-concepts.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170405170414/http://www.biological-concepts.com/views/search.php?term=1508|archive-date=5 April 2017}}</ref><ref name="BiologyDiscussion" />Макротаксономия - юғары таксономик дәрәжәләге төркөмдәрҙе өйрәнеү.<ref name="BiologyDiscussion" /> == Тарихы == Таксономик тарихтың ҡайһы бер тасуирламалары боронғо цивилизациялар менән таксономияны даталарға тырышһа ла, ысын мәғәнәһендә организмдарҙы классификациялау буйынса фәнни ынтылыш XVIII быуатҡа тиклем булмай. Элегерәк башҡарылған эштәре тәү сиратта дескриптив булған һәм ауыл хужалығында йәки медицинала файҙалы булған үҫемлектәргә йүнәлтелгән булған. Был фәнни фекерләүҙең бер нисә этабы бар. Иртә таксономия үҙ аллы критерийҙарға, «яһалма системаларға» нигеҙләнә, шул иҫәптән Линнейҙың үҫемлектәр өсөн енси классификация системаһы (Линнейҙың 1735 йылда хайуандарҙы классификациялауы «Systema Naturae» («Тәбиғәт системаһы») тип атала, ул, кәм тигәндә, «яһалма система» тип иҫәпләй. Һуңыраҡ «тәбиғи системалар» тип йөрөтөлгән такса үҙенсәлектәрен тулыраҡ ҡарау нигеҙендә системалар барлыҡҡа килә, мәҫәлән, де Жусьё. Һуңыраҡ «тәбиғи системалар» тип аталған такса үҙенсәлектәрен тулыраҡ ҡарау нигеҙендә системалар барлыҡҡа килә, мәҫәлән, де Жюсьё (1789), де Кандоль (1813) һәм Бентем һәм Хукер (1862—1863). Был классификациялар эмпирик ҡалыптарҙы тасуирлай һәм фекерләүҙә эволюцияға тиклем булған. Чарльз Дарвиндың «Төрҙәрҙең килеп сығышы тураһында» (1859) баҫылып сығыуы эволюцион мөнәсәбәттәргә нигеҙләнгән классификацияларға яңы аңлатма бирә. Был 1883 йылдан башлап филетик системалар төшөнсәһе була. Бындай ҡарашты Эйхлер (1883) һәм Энглер (1886—1892) тип билдәләй. 1970-се йылдарҙа кладистик методологияның барлыҡҡа килеүе берҙән-бер монофилия критерийҙары нигеҙендә синапоморфиялар булыуы менән раҫланған классификацияларға килтерә. Шул ваҡыттан алып молекуляр генетика мәғлүмәттәре менән дәлилләү нигеҙе киңәйтелә, улар күпселек осраҡта традицион морфологияны тулыландыра.{{Sfn|Datta|1988}} === Линнийға тиклемге осор === ==== Тәүге таксономистар ==== Кеше тирә-яғын атау һәм классификациялау, моғайын, тел башланыу менән башланғандыр. Ағыулы үҫемлектәрҙе ашарға яраҡлы үҫемлектәрҙән айырыу кешелек йәмғиәтенең йәшәүе өсөн мөһим. Дарыу үҫемлектәре һүрәттәре Мысырҙың стена һүрәттәрендә б.э.т. 1500 йылда күренә, был төрлө төрҙәрҙең ҡулланылышын аңлауҙы һәм төп таксономияның урынлашыуын күрһәтә. ==== Антик осор ==== [[Файл:Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg/370px-Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg|мини|''Һирәк осрай торған хайуандарҙың''<nowiki> һүрәтләнеше (写生珍禽图), Сун династияһы рәссамы Хуан Цюань (903[[965)</nowiki>]] Организмдар беренсе тапҡыр [[Аристотель]] ([[Греция]], 384 Tian322 б.э.) тарафынан Лесбос утрауында булған сағында классификациялана.<ref>Mayr, E. (1982) ''The Growth of Biological Thought''. Belknap P. of Harvard U.P., Cambridge (Mass.)</ref><ref name="Palaeos" /><ref name="Britannica – Taxonomy">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy|title=taxonomy {{!}} biology}}</ref> Ул йән эйәләрен уларҙың өлөштәренә, йәки хәҙерге заман сифаттарына, мәҫәлән, тере бала тыуыу, дүрт аяҡ, йомортҡа һалыу, ҡан һалыу йәки йылы тәнле булыуҙы классификациялай.<ref name="Roanoke">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|website=cbs.dtu.dk|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref> Ул бөтә тереклекте ике төркөмгә бүлә: үҫемлектәр һәм хайуандар.<ref name="Palaeos" /> Уның ҡайһы бер хайуандар төркөмө, мәҫәлән, ''Анхайма'' (ҡанһыҙ хайуандар, тәржемәһе - умыртҡаһыҙ) һәм ''Энхайма'' (ҡаны булған хайуандар), шулай уҡ [[Акула|акулалар]] һәм киттар кеүек төркөмдәр бөгөн дә киң ҡулланыла.<ref>{{Cite book|title=The Lagoon: How Aristotle Invented Science|url=Armand Marie Leroi}}</ref> Уның уҡыусыһы Теофраст (Греция, б.э.т. 370X) был традицияны дауам итә, 500-гә яҡын үҫемлек һәм уларҙың ҡулланылышы тураһында үҙенең Historia Plantarum китабында телгә ала. Тағы ла бер нисә үҫемлек төркөмө, мәҫәлән, ''[[Ҡыҙылтал|Корнус]]'', ''Крокус'' һәм ''Нарцисс'', Теофрастҡа барып тоташа.<ref name="Palaeos">{{Cite web |url=http://palaeos.com/taxonomy/history.html |title=Palaeos : Taxonomy |website=palaeos.com |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html |archive-date=31 March 2017}}</ref> ==== Урта быуаттар ==== [[Урта быуаттар]]<nowiki/>ҙағы таксономия, йән эйәләренең фәлсәфәүи һәм экзистенциаль тәртибенә ҡағылышлы өҫтәмәләр менән, аристотель системаһына нигеҙләнә.<ref name="Roanoke2">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|date=23 March 1998|website=cbs.dtu.dk|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref> Был көнбайыш схоластик <ref name="Roanoke3">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|date=23 March 1998|website=cbs.dtu.dk|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref>традицияларында булыуҙың, ахыр сиктә Аристотельдән алынған ҙур сылбыр кеүек төшөнсәләрҙе үҙ эсенә ала. Аристотел системаһы ул ваҡытта микроскоптар булмау сәбәпле үҫемлектәрҙе лә, бәшмәктәрҙе лә классификацияламай, сөнки уның идеялары, скала натураһына (Тәбиғи баҫҡыс)<ref name="Britannica – Taxonomy2">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy|title=taxonomy {{!}} biology|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170405075451/https://www.britannica.com/science/taxonomy|archive-date=5 April 2017|encyclopedia=Encyclopedia Britannica}}</ref> ярашлы, тулы донъяны берҙәм континуумда урынлаштырыуға нигеҙләнгән. Был да оло зат сылбырында ла иғтибарға алынды. Прокопий, Ғәззә тимотеостары, Деметриос Пепагоменос,<ref name="Palaeos2">{{Cite web|url=http://palaeos.com/taxonomy/history.html|title=Palaeos : Taxonomy|website=palaeos.com|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html|archive-date=31 March 2017}}</ref> Томас Аквинас кеүек ғалимдар алға китеш яһай. Урта быуат аҡыл эйәләре прагматик таксономияға ҡарағанда абстракт фәлсәфәгә нығыраҡ яраҡлашҡан абстракт фәлсәфәүи һәм логик категориялауҙарҙы ҡулланған.<ref name="Palaeos" /> ==== Ренессанс һәм иртә хәҙерге заман ==== [[Яңырыу|Ренессанс]] һәм [[Мәғрифәтселек дәүере|Мәғрифәтселек]] дәүерендә организмдарҙы категориялаштырыу киң тарала, һәм таксономик эштәр боронғо текстарҙы алмаштырыу өсөн етерлек кимәлдә башҡарыла.<ref name="Palaeos" /> Был ҡайһы берҙә ҡатмарлы оптик линзаларҙың үҫеше менән бәйле, был организмдарҙың морфологияһын күпкә ентекләберәк өйрәнергә мөмкинлек бирә. Был технологик алымдан файҙаланған иң тәүге авторҙарҙың береһе - итальян табибы Андреа Чезальпино (1519—1603), ул "беренсе таксономист" тип атала.<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Andrea-Cesalpino|title=Andrea Cesalpino {{!}} Italian physician, philosopher, and botanist}}</ref> Уның magnum opus De Plantis 1583 йылда баҫылып сыға, унда 1500-ҙән ашыу үҫемлек төрө һүрәтләнә.<ref>{{Cite book|url=https://archive.org/details/deplantislibrixv00cesa|title=De plantis libri XVI}}</ref><ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Andrea-Cesalpino#ref130098|title=Andrea Cesalpino {{!}} Italian physician, philosopher, and botanist}}</ref> Ул беренсе тапҡыр таныған ике ҙур үҫемлек ғаиләһе бөгөн дә ҡулланыла: Asteraceae һәм [[Кәбеҫтә һымаҡтар|Brassicaceae]].<ref>{{Cite book|title=International Edition Vegetables I: Asteraceae, Brassicaceae, Chenopodicaceae, and Cucurbitaceae (Handbook of Plant Breeding)}}</ref> Һуңынан XVII быуатта Джон Рэй ([[Англия]], 16271705) бик күп мөһим таксономик хеҙмәттәр яҙа.<ref name="Britannica – Taxonomy" /> Уның иң ҙур ҡаҙанышы ''Methodus Plantarum Nova'' (1682) була, унда ул 18 меңдән ашыу үҫемлек төрөн баҫтырып сығара.<ref>{{Cite book|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/84226#page/7/mode/1up|title=Methodus plantarum nova|author=live}}</ref> Ул ваҡытта уның классификациялары, бәлки, иң ҡатмарлыһы булғандыр, сөнки ул үҙенең таксондарын күп кенә ҡатнаш символдарға нигеҙләгән. Киләһе ҙур таксономик хеҙмәттәрҙе Джозеф Питон де Турнефор (Франция, 1656,1708) яҙа.<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Joseph-Pitton-de-Tournefort|title=Joseph Pitton de Tournefort {{!}} French botanist and physician}}</ref> 1700 йылдан алып уның Institutiones Rei Herbariae хеҙмәттәрендә 698 ырыуға ҡараған 9000-дән ашыу төр бар, был туранан-тура Линнейға йоғонто яһай. === Линней дәүере === [[Файл:Linné-Systema_Naturae_1735.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/54/Linn%C3%A9-Systema_Naturae_1735.jpg/170px-Linn%C3%A9-Systema_Naturae_1735.jpg|мини|Systema ''Naturae'', Лейден, 1735]] Швед ботаник [[Карл Линней]] (17071778) таксономияның яңы дәүерен башлай.<ref name="Roanoke" /> 1735 йылда Systema Naturae 1st Edition, 1753 йылда Species ''Plantarum'' һәм Systema ''NaturaE'' 10th Edition тигән хеҙмәттәре менән ул хәҙерге таксономияны революциялай.<ref>Linnaeus, C. (1735) ''Systema naturae, sive regna tria naturae systematice proposita per classes, ordines, genera, & species''. Haak, Leiden</ref><ref>Linnaeus, C. (1753) ''Species Plantarum''. Stockholm, Sweden.</ref><ref>Linnaeus, C. (1758) ''Systema naturae, sive regna tria naturae systematice proposita per classes, ordines, genera, & species'', 10th Edition. Haak, Leiden</ref> Уның эштәре хайуандар һәм үҫемлектәр төрҙәренә стандартлаштырылған биномиаль атама биреү системаһын ғәмәлгә ашыра, был хаослы һәм тарҡау таксономик әҙәбиәткә элегант хәл булып сыға.<ref name="Britannica – Linnaean">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy/The-Linnaean-system|title=taxonomy – The Linnaean system {{!}} biology}}</ref> Ул класс, тәртип, ырыу һәм төрҙәр стандартын ғына индермәй, шулай уҡ сәскәнең бәләкәйерәк өлөштәрен ҡулланып, үҙенең китабынан үҫемлектәрҙе һәм хайуандарҙы билдәләргә мөмкинлек бирә.<ref name="Britannica – Linnaean" /> Шулай итеп, Линней системаһы барлыҡҡа килә һәм бөгөнгө көндә лә XVIII быуаттағы кеүек ҡулланыла.<ref name="Britannica – Linnaean" /> Әлеге ваҡытта үҫемлектәр һәм хайуандар таксономиктары Линнейҙың эшен дөрөҫ исемдәр өсөн "башланғыс нөктә" тип иҫәпләй (1753 һәм 1758 йылдарҙа).<ref>{{Cite journal|title=Typification and later starting-points|url=http://www.iapt-taxon.org/historic/Congress/IBC_1959/Prop018-019.pdf|author=live}}</ref> Был даталарға тиклем баҫылған исемдәр "Линнейға тиклемге" тип атала, һәм ғәмәлдә түгел тип һанала (''Svenska Spindlar''<ref>{{Cite book|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/209583#page/7/mode/1up|title=Svenska spindlar|author=live}}</ref> баҫмаһында баҫылған үрмәкселәрҙән башҡа). Хатта был ваҡытҡа тиклем Линней үҙе баҫтырып сығарған таксономик исемдәр ҙә Линнейға тиклемге тип һанала. == Хәҙерге классификация системаһы == [[Файл:Spindle_diagram.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/76/Spindle_diagram.jpg/280px-Spindle_diagram.jpg|мини|Умыртҡалыларҙың класс кимәлендә эволюцияһы, спиндл киңлеге ғаиләләр һанын күрһәтә . Спиндле схемалар эволюцион таксономияға хас]] [[Файл:Cladogram_vertebrata.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/70/Cladogram_vertebrata.jpg/280px-Cladogram_vertebrata.jpg|мини|Шул уҡ бәйләнеш, кладистика өсөн типик кладограмма булараҡ күрһәтелә]] Төркөмдәр эсендәге төркөмдәр паттерны Линнейҙың үҫемлектәр һәм хайуандар классификацияһы менән билдәләнә, һәм был паттерндар XVIII быуат аҙағында, Чарльз Дарвиндың "Тәбиғәттәрҙең килеп сығышы" китабы баҫылып сыҡҡанға тиклем, хайуандар һәм үҫемлектәр батшалыҡтарының дендрограммалары итеп күрһәтелә башлай. "Тәбиғи система"ның паттерны эволюция кеүек генерациялау процесын аңлатмай, әммә, бәлки, уны күҙ уңында тотҡандыр, иртә трансмутационистик аҡыл эйәләрен илһамландырғандыр. Төрҙәрҙең трансмутацияһы идеяһын өйрәнеүсе тәүге хеҙмәттәр араһында Эразм Дарвиндың (Чарльз Дарвиндың олатаһының) 1796 Zoönomia һәм Жан-Батист Ламарктың 1809 йылда Philosophie Zoologique бар.<ref name="BiologyDiscussion" /> Был идея инглиз телле донъяла Роберт Чемберс тарафынан 1844 йылда аноним рәүештә баҫылған Vestiges of the Natural History of Creation китабында киң тарала.<ref>{{Cite book|url=James A. Secord|author=dead}}</ref> Дарвин теорияһына яраҡлы уртаҡ нәҫел китабы тигән төшөнсә барлыҡҡа килә. Йәшәү ағасы һүрәттәре фәнни хеҙмәттәрҙә популяр булып китә, билдәле ҡаҙылма төркөмдәр индерелә. ''Археоптерикс'' һәм Хесперорнистың яңы ғына табылған ҡаҙылма ҡалдыҡтарын ҡулланып, Томас Генри Хаксли уларҙың динозаврҙарҙан барлыҡҡа килеүен белдерә, был төркөм 1842 йылда Ричард Оуэн тарафынан рәсми рәүештә таныла.<ref>{{Cite news|url=https://phys.org/news/2015-05-fossil-world-earliest-modern-bird.html|title=Fossil of world's earliest modern bird could help us understand the extinction of dinosaurs|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405170159/https://phys.org/news/2015-05-fossil-world-earliest-modern-bird.html|archivedate=5 April 2017}}</ref> Һөҙөмтәлә динозаврҙарҙың "ҡоштарҙың ата-бабалары" булыуы эволюцион таксономик фекерләүҙең төп билдәһе булып тора. XIX быуат аҙағында һәм XX быуат башында ҡаҙылма төркөмдәр табыла һәм , [[Палеонтология|палеонтологтар]], билдәле төркөмдәрҙе берләштерә, хайуандарҙың тарихын аңларға тырыша. 1940-сы йылдар башында хәҙерге эволюцион синтез менән, төп төркөмдәрҙең эволюцияһын хәҙерге заманса аңлау барлыҡҡа килә. Эволюцион таксономия Линней таксономик дәрәжәһенә нигеҙләнгәнлектән, был ике термин хәҙерге ҡулланылышта ҡулланыла. Кладистик ысул 1960-сы йылдарҙан барлыҡҡа килә.<ref name="Britannica – since Linnaeus">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus|title=taxonomy – Classification since Linnaeus {{!}} biology}}<cite class="citation encyclopaedia cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus "taxonomy – Classification since Linnaeus | biology"]. ''Encyclopedia Britannica''. [https://web.archive.org/web/20170405075916/https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus Archived] from the original on 5 April 2017.</cite></ref> 1958 йылда Джулиан Хаксли ''клада'' терминын ҡуллана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Һуңыраҡ, 1960 йылда, Кейн һәм Харрисон ''кладистик'' терминын индерә.<ref name="BiologyDiscussion" /> Иң күренекле үҙенсәлеге булып иерархик эволюция ағасында таксондарҙы урынлаштырыу тора, был осраҡта бөтә таксондар монофилетик.<ref name="Britannica – since Linnaeus" /> Таксон, ата-баба формаһының бөтә тоҡомдарын үҙ эсенә алһа, монофилетик тип атала.<ref name="Mike Taylor">{{Cite web |url=http://www.miketaylor.org.uk/dino/faq/s-class/phyletic/ |title=What do terms like monophyletic, paraphyletic and polyphyletic mean? |last=Taylor |first=Mike |website=miketaylor.org.uk |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20100801072310/http://www.miketaylor.org.uk/dino/faq/s-class/phyletic/ |archive-date=1 August 2010}}</ref><ref name="NCSE">{{Cite web |url=https://ncse.com/book/export/html/2206 |title=Polyphyletic vs. Monophyletic |website=ncse.com |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170405170039/https://ncse.com/book/export/html/2206 |archive-date=5 April 2017}}</ref> Уларҙан алынған төркөмдәр парафилетик тип атала, ә тормош ағасынан бер тармаҡтан артыҡ булған төркөмдәр полифилетик булып тора.<ref name="Mike Taylor" /><ref name="Mike Taylor" /><ref name="NCSE">{{Cite web |url=https://ncse.com/book/export/html/2206 |title=Polyphyletic vs. Monophyletic |website=ncse.com |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170405170039/https://ncse.com/book/export/html/2206 |archive-date=5 April 2017}}</ref> Монофилетик төркөмдәр синапоморфиялар нигеҙендә таныла һәм диагноз ҡуйыла.<ref>Brower, Andrew V. Z. and Randall T. Schuh. 2021. ''Biological Systematics: Principles and Applications'' (3rd edn.) Cornell University Press, Ithaca, New York., p. 13</ref> Кладистик классификациялар традицион Линней таксономияһы һәм Зоологик һәм ботаник номенклатура кодтары менән тап килә.<ref>Schuh, Randall T. "The Linnaean system and its 250-year persistence." The Botanical Review 69, no. 1 (2003): 59.</ref> Номенклатураның альтернатив системаһы, Халыҡ-ара ''филогенетик'' номенклатура кодексы йәки ''PhyloCode'' тәҡдим ителгән, уның маҡсаты - кладтарҙың формаль атамаһын көйләнә.<ref>{{Cite web |url=https://www.ohio.edu/phylocode/ |title=The PhyloCode |last=Queiroz |first=Philip D. Cantino, Kevin de |website=ohio.edu |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20160510200022/https://www.ohio.edu/phylocode/ |archive-date=10 May 2016}}</ref><ref name="Phylocode">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/angiosperm/taxonomy-angiosperm/phylocode-concept-history-and-advantages-taxonomy/34706|title=PhyloCode: Concept, History and Advantages {{!}} Taxonomy|date=12 July 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073643/http://www.biologydiscussion.com/angiosperm/taxonomy-angiosperm/phylocode-concept-history-and-advantages-taxonomy/34706|archivedate=5 April 2017}}</ref>Линней рангтары ''PhyloCode'' буйынса факультатив буласаҡ, ул хәҙерге, ранг нигеҙендәге кодтар менән бергә йәшәү өсөн тәғәйенләнә.<ref name="Phylocode" /> Систематик берләшмә PhyloCode-ты ҡабул итерме-юҡмы, әллә уны 250 йылдан ашыу ҡулланылған (кәрәк булғанда үҙгәртелгән) хәҙерге номенклатура системалары файҙаһына ҡалырмы, тип билдәләнә. === Батшалыҡтар һәм домендар === [[Файл:Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a5/Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg/170px-Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg.png|мини|Хәҙерге классификацияның төп схемаһы. Башҡа бик күп кимәлдәр ҡулланыла ала; домен, тормоштағы иң юғары яңы һәм бәхәсле кимәл.]] Линней, үҫемлектәрҙе һәм хайуандарҙы айырым батшалыҡ тип һаналған. <ref name="Kingdom classification">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|title=Kingdom Classification of Living Organism|date=2 December 2014|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073641/http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|archivedate=5 April 2017}}</ref>Линней, физик донъяны йәшелсә, хайуандар һәм файҙалы ҡаҙылмалар батшалығына бүлеп, быны юғары звание сифатында ҡулланған. Микроскопия ҡаҙаныштары микроорганизмдарҙы классификациялауға мөмкинлек биргәнлектән, батшалыҡтарҙың һаны арта. Домен - сағыштырмаса яңыса бүлеү. 1977 йылда Карл Вуздың өс доменлы систем тәҡдим итә, әммә һуңыраҡ был система ҡабул ителмәй.<ref>{{Cite web|url=http://www.igb.illinois.edu/about/archaea|title=Carl Woese {{!}} Carl R. Woese Institute for Genomic Biology|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170428163950/http://www.igb.illinois.edu/about/archaea|archive-date=28 April 2017}}</ref> Өс доменлы ысулдың төп үҙенсәлеге булып [[Архейҙар|Архея]] һәм Бактерияларҙың бүленеү тора, улар элек бер генә Бактерия батшалығына (ҡайһы берҙә Монера тип аталған батшалыҡҡа) бергә төркөмләнгән була.<ref name="Kingdom classification" /> Протистарҙың классификацияһы тураһында күп мәҡәләләр баҫтырып сығарған Томас Кавальер-Смит күптән түгел неомура, Архея һәм [[Эукариоттар|Евхарияны]] бергә туплаусы клада, бактерияларҙан, анығыраҡ әйткәндә, Актиномицетотанан барлыҡҡа килгән, тип тәҡдим итә. 2004 йылда уның классификацияһы [[Архейҙар|археобактерияларҙы]] Бактериялар батшалығының бер өлөшө тип иҫәпләй, йәғни ул өс домен системаһын тулыһынса кире ҡаға. Стефан Лукета 2012 йылда биш "домион" системаһын тәҡдим итә, традицион өс доменға Прионобиота (күҙәнәкле һәм ядро кислотаһы булмаған) һәм [[Вирустар|Вирузобиота]] (ҡүҙәнәкле, әммә ядро кислоталы) өҫтәй.<ref name="Luketa2012">{{Cite journal|last=Luketa|first=S.|year=2012|title=New views on the megaclassification of life|url=http://protistology.ifmo.ru/num7_4/luketa_protistology_7-4.pdf|author=live|journal=Protistology|volume=7|issue=4|pages=218–237}}</ref><center>{{Biological systems}} </center>Организмдарҙың күп кенә айырым төркөмдәре өсөн өлөшләтә классификациялар бар һәм яңы мәғлүмәттәр барлыҡҡа килгән һайын ҡайтанан ҡарала һәм алмаштырыла; әммә тереклектең күпселек өлөшөн йә бөтәһен дә комплекслы, баҫтырып сығарған дауалау ысулдары һирәк осрай; 2012 һәм 2019 йылдарҙа эвкариоттарҙы протистарға баҫым яһап ҡына үҙ эсенә алған Адл һәм 2019 йыл миҫалдары: 2015 йыл, икеһе лә ҡаҙылма вәкилдәрҙе ситләтеп үтһә лә, евкариоттарҙы ла, прокариоттарҙы ла орден дәрәжәһенә тиклем үҙ эсенә ала.<ref name="Adl-et-al-2012">{{Cite journal|last=Adl|first=S.M.|title=The revised classification of eukaryotes|journal=Journal of Eukaryotic Microbiology|volume=59|issue=5|pages=429–493}}</ref><ref name="Adl-et-al-2019">{{Cite journal|last=Adl|first=S.M.|year=2019|title=Revisions to the classification, nomenclature, and diversity of eukaryotes|journal=Journal of Eukaryotic Microbiology|volume=66|issue=1|pages=4–119}}</ref><ref name="Ruggiero-et-al-2015">{{Cite journal|last=Ruggiero|first=M.A.|year=2015|title=A higher level classification of all living organisms|journal=PLOS ONE|volume=10|issue=4|pages=e0119248}}</ref><ref name="Ruggiero-et-al-2015" /> Айырым компиляция (Ruggiero, 2014) Ғаилә дәрәжәһенә тиклем һаҡланып ҡалған таксондарҙы үҙ эсенә ала.<ref>Ruggiero, Michael A. (2014). Families of All Living Organisms, Version 2.0.a.15, (4/26/14). Expert Solutions International, LLC, Reston, VA. 420 pp. Included data available for download via https://www.gbif.org/dataset/8067e0a2-a26d-4831-8a1e-21b9118a299c (doi: 10.15468/tfp6yv)</ref> Мәғлүмәттәр базаһына нигеҙләнгән таблицалар иҫәбенә Тормош энциклопедияһы, Биотөрлөлөк буйынса глобаль мәғлүмәт объекты, NCBI систематикаһы мәғлүмәт базаһы, Диңгеҙ һәм кейәүгә сыҡмаған Генераның ваҡытлы реестры, Тормоштоң асыҡ ағасы, Тормош каталогы инә. Палеобиология мәғлүмәт базаһы — ҡаҙылма ресурстар. == Ҡулланыу == Биологик систематика [[биология]] дисциплинаһы булып тора һәм биологтар тарафынан «системата» булараҡ билдәле, әммә яңы таксоналарҙы баҫтырып сығарыу менән натуралистар ҙа йыш шөғөлләнә. Таксономия [[тормош]]<nowiki/>то тасуирлауҙы һәм ойоштороуҙы маҡсат итеп ҡуйғанлыҡтан, биотөрлөлөктө һәм тәбиғәтте һаҡлау биологияһының барлыҡҡа килеүе таксономдар эше өсөн бик мөһим..<ref>{{Cite web |url=http://www.nhm.ac.uk/nature-online/science-of-natural-history/taxonomy-systematics/what-is-taxonomy/index.html |title=What is taxonomy? |publisher=Natural History Museum |location=London |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20131001152618/http://www.nhm.ac.uk/nature-online/science-of-natural-history/taxonomy-systematics/what-is-taxonomy/index.html |archive-date=1 October 2013 |access-date=23 December 2017}}</ref><ref>{{Cite journal |last=McNeely |first=Jeffrey A. |year=2002 |title=The role of taxonomy in conserving biodiversity |url=https://pdfs.semanticscholar.org/7b06/e3d09692ef9f2b464fbfb7807ff32a35ce47.pdf |url-status=dead |journal=J. Nat. Conserv. |volume=10 |issue=3 |pages=145–153 |doi=10.1078/1617-1381-00015 |s2cid=16953722 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171224155349/https://pdfs.semanticscholar.org/7b06/e3d09692ef9f2b464fbfb7807ff32a35ce47.pdf |archive-date=24 December 2017 |via=Semantic Scholar}}</ref> === Организмдарҙы классификациялау === Биологик классификация - таксономик процестың мөһим өлөшө. Һөҙөмтәлә, ул ҡулланыусыға таксондың туғандары ниндәй тип хәбәр итә. Биологик [[Класс (биология)|класс]]<nowiki/>ификация таксономик рәттәрҙе ҡуллана, шул иҫәптән башҡалар (иң инклюзивтан иң инклюзируемыйға тиклем): Домен, Короллек, [[Тип (биология)|Филум]], Класс, [[Отряд (биология)|Орден]], [[Ғаилә (биология)|Ғаилә]], Ген, [[Төр (биология)|Төрҙәр]] һәм Трен.<ref>{{Cite news|url=https://www.mnemonic-device.com/biology/taxonomy/domain-kingdom-phylum-class-order-family-genus-species/|title=Mnemonic taxonomy / biology: Kingdom Phylum Class Order...|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170606171902/https://www.mnemonic-device.com/biology/taxonomy/domain-kingdom-phylum-class-order-family-genus-species/|archivedate=6 June 2017}}</ref> === Таксономик тасуирламалар === [[Файл:Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg/170px-Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg|мини|''Nepenthes smilesii'', тропик питчер үҫемлеге]] Таксондың тасуирламаһы йәки диагнозы бергә ҡуйыла. Таксондарҙы билдәләүсе ҡағиҙәләр юҡ, әммә яңы таксондарҙы атау һәм баҫтырып сығарыу ҡағиҙәлар йыйылмаһы менән идара ителә.<ref name="Herbarium">{{Cite web|title=Nomenclature, Names, and Taxonomy|url=http://herbarium.usu.edu:80/teaching/4420/botnom.htm|year=2005|website=Intermountain Herbarium – USU|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20161123030604/http://herbarium.usu.edu/teaching/4420/botnom.htm|archive-date=23 November 2016}}</ref> [[Зоология|Зоологияла]] киң ҡулланылған рәттәр өсөн номенклатура (суперғаиләләрҙең ярым төрҙәре) Халыҡ-ара Зоологик номенклаттура кодексы (''ICZN коды'') менән көйләнә. Фикология, [[микология]] һәм [[ботаника]] өлкәләрендә таксондарҙың атамаһы ылымыҡтар, бәшмәктәр һәм үҫемлектәр өсөн халыҡ-ара номенклатура кодексы (''ICN'') менән көйләнә. Таксондың тәүге тасуирламаһы биш төп талапты берләштерә:<ref>{{Cite web|title=How can I describe new species?|url=http://iczn.org/content/how-can-i-describe-new-species|publisher=[[International Commission on Zoological Nomenclature]]|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20120306133052/http://iczn.org/content/how-can-i-describe-new-species|archive-date=6 March 2012|access-date=21 May 2020}}</ref> # Таксонға латин алфавитының 26 хәрефенә нигеҙләнеп исем бирергә кәрәк (яңы төрҙәр өсөн биномиал, йәки башҡа рәттәр өсөн униномиал). # Исеме берҙән-бер булырға тейеш (йәғни омоним түгел). # Тасуирлама кәм тигәндә бер исем йөрөткән типтағы экземплярға нигеҙләнергә тейеш. # Ул таксонды тасуирлау (билдәләү) йәки уны башҡа таксондарҙан айырыу өсөн (диагноз, ''ICZN коды'', 13.1.1 статья, ''ICN'', 38-се статья) тейешле атрибуттар тураһында белдереүҙәрҙе үҙ эсенә алырға тейеш. Ике код та таксондың йөкмәткеһен (уның округтарын) билдәләүҙе уның исемен билдәләүҙән аңлы рәүештә айыра. # Был тәүге дүрт талап даими фәнни яҙма булараҡ күп һанлы бер үк күсермәләрҙә баҫтырылырға тейеш. Әммә йыш ҡына, таксондың географик диапазоны, экологик иҫкәрмәләр, химия, тәртип һ. б. кеүек, күберәк мәғлүмәт индерелә. Тикшеренеүселәрҙең таксаға килеү ысулы төрлөсә: булған мәғлүмәттәргә һәм ресурстарға ҡарап, ысулдар сағыу үҙенсәлектәрҙе ябай һан йә сифатлы сағыштырыуҙан, ДНК эҙмә-эҙлелеге буйынса ҙур күләмдәге мәғлүмәттәрҙе компьютер анализдарын ентекләп тасуирлауға тиклем үҙгәрә.. === Авторҙың цитатаһы === "Автор" фәнни исемдән һуң урынлаштырыла ала.<ref name="AJE">{{Cite web|url=http://www.aje.com/en/arc/editing-tip-scientific-names-species/|title=Editing Tip: Scientific Names of Species {{!}} AJE {{!}} American Journal Experts|website=www.aje.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170409021714/http://www.aje.com/en/arc/editing-tip-scientific-names-species/|archive-date=9 April 2017}}</ref> Автор - беренсе тапҡыр был исемде дөрөҫ баҫтырып сығарған ғалимдың исеме.<ref name="AJE" /> Мәҫәлән, 1758 йылда Линней Азия филенә Elephas maximus тигән фәнни исем бирә, шуға күрә был исем ҡайһы берҙә "Elephas maximas Linnaeus, 1758" тип яҙыла.<ref>{{Cite web|url=http://study.com/academy/lesson/carolus-linnaeus-classification-taxonomy-contributions-to-biology.html|title=Carolus Linnaeus: Classification, Taxonomy & Contributions to Biology – Video & Lesson Transcript {{!}} Study.com|website=Study.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170409021600/http://study.com/academy/lesson/carolus-linnaeus-classification-taxonomy-contributions-to-biology.html|archive-date=9 April 2017}}</ref> Авторҙарҙың исемдәре йыш ҡына ҡыҫҡартыла: L., ''Линней'' өсөн, киң ҡулланыла. Ботаникала, ысынында, стандарт ҡыҫҡартыуҙарҙың көйләнгән исемлеге бар (авторҙың ҡыҫҡартмаһы буйынса ботаниктар исемлеген ҡарағыҙ).<ref>{{Cite web|url=http://www.biocyclopedia.com/index/biological_classification.php|title=Biological Classification|website=biocyclopedia.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170514164313/http://www.biocyclopedia.com/index/biological_classification.php|archive-date=14 May 2017}}</ref> Ботаника һәм зоология араһында властарҙы бүлеү системаһы бер аҙ айырыла.<ref name="Herbarium" /> Әммә, ғәҙәти күренеш, әгәр төрҙөң заты төп тасуирламанан һуң үҙгәрһә, төп авторлыҡтың исеме ҡумталарҙа урынлаштырыла.<ref>{{Cite web|url=http://www.annelida.net/zootax-tutor.html|title=Zoological nomenclature: a basic guide for non-taxonomist authors|website=Annelida.net|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170316112709/http://www.annelida.net/zootax-tutor.html|archive-date=16 March 2017}}</ref> == Фенетика == [[Файл:Phylogenetics.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/Phylogenetics.svg/300px-Phylogenetics.svg.png|мини|300x300пкс|Филогенетик һәм фенетик (характерға нигеҙләнгән) төшөнсәләрҙе сағыштырыу]] Фенетикала шулай уҡ таксиметрияһы, йәки һан таксономияһы булараҡ билдәле организмдар, филогенияһы йә эволюцион мөнәсәбәттәренә ҡарамай, дөйөм оҡшашлыҡҡа ҡарап классификациялана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Такса араһында гипергеометрик «алыҫлыҡ» үлсәменә килтерә. Фенетик ысулдар хәҙерге заманда сағыштырмаса һирәк осрай, сөнки фенетик ысулдар уртаҡ ата-баба (йәки плесиоморф) һыҙаттарҙы уртаҡ алынған (йәки апоморф) һыҙаттарҙан айырып тормай. .<ref>{{Cite web|title=Classification|url=https://projects.ncsu.edu/project/evoresources/Evolutionary%20medicine/classification/classification16.htm|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170414163250/https://projects.ncsu.edu/project/evoresources/Evolutionary%20medicine/classification/classification16.htm|archive-date=14 April 2017}}</ref> Әммә ҡайһы бер фенетик ысулдар, мәҫәлән, күршеләр ҡушылыу, мөнәсәбәттәрҙе тиҙ баһалаусы булараҡ, артабанғы ысулдар (мәҫәлән, Байес һығымтаһы) иҫәпләү буйынса бик баһала булғанда, һаҡланып ҡалған.<ref>{{Cite web|title=Molecular Marker Glossary|url=http://www.uwyo.edu/dbmcd/molmark/mcdgloss.html|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20070610123503/http://www.uwyo.edu/dbmcd/molmark/McDGloss.html|archive-date=10 June 2007}}</ref> == Мәғлүмәт базалары == Хәҙерге заман таксономияһы каталогтар классификацияһын һәм уларҙың документацияһын эҙләү һәм каталоглаштырыу өсөн мәғлүмәттәр базаһы технологияларын ҡуллана.. Йыш ҡулланылған мәғлүмәттәр базаһы булмаһа ла, һәр документлаштырылған төрҙө һанап сығырға тырышҡан «Тормош каталогы» кеүек комплекслы мәғлүмәттәр базаһы бар. Каталогта 2016 йылдың апреленә бөтә короллектәр өсөн 1,64 миллион төр күрһәтелгән, улар хәҙерге фәнгә билдәле тип иҫәпләнгән төрҙәрҙең дүрттән өс өлөшөнән ашыуын тәшкил итә.<ref name="About the Catalogue of Life">{{Cite web |url=http://www.catalogueoflife.org/annual-checklist/2016/info/about |title=About the Catalogue of Life: 2016 Annual Checklist |website=Catalogue of Life |publisher=[[Integrated Taxonomic Information System]] (ITIS) |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20160515032942/http://www.catalogueoflife.org/annual-checklist/2016/info/about |archive-date=15 May 2016 |access-date=22 May 2016}}</ref> == Шулай уҡ ҡарағыҙ ==  {{NoteFoot}} == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|3}} == Bibliography ==   [[Категория:Биологик систематика]] [[Категория:Тәржемәһе тикшерелмәгән биттәр]] jxw1owfck71jezglbdqjy13d6xadydy 1147617 1147605 2022-07-29T21:15:35Z Aidar254 16673 wikitext text/x-wiki {{Ук}} [[Биология]]ла '''таксономия''' ((таксис) «аранжировка» һәм (-nomia) «ысул») — биологик организмдарҙың төркөмдәрен атау, билдәләү классификациялауҙы [[фән]]ни өйрәнеү. Организмдар таксондарға (сингл: таксон) төркөмләнә, һәм был төркөмдәргә таксономик дәрәжә бирелә; бирелгән дәрәжәле төркөмдәр юғары дәрәжәле инклюзив төркөмгә әйләндерелә ала, шулай итеп, таксономия иерархияһы барлыҡҡа килә. Хәҙерге ваҡытта ҡулланылған төп рәттәр — [[Домен (биология)|домен]], [[Батшалыҡ (биология)|батшалыҡ]], фило (ботаникала ҡайһы берҙә [[Тип (биология)|филология]] урынына бүлеү ҡулланыла), [[Класс (биология)|класс]], тәртип, [[Ғаилә (биология)|ғаилә]], ырыу һәм [[Төр (биология)|төрҙәр]]. Швед ботанигы [[Карл Линней]] хәҙерге таксономия системаһына нигеҙ һалыусы тип һанала, сөнки ул организмдарҙы классификациялау өсөн Линней таксономы һәм организмдарҙы атау өсөн биномиаль номенклатура тип аталған системаны эшләй. Биологик систематика теорияһы, мәғлүмәттәре һәм аналитик технологияһы ҡаҙаныштары менән Линней системаһы организмдар араһында тере һәм юҡҡа сыҡҡан [[Эволюция|эволюцион]] мөнәсәбәттәрҙе сағылдырыу өсөн тәғәйенләнгән хәҙерге биологик классификация системаһына әүерелә. == Билдәләмәләр == Таксономияның аныҡ билдәләмәһе сығанаҡтан сығанаҡҡа үҙгәрә, әммә дисциплинаның үҙәге ҡала: организмдар төркөмдәренең концепцияһы, атамаһы һәм классификацияһы.<ref name="Wilkins2011">{{Cite web|url=http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|title=What is systematics and what is taxonomy?|last=Wilkins|first=J.S.|date=5 February 2011|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|archive-date=27 August 2016|access-date=21 August 2016}}</ref> Һуңғы ваҡытта таксономия билдәләмәләре түбәндәгесә бирелә: # Айырым төрҙәре төркөмләү, төрҙәрҙе ҙурыраҡ төркөмдәргә бүлеү һәм шул төркөмдәргә исем биреү теорияһы һәм практикаһы, шулай итеп, классификация барлыҡҡа килтерә.<ref name="Judd2">{{Cite book|title=Plant Systematics: A Phylogenetic Approach|last1=Judd|first1=W.S.|last2=Campbell|first2=C.S.|last3=Kellogg|first3=E.A.|last4=Stevens|first4=P.F.|last5=Donoghue|first5=M.J.|date=2007|publisher=Sinauer Associates|edition=3rd|location=Sunderland|chapter=Taxonomy}}</ref> # Фән өлкәһе тасуирламаны, идентификациялауҙы, номенклатураны, классификацияны үҙ эсенә алға (һәм системалы системаларҙың төп компоненты).<ref name="Simpson2">{{Cite book|title=Plant Systematics|last=Simpson|first=Michael G.|date=2010|publisher=Academic Press|isbn=978-0-12-374380-0|edition=2nd|chapter=Chapter 1 Plant Systematics: an Overview}}</ref> # Биологияла организмдарҙың классификацияла урыны тураһында фән.<ref>Kirk, P.M., Cannon, P.F., Minter, D.W., Stalpers, J.A. eds. (2008) «Taxonomy». In ''Dictionary of the Fungi'', 10th edition. CABI, Netherlands.</ref> # «Тере организмдарға ҡарата ҡулланылған классификация тураһындағы, шул иҫәптән төрҙәрҙең формалашыу сараларын өйрәнеүсе фән».<ref>{{Cite book|title=The Wordsworth Dictionary of Science and Technology|date=1988|publisher=W.R. Chambers Ltd. and Cambridge University Press|editor-last=Walker|editor-first=P.M.B.}}</ref> # «Классификациялау маҡсатында организм үҙенсәлектәрен анализлау».<ref name="Henderson2">{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=-PLgy6DWe0wC|title=Henderson's Dictionary Of Biology|last=Lawrence|first=E.|date=2005|publisher=Pearson/Prentice Hall|isbn=978-0-13-127384-9}}</ref> # «Классификациялауға һәм атамалар бирергә мөмкинлек биргән өлгө табыу өсөн филогенезды өйрәнә» (кәрәкле, әммә ғәҙәти булмаған билдәләмә булараҡ күрһәтелгән)<ref>{{Cite book|title=Taxonomy for the twenty-first century|last=Wheeler|first=Quentin D.|date=2004|work=[[Philosophical Transactions of the Royal Society]]|editor-last=H.C.J. Godfray & S. Knapp|volume=359|pages=571–583|chapter=Taxonomic triage and the poverty of phylogeny|doi=10.1098/rstb.2003.1452|pmc=1693342|pmid=15253345|author-link=Quentin D. Wheeler|issue=1444}}</ref>. Төрлө билдәләмәләр йә системалылыҡтың (2-се билдәләмәнең) ярҙамсы өлкәһе итеп системалылыҡтың ярҙамсы өлкәһе итеп урынлаштыра, был мөнәсәбәттәрҙе кире ҡаға (6-сы билдәләмә), йә ике терминды синоним тип һанай. Биологик номенклатура систематиканың бер өлөшө (1-се һәм 2-се билдәләмәләр), йәки системалы системаларҙың бер өлөшө булып һаналамы, тигән аңлашылмаусанлыҡтар бар. Мәҫәлән, 6-сы билдәләмә номенклатураны таксономиянан ситкә урынлаштырыусы системаларҙың түбәндәге билдәләмәһе менән парлаша: * ''Систематика'': «Организмдарҙың идентификацияһын, таксономияһын һәм номенклатураһын өйрәнеү, шул иҫәптән тере йәнлектәрҙең уларҙың тәбиғи мөнәсәбәттәренә ҡарата классификацияһын һәм таксондарҙың үҙгәрештәрен һәм эволюцияһын өйрәнеү». 1970 йылда Миченер ''et al''. бер-береһенә ҡарата «систематик биология» һәм «таксономия» (йыш ҡына буталған һәм алмашлап ҡулланылған терминдар) түбәндәгесә билдәләй:<ref>Michener, Charles D., John O. Corliss, Richard S. Cowan, Peter H. Raven, Curtis W. Sabrosky, Donald S. Squires, and G. W. Wharton (1970). ''Systematics In Support of Biological Research''. Division of Biology and Agriculture, National Research Council. Washington, D.C. 25 pp.</ref><blockquote> Систематик биология (системаматика тип атала) — организмдарға фәнни исемдәр бирә, (б) уларҙы тасуирлай, (с) уларҙың коллекцияларын һаҡлай, (д) организмдарға классификация, уларҙы идентификациялау асҡыстары һәм уларҙың таралыуы тураһында мәғлүмәттәр биргән өлкә, (е) уларҙың эволюцион тарихын тикшерә, һәм (ф) уларҙың тирә-яҡ мөхиткә яраҡлашыуын иҫәпләй. Оҙон тарихлы был өлкә һуңғы йылдарҙа һиҙелерлек яңырыу кисерҙе. Теоретик материалдың бер өлөшө эволюцион өлкәләргә ҡағыла (үрҙәге e һәм f темалары), ҡалғандары айырыуса классификация проблемаһына ҡағыла. Таксономия — системалылыҡтың (а) — (d) темаларының өлөшө. </blockquote>Таксономия, системалы биология, систематика, биосистематика, фәнни классификация, биологик классификация һәм филогенетика кеүек терминдарҙың йыйылмаһы ҡайһы берҙә бер үк, ҡайһы берҙә аҙ айырылып торған, әммә һәр ваҡыт бәйләнгән һәм киҫешкән мәғәнәләргә эйә.<ref name="Wilkins2011">{{Cite web|url=http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|title=What is systematics and what is taxonomy?|last=Wilkins|first=J.S.|date=5 February 2011|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|archive-date=27 August 2016|access-date=21 August 2016}}</ref><ref name="Small1989">{{Cite journal|last=Small|first=Ernest|title=Systematics of Biological Systematics (Or, Taxonomy of Taxonomy)}}</ref> «Таксономия» һүҙенең иң киң мәғәнәһе бында ҡулланыла. Термин 1813 йылда де Кандоль үҙенең Théorie élémentaire de la botanique тигән хеҙмәтендә ҡулланған.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=In_Lv8iMt24C&pg=PA20|title=Plant systematics: An integrated approach|last=Singh|first=Gurcharan}}</ref> Джон Линдли 1830 йылда системалылыҡҡа тәүге билдәләмә бирә, әммә «систематика» терминын ҡулланмайынса, «систематик ботаника» тураһында яҙа.<ref>Wilkins, J. S. ''[http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/ What is systematics and what is taxonomy?] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160827124330/http://evolvingthoughts.net/2011/02/what-is-systematics-and-what-is-taxonomy/|date=27 August 2016}}''. Available on http://evolvingthoughts.net</ref> Европалылар биологик төрлөлөктө өйрәнеү өсөн «систематика» һәм «биосистематика», ә Төньяҡ Американдар "таксономия"ны йышыраҡ ҡуллана.<ref>Brusca, R. C., & Brusca, G. J. (2003). Invertebrates (2nd ed.). Sunderland, Mass. : Sinauer Associates, p. 27</ref> Әммә таксономия, һәм, атап әйткәндә, альфа таксонологияһы, организмдарҙы идентификациялау, тасуирлау һәм атау (йәғни номенклатура), ә «классификация» организмдарҙы башҡа организмдар менән бәйләнештәрен күрһәткән иерархик төркөмдәргә урынлаштыра.<ref name="Fortey">{{Citation|last=Fortey|first=Richard|url=Richard Fortey|title=Dry Store Room No. 1: The Secret Life of the Natural History Museum}}</ref> === Монография һәм таксономик тикшереү === Таксономик ревизия йәки таксономик тикшереү — билдәле бер таксонда вариация законлылыҡтарын яңыса анализлау. Был анализ морфологик, анатомик, палинологик, биохимик һәм генетик персонаждарҙың ниндәй ҙә булһа ҡушылыуы нигеҙендә башҡарылырға мөмкин. Монография йәки тулы ревизия — теге йәки был ваҡытта бирелгән мәғлүмәт өсөн һәм бөтә донъя өсөн таксон өсөн комплекслы ревизия. Башҡа (өлөшләтә) ревизиялар, булған характерҙар йыйылмаларының ҡайһы берҙәрен генә ҡуллана йәки арауыҡ даирәһе сикләнгән тигән мәғәнәлә сикләнергә мөмкин. Ревизия был субтаксаның классификацияһын үҙгәртеүгә, яңы субтаксаны асыҡлауға йәки элекке субтаксаның ҡушылыуына килтереүе мөмкин..<ref>{{Cite journal|last=Maxted|first=Nigel|year=1992|title=Towards Defining a Taxonomic Revision Methodology|journal=Taxon|volume=41|issue=4|pages=653–660|DOI=10.2307/1222391}}</ref> === Таксономик характерҙар === Таксономик характерҙар — таксономик атрибуттар, улар таксондар араһындағы мөнәсәбәттәрҙе (филогенезды) иҫбатлау өсөн ҡулланыла.<ref>Mayr, Ernst (1991). Principles of Systematic Zoology. New York: McGraw-Hill, p. 159.</ref> Таксономик характерҙарҙың төрҙәре:<ref>Mayr, Ernst (1991), p. 162.</ref>{{Col-begin}} {{Col-break}} * Morphological characters ** General external morphology ** Special structures (e.g. genitalia) ** Internal morphology (anatomy) ** Embryology ** Karyology and other cytological factors * Physiological characters ** Metabolic factors ** Body secretions ** Genic sterility factors * Molecular characters ** Immunological distance ** Electrophoretic differences ** Amino acid sequences of proteins ** DNA hybridization ** DNA and RNA sequences ** Restriction endonuclease analyses ** Other molecular differences {{Col-break}} * Behavioral characters ** Courtship and other ethological isolating mechanisms ** Other behavior patterns * Ecological characters ** Habit and habitats ** Food ** Seasonal variations ** Parasites and hosts * Geographic characters ** General biogeographic distribution patterns ** Sympatric-allopatric relationship of populations {{Столбцы/конец}} === Альфа һәм бета таксономияһы === «'''Альфа таксономияһы'''» термины бөгөн башлыса таксондарҙы, айырыуса төрҙәрҙе, табыу, тасуирлау һәм атау дисциплинаһына ҡарата ҡулланыла.<ref name="BiologyDiscussion">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|title=Taxonomy: Meaning, Levels, Periods and Role|date=27 May 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073645/http://www.biologydiscussion.com/animals-2/taxonomy/taxonomy-meaning-levels-periods-and-role/32373|archivedate=5 April 2017}}</ref> Боронғо әҙәбиәттә был терминдың икенсе мәғәнәһе була, ул морфологик таксономияға һәм XIX быуат аҙағына тиклемге тикшеренеүҙәр һөҙөмтәләренә ҡарай.<ref>{{Cite journal|last=Rosselló-Mora|first=Ramon|title=The species concept for prokaryotes|journal=FEMS Microbiology Reviews|volume=25|issue=1|pages=39–67|DOI=10.1111/j.1574-6976.2001.tb00571.x}}</ref> Уильям Бертрам Туррилл «альфа таксономияһы» терминын 1935 һәм 1937 йылдарҙа баҫылған мәҡәләләр серияһында индерә, унда ул таксонология дисциплинаһының фәлсәфәһе һәм киләсәк йүнәлештәрен тикшерә[1]<blockquote> … таксономистар араһында үҙҙәренең проблемаларын киң ҡараштан ҡарарға, уларҙың цитологик, экологик һәм генетик коллегалары менән яҡынданыраҡ хеҙмәттәшлек итеү мөмкинлектәрен тикшерергә һәм уларҙың маҡсаттарын һәм ысулдарын, бәлки, ҡырҡа үҙгәртеү йәки киңәйтеүҙе танырға теләк арта бара… Туррилл (1935) фекеренсә, структураһына нигеҙләнгән һәм уңайлы итеп «альфа» тип аталған боронғо баһалап бөткөһөҙ таксономияны ҡабул иткәндә, мөмкин тиклем киң морфологик һәм физиологик факттар нигеҙендә төҙөлгән алыҫ таксономияны күҙ алдына килтерергә мөмкин, һәм унда «төрлөләрҙең конституцияһына, бүленешенә, килеп сығышына һәм тәртибенә ҡағылышлы бөтә күҙәтеү һәм эксперименталь мәғлүмәттәр табыла». Идеалдар, әйтерһең дә, бер ҡасан да тулыһынса тормошҡа ашырылмай. Әммә улар даими стимуляторҙар сифатында эш итеүҙең ҙур ҡиммәте бар, һәм әгәр беҙҙә «омега» таксономияһының идеалы булһаҡ, беҙ грек алфавитынан бер аҙ алға бара алабыҙ. Беҙҙең ҡайһы берҙәребеҙ үҙебеҙҙе ҡәнәғәтләндерәбеҙ, беҙ хәҙер «бета» таксономияһына күҙ һалабыҙ, тип уйлайбыҙ.{{Sfn|Turrill|1938}}</blockquote>Шулай итеп, Туррилл альфа таксономияһынан асыҡтан-асыҡ экология, физиология, генетика һәм цитология кеүек төрлө тикшеренеүҙәр өлкәһен индерә. Ул шулай уҡ филогенетик реконструкцияны альфа таксономияһынан индермәй.{{Sfn|Turrill|1938}} Һуңыраҡ авторҙар был терминды икенсе мәғәнәлә ҡуллана, был термин төрҙәрҙең (башҡа рәттәрҙең ярым төрҙәре йәки таксондары түгел) сикләүен аңлата, ниндәй ҙә булһа тикшеренеү алымдарын ҡуллана, шул иҫәптән ҡатмарлы иҫәпләү йәки лаборатория техникаһын да ҡуллана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Шулай итеп, Эрнст Майр 1968 йылда "бета таксономия"ны төрҙәргә ҡарағанда юғарыраҡ дәрәжәләрҙең классификацияһы тип билдәләй.<ref>{{Citation|url=Ernst Mayr}}</ref><blockquote>Вариацияның биологик мәғәнәһен һәм оҡшаш төрҙәр төркөмдәренең эволюцион килеп сығышын аңлау таксономик эшмәкәрлектең икенсе этабы өсөн тағы ла мөһимерәк, төрҙәрҙе туғандар төркөмдәренә («taxa») бүлеү һәм уларҙың юғары категориялар иерархияһында урынлашыуы. Был эшмәкәрлек классификация термины менән аңлатыла; ул шулай уҡ «бета таксономия» тип тә атала.</blockquote> === Микротаксономия һәм макротаксосономия === Организмдарҙың айырым төркөмөндә төрҙәрҙе бүлеү зарурлығы практик һәм теоретик проблемаларға килтерә, улар төр проблемаһы тип атала. Төрҙәрҙе нисек билдәләүҙе билдәләү буйынса фәнни эш микротаксономия тип атала.<ref>{{Cite book|title=The Growth of Biological Thought: Diversity, Evolution, and Inheritance}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.biological-concepts.com/views/search.php?term=1508|title=Result of Your Query|work=biological-concepts.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170405170414/http://www.biological-concepts.com/views/search.php?term=1508|archive-date=5 April 2017}}</ref><ref name="BiologyDiscussion" />Макротаксономия — юғары таксономик дәрәжәләге төркөмдәрҙе өйрәнеү.<ref name="BiologyDiscussion" /> == Тарихы == Таксономик тарихтың ҡайһы бер тасуирламалары боронғо цивилизациялар менән таксономияны даталарға тырышһа ла, ысын мәғәнәһендә организмдарҙы классификациялау буйынса фәнни ынтылыш XVIII быуатҡа тиклем булмай. Элегерәк башҡарылған эштәре тәү сиратта дескриптив булған һәм ауыл хужалығында йәки медицинала файҙалы булған үҫемлектәргә йүнәлтелгән булған. Был фәнни фекерләүҙең бер нисә этабы бар. Иртә таксономия үҙ аллы критерийҙарға, «яһалма системаларға» нигеҙләнә, шул иҫәптән Линнейҙың үҫемлектәр өсөн енси классификация системаһы (Линнейҙың 1735 йылда хайуандарҙы классификациялауы «Systema Naturae» («Тәбиғәт системаһы») тип атала, ул, кәм тигәндә, «яһалма система» тип иҫәпләй. Һуңыраҡ «тәбиғи системалар» тип йөрөтөлгән такса үҙенсәлектәрен тулыраҡ ҡарау нигеҙендә системалар барлыҡҡа килә, мәҫәлән, де Жусьё. Һуңыраҡ «тәбиғи системалар» тип аталған такса үҙенсәлектәрен тулыраҡ ҡарау нигеҙендә системалар барлыҡҡа килә, мәҫәлән, де Жюсьё (1789), де Кандоль (1813) һәм Бентем һәм Хукер (1862—1863). Был классификациялар эмпирик ҡалыптарҙы тасуирлай һәм фекерләүҙә эволюцияға тиклем булған. Чарльз Дарвиндың «Төрҙәрҙең килеп сығышы тураһында» (1859) баҫылып сығыуы эволюцион мөнәсәбәттәргә нигеҙләнгән классификацияларға яңы аңлатма бирә. Был 1883 йылдан башлап филетик системалар төшөнсәһе була. Бындай ҡарашты Эйхлер (1883) һәм Энглер (1886—1892) тип билдәләй. 1970-се йылдарҙа кладистик методологияның барлыҡҡа килеүе берҙән-бер монофилия критерийҙары нигеҙендә синапоморфиялар булыуы менән раҫланған классификацияларға килтерә. Шул ваҡыттан алып молекуляр генетика мәғлүмәттәре менән дәлилләү нигеҙе киңәйтелә, улар күпселек осраҡта традицион морфологияны тулыландыра.{{Sfn|Datta|1988}} === Линнийға тиклемге осор === ==== Тәүге таксономистар ==== Кеше тирә-яғын атау һәм классификациялау, моғайын, тел башланыу менән башланғандыр. Ағыулы үҫемлектәрҙе ашарға яраҡлы үҫемлектәрҙән айырыу кешелек йәмғиәтенең йәшәүе өсөн мөһим. Дарыу үҫемлектәре һүрәттәре Мысырҙың стена һүрәттәрендә б.э.т. 1500 йылда күренә, был төрлө төрҙәрҙең ҡулланылышын аңлауҙы һәм төп таксономияның урынлашыуын күрһәтә. ==== Антик осор ==== [[Файл:Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/b/bf/Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg/370px-Huang-Quan-Xie-sheng-zhen-qin-tu.jpg|мини|''Һирәк осрай торған хайуандарҙың''<nowiki> һүрәтләнеше (写生珍禽图), Сун династияһы рәссамы Хуан Цюань (903[[965)</nowiki>]] Организмдар беренсе тапҡыр [[Аристотель]] ([[Греция]], 384 Tian322 б.э.) тарафынан Лесбос утрауында булған сағында классификациялана.<ref>Mayr, E. (1982) ''The Growth of Biological Thought''. Belknap P. of Harvard U.P., Cambridge (Mass.)</ref><ref name="Palaeos" /><ref name="Britannica – Taxonomy">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy|title=taxonomy {{!}} biology}}</ref> Ул йән эйәләрен уларҙың өлөштәренә, йәки хәҙерге заман сифаттарына, мәҫәлән, тере бала тыуыу, дүрт аяҡ, йомортҡа һалыу, ҡан һалыу йәки йылы тәнле булыуҙы классификациялай.<ref name="Roanoke">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|website=cbs.dtu.dk|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref> Ул бөтә тереклекте ике төркөмгә бүлә: үҫемлектәр һәм хайуандар.<ref name="Palaeos" /> Уның ҡайһы бер хайуандар төркөмө, мәҫәлән, ''Анхайма'' (ҡанһыҙ хайуандар, тәржемәһе — умыртҡаһыҙ) һәм ''Энхайма'' (ҡаны булған хайуандар), шулай уҡ [[акула]]лар һәм киттар кеүек төркөмдәр бөгөн дә киң ҡулланыла.<ref>{{Cite book|title=The Lagoon: How Aristotle Invented Science|url=Armand Marie Leroi}}</ref> Уның уҡыусыһы Теофраст (Греция, б.э.т. 370X) был традицияны дауам итә, 500-гә яҡын үҫемлек һәм уларҙың ҡулланылышы тураһында үҙенең Historia Plantarum китабында телгә ала. Тағы ла бер нисә үҫемлек төркөмө, мәҫәлән, ''[[Ҡыҙылтал|Корнус]]'', ''Крокус'' һәм ''Нарцисс'', Теофрастҡа барып тоташа.<ref name="Palaeos">{{Cite web |url=http://palaeos.com/taxonomy/history.html |title=Palaeos : Taxonomy |website=palaeos.com |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html |archive-date=31 March 2017}}</ref> ==== Урта быуаттар ==== [[Урта быуаттар]]<nowiki/>ҙағы таксономия, йән эйәләренең фәлсәфәүи һәм экзистенциаль тәртибенә ҡағылышлы өҫтәмәләр менән, аристотель системаһына нигеҙләнә.<ref name="Roanoke2">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|date=23 March 1998|website=cbs.dtu.dk|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref> Был көнбайыш схоластик<ref name="Roanoke3">{{Cite web|url=http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|title=Biology 101, Ch 20|date=23 March 1998|website=cbs.dtu.dk|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170628023508/http://www.cbs.dtu.dk/courses/genomics_course/roanoke/bio101ch20.htm|archive-date=28 June 2017}}</ref>традицияларында булыуҙың, ахыр сиктә Аристотельдән алынған ҙур сылбыр кеүек төшөнсәләрҙе үҙ эсенә ала. Аристотел системаһы ул ваҡытта микроскоптар булмау сәбәпле үҫемлектәрҙе лә, бәшмәктәрҙе лә классификацияламай, сөнки уның идеялары, скала натураһына (Тәбиғи баҫҡыс)<ref name="Britannica – Taxonomy2">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy|title=taxonomy {{!}} biology|url-status=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170405075451/https://www.britannica.com/science/taxonomy|archive-date=5 April 2017|encyclopedia=Encyclopedia Britannica}}</ref> ярашлы, тулы донъяны берҙәм континуумда урынлаштырыуға нигеҙләнгән. Был да оло зат сылбырында ла иғтибарға алынды. Прокопий, Ғәззә тимотеостары, Деметриос Пепагоменос,<ref name="Palaeos2">{{Cite web|url=http://palaeos.com/taxonomy/history.html|title=Palaeos : Taxonomy|website=palaeos.com|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170331022648/http://palaeos.com/taxonomy/history.html|archive-date=31 March 2017}}</ref> Томас Аквинас кеүек ғалимдар алға китеш яһай. Урта быуат аҡыл эйәләре прагматик таксономияға ҡарағанда абстракт фәлсәфәгә нығыраҡ яраҡлашҡан абстракт фәлсәфәүи һәм логик категориялауҙарҙы ҡулланған.<ref name="Palaeos" /> ==== Ренессанс һәм иртә хәҙерге заман ==== [[Яңырыу|Ренессанс]] һәм [[Мәғрифәтселек дәүере]]ндә организмдарҙы категориялаштырыу киң тарала, һәм таксономик эштәр боронғо текстарҙы алмаштырыу өсөн етерлек кимәлдә башҡарыла.<ref name="Palaeos" /> Был ҡайһы берҙә ҡатмарлы оптик линзаларҙың үҫеше менән бәйле, был организмдарҙың морфологияһын күпкә ентекләберәк өйрәнергә мөмкинлек бирә. Был технологик алымдан файҙаланған иң тәүге авторҙарҙың береһе — итальян табибы Андреа Чезальпино (1519—1603), ул «беренсе таксономист» тип атала.<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Andrea-Cesalpino|title=Andrea Cesalpino {{!}} Italian physician, philosopher, and botanist}}</ref> Уның magnum opus De Plantis 1583 йылда баҫылып сыға, унда 1500-ҙән ашыу үҫемлек төрө һүрәтләнә.<ref>{{Cite book|url=https://archive.org/details/deplantislibrixv00cesa|title=De plantis libri XVI}}</ref><ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Andrea-Cesalpino#ref130098|title=Andrea Cesalpino {{!}} Italian physician, philosopher, and botanist}}</ref> Ул беренсе тапҡыр таныған ике ҙур үҫемлек ғаиләһе бөгөн дә ҡулланыла: Asteraceae һәм [[Кәбеҫтә һымаҡтар|Brassicaceae]].<ref>{{Cite book|title=International Edition Vegetables I: Asteraceae, Brassicaceae, Chenopodicaceae, and Cucurbitaceae (Handbook of Plant Breeding)}}</ref> Һуңынан XVII быуатта Джон Рэй ([[Англия]], 16271705) бик күп мөһим таксономик хеҙмәттәр яҙа.<ref name="Britannica – Taxonomy" /> Уның иң ҙур ҡаҙанышы ''Methodus Plantarum Nova'' (1682) була, унда ул 18 меңдән ашыу үҫемлек төрөн баҫтырып сығара.<ref>{{Cite book|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/84226#page/7/mode/1up|title=Methodus plantarum nova|author=live}}</ref> Ул ваҡытта уның классификациялары, бәлки, иң ҡатмарлыһы булғандыр, сөнки ул үҙенең таксондарын күп кенә ҡатнаш символдарға нигеҙләгән. Киләһе ҙур таксономик хеҙмәттәрҙе Джозеф Питон де Турнефор (Франция, 1656,1708) яҙа.<ref>{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/biography/Joseph-Pitton-de-Tournefort|title=Joseph Pitton de Tournefort {{!}} French botanist and physician}}</ref> 1700 йылдан алып уның Institutiones Rei Herbariae хеҙмәттәрендә 698 ырыуға ҡараған 9000-дән ашыу төр бар, был туранан-тура Линнейға йоғонто яһай. === Линней дәүере === [[Файл:Linné-Systema_Naturae_1735.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/54/Linn%C3%A9-Systema_Naturae_1735.jpg/170px-Linn%C3%A9-Systema_Naturae_1735.jpg|мини|Systema ''Naturae'', Лейден, 1735]] Швед ботаник [[Карл Линней]] (17071778) таксономияның яңы дәүерен башлай.<ref name="Roanoke" /> 1735 йылда Systema Naturae 1st Edition, 1753 йылда Species ''Plantarum'' һәм Systema ''NaturaE'' 10th Edition тигән хеҙмәттәре менән ул хәҙерге таксономияны революциялай.<ref>Linnaeus, C. (1735) ''Systema naturae, sive regna tria naturae systematice proposita per classes, ordines, genera, & species''. Haak, Leiden</ref><ref>Linnaeus, C. (1753) ''Species Plantarum''. Stockholm, Sweden.</ref><ref>Linnaeus, C. (1758) ''Systema naturae, sive regna tria naturae systematice proposita per classes, ordines, genera, & species'', 10th Edition. Haak, Leiden</ref> Уның эштәре хайуандар һәм үҫемлектәр төрҙәренә стандартлаштырылған биномиаль атама биреү системаһын ғәмәлгә ашыра, был хаослы һәм тарҡау таксономик әҙәбиәткә элегант хәл булып сыға.<ref name="Britannica – Linnaean">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy/The-Linnaean-system|title=taxonomy – The Linnaean system {{!}} biology}}</ref> Ул класс, тәртип, ырыу һәм төрҙәр стандартын ғына индермәй, шулай уҡ сәскәнең бәләкәйерәк өлөштәрен ҡулланып, үҙенең китабынан үҫемлектәрҙе һәм хайуандарҙы билдәләргә мөмкинлек бирә.<ref name="Britannica – Linnaean" /> Шулай итеп, Линней системаһы барлыҡҡа килә һәм бөгөнгө көндә лә XVIII быуаттағы кеүек ҡулланыла.<ref name="Britannica – Linnaean" /> Әлеге ваҡытта үҫемлектәр һәм хайуандар таксономиктары Линнейҙың эшен дөрөҫ исемдәр өсөн «башланғыс нөктә» тип иҫәпләй (1753 һәм 1758 йылдарҙа).<ref>{{Cite journal|title=Typification and later starting-points|url=http://www.iapt-taxon.org/historic/Congress/IBC_1959/Prop018-019.pdf|author=live}}</ref> Был даталарға тиклем баҫылған исемдәр «Линнейға тиклемге» тип атала, һәм ғәмәлдә түгел тип һанала (''Svenska Spindlar''<ref>{{Cite book|url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/209583#page/7/mode/1up|title=Svenska spindlar|author=live}}</ref> баҫмаһында баҫылған үрмәкселәрҙән башҡа). Хатта был ваҡытҡа тиклем Линней үҙе баҫтырып сығарған таксономик исемдәр ҙә Линнейға тиклемге тип һанала. == Хәҙерге классификация системаһы == [[Файл:Spindle_diagram.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/76/Spindle_diagram.jpg/280px-Spindle_diagram.jpg|мини|Умыртҡалыларҙың класс кимәлендә эволюцияһы, спиндл киңлеге ғаиләләр һанын күрһәтә . Спиндле схемалар эволюцион таксономияға хас]] [[Файл:Cladogram_vertebrata.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/70/Cladogram_vertebrata.jpg/280px-Cladogram_vertebrata.jpg|мини|Шул уҡ бәйләнеш, кладистика өсөн типик кладограмма булараҡ күрһәтелә]] Төркөмдәр эсендәге төркөмдәр паттерны Линнейҙың үҫемлектәр һәм хайуандар классификацияһы менән билдәләнә, һәм был паттерндар XVIII быуат аҙағында, Чарльз Дарвиндың «Тәбиғәттәрҙең килеп сығышы» китабы баҫылып сыҡҡанға тиклем, хайуандар һәм үҫемлектәр батшалыҡтарының дендрограммалары итеп күрһәтелә башлай. "Тәбиғи система"ның паттерны эволюция кеүек генерациялау процесын аңлатмай, әммә, бәлки, уны күҙ уңында тотҡандыр, иртә трансмутационистик аҡыл эйәләрен илһамландырғандыр. Төрҙәрҙең трансмутацияһы идеяһын өйрәнеүсе тәүге хеҙмәттәр араһында Эразм Дарвиндың (Чарльз Дарвиндың олатаһының) 1796 Zoönomia һәм Жан-Батист Ламарктың 1809 йылда Philosophie Zoologique бар.<ref name="BiologyDiscussion" /> Был идея инглиз телле донъяла Роберт Чемберс тарафынан 1844 йылда аноним рәүештә баҫылған Vestiges of the Natural History of Creation китабында киң тарала.<ref>{{Cite book|url=James A. Secord|author=dead}}</ref> Дарвин теорияһына яраҡлы уртаҡ нәҫел китабы тигән төшөнсә барлыҡҡа килә. Йәшәү ағасы һүрәттәре фәнни хеҙмәттәрҙә популяр булып китә, билдәле ҡаҙылма төркөмдәр индерелә. ''Археоптерикс'' һәм Хесперорнистың яңы ғына табылған ҡаҙылма ҡалдыҡтарын ҡулланып, Томас Генри Хаксли уларҙың динозаврҙарҙан барлыҡҡа килеүен белдерә, был төркөм 1842 йылда Ричард Оуэн тарафынан рәсми рәүештә таныла.<ref>{{Cite news|url=https://phys.org/news/2015-05-fossil-world-earliest-modern-bird.html|title=Fossil of world's earliest modern bird could help us understand the extinction of dinosaurs|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405170159/https://phys.org/news/2015-05-fossil-world-earliest-modern-bird.html|archivedate=5 April 2017}}</ref> Һөҙөмтәлә динозаврҙарҙың «ҡоштарҙың ата-бабалары» булыуы эволюцион таксономик фекерләүҙең төп билдәһе булып тора. XIX быуат аҙағында һәм XX быуат башында ҡаҙылма төркөмдәр табыла һәм , [[Палеонтология|палеонтологтар]], билдәле төркөмдәрҙе берләштерә, хайуандарҙың тарихын аңларға тырыша. 1940-сы йылдар башында хәҙерге эволюцион синтез менән, төп төркөмдәрҙең эволюцияһын хәҙерге заманса аңлау барлыҡҡа килә. Эволюцион таксономия Линней таксономик дәрәжәһенә нигеҙләнгәнлектән, был ике термин хәҙерге ҡулланылышта ҡулланыла. Кладистик ысул 1960-сы йылдарҙан барлыҡҡа килә.<ref name="Britannica – since Linnaeus">{{Cite encyclopedia|url=https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus|title=taxonomy – Classification since Linnaeus {{!}} biology}}<cite class="citation encyclopaedia cs1" data-ve-ignore="true">[https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus «taxonomy — Classification since Linnaeus | biology»]. ''Encyclopedia Britannica''. [https://web.archive.org/web/20170405075916/https://www.britannica.com/science/taxonomy/Classification-since-Linnaeus Archived] from the original on 5 April 2017.</cite></ref> 1958 йылда Джулиан Хаксли ''клада'' терминын ҡуллана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Һуңыраҡ, 1960 йылда, Кейн һәм Харрисон ''кладистик'' терминын индерә.<ref name="BiologyDiscussion" /> Иң күренекле үҙенсәлеге булып иерархик эволюция ағасында таксондарҙы урынлаштырыу тора, был осраҡта бөтә таксондар монофилетик.<ref name="Britannica – since Linnaeus" /> Таксон, ата-баба формаһының бөтә тоҡомдарын үҙ эсенә алһа, монофилетик тип атала.<ref name="Mike Taylor">{{Cite web |url=http://www.miketaylor.org.uk/dino/faq/s-class/phyletic/ |title=What do terms like monophyletic, paraphyletic and polyphyletic mean? |last=Taylor |first=Mike |website=miketaylor.org.uk |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20100801072310/http://www.miketaylor.org.uk/dino/faq/s-class/phyletic/ |archive-date=1 August 2010}}</ref><ref name="NCSE">{{Cite web |url=https://ncse.com/book/export/html/2206 |title=Polyphyletic vs. Monophyletic |website=ncse.com |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170405170039/https://ncse.com/book/export/html/2206 |archive-date=5 April 2017}}</ref> Уларҙан алынған төркөмдәр парафилетик тип атала, ә тормош ағасынан бер тармаҡтан артыҡ булған төркөмдәр полифилетик булып тора.<ref name="Mike Taylor" /><ref name="Mike Taylor" /><ref name="NCSE">{{Cite web |url=https://ncse.com/book/export/html/2206 |title=Polyphyletic vs. Monophyletic |website=ncse.com |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20170405170039/https://ncse.com/book/export/html/2206 |archive-date=5 April 2017}}</ref> Монофилетик төркөмдәр синапоморфиялар нигеҙендә таныла һәм диагноз ҡуйыла.<ref>Brower, Andrew V. Z. and Randall T. Schuh. 2021. ''Biological Systematics: Principles and Applications'' (3rd edn.) Cornell University Press, Ithaca, New York., p. 13</ref> Кладистик классификациялар традицион Линней таксономияһы һәм Зоологик һәм ботаник номенклатура кодтары менән тап килә.<ref>Schuh, Randall T. «The Linnaean system and its 250-year persistence.» The Botanical Review 69, no. 1 (2003): 59.</ref> Номенклатураның альтернатив системаһы, Халыҡ-ара ''филогенетик'' номенклатура кодексы йәки ''PhyloCode'' тәҡдим ителгән, уның маҡсаты — кладтарҙың формаль атамаһын көйләнә.<ref>{{Cite web |url=https://www.ohio.edu/phylocode/ |title=The PhyloCode |last=Queiroz |first=Philip D. Cantino, Kevin de |website=ohio.edu |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20160510200022/https://www.ohio.edu/phylocode/ |archive-date=10 May 2016}}</ref><ref name="Phylocode">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/angiosperm/taxonomy-angiosperm/phylocode-concept-history-and-advantages-taxonomy/34706|title=PhyloCode: Concept, History and Advantages {{!}} Taxonomy|date=12 July 2016|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073643/http://www.biologydiscussion.com/angiosperm/taxonomy-angiosperm/phylocode-concept-history-and-advantages-taxonomy/34706|archivedate=5 April 2017}}</ref>Линней рангтары ''PhyloCode'' буйынса факультатив буласаҡ, ул хәҙерге, ранг нигеҙендәге кодтар менән бергә йәшәү өсөн тәғәйенләнә.<ref name="Phylocode" /> Систематик берләшмә PhyloCode-ты ҡабул итерме-юҡмы, әллә уны 250 йылдан ашыу ҡулланылған (кәрәк булғанда үҙгәртелгән) хәҙерге номенклатура системалары файҙаһына ҡалырмы, тип билдәләнә. === Батшалыҡтар һәм домендар === [[Файл:Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/a/a5/Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg/170px-Biological_classification_L_Pengo_vflip.svg.png|мини|Хәҙерге классификацияның төп схемаһы. Башҡа бик күп кимәлдәр ҡулланыла ала; домен, тормоштағы иң юғары яңы һәм бәхәсле кимәл.]] Линней, үҫемлектәрҙе һәм хайуандарҙы айырым батшалыҡ тип һаналған.<ref name="Kingdom classification">{{Cite news|url=http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|title=Kingdom Classification of Living Organism|date=2 December 2014|work=Biology Discussion|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170405073641/http://www.biologydiscussion.com/biology/kingdom-classification-of-living-organism/5542|archivedate=5 April 2017}}</ref>Линней, физик донъяны йәшелсә, хайуандар һәм файҙалы ҡаҙылмалар батшалығына бүлеп, быны юғары звание сифатында ҡулланған. Микроскопия ҡаҙаныштары микроорганизмдарҙы классификациялауға мөмкинлек биргәнлектән, батшалыҡтарҙың һаны арта. Домен — сағыштырмаса яңыса бүлеү. 1977 йылда Карл Вуздың өс доменлы систем тәҡдим итә, әммә һуңыраҡ был система ҡабул ителмәй.<ref>{{Cite web|url=http://www.igb.illinois.edu/about/archaea|title=Carl Woese {{!}} Carl R. Woese Institute for Genomic Biology|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20170428163950/http://www.igb.illinois.edu/about/archaea|archive-date=28 April 2017}}</ref> Өс доменлы ысулдың төп үҙенсәлеге булып [[Архейҙар|Архея]] һәм Бактерияларҙың бүленеү тора, улар элек бер генә Бактерия батшалығына (ҡайһы берҙә Монера тип аталған батшалыҡҡа) бергә төркөмләнгән була.<ref name="Kingdom classification" /> Протистарҙың классификацияһы тураһында күп мәҡәләләр баҫтырып сығарған Томас Кавальер-Смит күптән түгел неомура, Архея һәм [[Эукариоттар|Евхарияны]] бергә туплаусы клада, бактерияларҙан, анығыраҡ әйткәндә, Актиномицетотанан барлыҡҡа килгән, тип тәҡдим итә. 2004 йылда уның классификацияһы [[Архейҙар|археобактерияларҙы]] Бактериялар батшалығының бер өлөшө тип иҫәпләй, йәғни ул өс домен системаһын тулыһынса кире ҡаға. Стефан Лукета 2012 йылда биш «домион» системаһын тәҡдим итә, традицион өс доменға Прионобиота (күҙәнәкле һәм ядро кислотаһы булмаған) һәм [[Вирустар|Вирузобиота]] (ҡүҙәнәкле, әммә ядро кислоталы) өҫтәй.<ref name="Luketa2012">{{Cite journal|last=Luketa|first=S.|year=2012|title=New views on the megaclassification of life|url=http://protistology.ifmo.ru/num7_4/luketa_protistology_7-4.pdf|author=live|journal=Protistology|volume=7|issue=4|pages=218–237}}</ref><center>{{Biological systems}} </center>Организмдарҙың күп кенә айырым төркөмдәре өсөн өлөшләтә классификациялар бар һәм яңы мәғлүмәттәр барлыҡҡа килгән һайын ҡайтанан ҡарала һәм алмаштырыла; әммә тереклектең күпселек өлөшөн йә бөтәһен дә комплекслы, баҫтырып сығарған дауалау ысулдары һирәк осрай; 2012 һәм 2019 йылдарҙа эвкариоттарҙы протистарға баҫым яһап ҡына үҙ эсенә алған Адл һәм 2019 йыл миҫалдары: 2015 йыл, икеһе лә ҡаҙылма вәкилдәрҙе ситләтеп үтһә лә, евкариоттарҙы ла, прокариоттарҙы ла орден дәрәжәһенә тиклем үҙ эсенә ала.<ref name="Adl-et-al-2012">{{Cite journal|last=Adl|first=S.M.|title=The revised classification of eukaryotes|journal=Journal of Eukaryotic Microbiology|volume=59|issue=5|pages=429–493}}</ref><ref name="Adl-et-al-2019">{{Cite journal|last=Adl|first=S.M.|year=2019|title=Revisions to the classification, nomenclature, and diversity of eukaryotes|journal=Journal of Eukaryotic Microbiology|volume=66|issue=1|pages=4–119}}</ref><ref name="Ruggiero-et-al-2015">{{Cite journal|last=Ruggiero|first=M.A.|year=2015|title=A higher level classification of all living organisms|journal=PLOS ONE|volume=10|issue=4|pages=e0119248}}</ref><ref name="Ruggiero-et-al-2015" /> Айырым компиляция (Ruggiero, 2014) Ғаилә дәрәжәһенә тиклем һаҡланып ҡалған таксондарҙы үҙ эсенә ала.<ref>Ruggiero, Michael A. (2014). Families of All Living Organisms, Version 2.0.a.15, (4/26/14). Expert Solutions International, LLC, Reston, VA. 420 pp. Included data available for download via https://www.gbif.org/dataset/8067e0a2-a26d-4831-8a1e-21b9118a299c (doi: 10.15468/tfp6yv)</ref> Мәғлүмәттәр базаһына нигеҙләнгән таблицалар иҫәбенә Тормош энциклопедияһы, Биотөрлөлөк буйынса глобаль мәғлүмәт объекты, NCBI систематикаһы мәғлүмәт базаһы, Диңгеҙ һәм кейәүгә сыҡмаған Генераның ваҡытлы реестры, Тормоштоң асыҡ ағасы, Тормош каталогы инә. Палеобиология мәғлүмәт базаһы — ҡаҙылма ресурстар. == Ҡулланыу == Биологик систематика [[биология]] дисциплинаһы булып тора һәм биологтар тарафынан «системата» булараҡ билдәле, әммә яңы таксоналарҙы баҫтырып сығарыу менән натуралистар ҙа йыш шөғөлләнә. Таксономия [[тормош]]<nowiki/>то тасуирлауҙы һәм ойоштороуҙы маҡсат итеп ҡуйғанлыҡтан, биотөрлөлөктө һәм тәбиғәтте һаҡлау биологияһының барлыҡҡа килеүе таксономдар эше өсөн бик мөһим..<ref>{{Cite web |url=http://www.nhm.ac.uk/nature-online/science-of-natural-history/taxonomy-systematics/what-is-taxonomy/index.html |title=What is taxonomy? |publisher=Natural History Museum |location=London |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20131001152618/http://www.nhm.ac.uk/nature-online/science-of-natural-history/taxonomy-systematics/what-is-taxonomy/index.html |archive-date=1 October 2013 |access-date=23 December 2017}}</ref><ref>{{Cite journal |last=McNeely |first=Jeffrey A. |year=2002 |title=The role of taxonomy in conserving biodiversity |url=https://pdfs.semanticscholar.org/7b06/e3d09692ef9f2b464fbfb7807ff32a35ce47.pdf |url-status=dead |journal=J. Nat. Conserv. |volume=10 |issue=3 |pages=145–153 |doi=10.1078/1617-1381-00015 |s2cid=16953722 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171224155349/https://pdfs.semanticscholar.org/7b06/e3d09692ef9f2b464fbfb7807ff32a35ce47.pdf |archive-date=24 December 2017 |via=Semantic Scholar}}</ref> === Организмдарҙы классификациялау === Биологик классификация — таксономик процестың мөһим өлөшө. Һөҙөмтәлә, ул ҡулланыусыға таксондың туғандары ниндәй тип хәбәр итә. Биологик [[Класс (биология)|класс]]<nowiki/>ификация таксономик рәттәрҙе ҡуллана, шул иҫәптән башҡалар (иң инклюзивтан иң инклюзируемыйға тиклем): Домен, Короллек, [[Тип (биология)|Филум]], Класс, [[Отряд (биология)|Орден]], [[Ғаилә (биология)|Ғаилә]], Ген, [[Төр (биология)|Төрҙәр]] һәм Трен.<ref>{{Cite news|url=https://www.mnemonic-device.com/biology/taxonomy/domain-kingdom-phylum-class-order-family-genus-species/|title=Mnemonic taxonomy / biology: Kingdom Phylum Class Order...|author=live|archiveurl=https://web.archive.org/web/20170606171902/https://www.mnemonic-device.com/biology/taxonomy/domain-kingdom-phylum-class-order-family-genus-species/|archivedate=6 June 2017}}</ref> === Таксономик тасуирламалар === [[Файл:Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/d/da/Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg/170px-Nepenthes_smilesii_type_specimen.jpg|мини|''Nepenthes smilesii'', тропик питчер үҫемлеге]] Таксондың тасуирламаһы йәки диагнозы бергә ҡуйыла. Таксондарҙы билдәләүсе ҡағиҙәләр юҡ, әммә яңы таксондарҙы атау һәм баҫтырып сығарыу ҡағиҙәлар йыйылмаһы менән идара ителә.<ref name="Herbarium">{{Cite web|title=Nomenclature, Names, and Taxonomy|url=http://herbarium.usu.edu:80/teaching/4420/botnom.htm|year=2005|website=Intermountain Herbarium – USU|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20161123030604/http://herbarium.usu.edu/teaching/4420/botnom.htm|archive-date=23 November 2016}}</ref> [[Зоология]]ла киң ҡулланылған рәттәр өсөн номенклатура (суперғаиләләрҙең ярым төрҙәре) Халыҡ-ара Зоологик номенклаттура кодексы (''ICZN коды'') менән көйләнә. Фикология, [[микология]] һәм [[ботаника]] өлкәләрендә таксондарҙың атамаһы ылымыҡтар, бәшмәктәр һәм үҫемлектәр өсөн халыҡ-ара номенклатура кодексы (''ICN'') менән көйләнә. Таксондың тәүге тасуирламаһы биш төп талапты берләштерә:<ref>{{Cite web|title=How can I describe new species?|url=http://iczn.org/content/how-can-i-describe-new-species|publisher=[[International Commission on Zoological Nomenclature]]|author=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20120306133052/http://iczn.org/content/how-can-i-describe-new-species|archive-date=6 March 2012|access-date=21 May 2020}}</ref> # Таксонға латин алфавитының 26 хәрефенә нигеҙләнеп исем бирергә кәрәк (яңы төрҙәр өсөн биномиал, йәки башҡа рәттәр өсөн униномиал). # Исеме берҙән-бер булырға тейеш (йәғни омоним түгел). # Тасуирлама кәм тигәндә бер исем йөрөткән типтағы экземплярға нигеҙләнергә тейеш. # Ул таксонды тасуирлау (билдәләү) йәки уны башҡа таксондарҙан айырыу өсөн (диагноз, ''ICZN коды'', 13.1.1 статья, ''ICN'', 38-се статья) тейешле атрибуттар тураһында белдереүҙәрҙе үҙ эсенә алырға тейеш. Ике код та таксондың йөкмәткеһен (уның округтарын) билдәләүҙе уның исемен билдәләүҙән аңлы рәүештә айыра. # Был тәүге дүрт талап даими фәнни яҙма булараҡ күп һанлы бер үк күсермәләрҙә баҫтырылырға тейеш. Әммә йыш ҡына, таксондың географик диапазоны, экологик иҫкәрмәләр, химия, тәртип һ. б. кеүек, күберәк мәғлүмәт индерелә. Тикшеренеүселәрҙең таксаға килеү ысулы төрлөсә: булған мәғлүмәттәргә һәм ресурстарға ҡарап, ысулдар сағыу үҙенсәлектәрҙе ябай һан йә сифатлы сағыштырыуҙан, ДНК эҙмә-эҙлелеге буйынса ҙур күләмдәге мәғлүмәттәрҙе компьютер анализдарын ентекләп тасуирлауға тиклем үҙгәрә.. === Авторҙың цитатаһы === «Автор» фәнни исемдән һуң урынлаштырыла ала.<ref name="AJE">{{Cite web|url=http://www.aje.com/en/arc/editing-tip-scientific-names-species/|title=Editing Tip: Scientific Names of Species {{!}} AJE {{!}} American Journal Experts|website=www.aje.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170409021714/http://www.aje.com/en/arc/editing-tip-scientific-names-species/|archive-date=9 April 2017}}</ref> Автор — беренсе тапҡыр был исемде дөрөҫ баҫтырып сығарған ғалимдың исеме.<ref name="AJE" /> Мәҫәлән, 1758 йылда Линней Азия филенә Elephas maximus тигән фәнни исем бирә, шуға күрә был исем ҡайһы берҙә «Elephas maximas Linnaeus, 1758» тип яҙыла.<ref>{{Cite web|url=http://study.com/academy/lesson/carolus-linnaeus-classification-taxonomy-contributions-to-biology.html|title=Carolus Linnaeus: Classification, Taxonomy & Contributions to Biology – Video & Lesson Transcript {{!}} Study.com|website=Study.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170409021600/http://study.com/academy/lesson/carolus-linnaeus-classification-taxonomy-contributions-to-biology.html|archive-date=9 April 2017}}</ref> Авторҙарҙың исемдәре йыш ҡына ҡыҫҡартыла: L., ''Линней'' өсөн, киң ҡулланыла. Ботаникала, ысынында, стандарт ҡыҫҡартыуҙарҙың көйләнгән исемлеге бар (авторҙың ҡыҫҡартмаһы буйынса ботаниктар исемлеген ҡарағыҙ).<ref>{{Cite web|url=http://www.biocyclopedia.com/index/biological_classification.php|title=Biological Classification|website=biocyclopedia.com|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170514164313/http://www.biocyclopedia.com/index/biological_classification.php|archive-date=14 May 2017}}</ref> Ботаника һәм зоология араһында властарҙы бүлеү системаһы бер аҙ айырыла.<ref name="Herbarium" /> Әммә, ғәҙәти күренеш, әгәр төрҙөң заты төп тасуирламанан һуң үҙгәрһә, төп авторлыҡтың исеме ҡумталарҙа урынлаштырыла.<ref>{{Cite web|url=http://www.annelida.net/zootax-tutor.html|title=Zoological nomenclature: a basic guide for non-taxonomist authors|website=Annelida.net|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170316112709/http://www.annelida.net/zootax-tutor.html|archive-date=16 March 2017}}</ref> == Фенетика == [[Файл:Phylogenetics.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/69/Phylogenetics.svg/300px-Phylogenetics.svg.png|мини|300x300пкс|Филогенетик һәм фенетик (характерға нигеҙләнгән) төшөнсәләрҙе сағыштырыу]] Фенетикала шулай уҡ таксиметрияһы, йәки һан таксономияһы булараҡ билдәле организмдар, филогенияһы йә эволюцион мөнәсәбәттәренә ҡарамай, дөйөм оҡшашлыҡҡа ҡарап классификациялана.<ref name="BiologyDiscussion" /> Такса араһында гипергеометрик «алыҫлыҡ» үлсәменә килтерә. Фенетик ысулдар хәҙерге заманда сағыштырмаса һирәк осрай, сөнки фенетик ысулдар уртаҡ ата-баба (йәки плесиоморф) һыҙаттарҙы уртаҡ алынған (йәки апоморф) һыҙаттарҙан айырып тормай. .<ref>{{Cite web|title=Classification|url=https://projects.ncsu.edu/project/evoresources/Evolutionary%20medicine/classification/classification16.htm|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20170414163250/https://projects.ncsu.edu/project/evoresources/Evolutionary%20medicine/classification/classification16.htm|archive-date=14 April 2017}}</ref> Әммә ҡайһы бер фенетик ысулдар, мәҫәлән, күршеләр ҡушылыу, мөнәсәбәттәрҙе тиҙ баһалаусы булараҡ, артабанғы ысулдар (мәҫәлән, Байес һығымтаһы) иҫәпләү буйынса бик баһала булғанда, һаҡланып ҡалған.<ref>{{Cite web|title=Molecular Marker Glossary|url=http://www.uwyo.edu/dbmcd/molmark/mcdgloss.html|author=live|archive-url=https://web.archive.org/web/20070610123503/http://www.uwyo.edu/dbmcd/molmark/McDGloss.html|archive-date=10 June 2007}}</ref> == Мәғлүмәт базалары == Хәҙерге заман таксономияһы каталогтар классификацияһын һәм уларҙың документацияһын эҙләү һәм каталоглаштырыу өсөн мәғлүмәттәр базаһы технологияларын ҡуллана.. Йыш ҡулланылған мәғлүмәттәр базаһы булмаһа ла, һәр документлаштырылған төрҙө һанап сығырға тырышҡан «Тормош каталогы» кеүек комплекслы мәғлүмәттәр базаһы бар. Каталогта 2016 йылдың апреленә бөтә короллектәр өсөн 1,64 миллион төр күрһәтелгән, улар хәҙерге фәнгә билдәле тип иҫәпләнгән төрҙәрҙең дүрттән өс өлөшөнән ашыуын тәшкил итә.<ref name="About the Catalogue of Life">{{Cite web |url=http://www.catalogueoflife.org/annual-checklist/2016/info/about |title=About the Catalogue of Life: 2016 Annual Checklist |website=Catalogue of Life |publisher=[[Integrated Taxonomic Information System]] (ITIS) |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20160515032942/http://www.catalogueoflife.org/annual-checklist/2016/info/about |archive-date=15 May 2016 |access-date=22 May 2016}}</ref> == Шулай уҡ ҡарағыҙ == {{NoteFoot}} == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|3}} == Bibliography == [[Категория:Биологик систематика]] [[Категория:Тәржемәһе тикшерелмәгән биттәр]] 4jvfpdvc7y3kj4eaqcd241nn9o61xpn 0 184299 1147555 2022-07-29T17:28:10Z Рөстәм Нурыев 43 "'''Гудков''' — урыҫ ир-егеттәр фамилияһы. * [[Гудков Георгий Фёдорович]] (1916—1995) — тыуған яҡты өйрәнеүсе. --------------- '''Гудкова''' — урыҫ ҡатын-ҡыҙҙар фамилияһы. * [[Гудкова Зинаида Ивановна]] (1933—2008) — төҙөүсе, тыуған яҡты өйрәнеүсе. == Шулай уҡ ҡарағы..." исемле яңы бит булдырылған wikitext text/x-wiki '''Гудков''' — урыҫ ир-егеттәр фамилияһы. * [[Гудков Георгий Фёдорович]] (1916—1995) — тыуған яҡты өйрәнеүсе. --------------- '''Гудкова''' — урыҫ ҡатын-ҡыҙҙар фамилияһы. * [[Гудкова Зинаида Ивановна]] (1933—2008) — төҙөүсе, тыуған яҡты өйрәнеүсе. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == [[Гудков йорто]] — Вологда өлкәһе Грязовец ҡалаһының үҙәк өлөшөндәге дүрт ҡатлы бина. {{Фамилиялаштар исемлеге}} ha7t9i45489remomt4hvtyxo3u0vcqs 1147556 1147555 2022-07-29T17:29:32Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki '''Гудков''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. * [[Гудков Георгий Фёдорович]] (1916—1995) — тыуған яҡты өйрәнеүсе. --------------- '''Гудкова''' — урыҫ ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. * [[Гудкова Зинаида Ивановна]] (1933—2008) — төҙөүсе, тыуған яҡты өйрәнеүсе. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == [[Гудков йорто]] — Вологда өлкәһе Грязовец ҡалаһының үҙәк өлөшөндәге дүрт ҡатлы бина. {{Фамилиялаштар исемлеге}} sr27xfgxpqxcy7xshjd2ampw35xye31 11 184300 1147560 2022-07-29T17:39:26Z Рөстәм Нурыев 43 /* Термин - Төшөнсә */ яңы бүлек wikitext text/x-wiki == Термин - Төшөнсә == Ғәмәлдәге һөйләм. Был терминдың башҡа Был терминдың башҡа мәғәнәләре лә бар, ҡарағыҙ: . Тәҡдим итәм. Был төшөнсәнең башҡа мәғәнәләре лә бар, ҡарағыҙ: . [[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 17:39, 29 июль 2022 (UTC) 4kyhc4nukexnow1py8h9xd62t95j9dq 0 184301 1147562 2022-07-29T17:44:42Z Рөстәм Нурыев 43 [[Гудков]] битенә йүнәлтелгән wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Гудков]] 6ilmcp38mo6kz8s878193njpm0o1nhm 0 184302 1147563 2022-07-29T17:59:02Z Рөстәм Нурыев 43 "'''Гурвич''' — йәһүд ир-ат һәм ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. Горовиц фамилияһының үҙгәргән төрө. Горвиц, Горвич, Гурвиц, Гуревич, Хорвиц, Горовец (en:Horovitz, en:Horvitz, en:Horwitz, en:Hurwitz) фамилияларының килеп сығыуы ошондай уҡ. Фамилияның төрлөсә яҙылышы теркәлгән ил..." исемле яңы бит булдырылған wikitext text/x-wiki '''Гурвич''' — йәһүд ир-ат һәм ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. Горовиц фамилияһының үҙгәргән төрө. Горвиц, Горвич, Гурвиц, Гуревич, Хорвиц, Горовец (en:Horovitz, en:Horvitz, en:Horwitz, en:Hurwitz) фамилияларының килеп сығыуы ошондай уҡ. Фамилияның төрлөсә яҙылышы теркәлгән илдәге тел үҙенсәлектәренә бәйле. * [[Гурвич Николай Александрович]] (1828—1914) — табип, иҡтисадсы, тарихсы, этнограф, географ. * [[Гурвич Иосиф Наумович]] (1952 йыл—2014) — Рәсәй психологы һәм психиатры. * [[Гурвич Илья Самуилович]] (1919—1992) — СССР һәм Рәсәй ғалимы, тарих фәндәре докторы, төньяҡты өйрәнеүсе. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == {{Фамилиялаштар исемлеге}} 4b7nbs0usywkxvpu4au14mtzf2apmmp 1147651 1147563 2022-07-30T03:39:57Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki '''Гурвич''' — йәһүд ир-ат һәм ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. Горовиц фамилияһының үҙгәргән төрө. Горвиц, Горвич, Гурвиц, Гуревич, Хорвиц, Горовец (en:Horovitz, en:Horvitz, en:Horwitz, en:Hurwitz) фамилияларының килеп сығыуы ошондай уҡ. Фамилияның төрлөсә яҙылышы теркәлгән илдәге тел үҙенсәлектәренә бәйле. * [[Гурвич Николай Александрович]] (1828—1914) — табип, иҡтисадсы, тарихсы, этнограф, географ. * [[Гурвич Иосиф Наумович]] (1952 йыл—2014) — Рәсәй психологы һәм психиатры. * [[Гурвич Илья Самуилович]] (1919—1992) — СССР һәм Рәсәй ғалимы, тарих фәндәре докторы, төньяҡты өйрәнеүсе. * [[Гуревич Моисей Григорьевич]] (1891—1937) — совет һәм рәсәй ғалимы, гигиенист. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == {{Фамилиялаштар исемлеге}} mttkcca66kp6ni4a4zttqzoi0a47qyu 0 184303 1147568 2022-07-29T18:12:36Z Рөстәм Нурыев 43 "'''Гуреев''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. Топоним булып та ҡулланыла. Гурий исеменән барлыҡҡа килгән. * [[Гуреев Сергей Александрович]] (1934—2012) — юрист, халыҡ-ара хоҡуҡ һәм диңгеҙ сауҙаһы хоҡуҡтары проблемалары белгесе, юридик фәндәр докторы (1979). * Г..." исемле яңы бит булдырылған wikitext text/x-wiki '''Гуреев''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. Топоним булып та ҡулланыла. Гурий исеменән барлыҡҡа килгән. * [[Гуреев Сергей Александрович]] (1934—2012) — юрист, халыҡ-ара хоҡуҡ һәм диңгеҙ сауҙаһы хоҡуҡтары проблемалары белгесе, юридик фәндәр докторы (1979). * [[Гуреев Сергей Николаевич]] (1918—2013) — Бөйөк Ватан һуғышы яугире, артиллерист, лейтенант (1947). Советтар Союзы Геройы (1944). --------------- '''Гуреева''' — урыҫ ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. * == Шулай уҡ ҡарағыҙ == {{Фамилиялаштар исемлеге}} gbnrmz5x7l18tj9vmxh5tesyet44aag 1147616 1147568 2022-07-29T21:15:00Z Aidar254 16673 wikitext text/x-wiki '''Гуреев''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. Топоним булып та ҡулланыла. Гурий исеменән барлыҡҡа килгән. * [[Гуреев Сергей Александрович]] (1934—2012) — юрист, халыҡ-ара хоҡуҡ һәм диңгеҙ сауҙаһы хоҡуҡтары проблемалары белгесе, юридик фәндәр докторы (1979). * [[Гуреев Сергей Николаевич]] (1918—2013) — Бөйөк Ватан һуғышы яугире, артиллерист, лейтенант (1947). Советтар Союзы Геройы (1944). --------------- '''Гуреева''' — урыҫ ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. * == Шулай уҡ ҡарағыҙ == {{Фамилиялаштар исемлеге}} 8xtoa43e5vgxecqld06ctwa8wq53ww0 0 184304 1147572 2022-07-29T18:15:09Z Рөстәм Нурыев 43 [[Гуреев]] битенә йүнәлтелгән wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Гуреев]] h1of3thlqxnh80vjwrw5uzh49okkj58 0 184305 1147574 2022-07-29T18:28:56Z Рөстәм Нурыев 43 "'''Гусев''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. Топоним булараҡ та ҡулланыла. * [[Гусев Андрей Дмитриевич]] (1886—1952) — совет табибы, суд-медицина эксперты, медицина фәндәре докторы (1926), профессор (1923)[1]. --------------- '''Гусева''' — урыҫ ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. * Гусева И..." исемле яңы бит булдырылған wikitext text/x-wiki '''Гусев''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. Топоним булараҡ та ҡулланыла. * [[Гусев Андрей Дмитриевич]] (1886—1952) — совет табибы, суд-медицина эксперты, медицина фәндәре докторы (1926), профессор (1923)[1]. --------------- '''Гусева''' — урыҫ ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. * [[Гусева Ирина Борисовна]] (1987) — украин дзюдоисы. == Топонимдар == * [[Гусев (Әбйәлил районы)]] — Башҡортостандың Әбйәлил районындағы ауыл. * [[Гусев ауыл Советы (Баҡалы районы)]] — Баҡалы районы составындағы 2008 йылда бөтөрөлгән административ-территориаль берәмек һәм ауыл биләмәһе. * [[Иҫке Гусев]] — Башҡортостандың Баҡалы районындағы ауыл. * [[Яңы Гусев]] — Башҡортостандың Баҡалы районындағы ауыл. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Гусев кратеры]] — Рәсәйҙең Ростов өлкәһендәге импактлы кратеры. * [[Гусев (хикәйә)]] — А. П. Чехов хикәйәһе. {{Фамилиялаштар исемлеге}} 0koyyhkifwlsr7rfr0478677ka0l8cu 1147575 1147574 2022-07-29T18:31:02Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki '''Гусев''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. Топоним булараҡ та ҡулланыла. * [[Гусев Андрей Дмитриевич]] (1886—1952) — совет табибы, суд-медицина эксперты, медицина фәндәре докторы (1926), профессор (1923)[1]. ----------------- '''Гусева''' — урыҫ ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. * [[Гусева Ирина Борисовна]] (1987) — украин дзюдоисы. == Топонимдар == * [[Гусев (Әбйәлил районы)]] — Башҡортостандың Әбйәлил районындағы ауыл. * [[Гусев ауыл Советы (Баҡалы районы)]] — Баҡалы районы составындағы 2008 йылда бөтөрөлгән административ-территориаль берәмек һәм ауыл биләмәһе. * [[Иҫке Гусев]] — Башҡортостандың Баҡалы районындағы ауыл. * [[Яңы Гусев]] — Башҡортостандың Баҡалы районындағы ауыл. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Гусев кратеры]] — Рәсәйҙең Ростов өлкәһендәге импактлы кратеры. * [[Гусев (хикәйә)]] — А. П. Чехов хикәйәһе. {{Фамилиялаштар исемлеге}} onn8ix8b1doorcs6o9cvdwcg1pp5vet 1147576 1147575 2022-07-29T18:36:41Z Рөстәм Нурыев 43 /* Шулай уҡ ҡарағыҙ */ wikitext text/x-wiki '''Гусев''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. Топоним булараҡ та ҡулланыла. * [[Гусев Андрей Дмитриевич]] (1886—1952) — совет табибы, суд-медицина эксперты, медицина фәндәре докторы (1926), профессор (1923)[1]. ----------------- '''Гусева''' — урыҫ ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. * [[Гусева Ирина Борисовна]] (1987) — украин дзюдоисы. == Топонимдар == * [[Гусев (Әбйәлил районы)]] — Башҡортостандың Әбйәлил районындағы ауыл. * [[Гусев ауыл Советы (Баҡалы районы)]] — Баҡалы районы составындағы 2008 йылда бөтөрөлгән административ-территориаль берәмек һәм ауыл биләмәһе. * [[Иҫке Гусев]] — Башҡортостандың Баҡалы районындағы ауыл. * [[Яңы Гусев]] — Башҡортостандың Баҡалы районындағы ауыл. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Гусев кратеры]] — Рәсәйҙең Ростов өлкәһендәге импактлы кратеры. * [[Гусев (хикәйә)]] — А. П. Чехов хикәйәһе. {{Фамилиялаштар исемлеге}} {{Исемдәш тораҡ пункттар}} 7fev17ppalz1hvqsfox6agp1mh1iucc 1147628 1147576 2022-07-30T02:43:09Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki '''Гусев''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. Топоним булараҡ та ҡулланыла. * [[Гусев Андрей Дмитриевич]] (1886—1952) — совет табибы, суд-медицина эксперты, медицина фәндәре докторы (1926), профессор (1923)[1]. ----------------- '''Гусева''' — урыҫ ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. * [[Гусева Ирина Борисовна]] (1987) — украин дзюдоисы. == Топонимдар == * [[Гусев (Әбйәлил районы)]] — Башҡортостандың Әбйәлил районындағы ауыл. * [[Гусев ауыл Советы (Баҡалы районы)]] — Баҡалы районы составындағы 2008 йылда бөтөрөлгән административ-территориаль берәмек һәм ауыл биләмәһе. * [[Иҫке Гусев]] — Башҡортостандың Баҡалы районындағы ауыл. * [[Яңы Гусев]] — Башҡортостандың Баҡалы районындағы ауыл. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Гусев кратеры]] — Рәсәйҙең Ростов өлкәһендәге импактлы кратеры. * [[Гусев (хикәйә)]] — А. П. Чехов хикәйәһе. {{Фамилиялаштар исемлеге}} {{Исемдәш тораҡ пункттар}} 2d9x5zqjlkizqie3roz20uuhupj196b 0 184306 1147592 2022-07-29T18:57:00Z Guram52 5505 "[[:ru:Special:Redirect/revision/121966395|Олёкминский улус]]" битен тәржемә итеп төҙөлгән wikitext text/x-wiki {{Infobox Административ берәмек|Статус=[[улус]] ([[Районы субъектов Российской Федерации|район]])<ref>c точки зрения [[Административно-территориальное деление Якутии#Административно-территориальное устройство|административно-территориального устройства]]</ref> / [[муниципальный район (Россия)|муниципальный район]]<ref>c точки зрения [[Административно-территориальное деление Якутии#Муниципальное устройство|муниципального устройства]]</ref>|Сайт=}} '''Олекминск улусы (районы)''' (''саха.'' Өлүөхүмэ улууһа) — Россия [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй Федерацияһының]] [[Саха Республикаһы|Саха Республикаһында (Яҡутстан)]] административ-территориаль берәмек ([[улус]] йәки район) һәм [[муниципаль берәмек]] ([[Муниципаль район (Рәсәй)|муниципаль район]]) Административ үҙәге — ҡала [[Олёкминск]]. == Географияһы == Яҡутстандың көньяҡ-көнбайышында, Себер платформаһында урынлашҡан, уның күпселек өлөшө эзбиз һәм мергелдән тора. Яҫы таулы рельеф. Күпселек өлөшөн Олёкмо-Старское һәм Чугин яҫы таулығы биләп тора, төньяҡта - [[Лена]] яны платоһы, көньяҡта - Удокан һыртының төньяҡ өлөшө. Ғинуарҙың уртаса температураһы −30 °С-тан 35 °С-ҡа тиклем, июль айындағы +12 °С-тан алып +18 °С-ҡа тиклем. Йылына 200 мм-ҙан 300 мм-ға ҡәҙәр яуым-төшөм була. Ҙур йылғаһы - [[Лена]] (уның күп һанлы ҡушылдыҡтары, иң ҙурыһы - Олёкма йылғаһы). == Халҡы == ; Милли составы == Муниципаль-территориаль ҡоролошо == Олёкминск районы (улусы), урындағы үҙидаралыҡ сиктәрендә, 23 [[муниципаль берәмек]]<nowiki/>тән, шул иҫәптән 1 ҡала биләмәһе һәм 22 [[Ауыл биләмәһе|ауыл биләмәһенән]] (наслег)<ref name="МОЯ">{{Cite web|url=http://docs.cntd.ru/document/802046386|title=Закон Республики Саха (Якутия) от 30 ноября 2004 года N 173-З N 353-III «Об установлении границ и о наделении статусом городского и сельского поселений муниципальных образований Республики Саха (Якутия)»|access-date=2020-03-25|archive-date=2019-09-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20190921144707/http://docs.cntd.ru/document/802046386|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://il-tumen.ru/index?tid=633200140&page=10&nd=458203575|title=Перечень населённых пунктов, входящих в состав сельских и городских поселений Республики Саха (Якутия)|access-date=2011-01-31|archive-date=2013-07-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20130727090921/http://il-tumen.ru/index?tid=633200140&page=10&nd=458203575|deadlink=yes}}</ref> тора. == Билдәле шәхестәре == * Абагинский Георгиевич Архип — саха совет шағиры * Кульбертинов Иван Николаевич — Бөйөк Ватан һуғышы яугиры, снайпер * Габышев Лев Львович — саха совет прозаигы, драматург, тәржемәсе, беренсе саха киносценарисы == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [http://www.llr.ru/razdel4.php?id_r3=189 Энциклопедия «Лучшие люди России»] {{Wayback|url=http://www.llr.ru/razdel4.php?id_r3=189|date=20131105142042}} * [http://www.quality-semi-precious-jewelry.com/Charoite.html Олекминский чароит] {{Wayback|url=http://www.quality-semi-precious-jewelry.com/Charoite.html|date=20110322040736}} {{Навигация}} [[Категория:Саха Республикаһы]] [[Категория:Саха Республикаһы географияһы]] 78nq2t3vwuhqyb6wva88c6rdmpshn61 1147601 1147592 2022-07-29T19:03:31Z Guram52 5505 wikitext text/x-wiki {{Административная единица | Цвет1 = {{Цвет|Россия}} | Цвет2 = | Русское название = Олёкминский улус (район) | Оригинальное название = Өлүөхүмэ улууһа | Герб = Coat of Arms of Olekminsk rayon (Yakutia).png | Флаг = Flag of Olyokminsky rayon (Yakutia).png | Описание флага = Флаг Олёкминского района | Описание герба = Герб Олёкминского района | Страна = {{RUS}} | Статус = [[улус]] ([[Районы субъектов Российской Федерации|район]])<ref>c точки зрения [[Административно-территориальное деление Якутии#Административно-территориальное устройство|административно-территориального устройства]]</ref> / [[муниципальный район (Россия)|муниципальный район]]<ref>c точки зрения [[Административно-территориальное деление Якутии#Муниципальное устройство|муниципального устройства]]</ref> | Гимн = | Входит в = [[Якутия|Якутию]] | Включает = 23&nbsp;муниципальных&nbsp;образования | Столица = город [[Олёкминск]] | Крупный город = | Крупные города = | Дата = [[9 января]] [[1930]] |Глава района = С. М. Федулов | Глава = | Название главы = | Глава2 = | Название главы2 = | ВВП = | Год ВВП = | Место по ВВП = | ВВП на душу населения = | Место по ВВП на душу населения = | Национальный состав = [[урыҫтар]], [[сахалар]], [[эвенктар]], [[эвендар]] | Конфессиональный состав = православлыҡ, мәжүсилек | Площадь = 160 791,84<ref name='98_8006001'>{{Cite web |url=http://www.gks.ru/dbscripts/munst/munst98/DBInet.cgi?pl=8006001 |title=Республика Саха (Якутия). Общая площадь земель муниципального образования |access-date=2016-04-12 |archive-date=2018-01-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180121072340/http://www.gks.ru/dbscripts/munst/munst98/DBInet.cgi?pl=8006001 |deadlink=no }}</ref> | Место по площади = | Максимальная высота = | Средняя высота = | Минимальная высота = | Широта = | Долгота = | Карта = Olekminsky ulus location.PNG | Часовой пояс = {{MSK+6}} | Аббревиатура = | ISO = | FIPS = | Сайт = | Название параметра1 = код [[ОКАТО]] | Параметр1 = {{ОКАТО|98241000}} | Примечания = }} [[Файл:Олекминский_район.jpg|300 px|thumb| Олёкминск районы картаһы]] '''Олёкминск улусы (районы)''' (''саха.'' Өлүөхүмэ улууһа) — Россия [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй Федерацияһының]] [[Саха Республикаһы|Саха Республикаһында (Яҡутстан)]] административ-территориаль берәмек ([[улус]] йәки район) һәм [[муниципаль берәмек]] ([[Муниципаль район (Рәсәй)|муниципаль район]]) Административ үҙәге — ҡала [[Олёкминск]]. == Географияһы == Яҡутстандың көньяҡ-көнбайышында, Себер платформаһында урынлашҡан, уның күпселек өлөшө эзбиз һәм мергелдән тора. Яҫы таулы рельеф. Күпселек өлөшөн Олёкмо-Старское һәм Чугин яҫы таулығы биләп тора, төньяҡта - [[Лена|Лена яны]]платоһы, көньяҡта - Удокан һыртының төньяҡ өлөшө. Ғинуарҙың уртаса температураһы −30 °С-тан 35 °С-ҡа тиклем, июль айындағы +12 °С-тан алып +18 °С-ҡа тиклем. Йылына 200 мм-ҙан 300 мм-ға ҡәҙәр яуым-төшөм була. Ҙур йылғаһы - [[Лена]] (уның күп һанлы ҡушылдыҡтары, иң ҙурыһы - Олёкма йылғаһы). == Халҡы == ; Милли составы {| class="wikitable" |+По переписи 2002 года: !национальность!!человек!!% |- |[[урыҫтар]]||13 284||48.2 |- |[[сахалар]]||11 481||41.65 |- |[[эвенки]]||1 064||3.86 |- |[[татарҙар]]||621||2.25 |- |[[украиндар]]||316||1.15 |- |[[эвендар]]||149||0.54 |- |''башҡалар''||648||2.35 |} == Муниципаль-территориаль ҡоролошо == Олёкминск районы (улусы), урындағы үҙидаралыҡ сиктәрендә, 23 [[муниципаль берәмек]]<nowiki/>тән, шул иҫәптән 1 ҡала биләмәһе һәм 22 [[Ауыл биләмәһе|ауыл биләмәһенән]] (наслег)<ref name="МОЯ">{{Cite web|url=http://docs.cntd.ru/document/802046386|title=Закон Республики Саха (Якутия) от 30 ноября 2004 года N 173-З N 353-III «Об установлении границ и о наделении статусом городского и сельского поселений муниципальных образований Республики Саха (Якутия)»|access-date=2020-03-25|archive-date=2019-09-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20190921144707/http://docs.cntd.ru/document/802046386|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://il-tumen.ru/index?tid=633200140&page=10&nd=458203575|title=Перечень населённых пунктов, входящих в состав сельских и городских поселений Республики Саха (Якутия)|access-date=2011-01-31|archive-date=2013-07-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20130727090921/http://il-tumen.ru/index?tid=633200140&page=10&nd=458203575|deadlink=yes}}</ref> тора. == Билдәле шәхестәре == * Абагинский Георгиевич Архип — саха совет шағиры * Кульбертинов Иван Николаевич — Бөйөк Ватан һуғышы яугиры, снайпер * Габышев Лев Львович — саха совет прозаигы, драматург, тәржемәсе, беренсе саха киносценарисы == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [http://www.llr.ru/razdel4.php?id_r3=189 Энциклопедия «Лучшие люди России»] {{Wayback|url=http://www.llr.ru/razdel4.php?id_r3=189|date=20131105142042}} * [http://www.quality-semi-precious-jewelry.com/Charoite.html Олекминский чароит] {{Wayback|url=http://www.quality-semi-precious-jewelry.com/Charoite.html|date=20110322040736}} {{Навигация}} [[Категория:Саха Республикаһы]] [[Категория:Саха Республикаһы географияһы]] 6asqivw7q4p922r166i4jflbuz5tr7n 1147603 1147601 2022-07-29T19:04:07Z Guram52 5505 /* Халҡы */ wikitext text/x-wiki {{Административная единица | Цвет1 = {{Цвет|Россия}} | Цвет2 = | Русское название = Олёкминский улус (район) | Оригинальное название = Өлүөхүмэ улууһа | Герб = Coat of Arms of Olekminsk rayon (Yakutia).png | Флаг = Flag of Olyokminsky rayon (Yakutia).png | Описание флага = Флаг Олёкминского района | Описание герба = Герб Олёкминского района | Страна = {{RUS}} | Статус = [[улус]] ([[Районы субъектов Российской Федерации|район]])<ref>c точки зрения [[Административно-территориальное деление Якутии#Административно-территориальное устройство|административно-территориального устройства]]</ref> / [[муниципальный район (Россия)|муниципальный район]]<ref>c точки зрения [[Административно-территориальное деление Якутии#Муниципальное устройство|муниципального устройства]]</ref> | Гимн = | Входит в = [[Якутия|Якутию]] | Включает = 23&nbsp;муниципальных&nbsp;образования | Столица = город [[Олёкминск]] | Крупный город = | Крупные города = | Дата = [[9 января]] [[1930]] |Глава района = С. М. Федулов | Глава = | Название главы = | Глава2 = | Название главы2 = | ВВП = | Год ВВП = | Место по ВВП = | ВВП на душу населения = | Место по ВВП на душу населения = | Национальный состав = [[урыҫтар]], [[сахалар]], [[эвенктар]], [[эвендар]] | Конфессиональный состав = православлыҡ, мәжүсилек | Площадь = 160 791,84<ref name='98_8006001'>{{Cite web |url=http://www.gks.ru/dbscripts/munst/munst98/DBInet.cgi?pl=8006001 |title=Республика Саха (Якутия). Общая площадь земель муниципального образования |access-date=2016-04-12 |archive-date=2018-01-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180121072340/http://www.gks.ru/dbscripts/munst/munst98/DBInet.cgi?pl=8006001 |deadlink=no }}</ref> | Место по площади = | Максимальная высота = | Средняя высота = | Минимальная высота = | Широта = | Долгота = | Карта = Olekminsky ulus location.PNG | Часовой пояс = {{MSK+6}} | Аббревиатура = | ISO = | FIPS = | Сайт = | Название параметра1 = код [[ОКАТО]] | Параметр1 = {{ОКАТО|98241000}} | Примечания = }} [[Файл:Олекминский_район.jpg|300 px|thumb| Олёкминск районы картаһы]] '''Олёкминск улусы (районы)''' (''саха.'' Өлүөхүмэ улууһа) — Россия [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй Федерацияһының]] [[Саха Республикаһы|Саха Республикаһында (Яҡутстан)]] административ-территориаль берәмек ([[улус]] йәки район) һәм [[муниципаль берәмек]] ([[Муниципаль район (Рәсәй)|муниципаль район]]) Административ үҙәге — ҡала [[Олёкминск]]. == Географияһы == Яҡутстандың көньяҡ-көнбайышында, Себер платформаһында урынлашҡан, уның күпселек өлөшө эзбиз һәм мергелдән тора. Яҫы таулы рельеф. Күпселек өлөшөн Олёкмо-Старское һәм Чугин яҫы таулығы биләп тора, төньяҡта - [[Лена|Лена яны]]платоһы, көньяҡта - Удокан һыртының төньяҡ өлөшө. Ғинуарҙың уртаса температураһы −30 °С-тан 35 °С-ҡа тиклем, июль айындағы +12 °С-тан алып +18 °С-ҡа тиклем. Йылына 200 мм-ҙан 300 мм-ға ҡәҙәр яуым-төшөм була. Ҙур йылғаһы - [[Лена]] (уның күп һанлы ҡушылдыҡтары, иң ҙурыһы - Олёкма йылғаһы). == Халҡы == ; Милли составы {| class="wikitable" |+ 2002 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса: !национальность!!человек!!% |- |[[урыҫтар]]||13 284||48.2 |- |[[сахалар]]||11 481||41.65 |- |[[эвенки]]||1 064||3.86 |- |[[татарҙар]]||621||2.25 |- |[[украиндар]]||316||1.15 |- |[[эвендар]]||149||0.54 |- |''башҡалар''||648||2.35 |} == Муниципаль-территориаль ҡоролошо == Олёкминск районы (улусы), урындағы үҙидаралыҡ сиктәрендә, 23 [[муниципаль берәмек]]<nowiki/>тән, шул иҫәптән 1 ҡала биләмәһе һәм 22 [[Ауыл биләмәһе|ауыл биләмәһенән]] (наслег)<ref name="МОЯ">{{Cite web|url=http://docs.cntd.ru/document/802046386|title=Закон Республики Саха (Якутия) от 30 ноября 2004 года N 173-З N 353-III «Об установлении границ и о наделении статусом городского и сельского поселений муниципальных образований Республики Саха (Якутия)»|access-date=2020-03-25|archive-date=2019-09-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20190921144707/http://docs.cntd.ru/document/802046386|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://il-tumen.ru/index?tid=633200140&page=10&nd=458203575|title=Перечень населённых пунктов, входящих в состав сельских и городских поселений Республики Саха (Якутия)|access-date=2011-01-31|archive-date=2013-07-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20130727090921/http://il-tumen.ru/index?tid=633200140&page=10&nd=458203575|deadlink=yes}}</ref> тора. == Билдәле шәхестәре == * Абагинский Георгиевич Архип — саха совет шағиры * Кульбертинов Иван Николаевич — Бөйөк Ватан һуғышы яугиры, снайпер * Габышев Лев Львович — саха совет прозаигы, драматург, тәржемәсе, беренсе саха киносценарисы == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [http://www.llr.ru/razdel4.php?id_r3=189 Энциклопедия «Лучшие люди России»] {{Wayback|url=http://www.llr.ru/razdel4.php?id_r3=189|date=20131105142042}} * [http://www.quality-semi-precious-jewelry.com/Charoite.html Олекминский чароит] {{Wayback|url=http://www.quality-semi-precious-jewelry.com/Charoite.html|date=20110322040736}} {{Навигация}} [[Категория:Саха Республикаһы]] [[Категория:Саха Республикаһы географияһы]] jivg9ktr149745oz40xi2w9olyn12m2 1147606 1147603 2022-07-29T19:07:45Z Guram52 5505 /* Һылтанмалар */ wikitext text/x-wiki {{Административная единица | Цвет1 = {{Цвет|Россия}} | Цвет2 = | Русское название = Олёкминский улус (район) | Оригинальное название = Өлүөхүмэ улууһа | Герб = Coat of Arms of Olekminsk rayon (Yakutia).png | Флаг = Flag of Olyokminsky rayon (Yakutia).png | Описание флага = Флаг Олёкминского района | Описание герба = Герб Олёкминского района | Страна = {{RUS}} | Статус = [[улус]] ([[Районы субъектов Российской Федерации|район]])<ref>c точки зрения [[Административно-территориальное деление Якутии#Административно-территориальное устройство|административно-территориального устройства]]</ref> / [[муниципальный район (Россия)|муниципальный район]]<ref>c точки зрения [[Административно-территориальное деление Якутии#Муниципальное устройство|муниципального устройства]]</ref> | Гимн = | Входит в = [[Якутия|Якутию]] | Включает = 23&nbsp;муниципальных&nbsp;образования | Столица = город [[Олёкминск]] | Крупный город = | Крупные города = | Дата = [[9 января]] [[1930]] |Глава района = С. М. Федулов | Глава = | Название главы = | Глава2 = | Название главы2 = | ВВП = | Год ВВП = | Место по ВВП = | ВВП на душу населения = | Место по ВВП на душу населения = | Национальный состав = [[урыҫтар]], [[сахалар]], [[эвенктар]], [[эвендар]] | Конфессиональный состав = православлыҡ, мәжүсилек | Площадь = 160 791,84<ref name='98_8006001'>{{Cite web |url=http://www.gks.ru/dbscripts/munst/munst98/DBInet.cgi?pl=8006001 |title=Республика Саха (Якутия). Общая площадь земель муниципального образования |access-date=2016-04-12 |archive-date=2018-01-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180121072340/http://www.gks.ru/dbscripts/munst/munst98/DBInet.cgi?pl=8006001 |deadlink=no }}</ref> | Место по площади = | Максимальная высота = | Средняя высота = | Минимальная высота = | Широта = | Долгота = | Карта = Olekminsky ulus location.PNG | Часовой пояс = {{MSK+6}} | Аббревиатура = | ISO = | FIPS = | Сайт = | Название параметра1 = код [[ОКАТО]] | Параметр1 = {{ОКАТО|98241000}} | Примечания = }} [[Файл:Олекминский_район.jpg|300 px|thumb| Олёкминск районы картаһы]] '''Олёкминск улусы (районы)''' (''саха.'' Өлүөхүмэ улууһа) — Россия [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй Федерацияһының]] [[Саха Республикаһы|Саха Республикаһында (Яҡутстан)]] административ-территориаль берәмек ([[улус]] йәки район) һәм [[муниципаль берәмек]] ([[Муниципаль район (Рәсәй)|муниципаль район]]) Административ үҙәге — ҡала [[Олёкминск]]. == Географияһы == Яҡутстандың көньяҡ-көнбайышында, Себер платформаһында урынлашҡан, уның күпселек өлөшө эзбиз һәм мергелдән тора. Яҫы таулы рельеф. Күпселек өлөшөн Олёкмо-Старское һәм Чугин яҫы таулығы биләп тора, төньяҡта - [[Лена|Лена яны]]платоһы, көньяҡта - Удокан һыртының төньяҡ өлөшө. Ғинуарҙың уртаса температураһы −30 °С-тан 35 °С-ҡа тиклем, июль айындағы +12 °С-тан алып +18 °С-ҡа тиклем. Йылына 200 мм-ҙан 300 мм-ға ҡәҙәр яуым-төшөм була. Ҙур йылғаһы - [[Лена]] (уның күп һанлы ҡушылдыҡтары, иң ҙурыһы - Олёкма йылғаһы). == Халҡы == ; Милли составы {| class="wikitable" |+ 2002 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса: !национальность!!человек!!% |- |[[урыҫтар]]||13 284||48.2 |- |[[сахалар]]||11 481||41.65 |- |[[эвенки]]||1 064||3.86 |- |[[татарҙар]]||621||2.25 |- |[[украиндар]]||316||1.15 |- |[[эвендар]]||149||0.54 |- |''башҡалар''||648||2.35 |} == Муниципаль-территориаль ҡоролошо == Олёкминск районы (улусы), урындағы үҙидаралыҡ сиктәрендә, 23 [[муниципаль берәмек]]<nowiki/>тән, шул иҫәптән 1 ҡала биләмәһе һәм 22 [[Ауыл биләмәһе|ауыл биләмәһенән]] (наслег)<ref name="МОЯ">{{Cite web|url=http://docs.cntd.ru/document/802046386|title=Закон Республики Саха (Якутия) от 30 ноября 2004 года N 173-З N 353-III «Об установлении границ и о наделении статусом городского и сельского поселений муниципальных образований Республики Саха (Якутия)»|access-date=2020-03-25|archive-date=2019-09-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20190921144707/http://docs.cntd.ru/document/802046386|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://il-tumen.ru/index?tid=633200140&page=10&nd=458203575|title=Перечень населённых пунктов, входящих в состав сельских и городских поселений Республики Саха (Якутия)|access-date=2011-01-31|archive-date=2013-07-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20130727090921/http://il-tumen.ru/index?tid=633200140&page=10&nd=458203575|deadlink=yes}}</ref> тора. == Билдәле шәхестәре == * Абагинский Георгиевич Архип — саха совет шағиры * Кульбертинов Иван Николаевич — Бөйөк Ватан һуғышы яугиры, снайпер * Габышев Лев Львович — саха совет прозаигы, драматург, тәржемәсе, беренсе саха киносценарисы == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [http://www.llr.ru/razdel4.php?id_r3=189 Энциклопедия «Лучшие люди России»] {{Wayback|url=http://www.llr.ru/razdel4.php?id_r3=189|date=20131105142042}} * [http://www.quality-semi-precious-jewelry.com/Charoite.html Олекминский чароит] {{Wayback|url=http://www.quality-semi-precious-jewelry.com/Charoite.html|date=20110322040736}} {{Навигация}} {{Ҡалып:Саха Республикаһы}} [[Категория:Саха Республикаһы]] [[Категория:Саха Республикаһы географияһы]] igagtewx6o89cp94pqqte0264jpp08b 1147608 1147606 2022-07-29T19:10:37Z Guram52 5505 /* Һылтанмалар */ wikitext text/x-wiki {{Административная единица | Цвет1 = {{Цвет|Россия}} | Цвет2 = | Русское название = Олёкминский улус (район) | Оригинальное название = Өлүөхүмэ улууһа | Герб = Coat of Arms of Olekminsk rayon (Yakutia).png | Флаг = Flag of Olyokminsky rayon (Yakutia).png | Описание флага = Флаг Олёкминского района | Описание герба = Герб Олёкминского района | Страна = {{RUS}} | Статус = [[улус]] ([[Районы субъектов Российской Федерации|район]])<ref>c точки зрения [[Административно-территориальное деление Якутии#Административно-территориальное устройство|административно-территориального устройства]]</ref> / [[муниципальный район (Россия)|муниципальный район]]<ref>c точки зрения [[Административно-территориальное деление Якутии#Муниципальное устройство|муниципального устройства]]</ref> | Гимн = | Входит в = [[Якутия|Якутию]] | Включает = 23&nbsp;муниципальных&nbsp;образования | Столица = город [[Олёкминск]] | Крупный город = | Крупные города = | Дата = [[9 января]] [[1930]] |Глава района = С. М. Федулов | Глава = | Название главы = | Глава2 = | Название главы2 = | ВВП = | Год ВВП = | Место по ВВП = | ВВП на душу населения = | Место по ВВП на душу населения = | Национальный состав = [[урыҫтар]], [[сахалар]], [[эвенктар]], [[эвендар]] | Конфессиональный состав = православлыҡ, мәжүсилек | Площадь = 160 791,84<ref name='98_8006001'>{{Cite web |url=http://www.gks.ru/dbscripts/munst/munst98/DBInet.cgi?pl=8006001 |title=Республика Саха (Якутия). Общая площадь земель муниципального образования |access-date=2016-04-12 |archive-date=2018-01-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180121072340/http://www.gks.ru/dbscripts/munst/munst98/DBInet.cgi?pl=8006001 |deadlink=no }}</ref> | Место по площади = | Максимальная высота = | Средняя высота = | Минимальная высота = | Широта = | Долгота = | Карта = Olekminsky ulus location.PNG | Часовой пояс = {{MSK+6}} | Аббревиатура = | ISO = | FIPS = | Сайт = | Название параметра1 = код [[ОКАТО]] | Параметр1 = {{ОКАТО|98241000}} | Примечания = }} [[Файл:Олекминский_район.jpg|300 px|thumb| Олёкминск районы картаһы]] '''Олёкминск улусы (районы)''' (''саха.'' Өлүөхүмэ улууһа) — Россия [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй Федерацияһының]] [[Саха Республикаһы|Саха Республикаһында (Яҡутстан)]] административ-территориаль берәмек ([[улус]] йәки район) һәм [[муниципаль берәмек]] ([[Муниципаль район (Рәсәй)|муниципаль район]]) Административ үҙәге — ҡала [[Олёкминск]]. == Географияһы == Яҡутстандың көньяҡ-көнбайышында, Себер платформаһында урынлашҡан, уның күпселек өлөшө эзбиз һәм мергелдән тора. Яҫы таулы рельеф. Күпселек өлөшөн Олёкмо-Старское һәм Чугин яҫы таулығы биләп тора, төньяҡта - [[Лена|Лена яны]]платоһы, көньяҡта - Удокан һыртының төньяҡ өлөшө. Ғинуарҙың уртаса температураһы −30 °С-тан 35 °С-ҡа тиклем, июль айындағы +12 °С-тан алып +18 °С-ҡа тиклем. Йылына 200 мм-ҙан 300 мм-ға ҡәҙәр яуым-төшөм була. Ҙур йылғаһы - [[Лена]] (уның күп һанлы ҡушылдыҡтары, иң ҙурыһы - Олёкма йылғаһы). == Халҡы == ; Милли составы {| class="wikitable" |+ 2002 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса: !национальность!!человек!!% |- |[[урыҫтар]]||13 284||48.2 |- |[[сахалар]]||11 481||41.65 |- |[[эвенки]]||1 064||3.86 |- |[[татарҙар]]||621||2.25 |- |[[украиндар]]||316||1.15 |- |[[эвендар]]||149||0.54 |- |''башҡалар''||648||2.35 |} == Муниципаль-территориаль ҡоролошо == Олёкминск районы (улусы), урындағы үҙидаралыҡ сиктәрендә, 23 [[муниципаль берәмек]]<nowiki/>тән, шул иҫәптән 1 ҡала биләмәһе һәм 22 [[Ауыл биләмәһе|ауыл биләмәһенән]] (наслег)<ref name="МОЯ">{{Cite web|url=http://docs.cntd.ru/document/802046386|title=Закон Республики Саха (Якутия) от 30 ноября 2004 года N 173-З N 353-III «Об установлении границ и о наделении статусом городского и сельского поселений муниципальных образований Республики Саха (Якутия)»|access-date=2020-03-25|archive-date=2019-09-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20190921144707/http://docs.cntd.ru/document/802046386|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://il-tumen.ru/index?tid=633200140&page=10&nd=458203575|title=Перечень населённых пунктов, входящих в состав сельских и городских поселений Республики Саха (Якутия)|access-date=2011-01-31|archive-date=2013-07-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20130727090921/http://il-tumen.ru/index?tid=633200140&page=10&nd=458203575|deadlink=yes}}</ref> тора. == Билдәле шәхестәре == * Абагинский Георгиевич Архип — саха совет шағиры * Кульбертинов Иван Николаевич — Бөйөк Ватан һуғышы яугиры, снайпер * Габышев Лев Львович — саха совет прозаигы, драматург, тәржемәсе, беренсе саха киносценарисы == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [http://www.llr.ru/razdel4.php?id_r3=189 Энциклопедия «Лучшие люди России»] {{Wayback|url=http://www.llr.ru/razdel4.php?id_r3=189|date=20131105142042}} * [http://www.quality-semi-precious-jewelry.com/Charoite.html Олекминский чароит] {{Wayback|url=http://www.quality-semi-precious-jewelry.com/Charoite.html|date=20110322040736}} {{Навигация}} {{Тышҡы һытанмалар}} {{Ҡалып:Саха Республикаһы}} [[Категория:Саха Республикаһы]] [[Категория:Саха Республикаһы географияһы]] igjbauwpfatw0ztq0n15eyieuiw5113 1147614 1147608 2022-07-29T21:13:41Z Aidar254 16673 wikitext text/x-wiki {{Административная единица | Цвет1 = {{Цвет|Россия}} | Цвет2 = | Русское название = Олёкминский улус (район) | Оригинальное название = Өлүөхүмэ улууһа | Герб = Coat of Arms of Olekminsk rayon (Yakutia).png | Флаг = Flag of Olyokminsky rayon (Yakutia).png | Описание флага = Флаг Олёкминского района | Описание герба = Герб Олёкминского района | Страна = {{RUS}} | Статус = [[улус]] ([[Районы субъектов Российской Федерации|район]])<ref>c точки зрения [[Административно-территориальное деление Якутии#Административно-территориальное устройство|административно-территориального устройства]]</ref> / [[муниципальный район (Россия)|муниципальный район]]<ref>c точки зрения [[Административно-территориальное деление Якутии#Муниципальное устройство|муниципального устройства]]</ref> | Гимн = | Входит в = [[Якутия|Якутию]] | Включает = 23&nbsp;муниципальных&nbsp;образования | Столица = город [[Олёкминск]] | Крупный город = | Крупные города = | Дата = [[9 января]] [[1930]] |Глава района = С. М. Федулов | Глава = | Название главы = | Глава2 = | Название главы2 = | ВВП = | Год ВВП = | Место по ВВП = | ВВП на душу населения = | Место по ВВП на душу населения = | Национальный состав = [[урыҫтар]], [[сахалар]], [[эвенктар]], [[эвендар]] | Конфессиональный состав = православлыҡ, мәжүсилек | Площадь = 160 791,84<ref name='98_8006001'>{{Cite web |url=http://www.gks.ru/dbscripts/munst/munst98/DBInet.cgi?pl=8006001 |title=Республика Саха (Якутия). Общая площадь земель муниципального образования |access-date=2016-04-12 |archive-date=2018-01-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180121072340/http://www.gks.ru/dbscripts/munst/munst98/DBInet.cgi?pl=8006001 |deadlink=no }}</ref> | Место по площади = | Максимальная высота = | Средняя высота = | Минимальная высота = | Широта = | Долгота = | Карта = Olekminsky ulus location.PNG | Часовой пояс = {{MSK+6}} | Аббревиатура = | ISO = | FIPS = | Сайт = | Название параметра1 = код [[ОКАТО]] | Параметр1 = {{ОКАТО|98241000}} | Примечания = }} [[Файл:Олекминский_район.jpg|300 px|thumb| Олёкминск районы картаһы]] '''Олёкминск улусы (районы)''' (''саха.'' Өлүөхүмэ улууһа) — Россия [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй Федерацияһының]] [[Саха Республикаһы|Саха Республикаһында (Яҡутстан)]] административ-территориаль берәмек ([[улус]] йәки район) һәм [[муниципаль берәмек]] ([[Муниципаль район (Рәсәй)|муниципаль район]]) Административ үҙәге — ҡала [[Олёкминск]]. == Географияһы == Яҡутстандың көньяҡ-көнбайышында, Себер платформаһында урынлашҡан, уның күпселек өлөшө эзбиз һәм мергелдән тора. Яҫы таулы рельеф. Күпселек өлөшөн Олёкмо-Старское һәм Чугин яҫы таулығы биләп тора, төньяҡта — [[Лена|Лена яныплато]]һы, көньяҡта — Удокан һыртының төньяҡ өлөшө. Ғинуарҙың уртаса температураһы −30 °С-тан 35 °С-ҡа тиклем, июль айындағы +12 °С-тан алып +18 °С-ҡа тиклем. Йылына 200 мм-ҙан 300 мм-ға ҡәҙәр яуым-төшөм була. Ҙур йылғаһы — [[Лена]] (уның күп һанлы ҡушылдыҡтары, иң ҙурыһы — Олёкма йылғаһы). == Халҡы == ; Милли составы {| class="wikitable" |+ 2002 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса: !национальность!!человек!!% |- |[[урыҫтар]]||13 284||48.2 |- |[[сахалар]]||11 481||41.65 |- |[[эвенки]]||1 064||3.86 |- |[[татарҙар]]||621||2.25 |- |[[украиндар]]||316||1.15 |- |[[эвендар]]||149||0.54 |- |''башҡалар''||648||2.35 |} == Муниципаль-территориаль ҡоролошо == Олёкминск районы (улусы), урындағы үҙидаралыҡ сиктәрендә, 23 [[муниципаль берәмек]]<nowiki/>тән, шул иҫәптән 1 ҡала биләмәһе һәм 22 [[Ауыл биләмәһе|ауыл биләмәһенән]] (наслег)<ref name="МОЯ">{{Cite web|url=http://docs.cntd.ru/document/802046386|title=Закон Республики Саха (Якутия) от 30 ноября 2004 года N 173-З N 353-III «Об установлении границ и о наделении статусом городского и сельского поселений муниципальных образований Республики Саха (Якутия)»|access-date=2020-03-25|archive-date=2019-09-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20190921144707/http://docs.cntd.ru/document/802046386|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://il-tumen.ru/index?tid=633200140&page=10&nd=458203575|title=Перечень населённых пунктов, входящих в состав сельских и городских поселений Республики Саха (Якутия)|access-date=2011-01-31|archive-date=2013-07-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20130727090921/http://il-tumen.ru/index?tid=633200140&page=10&nd=458203575|deadlink=yes}}</ref> тора. == Билдәле шәхестәре == * Абагинский Георгиевич Архип — саха совет шағиры * Кульбертинов Иван Николаевич — Бөйөк Ватан һуғышы яугиры, снайпер * Габышев Лев Львович — саха совет прозаигы, драматург, тәржемәсе, беренсе саха киносценарисы == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [http://www.llr.ru/razdel4.php?id_r3=189 Энциклопедия «Лучшие люди России»] {{Wayback|url=http://www.llr.ru/razdel4.php?id_r3=189|date=20131105142042}} * [http://www.quality-semi-precious-jewelry.com/Charoite.html Олекминский чароит] {{Wayback|url=http://www.quality-semi-precious-jewelry.com/Charoite.html|date=20110322040736}} {{Навигация}} {{Тышҡы һытанмалар}} {{Саха Республикаһы}} [[Категория:Саха Республикаһы]] [[Категория:Саха Республикаһы географияһы]] 94ui9n53dkb0d47qs1z5ecx7bny8b4u 1147615 1147614 2022-07-29T21:14:32Z Aidar254 16673 wikitext text/x-wiki {{Административная единица | Цвет1 = {{Цвет|Россия}} | Цвет2 = | Русское название = Олёкминский улус (район) | Оригинальное название = Өлүөхүмэ улууһа | Герб = Coat of Arms of Olekminsk rayon (Yakutia).png | Флаг = Flag of Olyokminsky rayon (Yakutia).png | Описание флага = Флаг Олёкминского района | Описание герба = Герб Олёкминского района | Страна = {{RUS}} | Статус = [[улус]] ([[Районы субъектов Российской Федерации|район]])<ref>c точки зрения [[Административно-территориальное деление Якутии#Административно-территориальное устройство|административно-территориального устройства]]</ref> / [[муниципальный район (Россия)|муниципальный район]]<ref>c точки зрения [[Административно-территориальное деление Якутии#Муниципальное устройство|муниципального устройства]]</ref> | Гимн = | Входит в = [[Якутия]] | Включает = 23&nbsp;муниципальных&nbsp;образования | Столица = [[Олёкминск]] | Крупный город = | Крупные города = | Дата = [[9 январь]] [[1930]] |Глава района = С. М. Федулов | Глава = | Название главы = | Глава2 = | Название главы2 = | ВВП = | Год ВВП = | Место по ВВП = | ВВП на душу населения = | Место по ВВП на душу населения = | Национальный состав = [[урыҫтар]], [[сахалар]], [[эвенктар]], [[эвендар]] | Конфессиональный состав = православлыҡ, мәжүсилек | Площадь = 160 791,84<ref name='98_8006001'>{{Cite web |url=http://www.gks.ru/dbscripts/munst/munst98/DBInet.cgi?pl=8006001 |title=Республика Саха (Якутия). Общая площадь земель муниципального образования |access-date=2016-04-12 |archive-date=2018-01-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180121072340/http://www.gks.ru/dbscripts/munst/munst98/DBInet.cgi?pl=8006001 |deadlink=no }}</ref> | Место по площади = | Максимальная высота = | Средняя высота = | Минимальная высота = | Широта = | Долгота = | Карта = Olekminsky ulus location.PNG | Часовой пояс = {{MSK+6}} | Аббревиатура = | ISO = | FIPS = | Сайт = | Название параметра1 = код [[ОКАТО]] | Параметр1 = {{ОКАТО|98241000}} | Примечания = }} [[Файл:Олекминский_район.jpg|300 px|thumb| Олёкминск районы картаһы]] '''Олёкминск улусы (районы)''' (''саха.'' Өлүөхүмэ улууһа) — Россия [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй Федерацияһының]] [[Саха Республикаһы|Саха Республикаһында (Яҡутстан)]] административ-территориаль берәмек ([[улус]] йәки район) һәм [[муниципаль берәмек]] ([[Муниципаль район (Рәсәй)|муниципаль район]]) Административ үҙәге — ҡала [[Олёкминск]]. == Географияһы == Яҡутстандың көньяҡ-көнбайышында, Себер платформаһында урынлашҡан, уның күпселек өлөшө эзбиз һәм мергелдән тора. Яҫы таулы рельеф. Күпселек өлөшөн Олёкмо-Старское һәм Чугин яҫы таулығы биләп тора, төньяҡта — [[Лена|Лена яныплато]]һы, көньяҡта — Удокан һыртының төньяҡ өлөшө. Ғинуарҙың уртаса температураһы −30 °С-тан 35 °С-ҡа тиклем, июль айындағы +12 °С-тан алып +18 °С-ҡа тиклем. Йылына 200 мм-ҙан 300 мм-ға ҡәҙәр яуым-төшөм була. Ҙур йылғаһы — [[Лена]] (уның күп һанлы ҡушылдыҡтары, иң ҙурыһы — Олёкма йылғаһы). == Халҡы == ; Милли составы {| class="wikitable" |+ 2002 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса: !национальность!!человек!!% |- |[[урыҫтар]]||13 284||48.2 |- |[[сахалар]]||11 481||41.65 |- |[[эвенки]]||1 064||3.86 |- |[[татарҙар]]||621||2.25 |- |[[украиндар]]||316||1.15 |- |[[эвендар]]||149||0.54 |- |''башҡалар''||648||2.35 |} == Муниципаль-территориаль ҡоролошо == Олёкминск районы (улусы), урындағы үҙидаралыҡ сиктәрендә, 23 [[муниципаль берәмек]]<nowiki/>тән, шул иҫәптән 1 ҡала биләмәһе һәм 22 [[Ауыл биләмәһе|ауыл биләмәһенән]] (наслег)<ref name="МОЯ">{{Cite web|url=http://docs.cntd.ru/document/802046386|title=Закон Республики Саха (Якутия) от 30 ноября 2004 года N 173-З N 353-III «Об установлении границ и о наделении статусом городского и сельского поселений муниципальных образований Республики Саха (Якутия)»|access-date=2020-03-25|archive-date=2019-09-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20190921144707/http://docs.cntd.ru/document/802046386|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://il-tumen.ru/index?tid=633200140&page=10&nd=458203575|title=Перечень населённых пунктов, входящих в состав сельских и городских поселений Республики Саха (Якутия)|access-date=2011-01-31|archive-date=2013-07-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20130727090921/http://il-tumen.ru/index?tid=633200140&page=10&nd=458203575|deadlink=yes}}</ref> тора. == Билдәле шәхестәре == * Абагинский Георгиевич Архип — саха совет шағиры * Кульбертинов Иван Николаевич — Бөйөк Ватан һуғышы яугиры, снайпер * Габышев Лев Львович — саха совет прозаигы, драматург, тәржемәсе, беренсе саха киносценарисы == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [http://www.llr.ru/razdel4.php?id_r3=189 Энциклопедия «Лучшие люди России»] {{Wayback|url=http://www.llr.ru/razdel4.php?id_r3=189|date=20131105142042}} * [http://www.quality-semi-precious-jewelry.com/Charoite.html Олекминский чароит] {{Wayback|url=http://www.quality-semi-precious-jewelry.com/Charoite.html|date=20110322040736}} {{Навигация}} {{Тышҡы һытанмалар}} {{Саха Республикаһы}} [[Категория:Саха Республикаһы]] [[Категория:Саха Республикаһы географияһы]] 2179i73e6il8scvo7tlsoj6y5w9xe3o 1147624 1147615 2022-07-30T02:29:00Z Guram52 5505 wikitext text/x-wiki {{Административная единица | Цвет1 = {{Цвет|Россия}} | Цвет2 = | Русское название = Олёкминский улус (район) | Оригинальное название = Өлүөхүмэ улууһа | Герб = Coat of Arms of Olekminsk rayon (Yakutia).png | Флаг = Flag of Olyokminsky rayon (Yakutia).png | Описание флага = Флаг Олёкминского района | Описание герба = Герб Олёкминского района | Страна = {{RUS}} | Статус = [[улус]] ([[Районы субъектов Российской Федерации|район]])<ref>c точки зрения [[Административно-территориальное деление Якутии#Административно-территориальное устройство|административно-территориального устройства]]</ref> / [[муниципальный район (Россия)|муниципальный район]]<ref>c точки зрения [[Административно-территориальное деление Якутии#Муниципальное устройство|муниципального устройства]]</ref> | Гимн = | Входит в = [[Якутия]] | Включает = 23&nbsp;муниципальных&nbsp;образования | Столица = [[Олёкминск]] | Крупный город = | Крупные города = | Дата = [[9 январь]] [[1930]] |Глава района = С. М. Федулов | Глава = | Название главы = | Глава2 = | Название главы2 = | ВВП = | Год ВВП = | Место по ВВП = | ВВП на душу населения = | Место по ВВП на душу населения = | Национальный состав = [[урыҫтар]], [[сахалар]], [[эвенктар]], [[эвендар]] | Конфессиональный состав = православлыҡ, мәжүсилек | Площадь = 160 791,84<ref name='98_8006001'>{{Cite web |url=http://www.gks.ru/dbscripts/munst/munst98/DBInet.cgi?pl=8006001 |title=Республика Саха (Якутия). Общая площадь земель муниципального образования |access-date=2016-04-12 |archive-date=2018-01-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180121072340/http://www.gks.ru/dbscripts/munst/munst98/DBInet.cgi?pl=8006001 |deadlink=no }}</ref> | Место по площади = | Максимальная высота = | Средняя высота = | Минимальная высота = | Широта = | Долгота = | Карта = Olekminsky ulus location.PNG | Часовой пояс = {{MSK+6}} | Аббревиатура = | ISO = | FIPS = | Сайт = | Название параметра1 = код [[ОКАТО]] | Параметр1 = {{ОКАТО|98241000}} | Примечания = }} [[Файл:Олекминский_район.jpg|300 px|thumb| Олёкминск районы картаһы]] '''Олёкминск улусы (районы)''' (''саха.'' Өлүөхүмэ улууһа) — Россия [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй Федерацияһының]] [[Саха Республикаһы|Саха Республикаһында (Яҡутстан)]] административ-территориаль берәмек ([[улус]] йәки район) һәм [[муниципаль берәмек]] ([[Муниципаль район (Рәсәй)|муниципаль район]]) Административ үҙәге — [[Олёкминск]] ҡалаһы. == Географияһы == Яҡутстандың көньяҡ-көнбайышында, Себер платформаһында урынлашҡан, уның күпселек өлөшө эзбиз һәм мергелдән тора. Яҫы таулы рельеф. Күпселек өлөшөн Олёкмо-Старское һәм Чугин яҫы таулығы биләп тора, төньяҡта — [[Лена|Лена яныплато]]һы, көньяҡта — Удокан һыртының төньяҡ өлөшө. Ғинуарҙың уртаса температураһы −30 °С-тан 35 °С-ҡа тиклем, июль айындағы +12 °С-тан алып +18 °С-ҡа тиклем. Йылына 200 мм-ҙан 300 мм-ға ҡәҙәр яуым-төшөм була. Ҙур йылғаһы — [[Лена]] (уның күп һанлы ҡушылдыҡтары, иң ҙурыһы — Олёкма йылғаһы). == Халҡы == ; Милли составы {| class="wikitable" |+ 2002 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса: !национальность!!человек!!% |- |[[урыҫтар]]||13 284||48.2 |- |[[сахалар]]||11 481||41.65 |- |[[эвенки]]||1 064||3.86 |- |[[татарҙар]]||621||2.25 |- |[[украиндар]]||316||1.15 |- |[[эвендар]]||149||0.54 |- |''башҡалар''||648||2.35 |} == Муниципаль-территориаль ҡоролошо == Олёкминск районы (улусы), урындағы үҙидаралыҡ сиктәрендә, 23 [[муниципаль берәмек]]<nowiki/>тән, шул иҫәптән 1 ҡала биләмәһе һәм 22 [[Ауыл биләмәһе|ауыл биләмәһенән]] (наслег)<ref name="МОЯ">{{Cite web|url=http://docs.cntd.ru/document/802046386|title=Закон Республики Саха (Якутия) от 30 ноября 2004 года N 173-З N 353-III «Об установлении границ и о наделении статусом городского и сельского поселений муниципальных образований Республики Саха (Якутия)»|access-date=2020-03-25|archive-date=2019-09-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20190921144707/http://docs.cntd.ru/document/802046386|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://il-tumen.ru/index?tid=633200140&page=10&nd=458203575|title=Перечень населённых пунктов, входящих в состав сельских и городских поселений Республики Саха (Якутия)|access-date=2011-01-31|archive-date=2013-07-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20130727090921/http://il-tumen.ru/index?tid=633200140&page=10&nd=458203575|deadlink=yes}}</ref> тора. == Билдәле шәхестәре == * Абагинский Георгиевич Архип — саха совет шағиры * Кульбертинов Иван Николаевич — Бөйөк Ватан һуғышы яугиры, снайпер * Габышев Лев Львович — саха совет прозаигы, драматург, тәржемәсе, беренсе саха киносценарисы == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [http://www.llr.ru/razdel4.php?id_r3=189 Энциклопедия «Лучшие люди России»] {{Wayback|url=http://www.llr.ru/razdel4.php?id_r3=189|date=20131105142042}} * [http://www.quality-semi-precious-jewelry.com/Charoite.html Олекминский чароит] {{Wayback|url=http://www.quality-semi-precious-jewelry.com/Charoite.html|date=20110322040736}} {{Навигация}} {{Тышҡы һытанмалар}} {{Саха Республикаһы}} [[Категория:Саха Республикаһы]] [[Категория:Саха Республикаһы географияһы]] 8ag0ozzo431x17bi44iubj21vq29r7r 1147625 1147624 2022-07-30T02:29:59Z Guram52 5505 /* Географияһы */ wikitext text/x-wiki {{Административная единица | Цвет1 = {{Цвет|Россия}} | Цвет2 = | Русское название = Олёкминский улус (район) | Оригинальное название = Өлүөхүмэ улууһа | Герб = Coat of Arms of Olekminsk rayon (Yakutia).png | Флаг = Flag of Olyokminsky rayon (Yakutia).png | Описание флага = Флаг Олёкминского района | Описание герба = Герб Олёкминского района | Страна = {{RUS}} | Статус = [[улус]] ([[Районы субъектов Российской Федерации|район]])<ref>c точки зрения [[Административно-территориальное деление Якутии#Административно-территориальное устройство|административно-территориального устройства]]</ref> / [[муниципальный район (Россия)|муниципальный район]]<ref>c точки зрения [[Административно-территориальное деление Якутии#Муниципальное устройство|муниципального устройства]]</ref> | Гимн = | Входит в = [[Якутия]] | Включает = 23&nbsp;муниципальных&nbsp;образования | Столица = [[Олёкминск]] | Крупный город = | Крупные города = | Дата = [[9 январь]] [[1930]] |Глава района = С. М. Федулов | Глава = | Название главы = | Глава2 = | Название главы2 = | ВВП = | Год ВВП = | Место по ВВП = | ВВП на душу населения = | Место по ВВП на душу населения = | Национальный состав = [[урыҫтар]], [[сахалар]], [[эвенктар]], [[эвендар]] | Конфессиональный состав = православлыҡ, мәжүсилек | Площадь = 160 791,84<ref name='98_8006001'>{{Cite web |url=http://www.gks.ru/dbscripts/munst/munst98/DBInet.cgi?pl=8006001 |title=Республика Саха (Якутия). Общая площадь земель муниципального образования |access-date=2016-04-12 |archive-date=2018-01-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180121072340/http://www.gks.ru/dbscripts/munst/munst98/DBInet.cgi?pl=8006001 |deadlink=no }}</ref> | Место по площади = | Максимальная высота = | Средняя высота = | Минимальная высота = | Широта = | Долгота = | Карта = Olekminsky ulus location.PNG | Часовой пояс = {{MSK+6}} | Аббревиатура = | ISO = | FIPS = | Сайт = | Название параметра1 = код [[ОКАТО]] | Параметр1 = {{ОКАТО|98241000}} | Примечания = }} [[Файл:Олекминский_район.jpg|300 px|thumb| Олёкминск районы картаһы]] '''Олёкминск улусы (районы)''' (''саха.'' Өлүөхүмэ улууһа) — Россия [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй Федерацияһының]] [[Саха Республикаһы|Саха Республикаһында (Яҡутстан)]] административ-территориаль берәмек ([[улус]] йәки район) һәм [[муниципаль берәмек]] ([[Муниципаль район (Рәсәй)|муниципаль район]]) Административ үҙәге — [[Олёкминск]] ҡалаһы. == Географияһы == Яҡутстандың көньяҡ-көнбайышында, Себер платформаһында урынлашҡан, уның күпселек өлөшө эзбиз һәм мергелдән тора. Яҫы таулы рельеф. Күпселек өлөшөн Олёкмо-Старское һәм Чугин яҫы таулығы биләп тора, төньяҡта — [[Лена|Лена яны платоһы]], көньяҡта — Удокан һыртының төньяҡ өлөшө. Ғинуарҙың уртаса температураһы −30 °С-тан 35 °С-ҡа тиклем, июль айындағы +12 °С-тан алып +18 °С-ҡа тиклем. Йылына 200 мм-ҙан 300 мм-ға ҡәҙәр яуым-төшөм була. Ҙур йылғаһы — [[Лена]] (уның күп һанлы ҡушылдыҡтары, иң ҙурыһы — Олёкма йылғаһы). == Халҡы == ; Милли составы {| class="wikitable" |+ 2002 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса: !национальность!!человек!!% |- |[[урыҫтар]]||13 284||48.2 |- |[[сахалар]]||11 481||41.65 |- |[[эвенки]]||1 064||3.86 |- |[[татарҙар]]||621||2.25 |- |[[украиндар]]||316||1.15 |- |[[эвендар]]||149||0.54 |- |''башҡалар''||648||2.35 |} == Муниципаль-территориаль ҡоролошо == Олёкминск районы (улусы), урындағы үҙидаралыҡ сиктәрендә, 23 [[муниципаль берәмек]]<nowiki/>тән, шул иҫәптән 1 ҡала биләмәһе һәм 22 [[Ауыл биләмәһе|ауыл биләмәһенән]] (наслег)<ref name="МОЯ">{{Cite web|url=http://docs.cntd.ru/document/802046386|title=Закон Республики Саха (Якутия) от 30 ноября 2004 года N 173-З N 353-III «Об установлении границ и о наделении статусом городского и сельского поселений муниципальных образований Республики Саха (Якутия)»|access-date=2020-03-25|archive-date=2019-09-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20190921144707/http://docs.cntd.ru/document/802046386|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://il-tumen.ru/index?tid=633200140&page=10&nd=458203575|title=Перечень населённых пунктов, входящих в состав сельских и городских поселений Республики Саха (Якутия)|access-date=2011-01-31|archive-date=2013-07-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20130727090921/http://il-tumen.ru/index?tid=633200140&page=10&nd=458203575|deadlink=yes}}</ref> тора. == Билдәле шәхестәре == * Абагинский Георгиевич Архип — саха совет шағиры * Кульбертинов Иван Николаевич — Бөйөк Ватан һуғышы яугиры, снайпер * Габышев Лев Львович — саха совет прозаигы, драматург, тәржемәсе, беренсе саха киносценарисы == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [http://www.llr.ru/razdel4.php?id_r3=189 Энциклопедия «Лучшие люди России»] {{Wayback|url=http://www.llr.ru/razdel4.php?id_r3=189|date=20131105142042}} * [http://www.quality-semi-precious-jewelry.com/Charoite.html Олекминский чароит] {{Wayback|url=http://www.quality-semi-precious-jewelry.com/Charoite.html|date=20110322040736}} {{Навигация}} {{Тышҡы һытанмалар}} {{Саха Республикаһы}} [[Категория:Саха Республикаһы]] [[Категория:Саха Республикаһы географияһы]] oxqv09jmlftlmnywimmh7hn69m37w9t 1147626 1147625 2022-07-30T02:30:43Z Guram52 5505 /* Халҡы */ wikitext text/x-wiki {{Административная единица | Цвет1 = {{Цвет|Россия}} | Цвет2 = | Русское название = Олёкминский улус (район) | Оригинальное название = Өлүөхүмэ улууһа | Герб = Coat of Arms of Olekminsk rayon (Yakutia).png | Флаг = Flag of Olyokminsky rayon (Yakutia).png | Описание флага = Флаг Олёкминского района | Описание герба = Герб Олёкминского района | Страна = {{RUS}} | Статус = [[улус]] ([[Районы субъектов Российской Федерации|район]])<ref>c точки зрения [[Административно-территориальное деление Якутии#Административно-территориальное устройство|административно-территориального устройства]]</ref> / [[муниципальный район (Россия)|муниципальный район]]<ref>c точки зрения [[Административно-территориальное деление Якутии#Муниципальное устройство|муниципального устройства]]</ref> | Гимн = | Входит в = [[Якутия]] | Включает = 23&nbsp;муниципальных&nbsp;образования | Столица = [[Олёкминск]] | Крупный город = | Крупные города = | Дата = [[9 январь]] [[1930]] |Глава района = С. М. Федулов | Глава = | Название главы = | Глава2 = | Название главы2 = | ВВП = | Год ВВП = | Место по ВВП = | ВВП на душу населения = | Место по ВВП на душу населения = | Национальный состав = [[урыҫтар]], [[сахалар]], [[эвенктар]], [[эвендар]] | Конфессиональный состав = православлыҡ, мәжүсилек | Площадь = 160 791,84<ref name='98_8006001'>{{Cite web |url=http://www.gks.ru/dbscripts/munst/munst98/DBInet.cgi?pl=8006001 |title=Республика Саха (Якутия). Общая площадь земель муниципального образования |access-date=2016-04-12 |archive-date=2018-01-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180121072340/http://www.gks.ru/dbscripts/munst/munst98/DBInet.cgi?pl=8006001 |deadlink=no }}</ref> | Место по площади = | Максимальная высота = | Средняя высота = | Минимальная высота = | Широта = | Долгота = | Карта = Olekminsky ulus location.PNG | Часовой пояс = {{MSK+6}} | Аббревиатура = | ISO = | FIPS = | Сайт = | Название параметра1 = код [[ОКАТО]] | Параметр1 = {{ОКАТО|98241000}} | Примечания = }} [[Файл:Олекминский_район.jpg|300 px|thumb| Олёкминск районы картаһы]] '''Олёкминск улусы (районы)''' (''саха.'' Өлүөхүмэ улууһа) — Россия [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй Федерацияһының]] [[Саха Республикаһы|Саха Республикаһында (Яҡутстан)]] административ-территориаль берәмек ([[улус]] йәки район) һәм [[муниципаль берәмек]] ([[Муниципаль район (Рәсәй)|муниципаль район]]) Административ үҙәге — [[Олёкминск]] ҡалаһы. == Географияһы == Яҡутстандың көньяҡ-көнбайышында, Себер платформаһында урынлашҡан, уның күпселек өлөшө эзбиз һәм мергелдән тора. Яҫы таулы рельеф. Күпселек өлөшөн Олёкмо-Старское һәм Чугин яҫы таулығы биләп тора, төньяҡта — [[Лена|Лена яны платоһы]], көньяҡта — Удокан һыртының төньяҡ өлөшө. Ғинуарҙың уртаса температураһы −30 °С-тан 35 °С-ҡа тиклем, июль айындағы +12 °С-тан алып +18 °С-ҡа тиклем. Йылына 200 мм-ҙан 300 мм-ға ҡәҙәр яуым-төшөм була. Ҙур йылғаһы — [[Лена]] (уның күп һанлы ҡушылдыҡтары, иң ҙурыһы — Олёкма йылғаһы). == Халҡы == ; Милли составы {| class="wikitable" |+ 2002 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса: !национальность!!человек!!% |- |[[урыҫтар]]||13 284||48.2 |- |[[сахалар]]||11 481||41.65 |- |[[эвенктар]]||1 064||3.86 |- |[[татарҙар]]||621||2.25 |- |[[украиндар]]||316||1.15 |- |[[эвендар]]||149||0.54 |- |''башҡалар''||648||2.35 |} == Муниципаль-территориаль ҡоролошо == Олёкминск районы (улусы), урындағы үҙидаралыҡ сиктәрендә, 23 [[муниципаль берәмек]]<nowiki/>тән, шул иҫәптән 1 ҡала биләмәһе һәм 22 [[Ауыл биләмәһе|ауыл биләмәһенән]] (наслег)<ref name="МОЯ">{{Cite web|url=http://docs.cntd.ru/document/802046386|title=Закон Республики Саха (Якутия) от 30 ноября 2004 года N 173-З N 353-III «Об установлении границ и о наделении статусом городского и сельского поселений муниципальных образований Республики Саха (Якутия)»|access-date=2020-03-25|archive-date=2019-09-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20190921144707/http://docs.cntd.ru/document/802046386|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://il-tumen.ru/index?tid=633200140&page=10&nd=458203575|title=Перечень населённых пунктов, входящих в состав сельских и городских поселений Республики Саха (Якутия)|access-date=2011-01-31|archive-date=2013-07-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20130727090921/http://il-tumen.ru/index?tid=633200140&page=10&nd=458203575|deadlink=yes}}</ref> тора. == Билдәле шәхестәре == * Абагинский Георгиевич Архип — саха совет шағиры * Кульбертинов Иван Николаевич — Бөйөк Ватан һуғышы яугиры, снайпер * Габышев Лев Львович — саха совет прозаигы, драматург, тәржемәсе, беренсе саха киносценарисы == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [http://www.llr.ru/razdel4.php?id_r3=189 Энциклопедия «Лучшие люди России»] {{Wayback|url=http://www.llr.ru/razdel4.php?id_r3=189|date=20131105142042}} * [http://www.quality-semi-precious-jewelry.com/Charoite.html Олекминский чароит] {{Wayback|url=http://www.quality-semi-precious-jewelry.com/Charoite.html|date=20110322040736}} {{Навигация}} {{Тышҡы һытанмалар}} {{Саха Республикаһы}} [[Категория:Саха Республикаһы]] [[Категория:Саха Республикаһы географияһы]] 85423ft4wq20bqroi0ef3sowcrvyo27 1147627 1147626 2022-07-30T02:31:17Z Guram52 5505 /* Халҡы */ wikitext text/x-wiki {{Административная единица | Цвет1 = {{Цвет|Россия}} | Цвет2 = | Русское название = Олёкминский улус (район) | Оригинальное название = Өлүөхүмэ улууһа | Герб = Coat of Arms of Olekminsk rayon (Yakutia).png | Флаг = Flag of Olyokminsky rayon (Yakutia).png | Описание флага = Флаг Олёкминского района | Описание герба = Герб Олёкминского района | Страна = {{RUS}} | Статус = [[улус]] ([[Районы субъектов Российской Федерации|район]])<ref>c точки зрения [[Административно-территориальное деление Якутии#Административно-территориальное устройство|административно-территориального устройства]]</ref> / [[муниципальный район (Россия)|муниципальный район]]<ref>c точки зрения [[Административно-территориальное деление Якутии#Муниципальное устройство|муниципального устройства]]</ref> | Гимн = | Входит в = [[Якутия]] | Включает = 23&nbsp;муниципальных&nbsp;образования | Столица = [[Олёкминск]] | Крупный город = | Крупные города = | Дата = [[9 январь]] [[1930]] |Глава района = С. М. Федулов | Глава = | Название главы = | Глава2 = | Название главы2 = | ВВП = | Год ВВП = | Место по ВВП = | ВВП на душу населения = | Место по ВВП на душу населения = | Национальный состав = [[урыҫтар]], [[сахалар]], [[эвенктар]], [[эвендар]] | Конфессиональный состав = православлыҡ, мәжүсилек | Площадь = 160 791,84<ref name='98_8006001'>{{Cite web |url=http://www.gks.ru/dbscripts/munst/munst98/DBInet.cgi?pl=8006001 |title=Республика Саха (Якутия). Общая площадь земель муниципального образования |access-date=2016-04-12 |archive-date=2018-01-21 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180121072340/http://www.gks.ru/dbscripts/munst/munst98/DBInet.cgi?pl=8006001 |deadlink=no }}</ref> | Место по площади = | Максимальная высота = | Средняя высота = | Минимальная высота = | Широта = | Долгота = | Карта = Olekminsky ulus location.PNG | Часовой пояс = {{MSK+6}} | Аббревиатура = | ISO = | FIPS = | Сайт = | Название параметра1 = код [[ОКАТО]] | Параметр1 = {{ОКАТО|98241000}} | Примечания = }} [[Файл:Олекминский_район.jpg|300 px|thumb| Олёкминск районы картаһы]] '''Олёкминск улусы (районы)''' (''саха.'' Өлүөхүмэ улууһа) — Россия [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәй Федерацияһының]] [[Саха Республикаһы|Саха Республикаһында (Яҡутстан)]] административ-территориаль берәмек ([[улус]] йәки район) һәм [[муниципаль берәмек]] ([[Муниципаль район (Рәсәй)|муниципаль район]]) Административ үҙәге — [[Олёкминск]] ҡалаһы. == Географияһы == Яҡутстандың көньяҡ-көнбайышында, Себер платформаһында урынлашҡан, уның күпселек өлөшө эзбиз һәм мергелдән тора. Яҫы таулы рельеф. Күпселек өлөшөн Олёкмо-Старское һәм Чугин яҫы таулығы биләп тора, төньяҡта — [[Лена|Лена яны платоһы]], көньяҡта — Удокан һыртының төньяҡ өлөшө. Ғинуарҙың уртаса температураһы −30 °С-тан 35 °С-ҡа тиклем, июль айындағы +12 °С-тан алып +18 °С-ҡа тиклем. Йылына 200 мм-ҙан 300 мм-ға ҡәҙәр яуым-төшөм була. Ҙур йылғаһы — [[Лена]] (уның күп һанлы ҡушылдыҡтары, иң ҙурыһы — Олёкма йылғаһы). == Халҡы == ; Милли составы {| class="wikitable" |+ 2002 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса: !милләте!!кеше!!% |- |[[урыҫтар]]||13 284||48.2 |- |[[сахалар]]||11 481||41.65 |- |[[эвенктар]]||1 064||3.86 |- |[[татарҙар]]||621||2.25 |- |[[украиндар]]||316||1.15 |- |[[эвендар]]||149||0.54 |- |''башҡалар''||648||2.35 |} == Муниципаль-территориаль ҡоролошо == Олёкминск районы (улусы), урындағы үҙидаралыҡ сиктәрендә, 23 [[муниципаль берәмек]]<nowiki/>тән, шул иҫәптән 1 ҡала биләмәһе һәм 22 [[Ауыл биләмәһе|ауыл биләмәһенән]] (наслег)<ref name="МОЯ">{{Cite web|url=http://docs.cntd.ru/document/802046386|title=Закон Республики Саха (Якутия) от 30 ноября 2004 года N 173-З N 353-III «Об установлении границ и о наделении статусом городского и сельского поселений муниципальных образований Республики Саха (Якутия)»|access-date=2020-03-25|archive-date=2019-09-21|archive-url=https://web.archive.org/web/20190921144707/http://docs.cntd.ru/document/802046386|deadlink=no}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://il-tumen.ru/index?tid=633200140&page=10&nd=458203575|title=Перечень населённых пунктов, входящих в состав сельских и городских поселений Республики Саха (Якутия)|access-date=2011-01-31|archive-date=2013-07-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20130727090921/http://il-tumen.ru/index?tid=633200140&page=10&nd=458203575|deadlink=yes}}</ref> тора. == Билдәле шәхестәре == * Абагинский Георгиевич Архип — саха совет шағиры * Кульбертинов Иван Николаевич — Бөйөк Ватан һуғышы яугиры, снайпер * Габышев Лев Львович — саха совет прозаигы, драматург, тәржемәсе, беренсе саха киносценарисы == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [http://www.llr.ru/razdel4.php?id_r3=189 Энциклопедия «Лучшие люди России»] {{Wayback|url=http://www.llr.ru/razdel4.php?id_r3=189|date=20131105142042}} * [http://www.quality-semi-precious-jewelry.com/Charoite.html Олекминский чароит] {{Wayback|url=http://www.quality-semi-precious-jewelry.com/Charoite.html|date=20110322040736}} {{Навигация}} {{Тышҡы һытанмалар}} {{Саха Республикаһы}} [[Категория:Саха Республикаһы]] [[Категория:Саха Республикаһы географияһы]] k3h3ks3yn0g6ygn49nzrywhrt4b6ir6 0 184307 1147640 2022-07-30T03:07:41Z Рөстәм Нурыев 43 "'''Гущин''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. Боронғо урыҫ Гуща ҡушаматынан барлыҡҡа килгән. Топоним булараҡ та ҡулланыла. '''Гущина''' — урыҫҡатны-ҡыҙ фамилияһы. == Фамилия == * [[Гущин Лев Никитович]] (1944 йыл) — СССР һәм Рәсәй журналисы. --------------- * == Шулай уҡ..." исемле яңы бит булдырылған wikitext text/x-wiki '''Гущин''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. Боронғо урыҫ Гуща ҡушаматынан барлыҡҡа килгән. Топоним булараҡ та ҡулланыла. '''Гущина''' — урыҫҡатны-ҡыҙ фамилияһы. == Фамилия == * [[Гущин Лев Никитович]] (1944 йыл) — СССР һәм Рәсәй журналисы. --------------- * == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Гущина Ряса]] — Рәсәйҙәге йылға. {{Фамилиялаштар исемлеге}} 4nnwlthycyz2amy6mqmmsioqsiuqiqe 0 184308 1147644 2022-07-30T03:20:08Z Рөстәм Нурыев 43 "'''Губин''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. Топоним булараҡ та ҡулланыла. '''Губина''' — урыҫ ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Фамилия == * [[Губин Андрей Викторович]] (1974) — СССР һәм Рәсәй эстрада поп-музыканты, йырсы, композитор, шағир, автор-башҡарыусы, музыкаль пр..." исемле яңы бит булдырылған wikitext text/x-wiki '''Губин''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. Топоним булараҡ та ҡулланыла. '''Губина''' — урыҫ ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Фамилия == * [[Губин Андрей Викторович]] (1974) — СССР һәм Рәсәй эстрада поп-музыканты, йырсы, композитор, шағир, автор-башҡарыусы, музыкаль продюсер. * [[Губин Виктор Евдокимович]] (1919—1996) — ғалим-инженер-механик, юғары мәктәп эшмәкәре. * [[Губин Евгений Иванович]] (1923—1991) — Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашҡан хәрби хеҙмәткәр, лётчик-штурмовик, подполковник (1975). Советтар Союзы Геройы (1944). --------------- * == Шулай уҡ ҡарағыҙ == {{Фамилиялаштар исемлеге}} ct4tjnry1hw0qe6io1qabyxutrx9plq 0 184309 1147653 2022-07-30T03:40:53Z Рөстәм Нурыев 43 [[Гурвич]] битенә йүнәлтелгән wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Гурвич]] t1gvw5fknajwl731p633fgthcdwuufm 0 184310 1147655 2022-07-30T03:44:00Z Рөстәм Нурыев 43 [[Губин]] битенә йүнәлтелгән wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Губин]] cdvo25ray91cam4rt1n4o5dtmr2pnez 0 184311 1147656 2022-07-30T03:44:33Z Рөстәм Нурыев 43 [[Гущин]] битенә йүнәлтелгән wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Гущин]] skf98ht7gn9tsckd7wptpkxzda1r8fl 0 184312 1147658 2022-07-30T03:52:01Z Рөстәм Нурыев 43 "'''Громов''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. '''Громова''' — урыҫ ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Фамилия == * [[Громов Александр Петрович (Социалистик Хеҙмәт Геройы)|Громов Александр Петрович]] (1913—1987) — Өфө моторҙар эшләү заводы слесары. Социалистик Хеҙмәт Герой..." исемле яңы бит булдырылған wikitext text/x-wiki '''Громов''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. '''Громова''' — урыҫ ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Фамилия == * [[Громов Александр Петрович (Социалистик Хеҙмәт Геройы)|Громов Александр Петрович]] (1913—1987) — Өфө моторҙар эшләү заводы слесары. Социалистик Хеҙмәт Геройы. --------------- * [[Громова Людмила Петровна]] (1952) — СССР һәм Рәсәй ғалим-тарихсыһы һәм филологы, педагог. * [[Громова Ульяна Матвеевна]] (1924—1943) — Советтар Союзы Геройы. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == {{Фамилиялаштар исемлеге}} 7un3ni42o2522z1lkcbb69dhcxg1ztu 1147663 1147658 2022-07-30T03:56:19Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki '''Громов''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. '''Громова''' — урыҫ ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Фамилия == * [[Громов Александр Петрович (Социалистик Хеҙмәт Геройы)|Громов Александр Петрович]] (1913—1987) — Өфө моторҙар эшләү заводы слесары. Социалистик Хеҙмәт Геройы. --------------- * [[Громова Людмила Петровна]] (1952) — СССР һәм Рәсәй ғалим-тарихсыһы һәм филологы, педагог. * [[Громова Ульяна Матвеевна]] (1924—1943) — Советтар Союзы Геройы. == Шулай уҡ ҡарағыҙ == {{Фамилиялаштар исемлеге}} 85mv8fg8zh1tdjl6d2ylie1vgz5fbdf 0 184313 1147661 2022-07-30T03:55:18Z Рөстәм Нурыев 43 [[Громов]] битенә йүнәлтелгән wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Громов]] h7syklnc2tc88h1hei4eu55ufv65na4 0 184314 1147665 2022-07-30T04:07:57Z Рөстәм Нурыев 43 "'''Гришин''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. [[Григорий]] исеменең ҡыҫҡартылған ''Гриша'' вариантынан барлыҡҡа килгән. Топоним булараҡ та ҡулланыла '''Гришина''' — урыҫ ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Фамилия == * [[Гришин Евгений Романович]] (1931—2005) — СССР спортсыһ..." исемле яңы бит булдырылған wikitext text/x-wiki '''Гришин''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. [[Григорий]] исеменең ҡыҫҡартылған ''Гриша'' вариантынан барлыҡҡа килгән. Топоним булараҡ та ҡулланыла '''Гришина''' — урыҫ ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Фамилия == * [[Гришин Евгений Романович]] (1931—2005) — СССР спортсыһы, конькиҙа уҙышыусы һәм велосипедта ярышыусы, дүрт тапҡыр олимпия чемпионы. * [[Гришин Сергей Владимирович]] (1917—1994) — Совет Армияһы полковнигы, Бөйөк Ватан һуғышы партизаны, Советтар Союзы Геройы (1943). --------------- * [[Гришина Пелагея Николаевна]] (1925—1995) — Социалистик Хеҙмәт Геройы (1971). * [[Гришина Валентина Дмитриевна]] (1927—2014) — Социалистик Хеҙмәт Геройы (1951). == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Гришина (Чичка-Юла ҡушылдығы)|Гришина]] — Рәсәй йылғаһы. {{Фамилиялаштар исемлеге}} 443atqj9beax916ckirzflvf3x1ammf 0 184315 1147670 2022-07-30T04:14:56Z Рөстәм Нурыев 43 [[Гришин]] битенә йүнәлтелгән wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Гришин]] im3zpvwstv5ymrmnxi4dzo71rhm3hxf 0 184316 1147673 2022-07-30T04:18:32Z Айсар 10823 яңы мәғлүмәт wikitext text/x-wiki '''Хәкимов Марат Нурый улы''' (30 июнь 1952 йыл) - дәүләт именлеге органдары ветераны, подполковник (1996). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған юрисы (2009). Башҡорт АССР-ы Юғары Советы Президиумының Почёт грамотаһы (1977) һәм Рәсәйҙең 2-се дәрәжә «Ватан алдындағы хеҙмәттәре өсөн» орденының миҙалы (2000) менән бүләкләнеүсе. == Биографияһы == Марат Нурый улы Хәкимов 1952 йылдың 30 июнендә Башҡорт АССР-ының Ишембай районы Этҡол ауылын Бөйөк Ватан һуғышы ветераны ғаиләһендә тыуған. == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған юрисы (2009) * Башҡорт АССР-ы Юғары Советы Президиумының Почёт грамотаһы (1977) * 2-се дәрәжә «Ватан алдындағы хеҙмәттәре өсөн» орденының миҙалы (2000) == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} iv5oqmvfglfpyc797msjn51ekcmrdnp 1147674 1147673 2022-07-30T04:23:15Z Айсар 10823 күренеште төҙәтеү, өҫтәмә мәғлүмәт wikitext text/x-wiki '''Хәкимов Марат Нурый улы''' ([[30 июнь]] [[1952 йыл]]) - [[Рәсәй Федераль именлек хеҙмәте|дәүләт именлеге органдары]] ветераны, подполковник (1996). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған юрисы (2009). [[Башҡорт АССР-ы Юғары Советы|Башҡорт АССР-ы Юғары Советы Президиумының]] Почёт грамотаһы (1977) һәм Рәсәйҙең 2-се дәрәжә «Ватан алдындағы хеҙмәттәре өсөн» орденының миҙалы (2000) менән бүләкләнеүсе. == Биографияһы == Марат Нурый улы Хәкимов 1952 йылдың 30 июнендә [[Башҡорт АССР-ы]]ның [[Ишембай районы]] [[Үрге Этҡол|Этҡол]] ауылында [[Бөйөк Ватан һуғышы]] ветераны ғаиләһендә тыуған. == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған юрисы (2009) * Башҡорт АССР-ы Юғары Советы Президиумының Почёт грамотаһы (1977) * 2-се дәрәжә «Ватан алдындағы хеҙмәттәре өсөн» орденының миҙалы (2000) == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} [[Категория:Башҡортостандың атҡаҙанған юристары]] eedz84yx4xnut8m8q254d8feiopmbij 1147680 1147674 2022-07-30T04:27:48Z Айсар 10823 ҡалып wikitext text/x-wiki {{мөхәррирләү|1=Айсар|2=30 июль 2022}} '''Хәкимов Марат Нурый улы''' ([[30 июнь]] [[1952 йыл]]) - [[Рәсәй Федераль именлек хеҙмәте|дәүләт именлеге органдары]] ветераны, подполковник (1996). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған юрисы (2009). [[Башҡорт АССР-ы Юғары Советы|Башҡорт АССР-ы Юғары Советы Президиумының]] Почёт грамотаһы (1977) һәм Рәсәйҙең 2-се дәрәжә «Ватан алдындағы хеҙмәттәре өсөн» орденының миҙалы (2000) менән бүләкләнеүсе. == Биографияһы == Марат Нурый улы Хәкимов 1952 йылдың 30 июнендә [[Башҡорт АССР-ы]]ның [[Ишембай районы]] [[Үрге Этҡол|Этҡол]] ауылында [[Бөйөк Ватан һуғышы]] ветераны ғаиләһендә тыуған. == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған юрисы (2009) * Башҡорт АССР-ы Юғары Советы Президиумының Почёт грамотаһы (1977) * 2-се дәрәжә «Ватан алдындағы хеҙмәттәре өсөн» орденының миҙалы (2000) == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} [[Категория:Башҡортостандың атҡаҙанған юристары]] pu6jbszw9vxewiy3uqoyrtezkku99bi 1147735 1147680 2022-07-30T06:42:11Z Айсар 10823 аныҡлаштырыу wikitext text/x-wiki {{мөхәррирләү|1=Айсар|2=30 июль 2022}} '''Хәкимов Марат Нурый улы''' ([[10 июль]] [[1952 йыл]]) - [[Рәсәй Федераль именлек хеҙмәте|дәүләт именлеге органдары]] ветераны, подполковник (1996). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған юрисы (2009). [[Башҡорт АССР-ы Юғары Советы|Башҡорт АССР-ы Юғары Советы Президиумының]] Почёт грамотаһы (1977) һәм Рәсәйҙең 2-се дәрәжә «Ватан алдындағы хеҙмәттәре өсөн» орденының миҙалы (2000) менән бүләкләнеүсе. == Биографияһы == Марат Нурый улы Хәкимов 1952 йылдың 10 июлендә [[Башҡорт АССР-ы]]ның [[Ишембай районы]] [[Үрге Этҡол|Этҡол]] ауылында [[Бөйөк Ватан һуғышы]] ветераны ғаиләһендә тыуған. == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған юрисы (2009) * Башҡорт АССР-ы Юғары Советы Президиумының Почёт грамотаһы (1977) * 2-се дәрәжә «Ватан алдындағы хеҙмәттәре өсөн» орденының миҙалы (2000) == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} [[Категория:Башҡортостандың атҡаҙанған юристары]] m2sosxz15xwe3v4v0ztsdltpzynpkj6 0 184317 1147696 2022-07-30T04:41:03Z Рөстәм Нурыев 43 [[Хәкимов]] битенә йүнәлтелгән wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Хәкимов]] tp8qd0tabbrwz85j6bqjmardyalsft0 14 184318 1147752 2022-07-30T08:23:20Z 31.200.12.242 "[[Категория:Илдәр буйынса фәнни ойошмалар]] [[Категория:Әзербайжанда фән|ойошма]] [[Категория:Әзербайжан ойошмалары|фән]]" исемле яңы бит булдырылған wikitext text/x-wiki [[Категория:Илдәр буйынса фәнни ойошмалар]] [[Категория:Әзербайжанда фән|ойошма]] [[Категория:Әзербайжан ойошмалары|фән]] l5pefwz69hi7nlcnktchyn8ivbw3enu 0 184319 1147753 2022-07-30T08:32:13Z Рөстәм Нурыев 43 [[Ишмияров марат хафиз улы]] битенә йүнәлтелгән wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Ишмияров марат хафиз улы]] lcpv72wwjiovtamfdkk6bgtaup5i6as 1147754 1147753 2022-07-30T08:32:30Z Рөстәм Нурыев 43 Перенаправление изменено с [[Ишмияров марат хафиз улы]] на [[Ишмияров Марат Хафиз улы]] wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Ишмияров Марат Хафиз улы]] a9j4mvgo4rybu5208uef084au1a313j